De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660

Regelnummers proza verbergen

[p. 734]

Onderwys
Van het geloofshooftpunt der H. Dryeenigheit. aant.^*

Getrocken uit het vijfde boeck der Bespiegelingen van Godt en den Godtsdienst, Door J. v. Vondel.

t'Amsterdam,

Voor de weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam, M.DC.LIX.

* Onderwys Van het geloofshooftpunt der H. Dryeenigheit, van 1659. (Zie Ungers Bibliographie, nr. 592). - Het oorspronkelijke titelblad met het putje van de drukkersfirma Abr. de Wees is hiernaast typografisch nagevolgd. De bewerking is van Prof. B.H. Molkenboer O.P.
Men lette op Vondels titel: Onderwys. Hij bedoelt dus meer een uiteenzetting van de christelijke leer dan een verdediging daarvan, al wijst hij met eenige bestrijding de loochenaars der Drieëenheid aan.

[p. 735]

Aen den heilgeerigen Lezer.^*

1 De godtvruchtige Thomas van Kempen zeght wel en wijsselijck:¹ 2 Wat baet het u hoogh van de Dryeenighiet te redenkavelen, indien gy 3 ootmoedigheit ontbeert, en hier door de Dryeenigheit mishaeght! zeker 4 hoogdravende woorden heiligen nochte rechtvaerdigen niemant. Wy⁴ 5 stelden dan dit beknopt onderwijs niet op papier, om spitsvon- 6 digh te schijnen in eene stoffe, die ongrondeerbaer, godtvruchtiger⁶ 7 gelooft en aengebeden, dan waenwijs en vermeeten onderzocht⁷ 8 wort: maer aengezien veele eenvoudigen jammerlijck van de waer- 9 heit, aengaende het geloofspunt der heilige Dryeenigheit, [ons in 10 Godts woort geopenbaert, en eene doorgaende ry van alle eeuwen¹⁰ 11 stantvastigh tegens opdonderende godtslasteraers verdadight] mis-¹¹ 12 leit worden, en men onder de hant yvert om Christus, Godts zoone, 13 en den Heiligen Geest, van hunne godtheit, en goddelijcke eere, 14 en het wezen, datze met Godt den Vader gemeen hebben, te be- 15 roven; oock in dier voege, dat'er een ziel gewonnen schijnt, wan- 16 neer Christus die luister by iemant benomen, de Dryeenigheit voor¹⁶ 17 een wanschapen gedroght aengezien wort; zoo achtten wy niet on-¹⁷ 18 stichtigh in het licht te geven dit onderwijs, gelijck het getroc- 19 ken is uit het vijfde boeck mijner bespiegelingen van Godt en den^19-20 20 Godtsdienst, die noch ongedruckt zijn. Laeten zommigen zich voor-²⁰ 21 staen hier meer scherpzinnigheit dan bewijsredenen te hooren: zy²¹

* Aen den heilgeerigen Lezer: aan den lezer, die zijn heil, nl. zijn eeuwig heil nastreeft (vgl. r. 29), en wel door het kennen van de geopenbaarde waarheid. Vondel heeft zijn Onderwijs aan niemand speciaal opgedragen. Alleen zond hij een ex. der uitgave toe aan den Haarlemschen priester Augustyn Alsten Bloemaert als troost op zijn ziekbed, met een kort gedichtje, dat de lezer onmiddellijk achter het Onderwys vindt afgedrukt.

1 De godtvruchtige Thomas van Kempen: zoo luidt ook heden nog het katholieke spraakgebruik. Thomas Hamerken heet naar zijn geboorteplaats Kempen (in de buurt van Keulen) Thomas à Kempis. Als regulier kanunnik van St. Augustinus leefde hij vele jaren in het klooster op de St. Agnietenberg bij Zwolle, waar hij ook stierf (1380-1471). Als vruchtbaar schrijver van ascetische werken heeft hij de bekende Navolging van Christus op zijn naam staan, een traditie, waarbij Vondel zich aansluit, want zijn Thomas-citaat is daar te vinden in 1e Boek, 1e Hfst.

4 hooghdravende: verheven;

6 ongrondeerbaar: ondoorgrondelijk.

7 vermeeten: vermetel.

10 doorgaende: aaneengesloten.

11 opdonderende: met geraas te voorschijn komende.

16 Christus: is hier 3de nvl.; by: door; benomen: ontnomen.

17 een wanschapen gedroght: een onmogelijk verzinsel.

19-20 Uit deze regelen blijkt dus duidelijk, dat Vondel al in 1659 zijn Bespiegelingen, die pas in 1662 verschijnen zouden, gereed had. Waarom hij niet terstond het heele leerdicht uitgaf, maar alleen dit fragment, dat in het vijfde Boek der Bespiegelingen met verandering alleen van den begin-regel (vgl. Onderwijs, vs. 1 en Besp. V, vs. 875) en toevoeging van twee slotregels (resp. O. vs. 379-80 en B. V, 1252) terugkeert, kan alleen verklaard worden uit Vondels overtuiging, dat het Unitarisme ofwel Socinianisme, dat het bestaan van Eén God en Drie Personen loochende, het Pantheïsme van Spinoza bevorderd had en daarom als een gronddwaling het eerst en nadrukkelijkst moest worden bestreden.

20 Laeten zommigen zich voorstaen: Wanneer sommigen beweren.

21 scherpzinnigheit: hier wel in den ongunstigen zin van haarkloverij; bewijsredenen: redeneering die bewijst, argumenten.

[p. 736]

22 mogen gedencken dat wy, dit een onderwijs noemende, oock moe- 23 ten intoomen de waenwijsheit der tegenspreeckeren, die, eerze den 24 grontslagh der rechtzinnige leere vatten, terstont dwersdrijven,²⁴ 25 en zich laeten voorstaen wonderlijcke zwaericheit te vinden, eer 26 men hun den wegh ter waerheit baent; en hierom hoeft men om^26-28 27 de verscheidenheit der woorden niet te krackeelen, wanneerze ons 28 tot eenerley verstant brengen. Godt, het waerachtige licht, verlichte 29 alle heilgeerige harten met d'afstraelende genade van zijnen Hei- 30 ligen Geest, op datze de waerheit kennende, in die kennisse ge- 31 trouw volharden, en Godt den Vader, Godt den Zoon, en Godt 32 den Heiligen Geest, eenen zelven Godt, in het eeuwige licht aen- 33 schouwen mogen.

34 1. Ioan. 5.³⁴

35 In den hemel zijn dry, die getuigen, de Vader, het Woort, en de heilige 36 Geest: en deze dry zijn een.

37 S. Augustijn in het eerste boeck tegens Maxim.³⁷

38 De Vader, de Zoon, en de heilige Geest zijn een, om hunne ondeelbaere 39 en een zelve natuur.

40 De zelve in het eerste boeck der Dryeenigheit.⁴⁰

41 Daer men d'eenigheit der Dryheit des Vaders, en des Zoons, en des 42 heiligen Geests onderzoeckt, wort nergens gevaerlijcker gedwaelt,⁴² 43 nochte iet arbeitzaemers onderzocht, nochte iet vruchtbaerders 44 gevonden.

24 dwersdrijven: moeilijkheden maken, objecteeren.

26-28 en hierom enz.: Wanneer wij het over de zaak, het begrip maar eens zijn, moeten wij over 't verschil van woorden en termen niet redetwisten.

34 1 Joan. 5: nl. in den eersten brief van den H. Joannes, hfdst. V, vs. 7. De Vulgaat heeft: Tres sunt, qui testimonium dant in coelis: er zijn er drie die getuigen in den Hemel, zooals ook de Statenbijbel en Mourentorf vertalen. Vondel geeft den tekst blijkbaar in eigen vertaling.

37 S. Augustijn in het eerste boeck tegens Maxim: bedoeld is het werk van den H. Augustinus: Contra Maximinum haereticum Arianorum episcopum libri II. Migne, P.L. XLII, kol. 741-vlg. Vondels tekst is geen letterlijk citaat, maar een samenvatting van Augustinus' betoog tegen den Ariaanschen bisschop, die alleen gelijkheid van wil, niet van natuur, tusschen de goddelijke Personen toegaf.

40 De zelve in het eerste boeck der Dryeenigheit: dezelfde (Augustinus) in De Trinitate, Lib. I, Cap. 3; ‘Ubi quaeritur unitas Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti .... nec periculosius alicubi erratur, nec laboriosius aliquid quaeritur, nec fructuosius aliquid invenitur’, Migne, P.L. l.c., kol. 822. Vgl. mijn studie over ‘Augustinus en Vondel’ in Miscellanea Augustiniana, Rotterdam, MCMXXX, bl. 500-22.

42 Geests: een vaak door Vondel gebruikte 2de nvl.-vorm.

[p. 737]

Onderwys Van het geloofshooftpunt der H. Dryeenigheit.

Ter lang gewenschte tijt quam Godt uit zijnen troon¹

Te voorschijn in zijn bloet, den menschgeworden zoon,²
Toen Godt de zoon, wiens lof alle eeuwigheit verduure,³
Het lichaem aenschoot, en zich zelf met ons natuure⁴
Door eenen bant, zoo ras de Geest der Godtheit wrocht
In 't lichaem van de maeght, dat zuiver vat, verknocht;^5-66
Een ongehoort verbant, van niemants brein begrepen,⁷
Van geen vernuft gevat, hoe kloeck, hoe scherp geslepen.
Schoon, Ebions scholier, Socinus dit beschimpt,⁹
De heerlijckheit van Godt den zoon bepaelt, en krimpt,¹⁰
Gelijck een' mensch, ontbloot van Godts oneindigh wezen,
De zellefstandigheit der Godtheit, noit volprezen:
Dewijl hy hem nochtans met godlijcke eer vereert;¹³
Zoo wort door d'eer des zoons de vader geschoffeert,¹⁴
En JESUS by gevolgh ten afgodt trots en stouter

1 Ter lang gewenschte tijt: op den tijd, die zooveel eeuwen, op grond van Gods beloften aan het Joodsche volk, was afgeroepen en tegemoet gezien.

2 in zijn bloet: niet in physiologischen, maar alleen genealogischen zin te verstaan, in zijn Zoon, zooals onmiddellijk de oneigenlijke term verklaard wordt.

3 alle eeuwigheit verduure: door alle eeuwen duren moet.

4 Het lichaem aenschoot: het menschelijk lichaam en daarmee de menschelijke natuur aannam.

5-6 zoo ras enz.: op 't oogenblik dat de H. Geest werkte in Maria's maagdelijk, door geen man bevrucht lichaam. De ontvangenis van Christus had plaats bij de boodschap van den Engel, vgl. Matth. I, 20; Luc. I, 35. De Kerk herdenkt de menschwording van Christus dan ook op 't feest van Maria Boodschap, 25 Maart, negen maanden vóor Kerstmis, het geboortefeest.

6 verknocht: van verknoopen, verbinden, vgl. Lucifer, vs. 471.

7 Een ongehoort verbant: een geheel nieuwe verbintenis, nl. van Godheid met menschheid; vgl. o admirabile commercium van de Kerstliturgie, en zie Altgeh. I, 1335-36 en Lucifer, vs. 893.

9 Schoon: ofschoon; Ebions scholier, Socinus (lees: Socínus): In Vondels tijd gold een zekere Ebion of Hebion nog altijd als de stichter van de jodenchristen-secte der Ebionieten, die van de apostolische tijden tot de Vde eeuw bestaan heeft. Ebion was echter geen historisch persoon, maar het Hebreeuwsche woord, waarmee de Ebionieten als armen door zich zelf, als armzaligen door hun tegenstanders werden aangeduid. Ook St. Thomas Aq. noemt tusschen de vroegste Antitrinitariërs Ebion (S.c. Gent. IV, cap. IV). Vondel noemt Faustus Socinus, in Sienna geboren en naar 't buitenland uitgeweken (1539-1604), hun geestverwant, omdat hij evenals zij de menschwording van God den Zoon (dit) en dus de Godheid van Christus loochenden, zooals tot vs. 12 gezegd wordt, wat met de ontkenning van de leer over de Drieëenheid onmiddellijk samenhangt. Socinus heeft die ontkenning in West-Europa gepropageerd; daarom noemt Vondel hem: d'erfvyant der Dry-eenigheit, vs. 47; zijn volgers heeten Unitariërs, Anti-trinitariërs en vooral Socinianen.

10 bepaelt, en krimpt: beperkt en inkrimpt; van dit krimpt is de zellefstandigheit der Godtheit in vs. 12 (Gods wezen) het voorwerp.

13 Hoezeer Socinus de Godheid van Christus verwierp, oordeelde hij toch, dat Christus om zijn bovennatuurlijke ontvangenis in een maagd, zijn zending en zijn opneming ten Hemel aanbeden moest worden. Dit was de algemeene opvatting der Socinianen, daarom ook als Adoranten onderscheiden van de hun verwante Nonadoranten, die met Frans Davidis te Siebenbürgen (1510-1579, Frans te Zevenbergh noemt Vondel hem, vs. 367) dit recht op aanbidding verwierpen.

14 geschoffeert: geschonden.

[p. 738]

 

Verheven, hooger dan voorheene oit Heidensch outer

 

Verheven wert: want lijdt de Godtheit nimmermeer¹⁷

 

Dat iet beneffens haer de hooghste en opperste eer¹⁸

 

En prijs ontfang', zoo wort met recht geensins geleden

20

Dat Christus, als een Godt, alom werde aengebeden.^15-20

 

Maer d'eer komt Godt den zoon, als een onscheibaer lot²¹

 

Van dien oneindigen eenwezigen, met Godt²²

 

Den Vader, en den Geest, eenzelve wezen t'zamen,²³

 

En onderscheên in dry, betekent door dry naemen.²⁴

25

De Joodsche Filo bouwt de Dryheit op dien gront.²⁵

 

De groote Maimon spreeckt met hem uit eenen mont.²⁶

 

Zy stellen een' die kent, gekent wort, en de kennis;²⁷

 

Waerin hen Albo volght, en natreet, zonder schennis.²⁸

17 lijdt: duldt; nimmermeer: nooit.

18 beneffens haer: tegelijk met haar, of naast haar.

15-20 Vondel bedoelt, dat Socinus zichzelf tegenspreekt met goddelijke eer toe te kennen aan een persoon, waarvan hij de goddelijkheid ontkent.

21 komt: komen met den 3den nvl. als in 't Mdnl., met de beteekenis: komt toe, vgl. Lucifer, vs. 369; onscheibaer lot: onafscheidelijk recht.

22 dien oneindigen eenwezigen: den oneindigen God, die één en ondeelbaar van wezen of natuur is.

23 eenzelve wezen: een en hetzelfde wezen, één essentia.

24 En onderschêen: dit hoort bij eenzelve wezen; Gods wezen is ondeelbaar en onscheidbaar, maar onderscheiden in drie Personen, die elk door hun eigen naam, (Vader, Zoon en Geest) worden aangeduid.

25 De Joodsche Filo: Philo Judaeus uit Egyptisch Alexandrië, een tijdgenoot van Christus en de hoofdvertegenwoordiger van de Grieksch-Joodsche strevingen, die een verbinding van de Oud-Testamentische leer met de Platonische en Stoïsche wijsbegeerte beoogden. Vondel zegt dat deze Philo de Dryheit op dien gront bouwde, waarmee hij bedoelt, dat Philo in de ééne Godheid een zekere drieheid aannam, door drie namen aangeduid. Zie noot op vs. 29-32. Overigens is de tegenwoordige critiek allang teruggekomen van de gulheid, waarmee vroegere apologeten bij de oude Joden en Grieken eenig begrip van het christelijk leerstuk der Drieëenheid aannamen.

26 De groote Maimon: Mozes Maimonides of Mozes ben Maimoen (1135-1204), Spaansch Joodsch wijsgeer, die het Aristotelisme op de oud-testamentische leer heeft toegepast. St. Thomas v. Aq., die hetzelfde deed ten opzichte van de christelijke openbaring, citeerde hem als Rabbi Mozes. Ook in de bovengenoemde werken wordt hij bij herhaling aangehaald.

27 In de Observationes, waarmede Joseph de Voisin de ed. van Raymundus Martini's Pugio Fidei van Parijs 1651 toelichtte, wordt bl. 400 een Hebreeuwsche tekst van Maimonides aangehaald, die in de bijgevoegde Lat. vertaling luidt: ‘Dic Deum esse ipsum cognoscentem, ipsum esse rem cognitam et ipsum esse cognitionem ipsam, ita ut haec omnia unum sint.’

28 Albo: Josef Albo, Spaansch Joodsch wijsgeer van de XVe E. († 1444), in veel opzichten een leerling van Maimonides. Voisin citeert hem als ‘auctor Sepher-Ikkarim’ (het Boek der Beginselen), zijn hoofdwerk, waarin hij de gemeenschappelijke basis der godsdiensten poogt op te sporen. Zonder schennis: zonder die voorstelling aan te randen; eensgezind.

[p. 739]

 

Zy geven Godt den Zoon den titel van Godts Woort,

30

Daer Godt het al door schiep, en dat van geen geboort,

 

Gelijck de Vader, weet, die niet dit Woort quam teelen

 

Naer menschelijcken stijl. zoo veel Rabbijnen scheelen^29-3230-32

 

In Christus Godtheit, noch Messias titel niet.^32-33

 

Dit is d'aertsengel, Godts gezant, die wijt gebiet,³⁴

35

Verlosser, Bethels Godt, aen Amrams zoon verscheenen,³⁵

 

Uit eene doorne haegh; een engel, die voorheenen

 

Hen uit Egypten leidde, en met zijn aengezicht

 

Voorheentrock; die genaeckt het heilige gesticht

 

Des tempels. vraegh 't vernuft der schranderste Kabaelen:^34-3939

40

Zy onderscheiden Godt in dry doorluchte straelen,

29-32 De reeds genoemde werken geven vele teksten van oude rabbijnen, die deze uitlating van Vondel rechtvaardigen. Witzius, die zich in De Principiis Fidei Judaicae (bl. 257) en in zijn Dissertatio de Ss. Trinitate (bl. 329) op Pico della Mirandola's uitspraak beroept, dat de Joden het mysterie der Drieeenheid hebben gekend, besluit een reeks van Hebreeuwsche citaten aldus: ‘Dit was de Theologie, dit de manier van spreken van de oude Joden omstreeks den tijd van onzen Heer Jesus. Zij noemden den eeniggeboren Zoon van God het Woord’ (bl. 308-9). Ook haalde hij teksten van Philo aan, die in zijn boek περι τῆς Μωσέως κοσμοπόιας leerde, dat de wereld-idee die aan de schepping voorafging, het goddelijk Woord was (τὸν θεῖον λόγον), dat alles gemaakt heeft (bl. 311). Witzius voegt er bij: ‘Of ik begrijp er niets van, òf Philo heeft zich zelf niet begrepen, òf dit zijn voortreffelijke getuigenissen van ons geloof’ (bl. 312).

30-32 Daer Godt het al door schiep: De Pugio Fidei citeert Rabbi Elieser: Non est creatus mundus nisi per verbum Domini, vgl. Ps. XXXIII, 6. Verder bedoelt Vondel niet, dat Gods Woord van geen gehoort weet, evenmin als de Vader, want alleen de Vader heet in de chr. theologie ongeboren en de Zoon (het Woord) geboren en niet gemaakt; maar Vondel bedoelt, dat die geboorte van het Woord uit den Vader niet geschiedt zooals bij de menschen een zoon uit een vader geboren wordt. De goddelijke voortbrenging immers is geheel geestelijk en niet lichamelijk, hoewel er toch de gelijkheid van natuur is (bij God den Vader en het Woord), op grond waarvan de voortkomst van het Woord uit den Vader geboorte heet.

32-33 Versta: Tal van rabbijnen maken geen onderscheid tusschen Christus als zoon Gods en Messias; m.a.w. tal van rabbijnen erkennen den Messias als Zoon Gods en nemen dus de Drieëenheid aan. Die rabbijnen, vooral Maimonides, haalt de Pugio Fidei, P. III, Dist. III, (in de ed. 1651, bl. 508-vlg.) uitvoerig aan, evenzoo: De Arcanis, Lib. III-VII (ed. 1561, bl. 73-vlg.).

34 De term aertsengel, die in het O. Test. en bij de rabbijnen niet voorkomt, beteekent: eerste en voornaamste gezondene of Godts gezant, de Messias, wiens gebied geen einde kennen zal.

35 Verlosser: dit woord heeft hier de algemeene beteekenis van bevrijder; Reuchlin spreekt van Messiha ille redemptor (bl. 456). Bethels God: de Heer aan Jacob te Bethel verschenen, Gen. XXVIII, 13, die, later als Engel Gods aangeduid, tot Jacob zegt: Ik ben de God van Bethel, Gen. XXXI, 11, 13; Amrams zoon: Mozes, vgl. Exod. III, 2.

34-39 Vondel bedoelt, dat de Engel, die volgens Exod. XXIII, 20-vlg. de Joden uit Egypte zou leiden, naar de interpretatie der vroegere rabbijnen de Messias, de Verlosser was, d.w.z. dezelfde goddelijke Persoon, die later mensch zou worden. De teksten echter, waarop deze meening steunt, zijn, voor zoover in de aangehaalde boeken te vinden, niet geheel bevredigend. Ook heeft Vondel het oog op Malachias III, 1 (Vulg.): ‘Ecce, ego mitto angelum meum et praeparabit viam ante faciem meam, et statim veniet ad templum suum dominator’, waarin echter de engel eerder op den voorlooper Joannes slaat, terwijl faciem meam voor sommige rabbijnen de Messias is. Vgl. Galatinus, bl. 97 en het bij dezen afgedrukte werk De arte cabalistica van J. Reuchlin, Lib. I, bl. 456-57, 514; een betreffend citaat van Albo bij Voisin in Raymundus' Pugio Fidei, bl. 398. Witzius, uitgaande van een commentaar van Rabbi Aberbenel op het ‘angelus faciei ejus’ van Isaïas, LXIII, 9, meent, dat deze engel Jehovah moet zijn, maar toch op eenigerlei wijze onderscheiden van den persoon, wiens engel hij heet: Diss. de Trin., bl. 299-300.

39 Kabaelen: schrijvers der Kabala, of Kabalisten (vgl. vs. 50); de Kabalisten zijn evenals de Talmudisten (vgl. vs. 50) de oude Joodsche wetverklaarders, maar met dit onderscheid volgens Reuchlin (l.c. bl. 453-vlg.), dat de Kabala zich meer met de speculatieve, de Talmud met de wettelijke zijde van het Jodendom bezig houdt. De in bovengenoemde werken aangevoerde rabbijnen-teksten zijn zoowel aan de Kabala als aan den Talmud ontleend.

[p. 740]

 

Den Vader, en den Zoon, of't Woort, en oock den Geest.

 

Zy zien de mooghlijckheit dat Godt zich op de leest

 

Des menschdoms passe, en zich met ons natuur bekleede.

 

De Talmud eigent hem Godts hooghsten titel mede,

45

Den naem, by geen Hebreen te noemen onverschoont;

 

En ziet den tijt, die Godt met zijnen vinger toont.^40-46

 

Hoe kan d'erfvyant der Dry-eenigheit met reden⁴⁷

 

Dan drijven dat dit punt der Dryheit den besneden

 

Ten aenstoot dient, en van Messias kroon vervremt;

50

Naerdien de Kabalist, en Thalmud dit bestemt,

 

En menigh grijs Rabbijn, die, blijde op Davids zangen,⁵¹

 

Messias tegengaen, op 's vaders troon ontfangen,

 

Aenbidden, eeren, en hem offeren, terwijl

 

De jongste Joden stout veraerden van dien stijl:^53-54

55

Gelijck d'erfvyanden der Godtheit van Godts zoone,⁵⁵

 

Verbastert van den stijl der vadren, met dees kroone

 

Van doornen, Christus noch verdrucken, en zijn licht,^56-57

 

Om dat natuur en reên voor dees geheimnis zwicht.⁵⁸

 

Wie door zijn reden dit geloofspunt wil beseffen,⁵⁹

60

Dat niet met reden strijt, maer hooger staet te treffen

 

Dan menschelijck vernuft en reden schieten kan,⁶¹

 

Die overschrijt verwaent en reuckeloos den ban,⁶²

 

En merckpael, hem gestelt by Godt, die ons van boven^62-6363

 

Zijn waerheit openbaerde, op datwe haer gelooven,

40-46 Deze vss. zijn eerder samenvattingen dan rechtstreeksche citaten van Galatinus' hoofdstukken: Quod Deus sit trinus et unus (Lib. V. cap. I, bl. 27-vlg.) en die over de toepasbaarheid van den heiligen naam van God op den Messias: Lib. III, Cap. VIII-XI, bl. 87-96; Vondel bedoelt: de oude rabbi's geven blijk, van de drie goddelijke Personen iets te weten; zij erkennen de mogelijkheid, dat een dier Personen de menschelijke natuur aanneemt; zij geven den Messias den hoogsten naam van God, nl. IHVH (Jehovah), het tetragrammaton (de vierletterige naam), die geen Jood ongestraft (onverschoont) mocht uitspreken; en zij verwachten den door God aangeduiden tijd, waarin de Messias verschijnen zal.

47 Na de herinnering aan al die getuigenissen der oude Joden ten gunste van de Drieëenheid, vraagt Vondel: hoe kunnen nu zij, die van geslacht op geslacht de Drieëenheid hebben bestreden (d'erfvyant der Dry-eenigheit, waaronder wel vooral Socinus c.s. bedoeld zijn), beweren (drijven), dat deze leer de Joden (den besneden) van het Christendom en van den Messias vervreemdt?

51 op Davids zangen: in de commentaren van Kabala en Talmud op de Psalmen;

53-54 terwijl De jongste Joden enz.: In het uitspelen van de oude Joden tegen de jongere ligt de voornaamste strijdmethode der aangehaalde apologeten. Met name Galatinus spreekt herhaaldelijk over de recentiores seu juniores Talmudistae et Judaei.

55 d'erfvijanden der Godtheit van Godts Zoone: dit zijn in 't algemeen: al degenen, die ooit van de Ebionieten af tot Vondels dagen toe de goddelijkheid van het Eeuwig Woord, en dus het bestaan der Drieëenheid hebben aangerand.

56-57 met dees kroone Van doornen enz.: Met deze onverwachte en hier eenigszins geforceerde beeldspraak kan Vondel op niemand dan op Baruch Spinoza (doorn: spina) doelen, die sedert 1654 te Amsterdam zijn meeningen zoowel tegen de christelijke als joodsche traditie verkondigde. Ook elders in de Bespiegelingen zinspeelt Vondel vrij duidelijk op den jongen wijsgeer (vgl. o.a.: I, 534, 1376; II, 872, 908, 917, 984) zonder ooit zijn naam neer te schrijven. En dat Vondel bij zijn verdediging van de Drieëenheid zich tegelijk tegen Socinus en Spinoza keert is verklaarbaar doordat beider stelsels elkaar zoodanig vonden, dat men van een ‘vermenging van Spinozisme en Socinianisme’ kan spreken (W.J. Kühler: Het Socinianisme in Nederland, 1912, bl. 239, 241, 247).

58 Versta: omdat het geheim der Drieëenheid natuur en rede te boven gaat.

59 reden: verstand.

61 schieten: beschieten.

62 reuckeloos: roekeloos.

62-63 ban, En merckpael: elders ban en banpael, Ad. in Ball., vs. 4, grenzen.

63 by: door.

[p. 741]

65

Gelijckze op den pilaer der waerheit, zijne kerck⁶⁵

 

Gehouwen, eeuw op eeuw, den afgront valt te sterck:^25-6666

 

Ferneel uit Plato stelt, door 't helder licht van reden,⁶⁷

 

In een', die 't al regeert, dry eveneeuwigheden,

 

Het goet, 't verstant, en oock de ziel van 's weerelts kloot.

70

By 't goet verstaet hy Godt, den Vader, die dit groot⁷⁰

 

Gebouw van hemel, aerde, en zee, en alles stichte,

 

Eenvouwigh, onbeweeght, en, boven al 't verlichte

 

Verstant gerekent, rijck in alles, overvloeit

 

Van goedertierenheit. 't verstant, dat eeuwigh bloeit,^72-74

75

Ontspringt oirsprongkelijck van dezen goeden vader,

 

Gelijck een glansrijck licht, uit aller glanssen ader,⁷⁶

 

De zonne, en dit verstant is een verstandigheit,⁷⁷

 

Die, goddelijck van aert, met reden wort gezeit

 

De beste zoon te zijn van 't beste goet des grooten.

80

De ziel der weerelt, uit 't verstant van 't goet gevloten,

 

Gelijck een strael van 't licht, straelt sterck met haeren strael⁸¹

 

Door alles, onderhoudt, en zielt het altemael.

 

Genade, ô Godt, genade, indien wy uwen zetel,

 

Den troon der Godtheit, der DRYEENIGHEIT, vermetel

85

Genaecken durven; in dat ongenaeckbre licht⁸⁵

 

Het menschgeworden Woort, Emanuël, te dicht⁸⁶

 

Bespiegelen; te diep uwe aertsgeheimenissen

 

Grondeeren; daer al 't brein der wijsten in kan missen.⁸⁸

 

Wie zulck een zee doorwaet verzinckt tot over 't hooft.⁸⁹

90

Hy is gezalight die dit aenbidt, en gelooft.^81-9090

 

Men deelt al wat'er is rechtmaetigh in twee leden,⁹¹

65 pilaer der waerheit, zijne kerck: I Tim. III. 15.

25-66 Bij wijze van inleiding op zijn eigenlijk betoog tegen de Socinianen, wier dwalingen door het opkomende rationalisme van Spinoza bevorderd werden, doet Vondel vooreerst een beroep op de leer van de oude Joodsche wijsgeeren en rabbijnen, waarvan de voornaamsten eenig begrip van een zekere drieheid in God heeten gehad te hebben. Dit beroep is in overeenstemming met de methode van de christelijke apologeten, die in hun bestrijding van Joden en Mahomedanen het ‘ex Judaeis contra Judaeos’ trachtten toe te passen. Op uitnoodiging van den Spaanschen Jodenapostel St. Raymundus van Penafort schreef St. Thomas van Aquino zijn speciaal voor Joden en Saracenen bedoelde Summa contra Gentiles (door Vondel in zijn Bespiegelingen soms letterlijk gevolgd, zooals ter zijner plaatse zal worden aangewezen), en ongeveer tegelijkertijd schreef de uit het Jodendom bekeerde leerling van den H. Raymundus, de in Oostersche talen uitmuntend beslagen Raymundus Martini O.P. († 1285), zijn Pugio fidei adversus Mauros et Judaeos, welke in vele hss. verspreid was en te Parijs in 1642 en 1651 werd gedrukt. Van de Pugio afhankelijk zijn de Victoria adversus impios Hebraeos van den Karthuizer Porchetus Salvaticus (Par., 1520) en vooral De arcanis catholicae veritatis contra obstinatissimam Judaeorum nostrae tempestatis perfidiam, ex Talmud aliisque hebraicis libris nuper excerptum van den Franciscaan Petrus Colonna, genaamd Galatinus. Dit boek beleefde tal van drukken: 1518, 1550, 1561, 1602, 1603, 1612, 1672 en had op zijn beurt weer veel invloed op de latere theologen (Billuart o.a.). Veel genoemd en verspreid was ook De veritate fidei Christianae contra Ethnicos, Judaeos, Mohumetanos van den Spaanschen humanist en Erasmusvriend Joannes Lod. Vives, uitgegeven en herdrukt in 1543, 1544, 1568, 1639. - Tegelijk met Vondel hield zich de calvinistische Utrechtsche student Herman Witzius met de destijds zoo actueele quaestie bezig, verdedigde o.a. in 1655 Theses de Ss. Trinitate ex Judaeis contra Judaeos en schreef Judaeus christianizans circa principia fidei et Ss. Trinitatem (Ultraj. 1661) met een Dissertatio de Ss. Trinitate ex scriptis et hypothesibus Judaeorum daaraan toegevoegd (p. 269-402). Hierin bestrijdt hij o.a. de àl te christelijk voorgestelde Joodsche referaten van Galatinus en zegt dat hij alleen maar wil aantoonen, dat de oude rabbijnen als door een nevel iets van de Drieëenheid geweten hebben (p. 332-33).

66 den afgront valt te sterck: voor de helsche machten onoverwinnelijk is, cfr. Matth. XVI, 18.

67 Ferneel: Jean Fernel, een destijds beroemd Fransch geneesheer en filosoof [1497-1558), die naast zijn hoofdwerk over pathologie een uitvoerig tractaat schreef De abditis rerum causis, opgedragen aan koning Henri II, wiens lijfarts hij was. Uitmuntend belezen in de Grieksche wijsbegeerte gaf hij in dit werk o.a. de meening van Plato over een drieëenheid in God. Vondel heeft Fernels tekst voor zich gehad, want vs. 67-82 is een letterlijke vertaling van dezen passus: ‘Tria circa regem omnium Plato statuit coaeterna, bonum, mentem, et mundi animam. Bonum appellat rerum omnium patrem et authorem Deum, qui simplex et immobilis, supra omnem omnium naturam et intelligentiam in Parmenide constituitur, estque in omnia exuberans bonitas (vs. 67-74). A patre bonoque mens procedit, ut ab ingenita soli luce lumen splendidum, quae mens intelligentia est divina et optimus boni filius (vs. 74-79). A mente rursum anima mundi defluit, uti splendor a lumine, quae per omnia spirat, omnia in vita continet’ (vs. 80-88). Jo. Fernelii Ambiani De abditis rerum causis libri duo, Francofurti, MDXCIII, bl. 113-14.

70 By: onder.

72-74 Deze bijstellingen hooren bij Godt, den Vader van vs. 70.

76 aller glanssen ader: in Lucifer vs. 327: Der eeuwigheden glans en ader.

77 verstandigheit: verstandelijk wezen, Gr. νους.

81 Vgl. noot bij vs. 274.

85 dat ongenaeckbre licht: Vgl. lucem inhabitat inaccessibilem, I Tim. VI, 16.

86 te dicht: te veel van nabij.

88 Grondeeren: doorgronden, doorzoeken; daer al enz.: Versta: waarin de grootste verstanden zich makkelijk vergissen.

89 zulck een zee: ook in Besp. I, 359 vergelijkt Vondel Augustinisch de Godheid met een zee.

81-90 Tot vs. 80 waren de verzen inleiding. Evenals bij heldendichten en preeken laat Vondel daar een gebed op volgen.

90 Vgl. Joan. XX, 29.

91 leden: deelen.

[p. 742]

 

In ongeschapenheit, en in geschapenheden,⁹²

 

De schepper is alleen eene ongeschapenheit.⁹³

 

Ontkleet nu Zoon en Geest van deze Majesteit;

95

Zoo zijnze geensins Godt, maer bloote schepselingen,⁹⁵

 

Die wezen, en natuur van Godt te leen ontfingen;⁹⁶

 

Zoo werdenwe in den naem der schepselen gewijt,

 

Gewasschen op de vont: maer dit besluit bestrijt^97-9898

 

Alle onbesmette blaên, die Zoon, en Geest te gader⁹⁹

100

Bekleên met d'eigenschap, en eer van Godt den Vader.¹⁰⁰

 

De dwaelinge in het punt der Godtheit is gewoon¹⁰¹

 

Haer kracht te scheppen uit den naem of 't woort persoon,

 

De kerck te lasteren, als een die Godt durf deelen,

 

Een rechtuitstrijdigheit, en weêrspraeck bekrackeelen;^103-04

105

Zoo menighmael zy dry in 't eenigh wezen stelt,

 

En dry persoonen in een Godtheit noemt en telt.

 

Het onbesleepen brein verbystert, weet niet beter¹⁰⁷

 

Of dry persoonen zijn, als Jakob, Jan, en Peter,¹⁰⁸

 

Oock dry gescheidenheên, en volght Fotinus vaen,¹⁰⁹

110

Of d'Arriaensche vlag, al lang aen 't ondergaen.¹¹⁰

 

Wie dit verstroien ziet van Christus kerck en leden,

 

Op 's blinden leitsmans spoor verbystert, zonder reden,¹¹²

92 Versta: in het ongeschapene en het geschapene.

93 Versta: Wanneer men nu zegt, dat God de Zoon en de H. Geest tot het geschapene behooren.

95 bloote schepselingen: niet anders dan schepselen; schepseling, door Vondel meer gebruikt (XCI Harpz., vs. 13; Bruil. M. Block en A. Anslo, vs. 4; Besp. III, vs. 270 en Hersch. X, 209) is volgens Dl. VII, bl. 751 analoog gevormd als bijv. sterveling.

96 wezen en natuur: zooals deze begrippen hier bij elkaar staan moeten ze beteekenen: aanwezen (zijn) en wezenheid: esse et essentia; te leen ontfingen: dus niet uit eigen recht en in zichzelf bezaten.

97-98 Versta: dan zouden wij met de doopformule: Ik doop u in den naam des Vaders en des Zoons en des H. Geestes, wat de twee laatstgenoemden betreft, in den naam van schepselen en niet van God geheiligd (gewijt) en gedoopt zijn.

98 besluit: gevolgtrekking.

99 Alle onbesmette blaên: de onfeilbare bijbel; te gader: gelijkelijk, evenzeer.

100 Beklêen: voorstellen of toekennen; d'eigenschap, en eer van Godt den Vader: nl. met de goddelijkheid, dus als God erkennen; eigenschap is hier ongewoon, daar de goddelijkheid het wezen van God of God zelf is.

101 Vondel geeft te kennen, dat de dwalingen omtrent de Drieëenheid ontsproten zijn uit een misverstand over de beteekenis van het woord persoon, dat inderdaad voor de Oostersche Christenen (de Grieken) eerder substantie dan individu beteekende. 's Dichters verdediging gaat nu uit van de zuiverstelling der begrippen persoon en Gods inwendige werking (vs. 161-vlg.). Wellicht steunt deze indeeling op Suarez, die zijn tractaat De Trinitate eveneens begint met de bewijsvoering ‘esse in Deo personas et processiones divinas’ (Opera Omnia; Par., 1856; tom .I, bl. 533). Voor de persoonsbeschouwing gaat Suarez op St. Thomas Aq. terug, die weer werkt met een definitie van Boëtius.

103-04 De dwaling legt de Kerk ten laste, dat zij Gods natuur en zelfstandigheid in drieën splitst, en twist ten gunste van een zich zelf tegensprekende ongerijmdheid, Een rechtuitstrijdigheit: een contradictio in terminis; in Altgeh. I, 1010 heet 't Veelstrijdigheit.

107 onbesleepen: onkundige.

108 Jakob, Jan en Peter: Ook St. Augustinus werkt met het voorbeeld van drie menschelijke personen, aangeduid door de bijbelsche namen Abraham, Isaäc en Jacob (De Trinitate, Lib. VII, cap. IV, 7, 8), waarvoor Vondel hollandsche namen kiest.

109 Fotinus: de Grieksche bisschop Phótinus († 366) wordt door St. Thomas Aq. als een der eerste dwaalleeraars over de Drieëenheid behandeld (S.c. Gent. IV, cap. IV); hij leerde dat Christus niet van nature maar door verheffing de Zoon Gods was en randde dus het bestaan der drie goddelijke Personen aan.

110 De door Thomas Aq. bestreden (S.c. Gent. IV, cap. VI) dwaling van den Alexandrijnschen priester Arius († 336): dat de Zoon niet éen van wezen met den Vader is, veroordeeld door de Kerkvergadering van Nicea (325), stierf na de VIIe E. uit. Maar - zoo bedoelt Vondel - wie geen juist begrip heeft van den term persoon, doet zooals Socinus die oude ketterijen herleven en 111 verstrooit (verdeelt) opnieuw de Christenheid.

112 reden: rede, verstand.

[p. 743]

 

Schept lust om elck door 't licht, dat uit Godts boeckstaef straelt,¹¹³

 

Te toonen hoe 't verstant misleit wort, en verdwaelt.

115

't Woort wezen wijst op Godts natuur, die dry persoonen¹¹⁵

 

Gemeen is. 't woort persoon wil, naer' t gebruick, betoonen¹¹⁶

 

Een zellefstandigheit van redelijcken aert,

 

Die eigen is aen een byzonder. nu verklaert^117-18

 

Het licht van reden hoe ons oordeel en gedachten

120

De dry persoonen in de Godtheit anders achten

 

Dan in dry menschen, als men elcks natuur beduit.^120-21

 

Het wezen van den mensch is eng bepaelt, en sluit

 

Zich in zijn kleenen ring, niet wijder uit te breiden:^122-23

 

En hierom is de mensch alleen niet onderscheiden

125

Van andre menschen door zijne eigenschappen: maer

 

Deze eigenschappen zijn oock van elckandren klaer

 

En in der daet gedeelt. hoewel in dry genooten,^124-27127

 

Jan, Jakob, Peter, een natuur is ingegoten,

 

Hun dry gemeen, noch zijn 't dry menschen in der daet,

130

Oock zelf ten opzicht van natuur en 's menschdoms staet:^127-30

 

Want mits geen vader al zijn wezen me kan deelen¹³¹

 

Aan d'afkomst, maer alleen wat zaets, bequaem tot teelen;¹³²

 

Zoo moet het volgen dat geen zoon van dezen stam¹³³

 

De zelleve natuur des vaders naer zich nam,

135

Maer slechts een diergelijcke uit d'andere is gesproten.^134-35

 

Des menschen wezen dus bepaelt, en afgesloten,¹³⁶

 

Is dan geen zelve in veel persoonen, met geen' schijn;¹³⁷

 

Dies Peter, Jakob, Jan dry enckle menschen zijn:¹³⁸

113 Godts boeckstaef: de H. Schrift.

115 wezen: wezenheid, essentia, οὐσια.

116 persoon: persona, ὐποστασις; naer 't gebruik: nl. naar het gebruik nà 't Conc. van Nicea, want daarvóor werd ὐποστασις (persoon) ook in de beteekenis van zelfstandigheid en wezen gebruikt. Vgl. S. Thom. Aq. Summa Theol. I, Q. XXIX, a. 2 en 3.

117-18 Vondels definitie is een letterlijke vertaling van die van Boëtius: Persona est rationalis naturae individua substantia, zooals ze door St. Thom. Aq. in de Summa Theol. I, Q. XXIX, art. 1 wordt overgenomen en verdedigd; aen een byzonder: lees: aan één bijzondere, d.w.z. aan een afzonderlijk iemand een individu.

120-21 Versta: Als men acht geeft op het verschil van Gods natuur en van de menschelijke natuur, dan moet men inzien, dat de drie goddelijke Personen zich anders verhouden tot de natuur of het wezen van God, dan drie menschelijke personen tot de menschelijke natuur.

122-23 Het wezen van den mensch is in een bepaalden mensch begrensd (bepaelt) binnen de engte van zijn persoonlijkheid.

124-27 En hierom is de mensch door zijn individueelen aard niet alleen van andere menschen ònderscheiden, maar ook duidelijk géscheiden (gedeelt); alleen niet: niet alleen; van elckandren: van de eigenschappen in anderen.

127 genooten: natuur- of soortgenooten.

127-30 Hoewel drie genooten van de menschelijke natuur éénzelfde soortelijke natuur bezitten, toch zijn het drie afzonderlijke menschen, die elk hun eigen individueele menschelijke natuur hebben.

131 mits: omdat; al zijn wezen: zijn heele wezen met alle individueele eigenschappen.
me: mee.

132 d'afkomst: het kind; alleen wat zaets: het mannelijk sperma, dat de menschelijke natuur alleen potentieel bevat.

133 van dezen stam: nl. van den vader.

134-35 De zelleve natuur: dezelfde natuur. Vondel bedoelt, dat een zoon niet numeriek dezelfde natuur als de vader krijgt, maar alleen soortelijk dezelfde: een diergelycke.

136 dus bepaelt, en afgesloten: aldus in dezen bepaalden mensch geïndividualizeerd tot een afzonderlijke persoonlijkheid.

137 Is dan geen zelve: is dus niet numeriek dezelfde; met geen schijn: het lijkt er niet naar.

138 dry enckle menschen: drie numeriek onderscheiden menschen; St. Thomas Aq. zegt: In duobus hominibus est alia et alia humanitas numero (S.c. Gent. IV, cap. VIII). Nam quod apud nos duo habentes humanam naturam sint duo homines, ex hoc contingit quod natura humana numero dividitur in duobus (ib. cap. XI).

[p. 744]

 

Maer anders is 't met Godts natuure, waerdigh t'eeren;

140

Want in dit wezen, dat geen wijze oit kon grondeeren,¹⁴⁰

 

Eenvouwigh, onbepaelt, en eeuwigh, daer staen al¹⁴¹

 

De dry persoenen, schoon zy dry zijn in getal,

 

Op 't eenigh wezen vast, met elcks byzonderheden,^141-43

 

Die onmedeelbaer zijn, en waerlijck onderscheeden:¹⁴⁴

145

En hierom telt men geen dry Goden, een' voor een,

 

Gelijck dry menschen in Jan, Jakob, Peter; neen:

 

Naerdien Godts zoon niet is geteelt van Godt, den Vader,

 

En Godt de heilige Geest niet straelt van twe te gader,

 

Den Vader, en den Zoon, door 't snijden van 't geheel¹⁴⁹

150

In zijn dry stucken, waer van elck persoon een deel

 

Of derde deel geniet: noch oock door af te vloeien;

 

Gelijck in aenteelt, daer al 't menschdom by blijft groeien;¹⁵²

 

Noch door voortbrengen, als d'afzetsels van een roos:^151-53153

 

Maer door een wondere, onuitspreeckelijcke, altoos^{147-149-151-153-154}

155

Verborge, en eeuwige medeelinge, in het wercken

 

Van 't loutre wezen, daer geen verziende in kan mercken¹⁵⁶

 

Den oirsprong, midden, noch het eindt. dus blijft het wis^155-57

 

Dat hier niets anders dan een zelve wezen is¹⁵⁸

 

Des teelers, en van het geteelde, en voortgekomen.¹⁵⁹

160

Wie dit begrijpt, zal voor het woort persoon niet schroomen.¹⁶⁰

 

Behalve 't woort persoon dient noch een tweede steen

140 grondeeren: doorgronden.

141 Deze drie bepalingen hooren bij dit wezen van vs. 140; Eenvouwigh: niet samengesteld, simplex; onbepaalt: onbegrensd,

141-43 daer staen al De dry persoonen .... Op 't eenigh wezen vast: ze staan op zich zelf in het éen en ondeelbaar (eenigh) wezen der Godheid; vgl. vs. 220. Vondel doelt hier op wat St. Thomas uitdrukt met hypostasis subsistens in natura divina, S. Theol. Q. XXIX, a. 4.; met elcks byzonderheden: nl. met de eigenheid van hun persoon, nl. de proprietates of notiones significantes, waarover S. Theol. Q. XXXII, a. 2: het vaderschap voor den Vader, het zoonschap voor den Zoon, de gezondenheid voor den H. Geest; vgl. vs. 217-18.

144 Dat wat ieder der goddelijke Personen eigen is kan in een anderen Persoon niet zijn en onderscheidt hen van elkander; dit is de katholieke leer, dat door de relaties der Godheid (van Vader tot Zoon enz.) de Personen werkelijk (waerlyck: realiter) van elkaar onderscheiden zijn, maar tegelijk verbonden in één natuur (vgl. S. Theol., I.Q. XXVIII, a. 33 en Q. XXXI, a. 2).

149 door 't snijden enz.: dat de participatie der drie Personen aan de Godheid niet op materieele scheiding steunt, toont S. Thomas met S. Augustinus aan, wijl in God geen hoeveelheid (quantitas) is, vgl. S. Theol. I, Q. XXVIII, a. 4; Q. XXX, a. 3. De Trinitate, I, 1.

152 aenteelt: vruchtbaarheid.

151-53 Ook geeft St. Thomas vóor zijn positieve uiteenzetting aan, hoe de voortkomst der goddelijke Personen niet gebeurt: non sicut in rebus inanimatis .... similiter non ad modum generationis in plantis et animalibus .... neque secundum modum emanationis .... S.c. Gent. IV, 11.

153 afzetsels: knoppen; roos: rozeboom.

147-149-151-153-154 Let op het zinsverband: niet ... van (door) ... noch oock door ... Noch door ... Maer door;

156 verziende: verre ziende, scherpzinnige; mercken: aangeven.

155-57 Met die geheime mededeeling of uitstorting is de immanente werking, het wercken van 't loutre wezen, de actus purus der Godheid bedoeld, wier werken haar wezen is, zooals St. Thomas herhaaldelijk beklemtoont: S. Theol. I, Q. XIV, a. 4; Q. XXVIII, a. 4; S.c. Gent. II, 9; IV, 11; Vgl. verder vs. 164-vlg.

158 een zelve: éénzelfde, nl. numeriek hetzelfde wezen.

159 Des teelers, en van het geteelde, en voortgekomen: genitoris, geniti et procedentis: Vader, Zoon en H. Geest.

160 Wie dit begrijpt: nl. wie begrijpt, dat de christelijke leer met het aannemen van drie Personen de eenheid van het goddelijk Wezen niet loochenen wil, zal geen bezwaar hebben van drie goddelijke Personen te spreken.

[p. 745]

 

Van aenstoot uit den wegh genomen, eer wy treên

 

In 't heiligh, perck, om Godts Dryeenigheit te stercken.

 

Geen, die verstant gebruickt, kan Godts inwendigh wercken¹⁶⁴

165

Ontkennen, naerdemael een wezen, daer geen endt¹⁶⁵

 

Van wijsheit, goetheit, maght, en kracht in wort gekent,

 

Niet werckeloos in zich van eeuwigheit kan duuren:¹⁶⁷

 

Want wie dit lochent, scheit de form van haer natuuren.¹⁶⁸

 

Dat is onmogelijck. schoon vier geen waslicht smelt,

170

Noch iet van buiten, daer 't op arbeit met gewelt:

 

Het gloeit nochtans in zich al even sterck van binnen.^169-71

 

Bedenck nu uit uw kracht, met opgespanne zinnen,¹⁷²

 

Hoe 't eeuwigh, krachtigh, en almaghtigh, en alwijs,

 

En eenigh wezen van de Godtheit, rijck van prijs,

175

Nootzaeckelijck in zich noit zonder werck kon wezen,¹⁷⁵

 

En hoe in Godt niets is, dat na quam opgerezen:¹⁷⁶

 

Want d'eigenschappen in Godts wezen, noit volroemt,¹⁷⁷

 

En die men hierom recht zijne eigenschappen noemt,¹⁷⁸

 

Zijn een, en 't zelve, die van 't wezen niet verschillen,

180

Noch in zelfkennis, noch in wijsheit, maght, en willen;

 

Al form, al louter Godt. ô ingloet, ons te sterck!¹⁸¹

 

Hoe uit men dit? Godt zelf is Godts inwendigh werck.¹⁸²

 

Dit werck, en wezen zijn al teffens. hoe men 't nader¹⁸³

 

Bedencken wil, hier is geen vroeger, nochte spader.⁸⁴

185

Al wat in Godt is, heeft eene eveneeuwigheit.

164 Godts inwendigh wercken; vgl. vs. 155-56.

165 endt: grens.

167 Niet anders dan van alle eeuwigheid werkend heeft kunnen zijn, cfr. vs. 175 en 190.

168 Wie Gods eeuwige inwendige werkzaamheid loochent doet 't zelfde als hij die de forma substantialis (de wezensvorm, door Vondel ter onderscheiding van een maatvorm steeds als form geschreven, cfr. vs. 181 en Besp. III, 1040) van de natuur die ze samenstelt afscheidt, cfr. vs. 182; m.a.w. zegt iets ongerijmds, want Gods wezen is Gods werken.

169-71 Dit voorbeeld licht toe, hoe men van God moet zeggen, dat hij van eeuwigheid werkt, ook al heeft Hij van eeuwigheid geen effect naar buiten voortgebracht: zooals vuur in zichzelf brandt, ook zonder iets daarbuiten te verbranden; deze vergelijking preludeert op het ingloet van vs. 181.

172 uit uw kracht: met uw eigen denkkracht; opgespanne: ingespannen, vgl. vs. 192.

175 Nootzaeckelyck: nl. uit den aard van Gods natuur; S. Thomas: Quidquid est Deo naturale est necessarium, S. Theol. I, Q. XIX, a. 3; in zich: binnen zijn eigen wezen.

176 dat na enz.: dat later ontstond. Dit gaat tegen hen, die in de voortbrenging van den Zoon eenige opvolging aannemen.

177 d'eigenschappen: klaarblijkelijk bedoelt Vondel hier de relaties van Vaderschap, Zoonschap, actieve en passieve Spiratie, waaraan de drie Personen beantwoorden, maar die in hun zijn van het goddelijk wezen niet verschillen; vgl. vs. 244 en zie S. Theol. I, Q. XXVIII, a. 2.

178 recht: met recht of juist; zijne eigenschappen: nl. wat Gods wezen eigen is en dus Gods wezen zelf.

181 Al form, al louter Godt: alles is in God wezensform, zonder samenstelling van zelfstandigheid en bijkomstigheden; St. Thomas zegt: Deus, qui est actus purus, est per essentiam suam forma; S. Theol. I.Q. III, a. 2, en: Deus est ipsa forma vel potius ipsum esse, ib. a. 7; ingloet: Gods wezen gloeit van binnen, vs. 171; dit gelukkig gevormd woord herinnert eerder aan de Mystiek van Ruusbroec dan aan de Scholastiek van St. Thomas.

182 Hoe uit men dit?: hoe brengt men die innerlijke werking van God onder woorden? Vgl. Lucifer, vs. 315-16, en Vondel geeft als antwoord: Godt zelf enz., wat hij al eenige keeren gezegd heeft: vs. 156, 164, 175; vgl. St. Thomas: Quum intellectus divinus non solum sit semper in actu, sed etiam sit ipse actus purus, oportet quod substantia intellectus divini sit ipsum suum intelligere, quod est actus intellectus, S.c.G. IV, 11.

183 al teffens: te gelijkertijd.

84 spader: later.

[p. 746]

 

Geen oogenblick Godts werck van 't eeuwigh wezen scheit:

 

Hoewel ons zwack begrijp dat voorstelt, als in orden,¹⁸⁷

 

En 't een na'et andere moet uitgesproken worden:

 

Want 's menschen overlegh eischt tijt om voort te gaen.¹⁸⁹

190

Godts werckzaem wezen heeft noit werckeloos bestaen.^185-190

 

Dat levendigh verstant stont eeuwigh ingetogen,¹⁹¹

 

En ingespannen, om met alle zijn vermogen¹⁹²

 

Zich zelf en zijnen aert t'aenschouwen, in den ring¹⁹³

 

Der Godtheit, onbeweeght in dees bespiegeling.^193-94194

195

Dat enckel eenigh, Godt, in zich alom geprezen,¹⁹⁵

 

Bespiegelde gerust zich zelven in zijn wezen,

 

Van eeuwigheit, en broght in dees bespiegling 't Woort,

 

Een beelt, hem zelf gelijck in glans, inwendigh voort,¹⁹⁸

 

En dat nootwendigh Godt, zijn' Vader, most gelijcken.^197-99

200

Geen spieglaer kan zich zelf in eenen spiegel kijcken,²⁰⁰

 

Of hy kent teffens, in het spiegelkristallijn²⁰¹

 

En glas, zich zelven, in een' levendigen schijn.

 

Gelijck teelt zijns gelijck. zoo zeght men oock met reden:

 

Hy is, als waer hy uit zijn aengezicht gesneden,

205

Den vader gansch gelijck. zoo ziet men een manier,²⁰⁵

 

Een' aert in plaet, en print; een' ommetreck, een' zwier.²⁰⁶

 

Godt ziet dien eenigen, en eigen uitverkoren,

 

Natuurelijcken Zoon, en eeuwigh eerstgeboren,

 

En noemt hem zijnen Zoon, een' Zoon, die hem behaeght,²⁰⁹

187 begrijp: begrip, verstand; in orden: in opvolging.

189 overlegh: overdenking, judicium.

185-190 Waarom Vondel deze zes regels met aanhalingsteekens kenmerkt, is niet geheel duidelijk. In den Gulden Winckel en de Warande der Dieren geven ze de moraal van de fabel aan. Hier moet wel bedoeld zijn, op een bijzondere wijze de aandacht te vragen voor deze grondwaarheid, die veel moeilijkheden tegen de Drieëenheid kan ondervangen, dat Gods altijddurende inwendige werkzaamheid één is met zijn wezen, hoewel wij die niet anders dan als daarvan gescheiden kunnen uitspreken. Aan een letterlijk citaat valt niet te denken, hoewel St. Thomas in zijn tractaten over de Triniteit ook zegt, dat ons verstand alleen secundum modum suum divina apprehendit et nominat, S. Theol. I, Q. XXXII, a. 2, terwijl hij uit de identiteit van Gods wezen met Gods werken (begrijpen) de eveneeuwigheit van het Woord vaststelt: est igitur coaeternum Deo verbum ejus, S.c. Gent. IV, 11.

191 ingetogen: in zich zelf gekeerd, op zich zelf gericht.

192 ingespannen: gespannen; met alle zijn vermogen: met heel zijn intellect, dat in God geen vermogen of faculteit is, maar zijn wezen zelf, dat zich zelf begrijpt: S.c. Gent. I, 74; IV, 11.

193 zijnen aert: zijn wezen.

193-94 in den ring der Godtheit: binnen Gods wezen zelf; Vgl. vs. 233-34; Vondel doelt voortdurend op de immanente begripsdaad der Godheid.

194 onbeweeght in dees bespiegeling: onbewogen (vgl. gerust in vs. 196), in onafgebroken zelfbespiegeling.

195 Dat enckel eenigh, Godt: Deus simplex et unus; vgl. Wat herquam van het enkel een, Uitv. van M.v.d. Vondel, Unger 1667-71, bl. 77, vs. 17.

198 hem zelf in glans gelijck: Het splendor gloriae van Hebr. I, 9 wordt op den Zoon toegepast.

197-99 Het door het intellect als begrip voortgebrachte heet woord (verbum); in God is het Woord de uitdrukking van Gods zelfbegrip en daarom zijn beeld (imago) en omdat dit woord of beeld door God wordt voortgebracht in gelijkheid van natuur, daarom heet het Zoon (filius), vgl. St. Thomas, Summa Theol. I, Q. XXVII, a. 1; XXXIV, a. 2; XXXV, a. 2; S.c. Gent, IV, 11.

200 Aan deze spiegelbeeldspraak ligt die van Wijsh. VII, 26: speculum en imago ten grondslag. In den spiegel kijkend brengt de mensch zijn eigen beeld voort, een verre vergelijking van Gods zelfbegrip, dat zijn eigen beeld teelt, het Woord, zijn Zoon; spieglaer: iemand die zich spiegelt; kijcken: bekijken.

201 teffens: tegelijkertijd.

205 een manier: lees: één manier, één vorm en voorkomen.

206 Een' aert: één aard; in plaet, en print: in 't origineel, de koperen plaat, waarnaar de prenten worden afgedrukt; al die een's hebben den klemtoon.

209 Vgl. Ps. II, 7; CIX, 3; Matth. III, 17.

[p. 747]

210

En daer de vaderschap met recht haer' naem af draeght,

 

Gelijck de zoonschap neemt haer' oirsprong van den Vader:^210-11

 

Wat straelden deze beide, onscheibaer hecht te gader

 

Verknocht, toch anders dan den Geest der liefde, een' gloet

 

Des Vaders, en des Zoons, van wederzy gevoedt?^212-14

215

Dus openbaerden zich, in een' alom gespreiden,²¹⁵

 

En 't eenigh wezen, dry al teffens, ongescheiden,²¹⁶

 

Doch onderscheiden, elck door dry byzonderheên,²¹⁷

 

Geen zonderlingheit deelt nochtans dees dry van een.²¹⁸

 

Een wezen deelt zich mede aen dry byzonderheden.²¹⁹

220

De dry, by zich bestaende, in geen vermenging treden,²²⁰

 

Maer blijven op zich zelve, en enckel in der daet,²²¹

 

Naerdien d'eenwezenheit der dry op 't wezen staet,

 

En by gemeenschap van het weezen: dat blijft enckel:^222-23

 

Dat spatte noit van zich, gelijck een vonck, een sprenckel

225

Van eene vlamme spat. hier is een vlam, een licht,²²⁵

 

Een puure louterheit, gesloten vast en dicht;²²⁶

 

Een loutre eenvouwigheit, een Godtheit, puur en simpel;

 

Een effen aenschijn, dat geen kreucken zet noch rimpel.²²⁸

 

Al Godt, en Godtheit; een gelijckheit in dry een,²²⁹

230

En een in dry: naerdien d'eenwezenheit hier geen

 

Dryvuldigheit ontkent, maer aenhoudt die te kroonen

 

Door ongescheidenheit, al hoort men dry persoonen.^229-32

 

Maer eer wy verder gaen omzweven in dien ring

210-11 Vgl. St. Thomas' bevestigend antwoord op de vraag: Utrum hoc nomen Patris sit nomen proprie divinae personae, S. Theol. I, Q. XXXIII, a. 2.

212-14 De H. Geest is de zelfstandige liefde van den Vader tot den Zoon en van den Zoon tot den Vader. De H. Thomas noemt die geestelijke voortkomst spiratio (S. Theol. I, Q. XXXVI, a. 1), wat Vondel met het visueeler stralen weergeeft. Vgl. vs. 250.

215 in een' alom gespreiden: de zich in immanente vruchtbaarheid meedeelende Godheid.

216 En 't eenigh wezen: en in of binnen de ondeelbare éene goddelijke natuur; dry al teffens: de drie Personen zijn er van eeuwigheid tegelijk; ongescheiden: nl. in de ééne Goddelijke natuur.

217 Versta: Maar onderscheiden elk door het hem eigene of bijzondere, nl. het Vaderschap, het Zoonschap en de Voortkomst uit deze beiden, vgl. vs. 143.

218 zonderlingheit: bijzonderheid of eigenheid, vgl. vs. 262; Versta dit vers: door de drie Personen wordt de ééne goddelijke natuur niet gescheiden.

219 Een wezen: éénzelfde goddelijk wezen; dry byzonderheden: drie Personen.

220 by zich bestaende: op zich zelf staande, subsistentes, en daarom personen, vgl. 141-43.

221 op zich zelve, en enckel in der daet: subsistentes et individuae realiter; Vondel bedoelt niet zoozeer een bepaald citaat als een korte en klare weergave van de scholastieke leer, vgl. S. Theol. I.Q. XXIX, a. 2, 3, 4.

222-23 Dat de drie Personen één van wezen zijn steunt (staet) op de ondeelbaarheid van Gods wezen zelf, dat zich ten volle aan elken Persoon meedeelt en toch één en ongedeeld blijft (enckel).

225 spatte: in transitieven zin, vgl. 274.
een vlam, een licht: lees: één vlam, één licht; vgl. drie glanzen, éene vlam, Opdracht der Maeghdenbrieven vs. 107.

226 Een puure louterheit: hetzelfde als: Een loutre eenvouwigheit, met klem op één; pura simplicitas, zooals vlak daarna letterlijk vertaald volgt in puur en simpel.

228 Een effen aenschijn enz.: de plastische doorvoering van het beeldsprakige simplex: éénvouwig; vgl. vs. 244.

229 Al Godt, en Godtheit: vgl. vs. 270.

229-32 Versta: gelijkheid en eenheid in de Drie die één zijn, maar die drie blijven, omdat de eenheid van wezen geen drieheid van personen in den weg staat (ontkent), terwijl die wezenseenheid de Drie toch weer onscheidbaar verbindt, ook al spreekt men van drie personen (die drie gescheidenheden zouden doen veronderstellen).

[p. 748]

 

Der Godtheit; luister eerst hoe Godts bespiegeling,^233-34

235

En beelt, en 't straelen van de liefde dezer beiden²³⁵

 

Noit iemant buiten Godt, het eenigh wezen, leidden.^234-36236

 

Godts zellefkennis teelt van eeuwigheit Godts beelt,²³⁷

 

Maer geenen tweeden Godt: want Godts zelfkennis scheelt²³⁸

 

Van Godt niet, neen geensins, die staen gelijck, en effen.

240

Godts zellefkennis, en bespieglen, en beseffen

 

Is Godt, en Godtheit, en oock anders niet dan dit;^238-41

 

Dewijl d'eenvouwigheit, gekroont in 't hoogh bezit,²⁴²

 

Geen t'zamenvoeging lijdt, noch ongelijcke trappen,²⁴³

 

En d'effene eenheit blijft in form, en eigenschappen.²⁴⁴

245

Nu ziet gy dat Godts Zoon des Vaders afdruck is,²⁴⁵

 

Die naer den Vader zweemt door zijn gelijckenis;

 

Zoo kentge alree een tweede: en waerom dan naer reden²⁴⁷

 

De derde in 't wezen van de Godtheit niet geleden;

 

Mits d'onderlinge treck van Vader, en van Zoon²⁴⁹

250

Niets anders straelt dan liefde, in eenen zelven troon?²⁵⁰

 

Wie kan ons melden, wie uitbeelden hoe in 't baeren²⁵¹

 

Des Vaders oogen op des Zoons gedaente staeren,²⁵²

 

En d'oogen van den Zoon op 't minzaem aenschijn van

 

Den Vader! noem eens wie dien treck bedencken kan;^253-54

255

Een' treck, van wederzijde elckandre toegedraegen.

 

Hier straelt het onderling genoegen, en behaegen

 

Eene onuitbluschbre liefde, een' Geest van lieflijckheit;

 

Een gloênde liefde, die van geen van beide scheit,

 

Waeruit zy voortkomt, als een derde in 't eene wezen,²⁵⁹

260

Niet als een derde Godt. een drytal t'zamenlezen

233-34 omzweven: met de gedachten vertoeven; in dien ring der Godtheit: binnen die (afgesloten) sfeer van Gods wezen; vgl. vs. 193, 276.

235 En beelt: het door die zelfkennis voortgebrachte Woord (vgl. vs. 196-98), de Zoon; en 't straelen van de liefde dezer beiden: de H Geest.

234-36 Vondel bedoelt: luister hoe drie Personen binnen Gods éene wezen kunnen bestaan; Godts bespiegeling: Gods zelfkennis, zooals even verder, vs. 237, gezegd wordt, dus het zelfstandige Godsberip, dat is de Vader.

236 Nooit éen der Personen (iemant) van Gods wezen afscheidde.

237 Gods zelfkennis brengt zijn eigen beeld, zijn Woord, voort; Vondel zegt teelt om de generatie van den Zoon uit den Vader aan te duiden.

238 scheelt: verschilt.

238-41 Gods zelfkennis is zijn Wezen, vgl. S. Theol. I.Q. XIV, a.4: In Deo intellectus, intelligens, et id quod intelligitur, et species intelligibilis et ipsum intelligere sunt omnino unum et idem.

242 d'eenvouwigheit: de ondeelbaarheid, simplicitas; gekroont in 't hoogh bezit: die als eigenschap Gods de hoogste trap moet hebben: Deus est omnino simplex, S. Theol. I, Q. III, a. 7.

243 Geen t'zaemenvoeging lijdt: sluit alle compositie uit: Cum enim in Deo non sit compositio manifestum est quod Deus est omnino simplex; ib.; noch ongelijcke trappen: geen verschillen van graad of waarde, van vroeger of later: Secundo, quia omne compositum est posterius suis componentibus et dependens ex eis; Deus autem est primum ens; ergo; ib.

244 effene: rimpellooze, zooals in vs. 228.
in form, en eigenschappen: in wezen en alles wat daaruit voortvloeit, dus ook in wezen en personen. Vgl. vs. 143, 177.

245 afdruck: uitdrukking, beeld, imago, vgl. vs. 197-99.

247 een tweede: nl. een tweede Persoon, de Zoon; naer reden: naar redelijkheid, in dezen zin, dat wanneer het bestaan van de tweede Persoon der H. Drieëenheid moet worden aangenomen, er geen redelijk bezwaar tegen den derde kan worden gemaakt.

249 treck: toeneiging, evenals in vs. 254-55.

250 straelt: vgl. bij vs. 212.

251 't baeren: het verstandelijk voortbrengen.

252 des Zoons gedaente: in Hebr. I, 2 heet de Zoon: figura substantiae ejus [Patris].

253-54 treck: toeneiging, vgl. vs. 249; bedencken: begrijpen.

259 liefde en Geest zijn voorw. van straelt in 256; vgl. vs. 212, 250.

[p. 749]

 

Uit perlen, levert wel dry perlen aen een kroon,

 

Doch elck blijft zonderling. of nu de naem persoon^260-62

 

Zich drymael achter een laet in de Godtheit tellen,

 

Dat kan alleen wel dry byzonderheden stellen,²⁶⁴

265

Maer geen dry Goden: want in 't wezen vint men niet²⁶⁵

 

Dan eenen Godt; hoe net onze eige wijsheit schiet;²⁶⁶

 

Hoe fel het onverstant op 't slot der Dryheit dondert,²⁶⁷

 

Het drymael heilighste, van smetten afgezondert.²⁶⁸

 

Al enckel een is 't wat in top hier boven staet;²⁶⁹

270

Al Godt, en niet dan Godt; een toon, een zelve maet;²⁷⁰

 

Eene overeenkomst in het wezen; een gelijckheit,²⁷¹

 

In eenen oceaen van onwaerdeerbre rijckheit.²⁷²

 

Godt is dan louter een in dry: en wie dit vat²⁷³

 

Gelooft dat Godt, van Godt geteelt, van Godt niet spat,²⁷⁴

275

Van eeuwigheit gezet by d'andre stoelgenooten.^274-75

 

Zoo blijft de ring van Godts volkomenheit gesloten.²⁷⁶

 

De Dryheit sluit zich hecht en dicht in een. zy lijdt

 

Geene inbreuck, noch gevoelt geen' onderlinge strijt,

 

Maer staet in eeuwigheit. belieft het u, tre nader:²⁷⁹

280

De waerheit schroomt niet. vraegh vrypostigh: wat's de Vader?

 

Wat anders dan Godt zelf, die eeuwigh is geweest?

 

Wat is de Zoon? Godt zelf, niet anders. Wat's de Geest?

 

Godt zelf, en anders niet. zoo hoort gy hoe dry naemen,

 

Geen bloote klancken, maer betekenaers, te zamen

285

Een' Godt betekenen, dat wonderlijck Dryeen.

260-62 een drytal enz.; Versta: als men drie paarlen samenvoegt, hooren ze wel bij één kroon, maar elke parel blijft toch ook op zichzelf bestaan; deze vergelijking komt er hier wat vreemd tusschen en is bovendien weinig zeggend; ze weerspreekt ook Vondels opvatting in vs. 305-06; zonderling: afzonderlijk, vgl. vs. 218 en 286.

264 byzonderheden: eigenheden of personen, vgl. vs. 143, 217, 286; stellen: bewerken.

265 in 't wezen: nl. der Godheid.

266 hoe net enz.: hoe precies onze menschelijke (eige) wijsheid het ook meent uit te rekenen.

267 't slot: de burcht; dondert: met grof geschut werkt, vgl. voor deze militaire beeldspraak Altgeh. I, 1063-66.

268 Het drymael heilighste: eigenaardige superlatief van de op zich zelf al superlatieve uitdrukking driemaal heilig; van smetten afgezondert: dit kan een bijstelling zijn van het drymael heilighste, maar ook bedoeld zijn als apologie van het leerstuk der Drieëenheid, dat van polytheïstische smetten vrij is, vgl. geen dry Goden in vs. 265.

269 Versta: wat alle denkbeeld aan drie overspant blijft Gods eenheid van natuur, vgl. vs. 288.

270 Al Godt enz.: vgl. vs. 229; een toon enz.: één toon, éen zelfde maat, d.w.z.: éen aangehouden muziektoon, merkwaardige vergelijking voor de onveranderlijke eenheid Gods.

271 Eene - een: klemtoon.

272 oceaen enz.: God is wel de oceanus omnium perfectionum genoemd.

273 louter een: onverdeeld éen; vat: aanneemt.

274 Vondel, die de drieheid van éen woord in eenzelfden regel gaarne aanbracht (vgl. vs. 81; Altgeh. I, 1043; II, 122; III, 1615; Besp. II, 398, 1249; IV, 941, en zie Dante's Inferno, V, 103 en S. Thomas: Est amatum in amante secundum quod amatur, IV, 19), heeft hier zijn driemaal Godt zeker wel symbolisch bedoeld; alleen wordt de H. Geest hier niet aangeduid, daar het eerste Godt de Zoon is, het tweede de Vader, het derde Gods wezen; van Godt niet spat: niet ophoudt God te zijn, de vonkbeeldspraak van vs. 224 werkt nog na.

274-75 Letterlijk bedoelt Vondel hier alleen, dat de Zoon niet minder is dan de Vader en de H. Geest (d'andre stoelgenooten), maar naar zijn gedachtegang wil hij zeggen, dat alle Personen van eeuwigheid gelijk zijn. Stoelgenooten: medeheerschers; het woord herinnert aan de iconografie der H. Drieëenheid.

276 de ring: de ring of cirkel, die bij zijn begin eindigt, is het symbool van Gods volmaaktheid en eeuwigheid, vgl. vs. 193 en 233; Altgeh., I, 1303-04.

279 staet: houdt stand.

[p. 750]

 

De zonderlingheit blijft in dry byzonderheên.²⁸⁶

 

Wy noemen Vader, Zoon, en Geest alom te loven,

 

Maer geen dry Goden, neen: een Godtheit staet hier boven.²⁸⁸

 

De zellefstandigheit is een, al telt men dry²⁸⁹

290

Persoonen. dunckt u dat hier strijdigheit in zy?

 

Gansch geene; indien wy dees zelfstandigheit slechts buiten

 

De dry persoonen recht nadencken: dan besluiten^291-92

 

Wy billijck dat ons dry en een geensins misleit:²⁹³

 

Want dry persoonen zijn maer een zelfstandigheit.²⁹⁴

295

De dry zijn een, en een is niet dan dry, die duuren.

 

Nu zegh: wat vint gy in het tellen? dry natuuren?²⁹⁶

 

Hier is maer een natuur: of vint gy wezens? neen,²⁹⁷

 

Een wezen is 'er. vint gy hier zelfstandigheên?²⁹⁸

 

Een zellefstandigheit: of vint gy godtlijckheden?²⁹⁹

300

O neen, een Godtheit, waert gedient, en aengebeden.³⁰⁰

 

Gy zeght: ick telle hier het een niet, maer de dry.³⁰¹

 

Wat zijn deze anders, zoo men 't inziet op een ry,³⁰²

 

Dan een natuur alleen, een enckel eenigh wezen,³⁰³

 

Een zellefstandigheit, een Godtheit, noit volprezen?³⁰⁴

305

Dewijl gelijckenis het donckere eer verlicht

 

Dan middaghklaer bewijst, heb ick het zeil gezwicht^305-06306

 

Op zulck een' afgront, en hier schaers gelijckenissen³⁰⁷

 

Geleent van zon, en bron, en boom; noch wou ick vissen³⁰⁸

 

Uit krachten van de ziel, dryvuldigh in getal;³⁰⁹

310

Noch uit quickzilver, zout, en zwavel, overal

 

Dry stoffen, uit een stof te louteren, te scheiden³¹¹

286 De zonderlingheit: het eigene, onderscheidende en persoonlijke, vgl. vs. 218, 262; byzonderheên: personen, vgl. 143, 217, 264.

288 een Godtheit: één Godheid; staet hierboven: als aan de Drie gemeen, vgl. vs. 269.

289 De zellefstandigheit: de goddelijke substantie, essentie, natuur of 't wezen; een: één, ongedeeld.

291-92 indien wy: als wij het begrip zelfstandigheid maar niet met dat van persoon verwarren, die twee begrippen maar uit elkaar houden.

293 billijck: met recht, juist.

294 een: één.

296 dry, die duuren: drie eeuwige Personen.

297 een: één; wezens: een veelvoud van wezens, drie wezens of essenties.

298 Een: één; zelfstandigheên: meer dan éen zelfstandigheid.

299 Een: één; godtlijckheden: meer dan éen godheid.

300 een: één.

301 En wanneer gij zegt: ik let niet op de ééne natuur maar op de drie personen, die in 't tellen prevaleeren.

302 op een ry: volgens zuivere denkorde, dus met de noodige onderscheiding van wezens- en persoonsbegrip.

303 een-een: één-één; enckel: ongedeeld en ondeelbaar.

304 Een-een: Eén-één.

305-06 Ook St. Thomas hecht weinig aan gelijkenissen als bewijzen voor het leerstuk der Drieëenheid, dat een mysterie blijft. Hij erkent een verwijderde en duistere voorstelling der Drieëenheid in de redelijke en de redelooze natuur, maar spreekt daarbij liever van sporen dan van beelden; S.c. Gent. IV, 26. Vooral voor gelijkenissen van dichters is hij weinig geestdriftig: S. Theol. I, Q. I, a. 9, wat Vondel bij vs. 260-62 misschien nog niet wist, maar hier duidelijk eerbiedigt.

306 gezwicht: gestreken.

307 zulck een afgront: een zee vol gevaren, vgl. S. Augustinus' tekst aan 't slot der inleiding.

308 zon, en bron, en boom: In Altaergeh. I, 1319-25 heeft Vondel die gelijkenissen, ontleend aan S. Augustinus' De Fide et Symbolo, Migne, P.L., XL, kol. 189-90, uitgewerkt; noch wou ick vissen: ook wilde ik niet visschen, het zeebeeld, met het zeil van vs. 306 ingezet, houdt Vondel vol.

309 krachten van de ziel: nl. het verstand en de wil (met de ziel mee dryvuldigh in getal), in wier werking S. Augustinus gelijkenissen ziet met de werking van Gods verstand en wil (De Trinitate, X, 11, 12; IX, 4), waarbij St. Thomas zich aansluit: S. Theol. I, Q. XXVII, a. 1 en 3; XXXII, a. 1; S.c. Gent. IV, 26. Ook wordt de drieheid gezocht in verstand, wil en geheugen.

311 een stof: éenzelfde grondstof.

[p. 751]

 

Door stoffescheiders kunst. gelijckenissen leiden³¹²

 

Weêrstrevers kommerlijck naer d'aertsgeheimenis,³¹³

 

Waer van Godts boeck, en Geest een onderwijzer is:

315

Want zoo 't geschapen licht te sterck valt om zijn klaerheit;³¹⁵

 

Wat oogh verdraeght den glans van d'ongeschape waerheit.

 

Nu zal 't kenteken des geloofs van Athanaes³¹⁷

 

Godts heirbaen wijzen, in het Ariaensch geraes,³¹⁸

 

Om zonder ommezien den nimmermeer gezienen³¹⁹

320

In een Dryeenigheit te wieroocken, te dienen,³²⁰

 

En in deze eenheit Godt, in zijn Dryeenigheit,^320-21

 

Die geen persoonen mengt, noch van elckandre scheit,³²²

 

Maer onderscheit alleen, voorzichtighlijck en schrander,

 

Den Vader, Zoon, en Geest, een ieder is een ander,³²⁴

325

Maer eene Godtheit, een gelijcke heerlijckheit,³²⁵

 

Een eveneeuwigheit, een zelve majesteit,³²⁶

 

Een ongeschapenheit, hoedanigheit, en mede³²⁷

 

Een ongemeetenheit, een eeuwigheit in vrede,³²⁸

 

Alle even eeuwigh, geen dry eveneeuwigheên,³²⁹

330

Een almaght, geene dry, een Godtheit mede, geen³³⁰

 

Dry Goden: een is heer: men rekent geen dry heeren!³³¹

 

Dry Goden stellen, is Godts majesteit schoffeeren.³³²

 

De Vader, en de Zoon, des Vaders glans en beelt,

 

Zijn ongeschapen, maer de Zoon alleen geteelt^333-34

335

Van zijnen Vader zelf. de Geest straelt van den Vader,^334-35

 

En Zoone. een Vader, Zoon, en Geest zijn dry te gader

 

Een eenigh Vader, Zoon, en heiligh Geest alleen,

 

Maer geen dry vaders, zoons, en geesten; neen, ô neen.^336-38

312 stoffescheider: chemicus.

313 kommerlijck: moeilijk; aertsgeheimenis: het eerste en grootste geloofs-mysterie.

315 't geschapen licht: de zon.

317 't Kenteken des geloofs van Athanaes: bedoeld is het Symbolum Quicumque, dat, in psalmodische strofe en anti-strofe opgebouwd, sedert de IXde eeuw als zuivere samenvatting van de leerstukken der Drieëenheid en Menschwording in de Latijnsche liturgie hoog aanzien genoot en lang aan den H. Athanasius, den patriarch van Alexandrië en kampioen van 't Conc. van Nicea tegen 't Arianisme († 373), werd toegeschreven. Het is echter zeker niet van hem. Vondel heeft het stuk, dat ook door de Reformatie in eere werd gehouden, bijna doorloopend letterlijk en hier en daar samenvattend in vs. 319-60 vertaald.

318 Godts heirbaen: de weg naar God, vgl. vs. 364-65; het Ariaensch geraes: het kettersch geraaskal der Arianen, wat ook wel op den laster der Arianen tegen Athanasius zal slaan.

319 den nimmermeer gezienen: God, dien nooit iemand gezien heeft, vgl. I Joann. IV, 12; Lucifer, vs. 1194; Besp. IV, 163.

320 wieroocken: aanbidden.

320-21 Het Symb.: unum Deum in Trinitate et Trinitatem in unitate veneremur.

322 Neque confundentes personas, neque substantiam separantes; van elckandre scheit geeft dit laatste niet letterlijk weer.

324 Alia est persona Patris, alia Filii, alia Spiritus sancti.

325 Sed una est divinitas, aequalis gloria.

326 coeaeterna majestas.

327 Qualis Pater, talis Filius, increatus.

328 immensus, aeternus; in vrede is toevoegsel.

329 Et tamen non tres aeterni, sed unus aeternus.

330 non tres omnipotentes sed unus omnipotens; non tres Dii, sed unus est Deus.

331 non tres Domini, sed unus est Dominus.

332 tres Deos aut Dominos dicere, catholica religione prohibemur.

333-34 Pater a nullo creatus, Filius a Patre solo est, nec creatus.

334-35 Spiritus S. a Patre et Filio.

336-38 Unus ergo Pater non tres Patres, unus Filius non tres Filii, unus Spiritus S. non tres Spiritus sancti.

[p. 752]

 

In deze Dryheit is geen vroeger, nochte spader,³³⁹

340

Geen meer, noch minder. dry persoonen zijn te gader

 

Alle eveneeuwigh, en gelijck in glans, en maght.^340-41

 

Godts zoon is Christus, Godt, en mensch, zoo lang verwacht.³⁴²

 

Hy is Godt zelf, geteelt uit Godts zelfstandigh wezen

 

Van eeuwigheit; en mensch, gebaert uit d'onvolprezen^343-44

345

Zelfstandigheit der maeght, en moeder in der tijdt;^344-45

 

Volkomen Godt, en mensch; en, zoo men recht belijdt,³⁴⁶

 

Bestaende uit eene ziel, begaeft met licht van reden,

 

En uit een lichaem, met zijn menschelijcke leden;^347-48

 

En uit zijn Godtheit, Godt den Vader gansch gelijck,³⁴⁹

350

Min dan de Vader naer zijn menschheit in Godts rijck.³⁵⁰

 

Schoon Christus Godt en mensch bekent wort en gerekent:³⁵¹

 

Noch wort met dezen naem een Christus maer betekent,³⁵²

 

Een eenigen: niet dat dit Godt in vleesch verkeert,³⁵³

 

Maer Godt met vleesch bekleet, die zich om ons verneêrt.³⁵⁴

355

Een Christus is 'er, niet door 't ondereen vermengen

 

Der zellefstandigheên, maer door 't aen een te brengen

 

En vast vereenigen in een' persoon alleen:^355-57

 

Want even als de ziel, verheerlijckt door de reên,

 

En 't vleesch een eenigh mensch uitlevren door Godts moeder,^358-59

360

Aldus is Godt en mensch een Christus, elcks behoeder.³⁶⁰

 

Nu drijft geen dicke mist, op datze 't oogh misley,

 

Ons meer in 'tlicht; dies volgh dees kruisgeloofs lievrey

 

Van Athanasius, dien onverwinbren Heiligh,

 

En Godtsbelijder, na: de heirbaen is hier veiligh,

365

Gansch effen, en gebaent. zoo gaet elck recht naer Godt,^364-65365

 

En vlught Godtslastraers: terwijl men Ostorot³⁶⁶

339 Et in hac Trinitate nihil prius aut posterius, vgl. vs. 243.

340-41 nihil majus aut minus, sed totae tres personae coaeternae sibi sunt et coaequales.

342 Jesus Christus, Dei Filius, Deus et homo est.

343-44 Deus est ex substantia Patris ante saecula genitus.

344-45 et homo est ex substantia matris in saeculo natus.

346 Perfectus Deus, perfectus homo

347-48 ex anima rationali et humana carne subsistens.

349 aequalis Patri secundum divinitatem.

350 minor Patre secundum humanitatem.

351 Qui licet Deus sit et homo.

352 non duo tamen sed unus est Christus.

353 Unus autem non conversione divinitatis in carnem.

354 sed assumptione humanitatis in Deum.

355-57 Unus omnino, non confusione substantiae sed unitate personae.

358-59 Nam sicut anima rationalis et caro unus est homo.

360 ita Deus et homo unus est Christus.

364-65 de heirbaen enz.: vgl. vs. 318.

365 zoo gaet elck recht naer Godt: vgl. Maria Stuart, vs. 1865.

366 Ostorot: Joh. Cloppenburg vertelt in zijn Kort Begrijp van de Opkomste ende Leere der Socinianen, Dordrecht, 1652, bl. 27-vlg., dat de Poolsche Sociniaan Christophorus Ostorodus (Ostoroth) met zijn landgenoot Andreas Voidovius (Woidowski) tegen 't eind der XVIe E. in Holland de antitrinitarische leer poogde te verspreiden; beiden werd door de Staten Generaal op 8 Sept. 1598 het verblijf in de Nederlanden ontzegd en hun boeken moesten verbrand worden, maar het Compendiolum doctrinae Ecclesiae Christianae nunc in Polonia potissimum florentis bleef behouden en gaf den Franeker hoogleeraar Cloppenburg (‘Haentje Clopper’ van den Rommelpot, vs. 109, en dezelfde, die in zijn Poppius Eurypylus van 1626 den dichter van Palamedes voor een ‘voorvechter der Sociniaensche Weder-dooperen’ had uitgemaakt: Vondel, ed. v. Lennep, II, 592) aanleiding tot zijn bestrijding van het Socinianisme, waarin Vondel hem met dit Onderwys nu feitelijk bijvalt.

[p. 753]

 

En Frans te Zevenbergh Godts zoon zijn eer ziet roven,³⁶⁷

 

En schimpen met Socijn, die Christus leert hier boven

 

Aenbidden, en hem zet een nieuwe Godtheit by.³⁶⁹

370

Zoo komt wanschapenheit opdondren in dees dry,

 

Een dryoneenigheit, dry hoofden, dry grimmassen.^370-71

 

Men hoort godtslastraers Godts Dryeenigheit verbassen,³⁷²

 

Als gruwelen, en 't blijckt, by hunne lastering,

 

Van hoe vervloeckt een vrucht de boezem zwanger ging.

375

De godtlooze Ostorot, met recht een' Turck te noemen;³⁷⁵

 

De Christaenbidders durf in eeuwigheit verdoemen,³⁷⁶

 

Als afgodisten: schoon alle englen Godt den Zoon³⁷⁷

 

Aenbidden, daer hy zit gekroont op 's Vaders troon.

 

Zoo ziet men 't louter woort van 't schuim der ongodisten³⁷⁹

380

In assche en enckel roock en smoock veralchimisten.³⁸⁰

Eer zy gode in de hooghte.

367 Frans te Zevenbergh: zie noot op vs. 13.

369 een nieuwe Godtheit: Socinus erkent de goddelijkheid van den Zoon niet op den ouden dogmatischen grond van zijn wezenseenheid met den Vader, maar op den uiterlijken titel van verheffing.

370-71 Sarcastisch zegt Vondel, dat het drietal (Ostoroth, Davidis en Socinus), hetwelk de H. Drieëenheid heeft verworpen, daar zijn eigen onderling strijdende meeningen als een drie-on-eenheid voor in de plaats stelt. Joachim Oudaen, die in een Naerder Onderrechtingh Vondel bestreed, wees op dezen spot als op ‘een vond van aerdigheyt, die Vondel waardig is’ (Vondel, Unger, 1657-60, bl. 382, vs. 428).

372 verbassen: wegblaffen.

375 Ostorot: zie vs. 366; met recht een Turck te noemen: de theologische faculteit te Leiden had het Socinianisme, door Ostoroth alhier gepropageerd, in 1598 veroordeeld ‘als met de Religie van de Turcken aller naest overeen komende’; ook G. Voetius spreekt meermalen over de Mohamedanen (Turken), die geen Drieëenheid aannemen, in verband met de Socinianen.

376 Christaenbidders: aanbidders van Christus, die dus zijn Godheid erkennen.

377 schoon alle englen enz.: vgl. Hebr. I, 6.

379 't louter woort: bij uitzondering hier zonder hoofdletter; Vondel doelt niet alleen op het Woord Gods, den tweeden Persoon der H. Drieëenheid, maar ook op de H. Schrift; Van 't schuim der ongodisten: door de ergste atheïsten.

380 Versta: door een getoover (met woorden) tot niets herleiden. Vondel heeft deze voorstelling, die van het door hem voor deze gelegenheid gesmede woord veralchimisten haar stempel krijgt, ongetwijfeld gegeven onder invloed van Socinus' voòrnaam: Faustus, die onmiddellijk deed denken aan den toovenaar Doctor Johannes Faustus, in Holland door volksboeken en prenten oa. van Rembrandt (1648) bekend. De twee verzen (379-80), die in Besp. V na vs. 1252 (dezelfde als hier vs. 377-78) niet voorkomen, sluiten het Onderwys, dat met de Kabbala begon, harmonisch af. Vgl. Vondelkroniek, VI (1935), afl. 4.
Eer zy Gode in de hooghte: naar het Lat. Misgezang Gloria in excelsis Deo, waar Vondel het treurspel Peter en Pauwel mee besluit, Dl. IV, bl. 294.
Zie het tegengedicht Naerder Onderrechtingh vereyscht op het Onderwys der Dry-eenigheydt, door I.v. Vondel, dat in 1660 zonder plaatsopgave verscheen en in de Nederduitse en Latijnse Keurdigten, Rotterdam, 1710, bl. 74-75, aan J. Oudaen wordt toegeschreven bij Unger 1657-60, bl. 371.