De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Regelnummers proza verbergen

[p. 661]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het achtste boek.aant.

Inhout.

1 Minos belegert ondertusschen Alkatoë, het welk gewonnen, zoo verkeerde Nizus in 2 eenen arent, Scille in eenen leeurik. Nu keerde hy weder in Kreten, daer het mensche-^{r. 2-3} 3 stiers gedroght in den doolhof geslooten lagh. Tezeus dit verdelgende, zeilde met Ariadne 4 naer het vaderlant, en verlietze op den oever. Bacchus verscheen, troudeze hier, en plante⁴ 5 haere kroon in het gestarrente. Ikarus poogende met zijnen vader uit het eilant te vliegen, 6 verdronk in zee. Een patrijs Talus, onlangs in eenen vogel hervormt, zagh den vader hem⁶ 7 begraven. Tezeus middelerwijle wijt befaemt, wert gedaeght naer het Kalidonsche ever-

r. 2-3 menschestiers gedroght; als één woord op te vatten; de Minotaurus.

4 op den oever; Canterus: in itinere: ‘op reis’; de oever was die van 't eiland Naxos.

6 Talus; Canterus: ‘een patrijs, onlangs door herschepping uit Talus ontstaan’.

[p. 662]

tekstkritische noten

8 zwijn, en die het ombrogten geraekten om hals, en Meleagers zusters veranderden in⁸ 9 hinnen. Hy wederom keerende, voer naer Acheloüs, en zagh d'eilanden van de Echina-^9-10 10 den, uit veltgodinnen herschapen. Filemon en Baucis de goden onthaelende, werden in 11 boomen, hun huis in eene kerk, en het vlek in een staende meer verkeert. Hierna volgen 12 Proteus en Mestraes, ten leste ook Acheloüs veranderingen, by hem gebruikt, toen Her-^12-13 13 kules en hy Deianier vrijden.

Alree verdryft de glans, in 't krieken van den dagh,

Den duistren nacht, en komt de zon ter kimme uit jaegen,
En d'oostenwint legt vlak. de donkre regenvlaegen³
Verryzen, en de wint van 't zuiden uit een wolk⁴
Begunstight Eakus, en 't nieugeworven volk,⁵
Met eenen Cefalus, den afgezant, in 't keeren,
Die, eer men hen verwacht t'Atheen, naer hun begeeren,
De haven winnen: maer de koning Minos prest
Terwyl zyn heir, en stroopt al 't Lelegeesche gewest,⁺⁹
En komt zich legeren voor d'Alkateesche muuren,¹⁰
Daer Nizus hof houdt, die eerwaerdigh by gebuuren
Om zynen ouderdom, op 't hooft droegh 't purpren haer,^11-12
Waeraen de welvaert van al 't ryk hing met gevaer.
De maen vernieut zeswerf haer horens hoogh gesteegen,
Geduurende 't beleg, noch bleef de stadt belegen,¹⁵
En d'oorloghskans hing lang in twyfel, en beraet¹⁶
Wat zy te kiezen stont. dicht by de vesten staet^17-vlg.
De toren en het slot, gewoon geluit te geven.⁺
Men zegt hier is de klank van Febus lier gebleven,¹⁹

TEKSTKRITIEK: Inhout: r. 10 oude uitg.: Filemons. - vs. 2 oude uitg.: kim.

8 die het ombrogten; Cant.: interfectore, d.i. Meleager.

9-10 Echinaden is de naam der eilanden; veltgodinnen; voor Naiades, vgl. Bk. VI, vs. 449; Filemon; de foutieve lezing Filemons kan in V.'s (niet bewaarde) hs. een eerdere lezing, teruggaande op Cant.' Philemonis, doen veronderstellen; de weergave van 't Latijn is hier ook niet letterlik; zie volgende aant.

12-13 Proteus en Mestraes; beide 2e naamv. Cant. zegt, dat eerst Lelex 't verhaal doet van Phil. en B., en vervolgens Acheloüs de herscheppingen van Pr. en M. daaraan toevoegt, benevens zijn eigene; toen Herkules enz.; Cant.: ‘toen Hercules hem in 't nauw bracht om D.’; deze laatste geschiedenis wordt aan 't einde van dit Boek aangekondigd, maar eerst in het volgende verhaald. vs. 1-vlg. Het gehele begin, tot vs. 8a, stond oorspr., in afwijking van het Lat., in de verl. tijd; vs. 1: Alree verdreef de glans der goude morgenstrael. (Lat. Lucifero); vgl. aant. bij Bk. VII, vs. 1203.

3 d'oostenwint; Lat. Eurus; vgl. Bk. VII, vs. 908-vlg.

4 't zuiden; vgl. Bk. VII, vs. 908-vlg.

5 Eakus; Lat. Aeacidis: ‘aan de zonen van Aeacus’, nl. Telamon en Peleus.

+ [Randschrift:] Minos belegert Alkatoë.

9 't Lelegeesch gewest: Megaris, naar een oude volkstam.

10 d'Alkateesche muuren: de stad van Alcathoüs, nl. het door hem herbouwde Megara.

11-12 Ov.: ‘midden op wiens kruin, tussen zijn eerbiedwaardige, grijze lokken enz.’; 't purpren haer; één haar nl.; vgl. echter vs. 211; purpren; H. over de spelling met of zonder n; liever purperen wijl ‘doorgaands onder de stoffelyken geteld’; (zo V., welteverstaan vóór onz. woorden); vgl. Bk. VII, vs. 337. Aan dat haar hing Nisus' leven en rijk.

15 belegen: belegerd; H. ziet hierin 'n ww. beleggen afkomstig is van leggen (liggen), lag, gelegen, en keurt beleyde, beleyd af; Bi. wijst erop, dat belegen van beliggen moet zijn, en onderscheidt: Het leger beligt, dat is ligt om de stad, maar de vyand belegt de stad met een leger; H. wijst ook reeds op de transitiverende funktie van be-; leggen; voor ‘liggen’ is bij V. vast; vgl. nog H. op XII, 431, Wdb. N.T. VIII, 1415; het zw. ww. beleggen is naar H. ‘(een zaak) aanleggen, of bestieren’; zie nader Wdb. N.T. op beleggen, beliggen, maar men geve er acht op, dat veelszins niet onderscheiden werd een ww. liggen en een ww. leggen, maar een trans. leggen (ponere) en een intrans. leggen (iacere).

16 d'oorloghskans; gepersonifiëerd; ‘de zegegodin’, bij Ov. gevleugeld

17-vlg. Ov.: ‘Er stond een koninklike toren, gebouwd bij de klankgevende muren’.

+ [Randschrift:] Klinkende muuren.

19 Phoebus had daar nl. zijn lier neergelegd.

[p. 663]

20

En d'aengenaeme galm bleef hangen in 't ciment

 

Der muuren. Nizus oir en dochter was gewent

 

Hierop te steigeren voor d'ooreloghskrakkeelen,²²

 

En daer met kaikens zoet der muuren galm te streelen,²³

 

En onder het beleg der stede reis op reis

25

Den fellen stryt te zien. nu kendeze in 't pallais,²⁵

 

Geduurende 't bestant, de hopmans, hunne naemen,²⁶

 

En der Kretenzen draght, en pylekokers, t'zaemen²⁷

 

Met al de benden, en de paerden, boven al

 

En meer dan haer betaemt in ooreloghs geval

30

Te kennen, Minos zelf den koning, voortgesprooten

 

Van schoone Europe. 't zy de hellem bleef geslooten,

 

Of 't hooft van pluimen hing beschaduwt voor het licht,

 

Zy prees zyn schoonheit, en opheldrende aengezicht.^31-33

 

Schoot hy den schittrenden metaelen schilt aen d'armen,

35

De schilt stont voeghelyk. schoot hy in d'oorloghszwarmen

 

Een' taeien esschen schicht den vyant naer het lyf,

 

De jongkvrou prees den scheut, en 't afgerecht bedryf.³⁷

 

Zagh zy hem met den boogh en pyl op iemant mikken,

 

Dan zwoerze Febus kon den vyant dus verschrikken

40

Met een' gezwinden pyl. zagh hem de maeght in 't stof^40-vlg.

 

Bloots hoofts, en zonder helm, door d'ope poort van 't hof,

 

In 't purperen gewaet het witte paert beschryden,

 

En 't ryke dekkleet, root van gout, om uit te ryden,⁴³

 

Den breidel, wit van schuim, regeeren; dan vermant⁺

45

Van liefde, en naulyx by haer zinnen en verstant,

 

Schat zy den schicht, dien hy alleen aenraekte en eerde,⁴⁶

 

Gelukkigh, en den toom, dien zyne hant regeerde,

 

Gelukkigh, en de maeght kreegh eenen lust in 't ent,

 

Zoo 't vry stont, Minos zelf t'aenschouwen in zyn tent.

50

Het zou haer lusten uit den toren op het wenssen,⁵⁰

 

Te springen midden in het leger der Kretenssen,

 

Of vaders kopre poort t'ontgrendelen al stil

22 voor: vóór; ‘toen 't (nog) vrede was’.

23 kaikens: keitjes; zoet: zachtjes; 1e lez. En met den keizelsteen op 's torens trans te speelen; de zaak is, dat zij, door van de toren uit steentjes te werpen, aan de muren hun liefelike tonen ontlokte.

25 in 't pallais; onjuiste toevoeging van V.

26 geduurende 't bestant; voor mora belli, ‘door de lange duur v.d. oorlog’.

27 Kretenzen; vgl. vs. 51 Kretenssen (met scherpe s), vs. 51, Kretenzer vs. 68.

31-33 Europe; vgl. Bk. II, vs. 1065-vlg. De tegenstelling, die V. hier maakt, niet bij Ov.: ‘Hetzij hij 't hoofd verborgen had in de met 'n vederbos getooide helm’; de 1e lez. blijft dichter bij 't oorspr.: (vs. 32) En van pluimaedje.... Bedekkende zyn schoon en strytbaer aengezicht; opheldrend: oplichtend.

37 afgerecht bedryf: bedrevenheid (artem); afgerecht (‘geoefend’) is ‘oneigenlik’ van de zaak i.p.v. de persoon gezegd.

40-vlg. Hier eerst vertoont Ov. M. met ontbloot gelaat; in 't stof: op 't open veld, waar 't stof opwarrelt; vgl. Dl. III, 274: 238 't Olympisch stof (aldaar ten onrechte opgevat als ‘dichtstof’; vgl. ald. vs. 228).

43 en 't ryke dekkleet; nog als voorw. bij beschryden.

+ [Randschrift:] Scille bemint Minos.

46 aenraekte en eerde: door zijn aanraking eerde.

50 op het wenssen: gevolg gevend aan haar wens.

[p. 664]

 

Voor haeren vyant, of te doen wat Minos wil.⁵³

 

Zy zat terwyl en zagh alle oorloghsdreigementen⁵⁴

55

Van dien Dikteeschen heer, en zyn sneeuwitte tenten.⁵⁵

 

Toen sprakze: ik twyfele of de blyschap my betaemt,

 

Of treuren, om den krygh van Minos, die ons praemt.

 

My smart dat Minos my bestryt, die hem beminne:

 

Maer rees hier 't oorlogh niet, ik zelve, zyn vriendinne,

60

Had Minos noit gekent: doch evenwel zoo 'k ging

 

Uit vaders sterke stadt in vaste gyzeling,

 

Hy moght van deze stadt aftrekken met zyn benden,

 

My tot een vredepant behouden, 't oorlogh enden.

 

O allerschoonste heer en koning, wyt vermaert,

65

Was uwe moeder, die ter kroone u heeft gebaert,

 

Zoodaenigh, billyk dat een godtheit om haer blaekte:⁶⁶

 

En hoe gelukkigh waer myn levenslot, geraekte

 

Ik vliegende in het heir van dien Kretenzer heer,

 

Om hem myn minnevier t'ontdekken, en van veer⁶⁹

70

My hem ten bruitschat op te veilen, en bedingen

 

Dat hy heer vaders ryk zoo fel niet zou bespringen:^70-71

 

Want eer blyf 't huwelyk, waerop ik hoope alree,

 

Noch steeken, dan ik, tot verraet van vaders ste,⁷³

 

Vervalle: schoon het wel verwonnen quam te stade⁷⁴

75

Dat hy verwonnen wiert door goetheit en genade

 

Des overwinners: en gewis hy voert niet los⁷⁶

 

Om 't deerlyk sneven van zyn' zoon Androgeos

 

Den oorlogh, en is sterk en qualyk af te keeren,

 

Die met den zwaerde komt zyn goede zaek verweeren.

80

'k Geloof wy zullen in den oorlogh gaen te gront,

 

En met de stadt ten roof hem vallen in den mont.

 

Waerom zal kryghsgewelt, en 's vyants heir hier buiten,

 

En niet myn liefde en gunst, de poorten opensluiten?

 

Men gunne liever hem onbloedigh, zonder moort,

85

En nederlaeg van volk, de sleutels van de poort.

53 wat Minos wil: wat ánders M. zou willen.

54 zat en zagh: zat te aanschouwen; oorloghsdreigementen: belegeringstuig.

55 Dikteeschen; naar de berg Dicte op Creta.

66 zoodaenigh; nl. zo schoon als gij; een godtheit; nl. Jupiter.

69 van veer (ver); misplaatste toevoeging.

70-71 my.... op te veilen (vgl. vs. 1148; te koop stellen, aanbieden); Ov. ‘te vragen, voor welke bruidschat hij zou willen dat ik mij liet kopen’; van een ‘koop’ is hier eigenlik geen sprake, daar er geen uitwisseling is; andere opvatting: ‘welke bruidschat hij eist als prijs voor zijn liefde’; vgl. voor de overgang van koopprijs in huweliksgift Schrader-Nehring, Reallex. II 67; bedingen.... bespringen; Ovid.: ‘slechts de burcht (en stad) van mijn vader zou hij niet mogen eisen’; zie nog vers 91.

73 Opvallende punctuatie; ste: stad; vergel. Dl. II, 764: 53; stepoort Dl. III, 275: 265.

74 verwonnen: een verwonnene; in de 1e lez. was verwonnen wschl. meerv. (Lat. multis): schoon de gunst en goetheit en genade Des overwinners dik verwonnen quam te stade; vgl. Dl. II, 173: 1492; 190: 1826; Bk. II, vs. 993-vlg.

76 niet los: niet zonder reden; 1e lez. niet t'onrecht nochte los.

[p. 665]

 

Ik ben, o Minos, zelf bekommert dat een wreede^86-vlg.

 

En reukelooze hant, in 't openen der stede,

 

U moght doorstooten: en wie is zoo wreet van aert,

 

Die kennisdraegende u een' schicht of staelen zwaert

90

In 't harte dryven zou? dit inzicht steunt op reden.⁹⁰

 

Ik wil het ryk en my ten bruitschat uitbesteden,⁹¹

 

En zulk een oorloghsvier uitblusschen met myne echt:

 

Doch wat vermagh de wil? de koningswacht sluit hecht

 

De poort, en vader staen de sleutels 's nachts bevolen.

95

Ik ongelukkige, beminnende in 't verholen,

 

Vrees hem alleen, en hy alleen keert my door 't slot.

 

Och waer ik vaderloos! elk is zyn eigen godt,⁹⁷

 

En smeet zyn heil, of blyft van het geluk versteeken.

 

Fortuin verwaereloost de sufsters, en haer smeeken.⁹⁹

100

Indien een andre van dees liefde ontsteeken waer,

 

Zy zette met een lust de zorgen, het gevaer,^101-vlg.

 

En wat de minne keert, ter zyde, en uit haere oogen:

 

En hoe zoude iemant meer dan ik hierin vermogen?¹⁰³

 

Ik durf door vier en zwaert heenstreven trots en koen:

105

En noch heeft niemant vier en zwaert hiertoe van doen.

 

Heer vaders purpren haer is my alleen van noode.

 

Dit schatte ik boven gout. dit haer zal my, te bloode,

 

Aen zege helpen, en het wenschen van myn hart.

 

Zoo spreektze, en midlerwyl bedekt de voornacht, zwart¹⁰⁹

110

En bruin van pennen, d'aerde, en voedt bekommeringen,¹¹⁰

 

Ook stoutheit, onbeschroomt om uit den bant te springen

 

By duister. al wat leeft, van dagelyx gewoel¹¹²

 

En zorgen afgemat, lagh stil, gerust en koel

 

In zynen eersten slaep verzoopen. zy treet vaerdigh

115

Naer vaders kamer. o aertsgruwel, vloekens waerdigh!

 

De dochter, midlerwyl de min het hart bevangt,

 

Berooft den vader 't haer, daer 't gansche ryk aen hangt,⁺¹¹⁷

86-vlg. Naar de lez. nam metuo (niet: non metuam, d.i. ‘dan zal ik niet langer hoeven te vrezen’); reukelooze: in 't wild treffende (imprudens); vgl. de 1e lez.: Want zeker ik ontzie, o vader Minos, reede Dat een onweetende, in het openen der stede; en wie is; Lat. quis enim, ‘wie immers’; kennisdraegende: wetens en willens. Voor de constructie met die = ‘dat hij’ zie Van Helten II blz. 96; Stoett, Mnl. Sprkk.³ blz. 40.

90 dryven; 1e, 2e lez. steeken; stooten; gewijzigd met 't oog op schicht; dit inzicht: denkbeeld; te verstaan van haar voornemen.

91 Zonderling gezegd; men zou met my (Lat. mecum) verwachten.

97 elk.... godt; bij Ov. sluit dit aan bij: ‘gaven de goden dat ik geen vader had’.

99 sufsters: dadenlozen.

101-vlg. zette.... ter zyde enz.; Lat. perdere, ‘vernietigen, uit de weg ruimen’ of: ‘opofferen’, met als obj.: ‘alwat de liefde in de weg zou staan’.

103 hoe; Lat. cur, ‘waarom’.

109 de voornacht; niet in de zin van ‘schemering’ (Lat. nox; vgl. vs. 114 eersten slaep).

110 bruin: donker; voedt bekommeringen is bij Ov. als algemene waarheid bedoeld, in tegenstelling met ook stoutheit, dat op Scylla betrekking heeft.

112 dagelyx gewoel: (wschl.) dageliks terugkerende beslommeringen; Lat. diurnis betekent eerder: van de dag; Kiliaen geeft daghelic weer met diurnus èn quotidianus.

+ [Randschrift:] Scille rooft Nisus purperen haer.

117 berooft: ontrooft; deze constructie was in de 17e e. de gewone (Wdb. N.T. II 1928).

[p. 666]

 

En schendigh zulk een' roof te lasterlyk bekoomen,¹¹⁸

 

Gaet stryken met dien buit ter poorte uit zonder schroomen,⁺

120

Door 's vyants leger heen [zoo vast betroude zy

 

Op haer verdienste] en komt vol moeds, ten leste by

 

Den koning, die vast beeft, als zy hem dus bejegent:¹²²

 

Ik Scille, Nizus bloet, bestelle u, ryk gezegent,

 

[De min gebietme dit] hier mé myn vaderlant,

125

En vaderlyke stad. ik eische loon noch pant

 

Dan u alleen. aenvaert dit haer, een pant van trouwe.

 

Geloof ik levere u geensins met angst en rouwe¹²⁷

 

Heer vaders haer, maer zelf zyn leven en zyn hooft,

 

Met eenen schonkze hem 't geschenk, te schelmsch gerooft.

130

De koning Minos deist te rugge, en slaet bezweeken

 

Om zulk een' gruwel, en begint aldus te spreeken:

 

O schennis van onze eeu! het hemelsche besluit

 

Dryve u, te water en te lant, ter werrelt uit.

 

Waerachtigh ik wil niet gedoogen dat myn eilant

135

En errefryk, de wiegh van Jupiter, 's volx heilant,¹³⁵

 

Van zulk een aertsgedroght besmet werde en betreên.¹³⁶

 

Zoo sprak hy, en gelyk een wetheer van de zeên,^137-vlg.

 

En van rechtvaerdigheit, den vyant, nu verwonnen,

 

De wetten stellende, beval het ree begonnen

140

Beleg te staeken, en de maghtige oorloghsvloot^139-40

 

t'Ontmaeren, en maetroos al 't vaertuigh kleen en groot¹⁴¹

 

Te rug te roeien. Scille aenziende hoe de kielen

 

Ter zee in streven, als zy aen de riemen vielen,

 

En hoe de koning haer dien schelmschen loon ontzeit,

145

Steekt op van gramschap, nu geen mededoogenheit

 

Zyn hart vermorwde, en haer gebeden ydel waren.¹⁴⁶

 

Zy rukt het haer uit, strekt de handen op de baren,

 

En roept: ontvlugtge een, die zoo veel aen u verdient?

 

O gy van my bemint, ook boven vader, vrient,

118 absolutie constructie; lasterlyk: misdadig.

+ [Randschrift:] Scille in het leger.

122 die vast beeft; ontsteld nl. over haar komst (Lat. paventem).

127 geensins; versta: niet slechts, niet zozeer; met angst en rouwe is een schadelik toevoegsel; de nadruk ligt op Heer vaders haer.

135 Op Creta was, naar de meest verbreide mening, Jupiter geboren; Bk. II, vs. 547 volgt Ov. een andere sage. Over wieg voor ‘geboorteplaats’ H.; Bi. ergerde zich aan deze toepassing van heilant; V. bezigt het herhaaldelik voor mythologiese personen; vgl. ook Hollands Heyland in Oranje May-lied vs. 36.

136 werde: worde; vgl. Bk. IX, vs. 800.

137-vlg. gelyk een wetheer van de zeên (zeden) enz.; Minos is de rechtvaardige heerser; hij wordt ook vereerd als rechter onder de doden, als rechter over alle gestorvenen.

139-40 't ree begonnen belegh te staeken; toevoeging van V.; Ov. zegt slechts dat hij beval de kabels der schepen te slaken en de vloot te bemannen; tevoren was hem door 't bezit van het haar het rijk van Nisus toegevallen (vgl. vs. 155-vlg.; vs. 138b-139a); dat hij het begonnen beleg staakte, is dus niet juist.

141 ontmaeren; daarnaast ontmeren, ontmarren: losbinden; vgl. Bk. XIV, vs. 119.

146 vermorwde, met o in 't hs. uit u gewijzigd; zo ook Bk. XII, vs. 46.

[p. 667]

150

En eigen vaderlant! o wreedaert gaetge veegen,¹⁵⁰

 

Die door ons schelmstuk en verdiensten raekte aen zegen!¹⁵¹

 

En raekt u myn schenkaedje en liefde niet? o helt,

 

Op wien ik al myn hoop en zinnen had gestelt?

 

Want waer zal ikme nu, van u verlaeten, keeren?

155

Naer 't vaderlant? dat ziet den vyant triomfeeren,

 

En legt verwonnen: en genomen zoo 't noch stont,

 

Durf ik myn' vader wel gemoeten op dien gront,

 

Zoo snoot by my verraên? het staet voor my geslooten.

 

De burgers haeten my, de kleenen en de grooten.

160

d'Aengrenzende yst van zulk een voorbeelt, noch te raeu.¹⁶⁰

 

Nu valt de werrelt en gansch Krete my te naeu,^161-vlg.

 

Alleen om Kretes wil. verbietge ons dit uit toren;

 

Zoo zytge zeker uit Europe niet geboren,

 

Maer uwe moeder was 't ongastvry zantgewest,¹⁶⁴

165

Een wreede tigerin! 't Armeensche tigersnest,

 

Charibdis, van den storm in 't zuiden aengedreven.¹⁶⁶

 

Godt Jupiter was noit de vader van uw leven,

 

Noch uwe moeder wert van eenen stier geschaekt.¹⁶⁸

 

't Gerucht van uwen stamme is valsch in zwang geraekt.

170

Een wreede stier was 't die u teelde, en onder 't loeien¹⁷⁰

 

Zyn liefde nimmer zette op vaerzen, noch op koeien.

 

O vader Nizus, koom en strafme: ik heb misdaen.

 

Verheugh u dat ons stadt geschent legt en vergaen,¹⁷³

 

Ter straff' van ons, die nu ront uit bekennen moeten

175

Dat wy 't verdienden, en met recht dees misdaet boeten.

 

Dat hierom iemant, die verkort is, met zyn hant¹⁷⁶

 

My, godelooze en een strafwaerde, help' van kant.¹⁷⁷

 

O overwinner door ons schelmstuk, loos besteeken,^178-vlg.

 

Waerom beschuldightge ons van schelmsche lasterstreeken?

150 veegen: u wegmaken; Lat. quo fugis, ‘waar ijlt ge heen?’; gaen vegen zal te beoordelen zijn als de plaat poetsen e.d. (zie Stoett, Sprkw. i.v.); wellicht is er invloed van met een veegh (als Bk. VII, vs. 443, 1e l.); V.L. oordeelde de uitdrukking ‘plat en in geen deftig vaers te dulden’, ook al geldt het hier ‘een ritsige deerne, die in haar drift minder op haar woorden let’.

151 zegen: zege (victoria).

160 d'aengrenzende: de nabuur (finitimi).

161-vlg. en gansch.... naeu past niet in de samenhang; Ov.: ‘de ganse wereld heb ik voor mij afgesloten, opdat Creta alleen nog voor mij open zou staan’; dat 't haar eigen schuld was, bleek nog in de 1e lez. van vs. 162: By myne schult. verbietge ons Kretenlant uit toren.

164 zantgewest; voor Syrtis, zandbank aan de noordkust van Africa.

166 Charibdis; vgl. Bk. VII, vs. 108; aengedreven: opgezweept.

168 van eenen stier; Ov.: ‘door het schijnbeeld van een stier’; vgl. Bk. VI, vs. 140-vlg.; de stier was Jupiter; geschaekt, voor ducta, ‘verlokt (en verleid)’; vgl. vs. 1153.

170 wreede: felle, woeste (ferus).

173 Foutief; deze woorden richt Sc. tot de stad: ‘Verheug u, pas verraden vaderstad, over mijn ongeluk’.

176 hierom; Lat. tamen: ‘nochtans’. Ov. bedoelt, dat zij weliswaar strafwaardig is, maar niet verdragen kan, dat zij gestraft wordt juist door hem die van haar misdaad voordeel had; verkort; versta: een der benadeelden.

177 godelooze en een strafwaerde is een 2e lez.

178-vlg. loos besteeken: sluw beraamd. In de gedachtegang van Ov. (vgl. vs. 176) is vóór dit vs. te denken: ‘Maar gij’.

[p. 668]

180

Dit lasterstuk, begaen aen vader en myn lant,

 

Gebruik u zelf ten dienst. maer waerdigh waerze uw hant^181-vlg.

 

Te trouwen, die, gelyk een overspeelster, schendigh

 

Den norssen stier bedroogh, te gruwzaem en elendigh,

 

Door eene houte koey, en zwaer ging, los van tucht,

185

Van tweederley gestalte, een lasterlyke vrucht.

 

Ondankbre, luistertge ook naer myn mistroostigh kermen?

 

Of gaen de winden, niet bewogen tot ontfarmen,

 

Met myne woorden en uw schepen recht door zee?¹⁸⁸

 

Het isme nu niet vreemt dat een Pasifaë

190

Meer trek had tot den stier dan t'uwaert, die veel forsser¹⁹⁰

 

Van aert waert dan een stier, en ongelyk veel norsser.

 

Het lustme elendige te spoeden, en ik hoor¹⁹²

 

De baren, in de zee gescheurt, op 't waterspoor¹⁹³

 

Vast ruisschen, en het lant schynt snel terug te deizen

195

Met my. o Minos, die niet omziet onder 't reizen

 

Naer myn verdiensten, en de trou slaet in den wint,

 

Zult niets uitrechten. 'k zal, uws ondanx, u gezwint^195-97

 

Navolgen in het zogh, en aen den achtersteven

 

Vast hangende, over zee gesleept, door 't water streven.

200

Zoo spreektze nauwelyx of springt van boven neêr

 

In 't water, dat het schuimt, en volght de vloot in 't meer.

 

De liefde geeftze kracht. zy hangt, vervoert van minne,

 

Aen 't groot Kretenzer schip, gelyk een gezellinne²⁰³

 

Des aftoghts, bits benyt. de vader ziet haer vlugt,²⁰⁴

205

En ree verandert, als een sperwer in de lucht,⁺²⁰⁵

181-vlg. waerze: ware zij; vgl. Bk. I, vs. 632; Bk. IV, vs. 729; Stoett, Mnl. Sprkk.³ blz. 28; waer, d.i. ‘ware’ past niet, daar Pasiphaë reeds M.' vrouw wàs; 't Lat. te coniuge digna est (‘zij is u als echtgenoot waardig’) leidde V. eerst tot isze, maar dit paste niet bij trouwen; hij wijzigde echter op 't verkeerde punt; wat Van Lenn. wenste, nl. wasze, bevredigt ook niet; Pasiphaë, Minos' echtgenote, die, in tegennatuurlike liefde (los van tucht: ‘bandeloos van zeden’) tot een stier, zich in een houten koe verborg, en de Minotaurus baarde, een monster half mens half dier (tweederley gestalte).

188 myne woorden; hierbij is inania, ‘ijdel’ niet weergegeven.

190 forsser: woester, grover.

192 Het.... spoeden; naar de lezing properare iuvat (niet iubet), zonder rekening te houden met het leesteken na Me miseram; dit is een uitroep: ‘Wee mij ongelukkige’; het daarop volgende heeft betrekking op Minos: ‘het lust hem spoed te maken’; vgl. ook Florianus: ‘Och wee my, seyde sy, my dunckt dat ic vlieghe als ick v schepen sie vertrecken’.

193 waterspoor: weg (of: iemands weg) te water; naar H.'s vermaning niet te verwarren met zog; vgl. Bk. X, vs. 234; Bi.

195-97 De constructie o Minos.... zult is onjuist; vgl. H. op vs. 1045.

203 H. heeft prosodiese bezwaren tegen gezellinne; ‘in een vaars’ schrijft men beter gezelle; Bi. dacht anders over ‘de modulatie’ van onze Dichtmaat.

204 bits benyt: gehaat; bij gezellinne; Lat. comes invidiosa; Valentyn: ‘schoon hatelijk in zijn oog’.

+ [Randschrift:] Nizus in eenen sperwer.

205 sperwer; zie Tekstkrit.; door Reg.- Schrev. als vis-arend beschreven; Vossius, Etym., zegt dat de haliaeëtus bij de dichters nisus genoemd wordt, naar koning Nisus; hij citeert Albertus Magnus, die z.i. ten onrechte de nisus onder de sperwers rekent (accipiter fringillarius: -minor); in de Synon. Lat.-Teut. (‘omgekeerde Kiliaen’) heet de haliaeëtus: ‘mosket’ en ‘avis ex accipitrum fringillariorum (fringilla, ‘vink’) genere’; Kil. moscket: ‘nisus’; als jagersterm is mosket nog voor de mannetjes sperwer bekend; Hadr. Junius, Nomencl.: Accipiter fringillarius, weergegeven o.a. met ‘nisus’, en ‘sperwer’; Montanus: nisus: ‘sperwer, arent’.

[p. 669]

 

Pooght met den krommen bek haer van het schip te rukken,

 

Waeraen zy vast hing, die bevreest voor 's vogels nukken,²⁰⁷

 

Het koningsschip verlaet, 't welk door de golven dryft;

 

En 't schynt datze in de lucht op 't water hangen blyft.

210

Zy schynt een pluim. de pluim, in 't vogelkyn herboren,²¹⁰

 

Heet leeurik, naer de lok den vader afgeschoren.⁺²¹¹

 

Als Minos nu belant in Kreten, en met een

 

Zyn maght en oorloghsvolk ten schepe is uitgetreên,²¹³

 

Betaelt hy Jupiter belofte en offerhanden²¹⁴

215

Van hondert stieren, hangt den roof rondom de wanden

 

En pylers van het hof. de stam was midlerwyl^216-vlg.

 

Geschent door 't overspel, ook tegens wet en styl

 

Begaen met een gedroght van tweederley natuuren,

 

Waer van Pasifaë gelagh, den nagebuuren

220

Nu kundigh. Minos zoekt dees vuile lastersmet,

 

En snoode bloetschande, af te keeren van zyn bedt,

 

En 't gruwzaem hofgedroght ter zyde in d'afgeschooten²²²

 

Behuizing doolhofswys te houden opgeslooten.⁺²²³

 

Vernuftige Dedael, een bouheer zonder ga,

225

Aenvaerde 't werk. men kon in 't gaslaen voor en na²²⁵

 

Geen oogh, hoe scherp men zagh, op eenigh teken houwen.²²⁶

 

De paden kringkelen in boghten en in vouwen,

 

Misleiden 's gangers oogh: aleveneens gelyk²²⁸

 

De stroom Meander door het Frigiaensche ryk²²⁹

230

Loopt speelen met zyn kil, dan op dan nedervloeien,²³⁰

 

Zich zelf bejegenen, dan naer den oorsprong spoeien,²³¹

207 nukken; vergelijk Boek I, vers 194.

210 Naar de lezing pluma fuit. plumis enz.: ‘Zij was een en al veren; en zo, met die pluimen (of: zoals aan die pluimen bleek) in een vogel veranderd’, enz.

+ [Randschrift:] Scille in eenen leeurik.

211 leeurik; het Lat. heeft een etymologiese naam, die eigl. ook eerst uit 't Grieks verstaanbaar is: Ciris, naar Gri. keiro, ‘ik scheer, snijd af’; Montanus: ciris, ‘leeuwerke’; deze opvatting ook door Schrev. vermeld; Vossius, Etym. geeft 't op 't voorb. der Scaligers weer met 't fra. aigrette (d.i. zowel pluim, kuif, als kleine zilverreiger), en wijst de vertaling ‘leeuwerik’ af; lok; het purperen haar (vgl. boven) wordt ook door anderen als een ‘lok’ opgevat; afgeschoren naar Lat. tonso (tondeo), dat hier in ruimere opvatting staat. Of V. hier lok en leeurik gekozen heeft wegens de l-k-klankovereenkomst??

213 maght en oorloghsvolk: krijgsmacht.

214 hendiadys.

216-vlg. stam: geslacht; Ov. zegt, dat (Minotaurus,) de schande van zijn geslacht intussen gegroeid was (vgl. vs. 181-vlg.) en dat 't schandelik overspel der moeder aan 't licht kwam door de ongewone gedaante van het tweevormig monster. De vertaling is, naar de zin, slechts te redden, indien men met een gedroght verbindt met geschent, en achter Begaen een komma denkt; daartegen pleit, dat, naar 't Latijn, kundigh (bekend) bij overspel behoort; ook (vs. 217) is versterkend; vgl. Bk. VI, vs. 623; styl: (goede) regel, levensmanier; gelagh (219): was komen te bevallen.

222 afgeschooten; Lat. caeca, ‘donker’.

+ [Randschrift:] Doolhof van Krete.

223 doolhofswys; voor: in een doolhofswijze ingerichte behuizing.

225 aenvaerde: nam ter hand.

226 teken: herkenningsteken, oriënteringsteken.

228 ganger; vgl. vs. 309; Dl. II 201: 2063; Dl. III 423: 14; Eneas, Bk. XI, vs. 817; vgl. nog voet-, ledig-, roerganger; opmerkelik is dat V. 't woord niet gebruikt tenzij de samenhang 't verduidelikt, dus in de buurt van woorden als spoor, paden, gang, voetwegh.

229 Meander; vgl. Bk. II, vs. 331-vlg.

230 kil: bedding.

231 bejegenen: tegemoetstromen; dan naer is met 't volgende dan weder te verbinden.

[p. 670]

 

Dan weder zeewaert in een wyt en ruimer velt,

 

En onder 't wentlen zich geduurigh werk bestelt.²³³

 

Zoo veele doolingen, te kennen, noch te raeden,

235

Noch op te tellen van verdwaelden op dees paden,²³⁵

 

En 't heimelyk bedrogh van 't kunstige gebou,

 

Zyn zulx dat zelf Dedael naeu uitgang vinden zou.

 

Als hy de dubbele gestalt van stier en jongen

 

Hierin geslooten, en met muuren houdt gedwongen,²³⁹

240

En met den zwaeren tol van menschevleesch verzaet,^240-vlg.

 

Temt Tezeus, nu het lot in 't derde lotjaer gaet

 

Na negen jaer, 't gedroght, zoo vraetigh in 't verslinden.

 

De deur des doolhofs, van de kloeksten niet te vinden,²⁴³

 

En noit gevonden, wort door 't kluwen van de maeght

245

Schoone Ariadne ontdekt, die Tezeus zulx behaeght

 

Dat hyze schaekt, en zeilt met heur naer Dia heenen:²⁴⁶

 

Maer d'onbarmhartige laetze op de barre steenen

 

Van 't zeestrant zitten, daer godt Bacchus haer verquikt,

 

En dees verlaete maeght, die in haer droefheit stikt,

250

En kermende het hart weemoedigh uit moet weenen,²⁵⁰

 

Vertroost, en smyt haer kroon, die starren kryght voor steenen,⁺

 

Ten hemel door de lucht. in 't vliegen derwaert heen

 

Verandren kroonsgewys de parle en steen by steen²⁵³

 

In klaere starren, die by nacht aen 's hemels daeken

255

In 't midden van de Slang en Godt Alcides blaeken.²⁵⁵

 

Dedael wort midlerwyl verdrietigh, te gelyk

 

Om zyne ballingschap, en Krete, Minos ryk,²⁵⁷

 

En blaekende van liefde om zyne lantsgenooten,²⁵⁸

 

In 't midden van de zee gevangen en beslooten,

260

Spreekt by zich zelven: schoon wy in bedroefden stant

 

Hier vast omcingelt zyn, te water en te lant,²⁶¹

233 Bij Ov. eindigt met dit vers 't eerste deel der vergelijking, en volgt nu de toepassing.

235 van: door.

239 geslooten (houdt); gedwongen: bedwongen.

240-vlg. Wegens het doden van Androgeos (Bk. VII, vs. 632) had Minos aan Athene als schatting (tol) opgelegd het om de 9 jaar verstrekken van 7 jongens en 7 meisjes, bij 't lot aangewezen, als voedsel voor de Minotaurus; de 3e maal ging Theseus mee; temt: bedwingt, verslaat.

243 kloeksten: slimsten.

246 Dia: 't eiland Naxos.

250 weemoedigh: van smart vervuld.

+ [Randschrift:] Ariadnes kroon in het gestarrente.

253 kroonsgewys: zo dat ze in de vorm ener kroon aan de hemel komen te staan: het sterrebeeld de kroon, uit 9 sterren bestaand, aan 't noordelik halfrond.

255 de Slang en Godt Alcides (d.i. Hercules); Ov.: ‘tussen de Nixus genu (d.i. de Knielende), en de Anguem tenens (d.i. de Slanghouder)’; de griekse namen zijn onderscheidenlik Engonasi(n) en Ophiouchos (vgl. Farn,); 1e lez. tusschen Slang en Eugonasi, waarbij 't laatste een foutief accent kreeg; de vorm Eugonasi (met u voor n) ook bij Florianus (1595), die daarnaast Ophincos (met n voor u) heeft; bij zijn verandering volgde V. een o.a. door Regius meegedeelde opvatting waarnaar de knielende: Hercules was.

257 en Krete; nl. ook Creta vervulde hem met afkeer.

258 lantsgenooten; hij was van Attica herkomstig; vgl. voor de vorm Bk. IX, vs. 31.

261 vast: bij voortduring, al die tijd.

[p. 671]

 

Noch staet de ruime lucht ons open om t'ontglippen,

 

Dat heene zullen wy d'afgunstigheit ontslippen.²⁶³

 

Heeft Minos al het ryk in zyn gewout alom²⁶⁴

265

Hy houdt de vrye lucht nog niet in eigendom.

 

Zoo spreekt hy, en bedenkt veel vonden om t'ontrennen,²⁶⁶

 

Bootseert natuur na, en legt ongelyke pennen

 

In orde, kort en lang vervolgende op een ry,²⁶⁸

 

Gelyk een heuvel ryst. zoo plagh een ruischpyp, by²⁶⁹

270

Den herder net gesneên van ongelyke rieten,

 

Eerst kleen en kort, dan groot en langer op te schieten.

 

Hy bondt de middensten met draeden net van pas,

 

En kleefde d'ondersten aen een met buighzaem wasch,^272-73

 

En boogh nae't binden net het werk tot eenen vlogel²⁷⁴

275

Natuurelyk, en recht, gelyk een vlugge vogel.²⁷⁵

 

Zyn zoontjen Ikarus stont lachende hier by,²⁷⁶

 

En handelde onbewust dit vedertuigh te bly,²⁷⁷

 

Waerme het vliegen zou, niet zonder noot van 't leven.

 

Dan bondt het veders om door d'ope lucht te zweven:²⁷⁹

280

Dan kneet het goutgeel wasch met zyne kleene hant,

 

En hindert speelende, door wulleps onverstant,²⁸¹

 

Zyn vaders wonderwerk. toen 't werk, dus aengevangen,

 

Voltoit was, bleef Dedael op bey de vleugels hangen,

 

En met zyn lichaem licht heendryven door de lucht.

285

Hy onderwyst den zoon zorghvuldigh en beducht:²⁸⁵

 

Och Ikarus, gedenk den middenwegh te houden.

 

Indienge laeger daelde op zee, de baren zouden

 

Uw schacht bevochtigen: en rystge aen 's hemels as,

 

Het steeken van de zon om hoogh zal 't weeke wasch

290

Versmilten: hierom vliegh in 't midden, schuw voor 't blaeken.²⁹⁰

 

Gy mooght de Beerewacht niet al te dicht genaeken,²⁹¹

263 dat heene; vgl. Bk. I, vs. 831; III, vs. 282.

264 gewout; vgl. Bk. I, vs. 139.

266 bedenkt: zoekt te bedenken.

268 kort... een ry; absol. constructie; vervolgende: op elkaar volgend.

269 plagh; het blijkt niet of ‘placht’ dan wel ‘pleegt’ bedoeld is; 't Lat. heeft praes., maar verbonden met quondam (‘soms’), door V. wellicht als ‘eertijds’ opgevat.

272-73 Beter: Hij bond ze in 't midden .... en kleefde ze onderaan enz.

274 net: zuiver, nauwkeurig (bij boogh).

275 gelyk, gevolgd door 1e naamval.

276 zoontjen; Lat. puer, ‘knaap, jonge zoon’.

277 handelde: pakte in de hand; onbewust; nl. van het gevaar dat dit vedertuigh hem zou brengen; te bly: heel blij.

279 Ov.: ‘hij greep de veren, opgewaaid door het fladderend koeltje’; 1e lez.: Dan bondt hy veders, die naer boven gingen glippen.

281 wulleps: onbezonnen; onverstant; 1e lez. misverstant; vgl. Bk. V, vs. 277 misverstant, ‘onjuiste mening’, en voor het onderscheid bij Spiegel A.C. de Jong's uitg. van de Hertspiegel I blz. 94.

285 zorghvuldigh: bezorgd; vgl. Bk. VI, vs. 666; omgekeerd kan beducht de waarde hebben van ‘zorgvuldig’; vgl. Dl. II, 292: 1166; Ov. heeft instruit: ‘hij onderricht’ (of ook: ‘hij voorziet van vleugels’).

290 schuw voor 't blaeken; misplaatste toevoeging.

291 Beerewacht: 't sterrebeeld dat Boötes heet, (Bk. II, vs. 231 Ossendryver), indien gedacht als drijver van de Wagen; en Arctophylax (berewachter) wanneer de Wagen als de Grote Beer wordt opgevat; 1e lez. den Wagenaer.

[p. 672]

 

Noch ook den grooten Beer, en Luchtreus met zyn zwaert,²⁹²

 

Dies hou uw vaders spoor. nu leert hy hem bedaert

 

Voorzichtigh vliegen, schiet de pen aen rug en leden.²⁹⁴

295

Terwyl hem d'oude man vermaent met rype reden,

 

Zoo rolde traen by traen langs zyne kaeken neêr.

 

De handen beefden, en de vader, droef en teêr

 

Van harte, kust den zoon noch eens voor 't allerleste,

 

En zwevende op zyn pen, vloogh door het hoogh geweste⁺

300

Hem voor, en vreesde voor den knaep, die 't hart beroert.

 

Gelyk een vogel, die zyn jong gebroetsel voert

 

Ten neste uit door de lucht. hy port hem na te streven,³⁰²

 

Te leeren wat gevaer de nieuwe vont van 't zweven

 

Begrypt, en rept terwyl de vleugels naer om hoogh,

305

Ziet om naer zynen zoon, met een bekommert oogh.

 

De visscher, bezigh met zyn bevende angelroede,

 

De herder met zyn vee, de lantman, mat en moede,

 

De hant slaende aen den staert van zynen krommen ploegh,

 

Zien bey de vliegers, en gelooven wis genoegh³⁰⁹

310

Dat zy twee goden door den hemel heen zien zweven.

 

Zy waren Junoos kerk en Samos langs gedreven,^311-vlg.

 

Ook 't eilant Paros, ryk van klaeren marmersteen.

 

Het jaghtryk Delos lag ter slinke hant beneên,

 

Lebint en Kalidon, gezegent van de bye,

315

En zoeten honighdau, lag aen de rechte zye,

 

Wanneer de zoon, verheught in 't vliegen, stouter wort,

 

En van den leitsman scheit, belust om snel en kort

 

Een hooger streek te gaen ten hemel: maer het branden

 

Der zonne smilt allengs het weeke wasch, de banden

320

Der pennen, en hy klapt de schouders, nu ontbloot³²⁰

292 Luchtreus; zonder lidw. als eigennaam: Orion; hij zou een jager-reus geweest zijn in Boeötië, en wordt, als sterrebeeld, met een zwaard of knots gedacht. Naar de drie genoemde sterrebeelden richtten de zeelieden hun vaart; vgl. Bk. XIII, vs. 425.

294 pen: vleugels.

+ [Randschrift:] Dedalus vlieght.

302 port hem: spoort hem aan.

309 vliegers; volgens H. worden zij ‘met nadruk zo genoemd, omdatze de eenigen zijn onder de menschen, die gezeid worden gevlogen te hebben’; V. bezigt 't elders van duiven (Deel IV, 647: 12), van Mercurius (Dl. VI, 565: 348); vgl. bij Bk. X, vs. 273; vliegers voor D. en I. ook bij Van Mander; Bi.: ‘zekerlijk geen fraai woord, doch hier toe te geven’.

311-vlg. Junoos kerk en Samos: het eiland Samos met zijn Junotempel. De vlucht gaat in weerwil van vs. 258 noordoostelik in de richting van Milete in Kl. Azië; waarom blijkt niet; vgl. vs. 361; in de door V. gevolgde lezing zegt Ov., dat zij reeds Samos links hadden gehad, dat zij Delos en Paros (reeds eerder) achter zich hadden gelaten, en nu Lebynthos en Calydna rechts van hen lagen; de epitheta bij Delos en Paros zijn toegevoegd; Kalidon is onjuist (vgl. vs. 372), maar wijst op de lez. Calydna (-e) voor Calymna (-e); Florianus: Calydne; ook hij scheert Samos, Delos en Paros over één kam.

320 de schouders; nl. mèt de armen (lacertos).

[p. 673]

 

Van roeituigh, vangt geen lucht noch wint in dezen noot.³²¹

 

De zoon roept deerlyk om den vader onder 't zweeten,⁺

 

En plompt in baere zee, naer zynen naem te heeten.³²³

 

De droeve vader roept, helaes geen vader meer:

325

Och Ikarus, myn zoon, waer vlieghtge nu dus veer?

 

Waer zytge, och Ikarus? waer zytge, o zoon, gebleven?

 

Hy zagh de veders, die om laegh op 't water dreven,

 

Vervloekte zynen vont, begroef het lyk met smert

 

En rouwe aen zee, die naer zyn' naem geheeten wert.³²⁹

330

Een snaterend patrys ziet neêr uit eike takken⁺³³⁰

 

Zyn zoons rampzaligh lyk in d'aerde en grafste zakken,

 

En klapt de pennen styf op een, en melt met zang³³²

 

Zyn blyschap, om dien rou des vaders droef en bang.

 

Men heeft dien vogel noit gevonden van te voren.

335

Dees onlangs noch een knaep in een patrys herboren,³³⁵

 

Gaf u, o Dedalus, een' klank na wyt en breet:³³⁶

 

Want uwe zuster, noch onkundigh van het leet

 

Dat hem gemoeten zou, gaf u den onervaeren

 

En schrandren zoon, een' knaep omtrent de twalef jaeren,

340

Om kunst te leeren. hy bespiênde 't ruggebeen⁺

 

Van eenen visch, nam daer een voorbeelt uit, met reên

 

Gevat, en sneet terstont een ry van ysre tanden,

 

En brogt de zaegh in zwang, en hechte met zyn handen

 

Twee priemen met een' knoop, gelyk twee armen, vast³⁴⁴

345

Aen een, zoo staenze net en fix aen een gepast.³⁴⁵

 

De scherpe priem blyft staen, en d'ander magh verstrekken

 

Om recht rondom gezwaeit een' ronden kring te trekken.

 

Dedael benyde dit, en bonsde uit Pallas kerk³⁴⁸

 

Den knaep van boven neêr, maer lochende wel sterk

350

Dat hy hem neêrstiet, en stroide uit hy was gevallen.³⁵⁰

 

Maer Pallas, die de kunst begunstight boven allen,³⁵¹

 

Beschut, verkeert hem in een' vogel, dekt uit zucht³⁵²

 

Den nedervallenden, in 't midden van de lucht,

321 roeituigh; zie 't woord in eigl. zin Bk. XI, vs. 622.

+ [Randschrift:] Ikarus val

323 te heeten: die naar hem zou genoemd worden; 1e lez. geheeten; vgl. Bk. II, vs. 330; de Icariese zee, het Z.O. deel der Aegaeïese zee.

329 die.... wert; Ov. spreekt hier niet van de zee, maar van het (ei)land, nl. Icaria.

+ [Randschrift:] Talus in een patrys.

330 De naam Talus (zie kantschr.), gri. Taloos, wordt niet genoemd door Ov., die veeleer (vgl. vs. 356) Perdix (Lat. perdix, ‘patrijs’) voor de naam van deze jongen hield; uit eike takken; zulks in afwijking, zegt Burman, van de gedraging der latere patrijzen (vgl. vs. 356-vlg.).

332 styf: krachtig.

335 onlangs; zo ook in 't Lat., daar echter in strijd met vs. 183 (hier vs. 257), waar sprake was van een langdurige ballingschap.

336 Lat. longum crimen: ‘een blijvende aanklacht’.

+ [Randschrift:] Talus vinder van zaegh en passer.

344 knoop; Lat. ex uno nodo: aan één (passer)knop.

345 Lat. aequali spatio was weergegeven in de 1e lez.: Aen een, datze evenwyt en net.

348 kerk; Ov. ‘heilige burcht’.

350 Vgl. de constructie Bk. VII, vs. 1142.

351 kunst: bekwaamheid, talent (ingeniis); vs. 354 is ingenium met ‘vernuft’ weergegeven.

352 zucht: genegenheid.

[p. 674]

 

Met vederen. de kracht van 't snel vernuft, ontfangen

355

Voorheene, bleef in pen en voet en vleugel hangen.

 

Hy hielt den zelven naem, en noch is dees gewoon

 

Niet hoogh te vliegen, noch te nestlen in de kroon³⁵⁷

 

Van hooge boomen. hy vlieght laegh, en houdt zich laege³⁵⁸

 

By d'aerde heene, legt zyn eiers in de haege,

360

En denkende aen zyn' val met vrees, zweeft nimmer hoogh.

 

Nu strykt Dedael vermoeit op Etne uit ieders oogh,⁺

 

En Kokalus, getroost den banneling te vryden³⁶²

 

In 't harnas, wort gelooft om zulk een medelyden.

 

Athene, moedigh op helt Tezeus dappren aert,

365

Wort van den tol ontlast, die 't gansche lant bezwaert.³⁶⁵

 

Men ciert de kerken, eert Minerve met gebeden,

 

Jupyn en andre goôn, naer d'oude pleghtigheden,

 

Met offer, kerkbelofte, en zoeten wierookgeur.

 

De faem had Tezeus naem de Grieksche steden deur³⁶⁹

370

Gespreit. de lantzaet van het ryke Achaie in lyden,

 

Riep hem om noothulp aen, in dees benaude tyden,

 

En Kalidon, hoewel het Meleager heeft,³⁷²

 

Smeekt mede om onderstant ootmoedigh en beleeft,

 

Geperst van 't wilde zwyn, ter wraek der jaghtgodinne,

375

Op 't lant gebeten: want men zegt dat deze onminne³⁷⁵

 

Uit Eneus voortsproot, die in eenen vruchtbren tyt

 

Alle eerstelingen van het graen aen Ceres wydt,³⁷⁷

 

Den wyn aen Bacchus, en d'olyven aen Minerve.

 

Deze eerzucht, eerst in zwang by Argos, ten bederve

380

Des volx en 't gansche lant, quam entlyk allen goôn,

 

Benyders van deze eer, een parrel aen hun kroon,

 

Ter ooren: en men zegt dat zy alleen vergaten^379-82

 

d'Altaeren van Diaen met hunne wierookvaten

 

Te wierooken. de goôn zyn van geen gramschap vry.

385

Diane sprak: men zal niet schimpen, als of wy

 

Ontaert, zoo groot een' smaet gedoogen zonder wreeken.

 

De jaghtgodin onteert, stuurde Eneus in zyn streeken⁺

357 nestlen; H.

358 laege; de oude bijw. vorm; vgl. Bk. II, vs. 1113; Bk. V, vs. 845.

+ [Randschrift:] Dedalus by Kokalus.

362 getroost: bereid; hij nam hem onder zijn gewapende bescherming (vryden; vgl. Dl. III, 226: 749).

365 Versta, dat Athene die tol (aan Minos) niet langer betaalde.

369 deur; vgl. veur Bk. XIII, vs. 706, eveneens in rijm.

372 Kalidon: Calydon, stad in Aetolië (in N.W. Griekenland), onder koning Oeneus.

375 want; vgl. Bk. VII, vs. 974.

377 wydt; praes. hist., wijdde, gewijd had.

379-82 Ov.: ‘Begonnen bij de goden v.d. landbouw (agricolis) viel allengs dit veelbegeerde ereoffer (ambitiosus honos) alle hemelgoden ten deel’ (pervenit); eerzucht berust op ambitiosus; Argos op 'n mislezing argicolis (ook in 'n paar hss.) vgl. vs. 420 Alfareus; vs. 435; quam ter ooren voor pervenit; een parrel bij eer: ‘die een parel aan hun kroon ware’; parrel; over die vorm naast perle zie Moller, Ts. 27, 122.

+ [Randschrift:] Het Kalidonsche everzwyn.

[p. 675]

 

Het boschzwyn, grooter dan een Epirootschen stier,

 

Of Siciljaenschen. uit de blikken gloeien vier

390

En gloet en bloet. de hals, om zich met kracht te weeren,

 

Staet styf van borstelen, gelyk een bondel speeren.

 

De ruige rug, gelyk een heirspits scherp en fel,

 

Staet overent. het schuim bruischt over 't harde vel,

 

En breede schoften heen. de dikke tanden kanten

395

Zich tegens kracht, gelyk gebit van elefanten.

 

Het blixemt met den muil. het loof en gras verbrant

 

Van zynen adem. het doorwroet al 't korenlant,

 

Dat groen staet, met den muil. het maeit den oogst van 't koren

 

Noch onryp. d'akkerman ziet al zyn hoop verloren,

400

Dat hem op jammeren en traenen staet. hy ziet

 

Het graen verslonden, daer het in zyne aeren schiet.

 

De schuur en dorschvloer zien bedrukt naer korenschooven

 

En vruchten uit van 't zaet, die zy zich zelfs beloven.⁴⁰³

 

De zwangre wyngert met zyn ranken, nu niet teêr,⁴⁰⁴

405

En d'altyt groene olyf geraekt op 't velt ter neêr.

 

Het rant ook kudden aen, ontziet geen' stier, noch ossen,

 

Noch hont, noch herder. 't volk verloopt geberghte en bossen,^406-407

 

En zit slechts zorgeloos in vast bemuurde steên,⁴⁰⁸

 

Eer Meleager, trots van aert, raekt op de been,

410

Met eenen braven troep van eedle jongelingen,

 

Ontwaekende om met hem dees plaegh te gaen bespringen,

 

Uit lust tot eer en prys: twee zoonen van Tindaer,⁴¹²

 

d'Een op zyn leêrewant, met loot gevult heel zwaer,⁴¹³

 

En d'ander, trots te paert, zoekt zich in zynen zadel

415

Te quyten: Jazon, fier op zynen stam en adel,⁴¹⁵

 

En die het eerste schip vol moets te water bragt:⁴¹⁶

 

Ook Tezeus, niet misdeelt van heil, die zyne kracht

 

Gelukkigh paerde met Piritoüs: de zoonen^417-18

 

Van Testius: hierby quam Linceus, waert te kroonen,⁴¹⁹

420

Zoon van Alfareüs, befaemt in kryghsbedryf,

 

De wakkere Idas, en helt Ceneus, nu geen wyf,⁴²¹

403 zelfs: zelf.

404 nu niet teêr; voor longo: ‘lang’.

406-407 Ov.: ‘Ook tegen de schapen woedt het; geen herder noch hond kunnen ze beschermen, noch ook de woeste stieren hun kudden; verloopt: ontvlucht; geberghte en bossen; niet bij Ov., en men zou minstens óók het land vermeld verwachten.

408 zorgeloos: vrij van bekommering.

412 zoonen van Tindaer (Tyndareus): Castor en Pollux.

413 d'een, nl. Pollux; op zyn leêrewant, nl. trots; leêrewant: vechthandschoen.

415 fier; 1e lez. fix (vgl. Bk. V, vs. 79).

416 moet: moed; of: fierheid.

417-18 niet.... heil.... paerde; wschl. heeft V. concordia in felix concordia als een ablat. opgevat; vgl. het omgekeerde Bk. VI, vs. 99. Theseus en Pirithoüs (deze 'n zoon van Ixion) vormen een vermaard vriendenpaar.

419 Thestius, 'n koning in Aetolië; de zonen, Plexippus en Toxeus, zijn broeders van Althaea, de moeder van Meleager; Lynceus; Ov. (in de door V. gevolgde lezing van N. Heins.) bedoelt ook Idas als zoon van Aphareus (3-silbig), 'n koning van Messenië.

421 Caeneus; vgl. Bk. XII, 234-vlg.

[p. 676]

 

Leucippus, en Akast, de bloem der schichtenaeren,⁴²²

 

Hippotus, Drias, en vorst Fenix, jong van jaeren,⁴²³

 

Amintors zoon, twee zoons van Aktor, alle twee⁴²⁴

425

Elkandere gelyk, en Fileus, uit de ste⁴²⁵

 

Van Elis. Telamon liet zich hier mede vinden,⁴²⁶

 

En Peleus. Lelex volght de brave jaghtgezinden,⁴²⁷

 

Eurition, en Iölaüs van Hiant,⁴²⁸

 

En helt Feretias, Echion, door al 't lant⁴²⁹

430

Befaemt in 't renperk. en Panopeus, een' rechtschapen,⁴³⁰

 

Hippaes, en Hileüs, en Nestor, eerst in wapen,⁴³¹

 

En andre braven uit Amiklen, 't oude hof,⁴³²

 

Hier van Hippokoön gezonden, heet op lof.

 

Ook quam de schoonvaêr van de kuische Peneloope,⁴³⁴

435

Met den Parrazischen Anxeüs, in zyn hoope⁴³⁵

 

Gemoedight, en de zoon van Ampix, en met een⁴³⁶

 

De telgh van Eklus, noch te huwen, en besteên,⁴³⁷

 

Ook Atalante, d'eer van haer Liceesche wouden,^+438-vlg.

 

En 't hoogh Arkadje, in dees heldinne hoogh gehouden,

440

Schoneüs dochter, 't kleet gehaekt, gelykze loopt,⁴⁴⁰

 

Het haer noch ongekrult, in eenen knoop geknoopt.⁴⁴¹

 

d'Ivoore koker, zwaer van pylen, hing beneden⁴⁴²

 

Aen haere schouder. 't hooft stont zoo, dat gy met reden⁴⁴³

 

Zout zeggen: dit's een knecht in maeghdelyk gestalt,⁴⁴⁴

422 Leucippus was een broeder van Aphareus, Acastus een zoon van Pelias in Thessalië, een Argonaut; bloem der schichtenaeren (speerwerpers), alleen bij Akast.

423 Hippothous, zoon van Cercyon (Bk. VII, vs. 604); Dryas, zoon van Mars, broeder van Tereus (Bk. VI, 568-vlg.); Phoenix, de opvoeder van Achilles.

424 De namen der tweelingszonen (Lat. pares, V. alle.... gelyk) van Actor uit Elis worden verschillend opgegeven.

425 Phyleus, broederszoon van Actor.

426 Telamon; Bk. VII, vs. 655; broeder van Achilles' vader Peleus, en vader van Ajax.

427 Lelex, uit Naryx, een stad in Locris; vgl. vs. 792.

428 Eurytion, uit Phthia; Iolaüs, een broederszoon van Hercules, uit Boeotië (Bk. III, vs. 177; IX, vs. 553).

429 Feretias; onjuist voor Pheretiades, d.i. Pheres' zoon Admetus, uit Thessalië; Echion, zoon van Mercurius, Argonaut.

430 Uit een' (d.i. eenen, in V.'s spelling) blijkt dat de vv. 428-33 bedoeld zijn als bijstelling bij jaghtgezinden (vs. 427).

431 Hyleus (2-silbig): behalve 3 silben had 't woord in 1e lez. ook de klem-toon op e: Hileus en Hippaes; eerst in wapen (1e lezing in 't wapen): toen pas sinds kort in de wapens; naar de lezing van N. Heins.-Schrev.: primis in armis (niet: annis, d.i. jaren; Farn.); vgl. Deel III, 140: 378.

432 Uit Amyclae in Laconië zond Hippocoön meerdere zijner zonen, o.w. Enaesimus (vs. 498).

434 nl. Laërtes.

435 Ancaeus (Anxeüs foutief) uit de Arcadiese landstreek Parrhasia, zoon van Lycurgus, en Argonaut.

436 Nl. Mopsus; Ov. noemt hem sagax ‘die in de toekomst kan zien’; een ziener op de Argonautentocht; vgl. Bk. XII, vs. 576-vlg.

437 Oecleus' zoon Amphiaraus; Ov. noemt hem ‘toen voor zijn echtgenote nog veilig’; ook hij was een ziener, die aan de Argon.-tocht deelnam; hij huwde Eriphyle; tot deelneming aan de tocht der zeven tegen Thebe, waarvan hij de slechte afloop vooruitzag, wist zijn vrouw hem te dwingen; hij kwam daarbij om.

+ [Randschrift:] Atalantes schoonheit.

438-vlg. Atalante, uit Tegea, 'n stad in Arcadië, oostel. van de berg Lycaeus (Bk. I, vs. 258); V. schreef eerst Liceesche bossen en wilde daarop doen rijmen opgewossen (vgl. Van Helt. I blz. 9; Arkadien, in schoonheit opgewossen), dat hij echter na de o afbrak; 2e lez. in vs. 439: Arkadien, in dees heldin gehouden; Ov.: ‘er kwam ook de Tegea'se Atalante, Schoeneus' beeldschone dochter, 't sieraad van 't Lycaeïese bergwoud’ (met het veelal ontbrekende vs. na vs. 317); vgl. Bk. X, vs. 788-vlg.; gehouden in: verplicht aan.

440 gehaekt, nl. met een spang; gelykze loopt: zoals ze daar loopt; vgl. Bk. VI, vs. 899.

441 ongekrult; Lat. simplex, ‘onopgesmukt’; eenen, met klemtoon.

442 Ov. vermeldt ook de boog.

443 schouder; bij V. vrouwelik; stont: was (om te zien).

444 knecht: jongeman; 1e lez. knaep, wel gewijzigd ter wille der klankvariatie.

[p. 677]

445

Een maeght gelyk een knecht: en Atalant gevalt

 

Den Kalidonschen helt, als hyze komt t'aenschouwen,⁴⁴⁶

 

En wenschte, doch het was godts wil niet, haer te trouwen,⁴⁴⁷

 

Ontvonkt in 't harte, en spreekt: gelukkigh wien gebeurt⁴⁴⁸

 

Dat d'overschoone hem in echt wort toegekeurt.

450

De schaemte hinderde hier langer van te spreeken.⁴⁵⁰

 

De jaght, een grooter werk, genaekt, en is besteeken.⁴⁵¹

 

Een dicht gewassen bosch, noch noit met byl gekerft,⁴⁵²

 

Begint van eene vlakte en velt, dat schaduw derft,

 

En een vry uitzicht heeft langs 't vlak der daelende akkeren.

455

De mannen hier verzaemt, begint de jaght te wakkeren.⁴⁵⁵

 

Een deel spant netten: een gedeelte slaekt den hont

 

Van 't leizeel: een gedeelte is snel, en volght terstont

 

Op 't spoor, en wenscht het zwyn met lyfsgevaer t'ontdekken.⁴⁵⁸

 

Een diep gezonken dal lagh daer het nat quam lekken,

460

En nederstroomen, als de regen nederstort.

 

De taeie wilgeboom, rietboorden, lang en kort,⁴⁶¹

 

En lies, en bies, en teen staen onder in moerassen.

 

Het wilde boschzwyn, niet te tergen noch verbassen,⁴⁶³

 

Schiet schriklyk uit dien poel ten vyant, hardt geperst,⁴⁶⁴

465

Gelyk de blixem uit de wolken met een' berst.

 

Het rent de boomen om. het bosch, zoo fel getroffen,

 

Geschokt, geeft krak op krak. de jongkheit hoortze ploffen,

 

En roept, en grypt gezwint het blikkrende geweer⁴⁶⁸

 

In haere sterke vuist, en biet met spits en speer⁴⁶⁹

470

Eendraghtigh wederstant. het zwyn streeft ongebonden,⁴⁷⁰

 

Verstroit schuimbekkende en dol aengeterghde honden,

 

Die in den wegh staen, stuift door al de bassers heen.

 

Echion, d'eerste van alle andren uitgetreên,⁴⁷³

 

Dreef 't zwyn den eersten schicht naer 't lyf, verhit op wreeken,

446 den Kalidonschen helt: Meleager; vgl. vs. 409.

447 godts wil; Lat. renuente deo, hetzij daarmee Cupido, of Venus, of in 't algemeen de godheid bedoeld is; V. schreef eerst: in wederwil der goôn; het gebruik van 't lidwoordloze godt voor heidense godheden is bij V. gangbaar; zie bv. Bk. I, vs. 633.

448 1e lez. gelukkigh is wien 't beurt; vgl. Bk. XIII, vs. 120 1e lez.

450 En vooral de tijd (tempus).

451 besteeken; vgl. vs. 178.

452 gekerft; H. over de zw. en st. flexie van kerven; Bi. wil dat gekerfd datgene is wat kerven heeft.

455 De.... verzaemt; absol. constr.

458 Ov. ‘en begeren hun eigen gevaar (d.i. het voor hen gevaarlike zwijn) te vinden; met lyfsgevaer: al brengt dat levensgevaar met zich.

461 rietboorden lang en kort; Lat.: longa parvae (minder goede lez. longae parva) sub harundine cannae; vgl. Bk. IV, vers 402; Deel VI, 252: 406.

463 niet.... verbassen: door geen tergen noch blaffen te verschrikken.

464 geperst; bij boschzwyn (excitus, ‘opgejaagd’).

468 blikkrende; H. over dit ww., en blinken, blikken, flikkeren, schitteren; volgens hem is blikkeren ‘niet een sterk en schitterend, maar een snel en schichtig licht van zich geeven’, of ook ‘een weerschynend licht’, en dan wel ‘witachtig en bleek’ (‘bleek en blikkeren zijn van eenen oorsprong’) daarom geeigend van ijzeren of stalen ‘geweer’; ofschoon blikkeren voor schitteren ‘kan geleeden worden’.

469 spits en speer; Ov.: ‘speren met brede flikkerende punt’; vgl. Bk. XIII, vs. 494.

470 streeft ongebonden: stormt vooruit.

473 d'eerste van; 1e lez. d'eerste voor.

[p. 678]

475

Die in d'ahorne schors van voor vergeefs bleef steeken.⁴⁷⁵

 

Had hy de tweede reis in 't schieten zyne maght⁴⁷⁶

 

Niet al te veel geverght, het punt met volle kracht

 

Waer midden in den rugge en 't ruggebeen gebleven.

 

Helt Jazons schicht wert niet zoo dicht langs 't zwyn gedreven.⁴⁷⁹

480

Hierna riep Ampix zoon: godt Febus, eerde ik u⁴⁸⁰

 

Van myne jongkheit, zoo verhoor, o vader, nu

 

Myn bede, dat ik 't wilt gewis neem. op dees rede⁴⁸²

 

Verhoort Apollo, naer zyn maght, des bidders bede.⁴⁸³

 

Toen trof hy 't everzwyn, doch ydel met de schacht.

485

Diaen benam den schicht het yzer onverwacht.

 

De schicht quam zonder punt van 't zwyn te rugge schuiven.⁴⁸⁶

 

Het wilde zwyn begon van gramschap op te stuiven,

 

Te blaeken, als een vier des blixems, root van gloet.

 

De blikken branden in het hooft. het snuift, verwoet

490

Van toren, vier en vlam ten snuit uit, datze beven

 

Die 't aenzien: en gelyk een stormtuigh voortgedreven⁴⁹¹

 

Van een gespanne peze op muur of toren, dicht

 

Met oorloghsvolk gepropt, komt gonzen met zyn wight;

 

Zoo streeft het scheurend zwyn door jongelingen heenen,

495

En velt Eupalemon, en Pelagon met eenen,⁴⁹⁵

 

Beschermers van den drom, ter rechte hant gestelt.⁴⁹⁶

 

De spitsbroêrs heffenze op den arm van 't bloedigh velt.

 

Enezimus, uit heer Hippokoön gesprooten,

 

Ontging geen moortgebit. het zwyn voorby geschooten⁴⁹⁹

500

Had aen de knieschyf hem de zenuw afgesneên,⁵⁰⁰

 

Die voort bezweek, terwyl hy sidderende alleen⁵⁰¹

 

Het dier uit schrik den rug ten beste docht te geven.

 

Misschien waer Nestor, d'eer van Pilus, hier gebleven,

 

Voor 't aengaen van den krygh, berokkent om Heleen:⁵⁰⁴

505

Maer hy worpt tydelyk den zwynspriet van zich heen,⁵⁰⁵

 

En wipt in eenen boom, daer alle harten krimpen,⁵⁰⁶

 

Van waer hy vrank en vry den vyant magh beschimpen,

475 d'ahorne schors; Lat. trunco acerno: een ahornstam (acernus bnw.); leve vulnus (lichte wonde) geeft V. weer in schors; vgl. Bk. IV, vs. 661.

476 Had hy; deze worp geschiedt echter niet door Echion, maar door Jason; vs. 479 (Ov. ‘de speer ging te ver; die deze worp deed was Jason’) lijkt vertaald alsof na longius it geen leesteken stond.

479 zie vorige aant.

480 Ampix zoon: Mopsus.

482 gewis neemen: zuiver mikken (op) zó dat men doel treft; vgl. Bk. XII, vs. 603, Dl. II, 743: 2164; Wdb. N.T. IX, 1836; in Zl. Nedl. nog bekend.

483 naer zyn maght: voorzover hij kan (qua potuit); bidder; vgl. Bk. X, vs. 273.

486 quam te rugge schuiven; Lat. venit: ‘kwam aan’.

491 stormtuigh: projektiel, 'n door 'n werptuig geslingerde kei.

495 Eupalemon; zou Eupalamus moeten luiden (Lat. -on, de Gri. uitgang).

496 ter.... gestelt; bij drom.

499 geen: niet het; vgl. Bk. V, vs. 126; VI, vs. 671.

500 knieschyf; Lat. poples, ‘knieboog’, maar bij Kiliaen e.a. ook voor ‘knieschijf’.

501 voort: aanstonds daarop.

504 berokkent: teweeggebracht; de Trojaanse oorlog.

505 tydelyk: bijtijds; vgl. Dl. I, 731: 19. Hij plantte zijn speer tegen de grond, en benutte die als springstok.

506 Over wippen: ‘springen’ H.; beter: licht springen; voor Bi. is wip(pen) ‘beneden den deftigen stijl’; daer: terwijl.

[p. 679]

 

Dien hy ter noot ontvlugte: en 't wreede boschzwyn gram⁵⁰⁸

 

En wraekziek, wet den tant op dezen eiken stam,

510

Dreight dien geklauterden te moorden en verdelgen,

 

En kunnende den spyt inkroppen, noch verzwelgen,

 

Te stout op zyn gebit, scheurt helt Orichias⁵¹²

 

De heup af van het lyf. de tweelingen, dit pas⁵¹³

 

In geen gestarnten noch verandert, nu gezeten

515

Op paerden, wit als sneeu, groothartigh en vermeeten⁵¹⁵

 

Op hunne jeught, den schicht vast drillen in de lucht,

 

En stoffen: en voorwaer zy hadden met der vlugt

 

Het ruigh geborstelt dier geschooten voor elx oogen,

 

Zoo 't niet in 't schemeren ten bosch waere ingevloogen,⁵¹⁹

520

Daer geen speerruiter door kon rennen met zyn paert.

 

De dappre Telamon vervolght het met der vaert,

 

En qualyk op zyn hoede in 't jaegen, door groen lover

 

Door struiken, struikelde met hals en hooft voorover,

 

Door eenen wortel van den boom, die hem verlet.⁵²⁴

525

Terwyl heer Peleus hem op zyne voeten zet,

 

Mikte ons Tegeesche Atlante op 't boschzwyn, root van blikken,

 

Met haeren fixen boogh. de pyl quam 't vel te prikken,⁵²⁷

 

Recht onder 't oor, en drong niet dieper in dien schoot.

 

De borstels werden slechts van 't bloên een luttel root.

530

Zy was om dezen scheut min bly dan Meleager.⁵³⁰

 

Men wil dat hy dit eer verneemt dan eenigh jaeger,⁵³¹

 

En d'allereerste 't bloet aen al de jaegers toont,⁵³²

 

En zegt: gy, om dien scheut verheven en gekroont,

 

Met uw' verdienden prys, zult moedigh heen gaen stryken.⁵³⁴

535

De mannen staen beschaemt om dees heldin, en kyken

 

Versuft, en maenen vast elkandren moedigh aen,⁵³⁶

 

En roepen: men behoort elkandren by te staen,

 

En schieten in het wilt. de menighte verhindert⁵³⁸

 

De pylen, en belet den scheut. de nadruk mindert:⁵³⁹

540

Een stout Arkader, met de boschbyl toegerust,⁵⁴⁰

508 ter noot; vgl. Bk. III, vs. 83.

512 te stout op: vol vertrouwen op; Orichias; eerst, naar een andere lez. flux Oritias (onjuist Geerts 148).

513 de tweelingen: Castor en Pollux; dit pas: op dit tijdstip.

515 groothartigh: onversaagd.

519 schemeren; nl. 't donker van het bosch.

524 verlet: tegenhoudt.

527 fixen: stevige; of ook: deugdelike.

530 Versta: zij was er wel blij om, maar minder dan M.

531 wil: houdt 't ervoor; verneemt: ziet.

532 d'allereerste; een superlatief-constr. naar Latijns model (Lat. primus); vgl. Van Helten, II blz. 115.

534 prys; nl. de haar toekomende eer; moedigh: fier.

536 moedigh: met geprikkelde fierheid.

538 Versta: ‘en zij schieten in 't wild’; de menighte: (de talrijkheid van) de schaar; verhindert: belemmert (vgl. Bk. VII, vs. 23).

539 belet den scheut: verhindert 't treffen (ictus); nadruk: aandrang.

540 Met Arkader is Ancaeus bedoeld; juister daarom: de stoute Arcadiër.

[p. 680]

 

Liep raezende in zyn doot vooruit, en riep met lust:

 

O jongelingen leert hoe mans met pyl en boogen⁵⁴²

 

Geheel wat anders dan het vrouwendom vermogen.

 

Nu zal het blyken wat myn dapperheit vermagh.

545

Al quaem Diane zelf dit zwyn, met haer gezagh⁵⁴⁵

 

En wapenen, op 't velt beschutten, 'k zal 't verdelgen

 

Met deze hant, al zou 't de jaghtgodin zich belgen.

 

Dus opgeblazen sprak dees stoffer. in der yl

 

Braveert hy in de lucht met zyn gesleepe byl

550

Van weêrzy snedigh, en om hoogh staende op zyn teenen,⁵⁵⁰

 

Gereet te treffen, rukt de boschschrik herwaert heenen,

 

Gelyk een blixemschicht, met eene volle kracht,

 

En zet de ryen van zyn tanden in 't gemaght⁵⁵³

 

Des stoffers, daer de doot gemengt is met wonde.⁵⁵⁴

555

Anceüs stort ter neêr, en 't ingewant in 't ronde

 

Gesolt en voortgerolt dryft op den gront in bloet.⁵⁵⁶

 

Ixions brave zoon, Piritoüs, vol moedt,

 

Stapt op zyn' vyant aen, en drilt met sterke handen

 

Den zwynspriet, om met kracht dees lantplaegh aen te randen.

560

De dappre Tezeus riep hem dus van verre toe:

 

O dien ik boven my bemin, zyt op uw hoe,⁵⁶¹

 

Myn halve ziel, het staet den dappren vry te stryden

 

Van ver. verwaentheit broght Anceüs strax in lyden.⁵⁶³

 

Dus sprak hy, schoot het been, gewapent met een punt⁵⁶⁴

565

Van yzer, en dat net gemikt was en gemunt

 

Op 't wit, om naer zyn' wensch geweldigh kracht te baeren,⁵⁶⁶

 

Maer op een' esschen tak geschut wert in de blaêren.⁵⁶⁷

 

Toen schoot helt Jazon ook. de pyl wert by geval

 

Van 't zwyn gekeert, en op het jankende geschal,⁵⁶⁹

570

Door 's winthonts muil tot in den weeken darm gedreven,

 

Bleef door de darmen in den gront der aerde kleven.⁵⁷¹

542 pyl en boogen; hier misplaatst; de 1e lez. had hun wapenen (telis); vs. 573 heeft V. een dergel. fout verbeterd: schichten (1e lez. pylen); bovendien zou men 't meerv. eer bij pyl verwachten; vgl. H.; misschien te beoordelen als 'n meerv. van pyl-en-boog, of als been (benen) en armen Bk. IX, vs. 505: vgl. Bk. XI, vs. 578; XIII, vs. 21-22: 590; knorr en kyven (Huygens, Oogentroost, vs. 12) e.d.; vgl. Bi.

545 gezagh: overwicht.

550 en om hoogh enz.: en terwijl hij (Ancaeus); dit altans is de zin bij Ov.

553 gemaght: lies.

554 Ov.: ‘de kortste weg voor de dood’.

556 gesolt; vgl. Bk. XIII, vs. 1002; hier vs. 657.

561 zyt; vgl. Bk. VI, vs. 447; en bij Bk. IX, vs. 1110.

563 verwaentheit: zelfoverschatting; 1e lez.: vermeetenheit broght Anceus (gewijzigd voor de uitspr. Ancéüs); strax: binnen weinig tijd.

564 been: benen, of hoornen jachtspriet; naar de lez. cornu, niet cornum (‘kornoeljehouten speer’).

566 naer zyn' wensch enz.; daarin is de waarde van voti potente futuro (‘op 't punt zijn wens te verwerkeliken’) niet erkend.

567 esschen; 1e lez. eiken; Lat. aesculeus; aesculus, ‘wintereik’; vgl. vs. 1044; Bk. X, vs. 134, 136; Dl. VI, 220: 24, Bk. XII, vs. 436.

569 het jankende geschal; niet geheel hetzelfde als: schallend gejank.

571 in den gront der aerde: in de bodem; vgl. Bk. X, vs. 296; Dl. IV, 233: 129; Wdb. V 958; H. meende dat ‘het harte der aarde’ bedoeld was.

[p. 681]

 

Maer Meleagers hant hiel niet een zelve streek⁵⁷²

 

Met een paer schichten, gaf den rug van 't zwyn een' steek,

 

En d'aerde een' steek; en om het wilt geen tyt te geven,

575

Schiet toe, daer 't wentlende op den oever van zyn leven,

 

Schuimbekkende zyn bloet vergoot met pyn en smart.

 

Hier staet de jaeger, die den vyant terght en tart,

 

Den spriet duwt in de schoft. de troep der jaghtgenooten

 

En spitsgebroeders zien den lantvloek doot geschooten,

580

Tot blyschap van elkeen, en schreeuwen overluit,

 

En geven met vermaek den schutter om dien buit

 

De hant, en zien het zwyn, zoo lang gestrekt ter aerde,

 

Met groot verwondren aen, en schroomen 't met den zwaerde⁵⁸³

 

Te treffen. ieder doopt zyn' schicht noch eens in 't lyf.

585

Helt Meleager zet het lantgedroght heel styf

 

Den voet op zynen nek, en zegt: o Atalante,

 

Arkadiaensche telgh, aenvaert, o brave plante,⁵⁸⁷

 

Dien roof, verworven door myn lot en dapperheit,

 

En deel in myn geluk en eere, alom gespreit.

590

Hy schonk haer voort de huit van 't zwyn, den vloek der landen,

 

Die ruigh van borstlen stont, en muil, met lange tanden

 

Gewapent en gespitst, een eer die haer verblyt,

 

En van alle anderen ten hooghste wort benyt.

 

De gansche drang begint hierom te murmureeren.⁵⁹⁴

595

De zoons van Testius, gereet om dit te keeren,

 

Verheffen hunne stem, en steeken d'armen uit,

 

En kraeien: hou gemak. laet leggen dezen buit.⁵⁹⁷

 

Geen wyf, 't waer schande, zal met dezen prys gaen stryken.⁵⁹⁸

 

Bedriegh u zelve niet. al gaetge moedigh pryken

600

Op uwe schoonheit, een al t'ydel toeverlaet;⁶⁰⁰

 

Schoon hy van minne doolt, die naer uw huwlyk staet.⁶⁰¹

 

z'Ontweldigen de maeght den jaghtprys, eenen zegen,⁶⁰²

 

Daer Meleager nu eerst recht aen heeft gekregen.⁶⁰³

 

De sterke helt kon dit niet kaeuwen met gedult,

605

En bytende op de lip en tanden, roept en brult:

572 hiel.... streek: had ongelijk resultaat (met zijn twee worpen).

583 De tegenstelling van zwaard en schicht niet bij Ov.: ‘zij achten het nog niet veilig het aan te raken, maar toch doopt ieder de speer in zijn bloed’.

587 brave: dappere; plante; vgl. vs. 1011; Bk. IX, vs. 700.

594 drang: schare.

597 kraeien; nl. tot Atalante.

598 wyf; vgl. Bk. VII, vs. 1009.

600 De naamval v.d. appositie blijkt niet, daar toeverlaet bij V. onzijdig voorkomt.

601 Ov.: ‘opdat niet de op u verliefde gever u verre zij’, d.i. buiten machte u te helpen; vgl. 1e lez. Als hy te zoeken is.

602 De aant. van H., die der maeght wenste, niet slechts ‘volgens de eigenschap der Taale’, maar ook om dubbelzinnigheid te mijden, is typerend voor zijn logicisme.

603 nu eerst; niet door 't schenken, maar door 't overwinnen; Ov.: ‘zij ontnemen haar 't geschenk, hem 't recht op 't geven daarvan’.

[p. 682]

 

O roovers van onze eer, 't is tyt te leeren merken

 

Wat dreigement verschilt van daeden en van werken,

 

En duwt Plexippus, niet bedacht op zulk een smert⁺⁶⁰⁸

 

En deerlyk ongeval, den staelen schicht in 't hart.

610

Nu leedt hy geenerwys dat Toxeus [die verwoeder⁶¹⁰

 

Uit wraekzucht toeleide, om dien neêrslagh van zyn' broeder

 

Te wreeken, en uit schrik dit ongeraden vont]⁶¹²

 

Hier lang bleef twyfelen, maer priemde hem terstont,

 

En stiet den schicht, noch warm van 's broeders nederlaege,⁶¹⁴

615

In zyne borst, om zich t'ontslaen van deze plaege.

 

Altea offerde den goôn voor d'overhant⁶¹⁶

 

Van haeren braven zoon: maer als zy 't gansche lant

 

Gewaegen hoorde, en zagh hoe haere broeders bleven,⁶¹⁸

 

Zoo stakze een klok op, van krankzinnigheit gedreven.⁶¹⁹

620

Zy schokt de gansche stadt met kermen en misbaer,

 

En jammeren, en zet de handen in het haer,

 

Verkeert het feestgewaet in droeve rougewaeden.

 

Doch ziende hoe haer zoon bezwalkte al zyne daeden^623-vlg.

 

Met deze neêrlaegh, nam de droefheit haest een endt.

625

't Geschrey verkeerde in wraek en vloek en dreigement.

 

Zy hadde een stokske, daer dry zusters, dry godinnen,⁺⁶²⁶

 

Die aen haer ampt verplicht, een ieders nootlot spinnen,

 

Den duim in zetten, toen Altea bly gelagh⁶²⁸

 

Van Meleager: kint, zei 't drytal op dien dagh,

630

O eerstgeboren, wy bescheeren tyt en uuren:⁶³⁰

 

Gy en dit stoxke zult beide evenlange duuren.

 

Zoo spreekt dit drytal, en strykt voort ter hofpoorte uit.

 

De moeder rukte toen den tak, een jonge spruit,⁶³³

 

In 't branden uit den viere, en leschte het vol zorgen.^634-vlg.

635

Het lagh een' langen tyt in haer trezoor geborgen,⁶³⁵

 

En het bewaerde, o knaep, dus lang uw levens tyt.

 

Nu brengt de moeder dit te voorschyn, dol van spyt,

+ [Randschrift:] Meleager verslaet de broeders van Altea.

608 Plexippus (en Toxeus); vgl. bij vs. 419; zij waren zijn ooms.

610 verwoeder; vgl. Bk. VII, vs. 213.

612 en: en toch tegelijk.

614 's broeders nederlaege: het doden van de br.; vgl. Dl. II, 556: 464.

616 d'overhant: de overwinning (door haar zoon Meleager behaald).

618 gewaeghen; aan te vullen met hoe enz.; bleven: gebleven, gedood waren.

619 klok; vgl. Bk. IV, vs. 949.

623-vlg. Versta: ‘hoe 't haar zoon was, die deze doodslag bedreven had en daarmee de roem van al zijn daden besmeurd had’.

+ [Randschrift:] Meleagers stoxke, waeraen zyn leven hing.

626 stokske; beter: een stuk brandhout; vgl. Dl. IV, 367: 131-vlg., alwaar ten onrechte staat aangetekend, dat Meleager's vrouw 't hout verbrandde; dry zusters; de Parcen of Schikgodinnen.

628 Ov. zegt niet, dat zij haar duim in 't brandhout zetten, maar dat zij 't hout in 't vuur legden, en de duim op de levensdraad drukkend, deze spinnende zeiden, enz.

630 eerstgeboren: pasgeborene (modo nate).

633 een jonge spruit; toevoeg. van V.

634-vlg. leschte het; het hout nl.; zoals ook het in vs. 635.

635 trezoor; vgl. Dl. II, 308: 16; Stoett, Moortje blz. 182; kast, schrijn; wel niet: bewaar-, schatkamer; wegens de 1e lez., die begon met: 't Lagh in de kamer lang; Lat. penetralibus imis: ‘in het binnenste vertrek’; in een eerdere lez. kantoor: kist, schrijn, kast; vgl. Dl. II, 291: 1137.

[p. 683]

 

Beveelt de tortsen op te stapelen by stukken,⁶³⁸

 

En vier te stooken, om het leven hem t'ontrukken,

640

Nu pooghtze vierwerf 't hout te steeken in den brant,

 

En vierwerf moet het hart bezwyken met de hant.

 

Zy voelt een' bangen stryt, en pynelyke smarte,

 

In 't moederlyke en ook in 't zusterlyke harte.⁶⁴³

 

Twee naemen schokten een en 't zelleve gemoet.

645

Het aengezicht besterft, zoo menighmael het bloet

 

Naer 't harte trekt, uit angst en dootelyke schrikken

 

Voor 't schelmstuk, 't welkze broeit. uit haere roode blikken

 

Groeit gramschap blik op blik, naer datze schynt geneigt.^647-48

 

Dan twyfle ik welk een stuk zy met de troni dreight;^649-vlg.

650

Dan weder over wien zy droef is uit medoogen.

 

Zoo dra de traenen door den brant van toorne opdroogen,

 

Verneemt men evenwel noch traenen in dien stryt:

 

En eveneens gelyk een schip by onweêr lyt,⁶⁵³

 

Van wint en stroom met kracht den stroom wort opgedreven,⁶⁵⁴

655

En tweederhande drift gevoelt, en onder 't zweven

 

Van weêrzy tusschen bey blyft hobbelen, zoo rolt

 

Altea, door een' stryt van zinnen afgesolt,

 

En stilt en wekt den haet by beurten, noit verwoeder.⁶⁵⁸

 

Zy wort meer zuster dan een liefelyke moeder,

660

En om de zielen der gebroederen met bloet

 

Te zoenen, is zy nu godtvruchtigh van gemoet^661-vlg.

 

Door ongodtvruchtigheit: want toen de wraekgloet mede

 

Aen maght geraekte, sprak de moeder deze rede:^662-63

 

Dees lykhoutstapel zal myn eigen ingewant

665

Verbranden. als zy nu met haer vervloekte hant^664-65

 

Voor 't grafaltaer stont met dien moorttak riepze afgrysselyk:⁶⁶⁶

 

O gy dryvouwige wraekgodtheên naer en ysselyk,⁶⁶⁷

 

Keert uwe tronien naer d'offers toe. welaen⁶⁶⁸

638 tortsen.... by stukken: pijnboomtakken en spaanders (taedas et fragmina).

643 Versta, dat in haar de moeder en de zuster (twee naemen; vs. 644) met elkaar strijden.

647-48 uit.... op blik; Ov.: ‘dikwijls ook kleurde de gloeiende toorn haar ogen met zijn rode gloed’; naer datze schynt geneigt heeft betrekking op 't verbleken, èn op 't gloeien van haar blik.

649-vlg. De vertaling twyfle ik welk een stuk.... over wien berust ook hier (vgl. Bk. VII, vs. 22, 67, 106, 1134) op misverstaan van Lat. nescio quid; Ov.: ‘nu eens was haar gelaat als een die ik weet niet wat voor wreedheid dreigt, dan weer kon men menen er medelijden op te lezen’.

653 onweêr: stormweer.

654 Ov.' bedoeling is, dat de wind en de golfstroom het schip in strijdige richtingen drijven.

658 noit verwoeder; vgl. Bk. I, vs. 73.

661-vlg. godtvruchtigh; vgl. Bk. I, vs. 174; 1e lez. medoogent.... door onmedoogenheit; vgl. Bk. VII, vs. 461.

662-63 toen.... geraekte: toen het wrekend vuur oplaaide; wraekgloet, 1e lez.: pestgloet (pestifer ignis).

664-65 zal verbranden; Lat. cremet: ‘moge v.’.

666 grafaltaer, voor: de brandende houtstapel; afgrysselyk; 1e lez. afgryslyk; evenzo vs. 667 eerst yslyk; vgl. Bk. IX, vs. 367-vlg.

667 wraekgodtheên: de Eumeniden of Furiën; zij straffen de schending der heilige familiewetten.

668 offers; 't meerv. in navolg. van Lat. sacris; vgl. vruchten (pignora) vs. 683.

[p. 684]

 

Ik neeme wraek, en wil een gruwelstuk bestaen.⁶⁶⁹

670

Een lasterlyke moort staet met een' moort te boeten.

 

Men moet een schelmstuk met een schellemstuk verzoeten.⁶⁷¹

 

Een lyk, een' dootslagh moet men zoenen met een lyk.

 

Het godtloos huis verga, op dat het ieder blyk',

 

Door eenen stapel van elenden en verdrieten.

675

Of zal heer Eneus dit geluk alleen genieten⁶⁷⁵

 

Dat hy met d'overhant en zege van zyn' zoon

 

Zich kitle, en Testius geen oir zette op zyn' troon?⁶⁷⁷

 

't Is best datze alle beide, als kinderloozen, treuren.⁶⁷⁸

 

Myn broeders, daetelyk gevoert naer 's afgronts deuren,⁶⁷⁹

680

Nu schimmen, voor altoos versteeken van het licht,

 

Gevoelt gevoelt de kracht van myn' lykofferplicht.

 

Aanvaert 't lykoffer, dat my staet op rou en zuchten.

 

Aenvaert myn lichaems booze en goddelooze vruchten.⁶⁸³

 

Wee my, wee my, waertoe, waer worde ik toe vervoert!

685

Gebroeders, och vergeeft het moeder, dus beroert.⁶⁸⁵

 

Myn hant bezwykt voor 't stuk. hy is wel waert te sneven:

 

Maer my mishaeght, my gruwt dat ik hem helpe om 't leven.⁶⁸⁷

 

Zal hy dan straffeloos bedryven zulk een stuk,

 

En overwinner, en in 't leven dit geluk

690

Genietende, noch trots in weelde en top van eeren

 

Het Kalidonsche ryk, na vaders doot, regeeren,

 

En zult gylieden, als een hantvol stof en asch

 

En schimmen, leggen in het Stigische moerasch?

 

Neen neen, dit lyde ik niet. dat hy verga en sterve,

695

Gelyk een schelm, en sleep' de hoop, en ryk, en erve

 

Van zynen vader, en zyn vaderlants bederf

 

Al teffens met zich naer beneên op Plutoos werf.^696-97

 

Waer is het moeders hart gebleven en vervaeren?⁶⁹⁸

 

Waer kerkbeloften van zyne oudren, en voor 't baeren⁶⁹⁹

700

De smert van 't zwangergaen, tien maenden uitgehardt?⁷⁰⁰

 

Och waertge noch een kint verbrant met pyne en smart,⁷⁰¹

669 en wil: en zal tegelijk.

671 verzoeten: goedmaken.

675 Eneus, Meleager's vader.

677 Testius, de vader van Althaea en haar broeders.

678 best: 't best; H. over best: ‘bekwaamst, geschiktst’.

679 daetelyk: zo pas.

683 vruchten; vgl. bij vs. 668.

685 moeder: de moeder; dus beroert: innerlik aldus ontredderd.

687 ik; met klemtoon.

696-97 zyn vaderlants bederf; 't Lat. trahat is hier in dubbele zin gebezigd: ‘met zich in 't verderf voeren’, en: ‘als gevolg na zich slepen, teweegbrengen’; dit laatste geldt zyn v.b., 't eerste de hoop enz.

698 vervaeren; vgl. Bk. I, vs. 713.

699 kerkbeloften: heilige (in de tempel gedane) beloften; naar de lez. pia vota (Farn.; dat echter eer ‘liefdevolle wensen’ zou zijn; vgl. Valentijn), niet pia iura.

700 tien; 1e lez. tien; 2e veel; Lat. bis quinque; over deze duurbepaling v.d. zwangerschap (tien maanden, nl. maanmaanden) zie b.v. Aristoteles, Hist. Anim. 7, 584 a 33: ‘meestal tienmaandig’; Starmans, Verloskunde en Kindersterfte in Limburg (1930) blz. 48; vergel. Bk. IX, vs. 400.

701 noch een kint; oorspr. tussen komma's; vgl. vs. 634, en de wijze waarop M. straks sterft.

[p. 685]

 

En hadde ik dit geleên! myn goetheit schonk u 't leven:⁷⁰²

 

Nu sterftge billyk om het geen hier is misdreven.⁷⁰³

 

Aenvaert den loon van 't werk, en geef terstont den geest,

705

Wel tweewerf u gegunt: eerst toen ik zoo bevreest

 

En bang in arbeit zat, en sedert, toen met nokken⁷⁰⁶

 

Wy 's nootlots tak verschrikt en dootsch ten viere uittrokken:⁷⁰⁷

 

Of breng uw moeder voort, na dit geleên verdriet,⁷⁰⁸

 

Ten grave by uw ooms, dat bidde ik, nu weêr niet.⁷⁰⁹

710

Nu bloên de wonden der gebroedren voor myne oogen,

 

En dees verbeelding van dien moort. het mededoogen,⁷¹¹

 

Met een de lieve naem van moeder kneust myn' moedt.

 

Och droeve broeders, gy verweldightme in dien gloet

 

Rampzaligh: maer verwint uw zuster, uw partye⁷¹⁴

715

Vrymoedigh, als myn gave u slechts ten troost gedye,

 

En ik u volgen magh. zoo sprakze droef, en smeet,

 

Het hooft omkeerende, den moortstok, met een' kreet

 

En sidderende, in 't vier. de moortstok scheen te duchten,⁷¹⁸

 

Te steenen, en helaes godtsjammerlyk te zuchten,

720

En brande, van het vier ongaren aengerant.⁷²⁰

 

Helt Meleager, niets bewust, in 't afzyn brant,

 

Gevoelt zyn ingewant verbranden in die vlamme,

 

En heimlyk braên. een zoon van zulk een' hoogen stamme⁷²³

 

Verduurt dees bittre pyn grootmoedigh. evenwel⁷²⁴

725

Betreurt zyn hart dat hy al moedeloos dus snel⁷²⁵

 

Geen ridderlyke doot magh sterven. hy acht drukkigh⁷²⁶

 

Anceüs, flus van 't zwyn in 't bosch verscheurt, gelukkigh.⁷²⁷

 

Hy roept in 't uiterste om zyn' vader out en grys,

 

En broêrs, en zusters, en zyn vrou met luit gekrysch,⁷²⁹

730

Misschien om moeder me. de pyn en brant vermeeren,

 

Bezwyken weder. bey vergaenze in 't vier, verteeren⁺⁷³¹

 

Te zamen, en de geest verdwynt allengs in lucht,

 

En d'asch bedekt de kool en vonk. het lantgerucht

 

Verspreit zich. Kalidon, flus moedigh, leght gevallen,

702 geleên: geduld, niet verhinderd.

703 billyk: met recht; en versta: ‘door uw schuld’, in tegenstelling met myn goetheit.

706 arbeit: barensnood.

707 dootsch: dodelik ontsteld.

708 voort: nu aanstonds.

709 dat bidde ik, nu weêr niet: dat smeek ik, maar nu wederom schrik ik terug van die vraag; Lat. et cupio et nequeo: ‘ik wil (mijn daad volvoeren) en tegelijk kan ik niet’.

711 verbeelding; versta: staat mij voor ogen.

714 rampzaligh; Lat. me miseram niet verstaan, of altans vertaald, als uitroep (‘wee mij ongelukkige’), maar als object bij ‘verweldight’; partye: tegenpartij.

718 scheen; Ov. laat in 't midden, of 't werkelikheid of schijn was; duchten: beangst te zijn (niet bij Ov.).

720 ongaren; Ov.: ‘door de onwillige vlammen’.

723 heimelyk: door een onzichtbaar vuur; een zoon; vgl. Bk. VII, vs. 357.

724 grootmoedigh: dapper.

725 moedeloos enz.; 1e lez. noch ongewont; Ov.: ‘een roemloze en bloedeloze dood’; moedeloos: zonder blijk van moed.

726 drukkigh: in zijn smart.

727 Anceüs; vgl. vs. 555; 435; flus: daarstraks.

729 zyn vrou; zij heet bij Euripides Cleopatra.

+ [Randschrift:] Meleagers doot.

731 in 't vier; zonder klemtoon; niet bij Ovidius.

[p. 686]

735

En jongk, en out, en hoogh, en laegh verwekt geschallen,

 

En valt aen 't schreien, en aen 't kermen met beklagh.

 

De Kalidonsche vrou kermt luide: o wee, o wach!⁷³⁷

 

Zy krabt het aengezicht, en scheurt de blonde vlechten.

 

De vader Eneus leght in 't stof met zyne knechten,

740

Begruist het gryze haer, en rimplende aenzicht, beeft⁷⁴⁰

 

En klaeght dat hy gezwakt en out dien dagh beleeft.⁷⁴¹

 

De moeder overtuight van 't schelmstuk, versch bedreven,

 

Beneemt zich zelve met haer eige hant het leven,

 

En priemt zich zelve met een' moortpriem wreet en straf.

745

Schoon godt my eene gaef van hondert tongen gaf,⁷⁴⁵

 

't Vernuft van Helikon, en zyne zangkooraelen,⁷⁴⁶

 

Noch kon ik dit gekerm der zustren niet verhaelen.

 

Zy, langer passende op geen toisel noch cieraet,⁷⁴⁸

 

Slaen haeren boezem blont en blaeu, en zonder maet,⁷⁴⁹

750

Omhelzen, streelen droef, en kussen en herkussen

 

Het lichaem, daer het legt op 't lykbed, niet te sussen.⁷⁵¹

 

Als 't gansch tot asschen is verbrant, drukt elk bemorst

 

De kool en asschen aen haer kuische en zuivre borst.

 

Zy leggen om het graf. de naem en zerk bezegelt,⁷⁵⁴

755

Vergaderenze een beek van traenen, ongeregelt

 

In haere droef heit, en begieten 't grafgedicht

 

Met traenen, bigglende uit haer root beschreit gezicht.

 

Toen endelyk Diaen met deze nederlaegen

 

Van Eneus stamhuis, en afgrysselyke plaegen

760

Ten vollen was verzaet, verkeerde zy [alleen

 

Een Gorge, en d'edele schoondochter van Alkmeen⁷⁶¹

 

Noch uitgezondert] al de zusters voort in hinnen.⁺⁷⁶²

 

De veder groeit op 't lyf. elk kryght, om lucht te winnen,⁷⁶³

 

Twee vleugels, en de mont verandert in een' bek

765

Van been. zoo vliegenze uit, geschut van muur noch hek.⁷⁶⁵

737 de Kalidonsche vrou; voor 't meervoud; o wee, o wach ‘gemeener bij de Ouden dan bij de Nieuwen’ H.; vgl. Dl. II, 172: 1457: o wee, o wy, o wach, en de aant. aldaar ('t Lat. vah?).

740 begruist; met gruis, met stof bevuilen.

741 gezwakt; vgl. Dl. II, 721: 1693 swacken: verzwakken (trans.).

745 godt: de godheid; vgl. Bk. XIII, vs. 483.

746 't vernuft van Helikon; de Helicon in Boeotië was den Muzen heilig; Ov.: ‘een omvattende geest en de ganse Helicon’; zangkooraelen: zangsters.

748 passende op: gevende om.

749 blont en blaeu; vergl. Deel II, 618:4.

751 1e lezing lykbedde.

754 de naem.... bezegelt; absol. constr. ‘toen de zerk bezegeld, gekentekend, was met de naam’; Lat. signataque saxo nomina complexae: ‘en de in de steen gegrifte lettertekens omarmend’; V. verbond wschl. complexae met 't volgende lacrymas (vergaderenze.... traenen), en behandelde het voorgaande als een absol. constr., alsof er stond: signatoque saxo nomine.

761 een Gorge: ene van haar, Gorge genaamd; zij was de vrouw van Oeneus' opvolger Andremon; schoondochter; Deïanira, gemalin van Alcmene's zoon Hercules; vgl. haar (Heldinne) brief aan Hercules, Dl. IV blz. 362; en Herkules in Trachin.

+ [Randschrift:] Meleagers zusters in hinnen.

762 hinnen: hennen (H. over de wisseling van i en e, en hoen), nl. parelhoenders (Plinius: aves Meleagridae).

763 lucht winnen: zich in de lucht verheffen; vgl.: zee kiezen.

765 geschut van: tegengehouden door.

[p. 687]

 

Terwyl reist Tezeus, die, als kryghsgenoot, voorheene

 

Dien toght had uitgevoert, naer Pallas stade Athene,

 

En Acheloüs, die van regen overliep,⁷⁶⁸

 

Behindert voor de kil zyn reis, te byster diep

770

In 't waden, en hy sprak: o hooft van groote zaeken,⁷⁷⁰

 

Athener, ay begeef u onder myne daken,

 

En schuw den sterken stroom, die sleepte dikwyl straf

 

En schriklyk bruischend, kay en balken met zich af.⁷⁷³

 

'k Heb vee en stallen langs den oever neêr zien schieten.

775

Geen snelheit kon het paert, geen horenvee het vlieten^775-vlg.

 

Weêrhouden met zyn kracht. ook kon dees sterke stroom,

 

Als 't bergsneeu weghsmolt, met zyn wieling, vry van toom,⁷⁷⁷

 

De jonge lichaemen by duizenden verslinden.⁷⁷⁸

 

Het is dan veiliger den reislust in te binden,

780

Tot dat de stroomen weêr hunne oude gangen gaen,

 

En 't water aen den zoom des oevers stil blyf staen.⁷⁸¹

 

Helt Tezeus stemt dit toe, en antwoort hem ten leste:

 

O Acheloüs, gy raet zeker my ten beste,

 

En 'k wil uw' raet en huis gebruiken alle bey.⁷⁸⁴

785

Hy trat in 't puimsteenhol, op 's vlietgodts trou geley,^785-vlg.

 

In zaelen, die hy net van ruwen zantsteen stichte.

 

De gront was vochtigh van zacht mosch. de schulp verlichte

 

't Gewelf met purperroot, dat Tirus purper dooft.^787-88

 

De middaghzon scheen recht van 't hooftpunt op het hooft.⁷⁸⁹

790

Helt Tezeus legt zich met zyn trouwe jaghtgenooten

 

Op 't hooge tafelbedt. de mindre volght den grooten.

 

Hier legt Piritoüs, daer Lelex, ginder d'eer⁷⁹²

 

Van Trezen, reede grys geworden: en de heer

768 Acheloüs; vgl. Bk. V, vs. 743; de Echínades (vs. 821) liggen dicht bij elkaar voor de uitmonding van deze rivier.

770 hooft.... zaeken: (leidende) verrichter van grote daden; Lat. inclyte (met Cecropida te verbinden): roemrijke Athener.

773 kay: kei, rotsblokken.

775-vlg. Versta: noch de paarden met hun snelheid, noch de runderen met hun kracht, konden aan de stroom weerstand bieden; eigenaardige manier van zeggen, wschl. op contaminatie berustend (: geen snelheid kon het paard baten; of: geen sn. kon het p. weerhouden, d.i. behoeden voor meegesleurd worden? maar dan is het ene weerhouden verschillend gebezigd).

777 't berghsneeu; onz., als Bk. V, vs. 429.

778 jonge lichaemen; corpora iuvenilia; jongelingen.

781 Versta: binnen de oevers blijft; des oevers; zgn. genitiv. explicativus: de zoom wordt door de oever gevormd.

784 raet en huis: bij Ov. een husteron-proteron: huis en raad, met 't belangrijkste voorop.

785-vlg. hol; allicht is aan V. 't woord bijgebracht door Lat. multicavo; van poreuze puimsteen, pumice multicavo, en ruwe tufsteen, tophis, is de woning gebouwd; zantsteen; Montanus: ‘tophus, tuf-steen, sandt-steen, morsel-steen’.

787-88 de schulp.... purperroot; Ov.: ‘de zoldering was in vakken verdeeld door schelpen, afwisselend van purperslakken (murice) en parelmossels (conchae).

789 Ov.: ‘Reeds had Hyperion, d.i. de zon, twee (van de drie) delen van zijn licht(-baan) afgelegd; d.w.z., als men voor 't eerste deel de voormiddag neemt, 't 2e van de middag tot de vooravond, dat de vooravond was aangebroken; zo Pontanus; bedoeld is wel het uur van het Romeinse middagmaal: 3 of 4 uur.

792 Lelex en de Troezeniese held zijn bij Ov. één; vgl. vs. 427; Troezenies heet hij hier wegens zijn verblijf bij Pittheus, kon. v. Troezen (oe = eu), grootvader van Theseus; vergl. vers 867.

[p. 688]

 

Des strooms is moediger, nu hem in zyne zaelen⁷⁹⁴

795

Deze eer gebeurt zoo groot een' oorloghshelt t'onthaelen.

 

Hy toeft alle anderen met staetigheit en pracht,⁷⁹⁶

 

Wien hy een' zelven dienst en eere waerdigh acht.

 

Het barevoetsgezin des grooten stroomgodts zette⁷⁹⁸

 

Gerechten op den disch. ten ende van 't bankette⁷⁹⁹

800

Aenvaert de maeght een schael, uit louter diamant⁸⁰⁰

 

Geklonken, schenkt den wyn met haere blanke hant.⁸⁰¹

 

De helt ziet zeewaert in, en spreekt: ay wilme zeggen

 

Wat plaets, wat eilant zien wy ginder heene leggen,⁸⁰³

 

[Hy wees het met de hant] hoe heet dit? het ryst hoogh:

805

Hoewel het meer schynt dan een eilant in ons oogh.⁸⁰⁵

 

De stroomgodt antwoort: o doorluchte Atheensche heilant,

 

Wy zien vyf eilanden, en niet een eenigh eilant.⁸⁰⁷

 

Het onderscheit van plaets bedrieght een flaeu gezicht.⁸⁰⁸

 

Hoor toe: het schynt niet vreemt, indien ik u bericht.^809-vlg.

810

Diane strafte vyf, die reukloos haer verachtten,

 

Vyf vlietgodinnen, die tien witte runders slaghtten,

 

De veltgoôn statighlyk ter offermaeltyt noôn,

 

En ons vergeetende te luttel eere boôn,⁸¹³

 

Daer zy ten reie gaen. 'k begon van spyt te zwillen,⁸¹⁴

815

En berste, zoo verwoet als noit, uit myne killen,

 

En scheure afgrysselyk bosschaedje, en lant by lant

 

Met groot gedruisch van een. ik rolde langs den kant

 

De vlietgodinnen, die ten leste eens ommezagen,⁺⁸¹⁸

 

Met boort met al in zee, en rukte, om haer te plaegen,⁸¹⁹

820

Het vaste lant door zee van een, en deel met kracht⁸²⁰

 

In zee veele eilanden d'Echinades. neem acht⁸²¹

794 moedig(h): fier.

796 toeft: onthaalt; vgl. H., met veel materiaal; vergl. vers 938; grondbegrip wschl.: iemand ophouden, maken dat hij gaarne blijft; vergl. Deel II, 786: 493 toefdranck; alle anderen; nl. al diegenen die.

798 het.... gezin; blootvoetige nimfen; gezin: dienaressen.

799 bankette; de vorm is aan 't rijm toe te schrijven, met een herinnering wellicht aan het datief-gebruik na van.

800 aenvaert: neemt; de maeght; bij Ovidius meervoud, terwijl ook gemma (beker uit edelsteen) voor 't meervoud staat; dat zal ook V.'s bedoeling zijn; vgl. bv. vs. 737; Bk. VII, vs. 6.

801 haere blanke hant; 1e lez. haer sneeuwitt (sic); dit was echter al te wit voor nimfen, wier kleur gewl. als blauw en zeegroen wordt opgegeven (Lat. caeruleus).

803 heene misschien met leggen te verbinden (‘zich uitstrekken’); vergl. Boek VII, vers 830; XII, vers 501.

805 een; met klemtoon (quanquam non una videtur).

807 wy zien; versta: wij zien inderdaad.

808 Ov.: ‘de afstand (spatium) maakt de tussenruimten (discrimina) onzichtbaar (fallit)’; maar V.'s tekst had: spatii discrimina fallunt; gezicht in de aanteken. v. Farn.

809-vlg. Ovid.: ‘En, opdat ge u te minder verwonderen moogt over de daad der versmade Diana’; vergelijk vs. 374-vlg.; dat Diana de vlietgodinnen strafte, is een misvatting van V., die niet zag, dat Acheloüs Diana's wraak toelicht door zijn eigen geval.

813 ons; zowel op vergeetende als op eere boôn te betrekken.

814 spyt: toorn; ook ‘afgunst’ is in dit verband mogelik.

+ [Randschrift:] Zeegodinnen in eilanden, Echinades genoemt.

818 die.... ommezagen: die zich eindelik mijner herinnerden.

819 boort: oever.

820 het vaste lant: het nog samenhangend stuk land; door zee; Ov.: ‘mijn golven en die van de zee’.

821 veele eilanden d'Echinades; Ov.: ‘zovele (totidem) Echinaden als gij aanschouwt’; de Echinaden zijn vijf eilandjes tegenover de uitmonding v.d. Acheloüs.

[p. 689]

 

Zy zullen midden in de zee zich openbaeren.⁸²²

 

Op dat gyze evenwel mooght kyken en ervaeren:⁸²³

 

Zie daer een eilant ver gelegen en befaemt,⁺

825

Dit minne ik, en het wort nu Perimeel genaemt

 

By zeeliên. dit stuk lants beminne ik, en schoffeerde^825-26

 

De maeght. Hippodamas de vader, wien dit deerde,⁸²⁷

 

En niet verduwde, bonst zyn kint, vol hartewee,

 

En nu grof zwanger, van een steenrots los in zee.⁸²⁹

830

Ik ondervingze, en sprak: [zy zwom vast] godt der baren,^830-vlg.

 

Naest aen den hemel, en het strant, daer wy vergaeren

 

Met alle stroomen in een' boezem, sta nu by.

 

Verhoor genadigh ons gebeên. 'k bekenne vry

 

Ronduit dat ikze zelf schoffeerde zoo baldaedigh.

835

Maer toon u tegens haer rechtvaerdigh en genadigh.

 

Indien Hippodamas de vader is, en hy⁸³⁶

 

Niet t'onbermhartigh waer, nochtans eischt reên dat zy^837-vlg.

 

Verwerve zyn genade, en wilme dit vergeven.

 

Wy bidden helpze toch, wie d'aerde en 't lieve leven

840

Te bang valt door den wrok des vaders. vooght der zee.^839-40

 

Vergunze een plaets. herschep haer zelf in eene ste.

 

Zy strekke zich een plaets. zoo grype ikze in myne armen.⁸⁴²

 

De zeegodt kniktme met zyn hooft toe uit ontfarmen,

822 zullen zich openbaeren; versta: als gij goed uitkijkt.

823 op dat; foutief voor ut c. indic.: zoals (gij zelf ziet); kyken; voor 't transit. gebruik vgl. Dl. III, 302: 53; Bk. X, vs. 945; 1e lez.: evenwel zelf zien mooght; ervaeren: naar mijn woorden waarnemen; Bi.: ‘Wij ervaren slechts het geen ons aandoet; en dus ervaren wij de zon niet, maar haar schijnsel, warmte, enz.’; H. meent, dat kyken en ervaeren betekent: ‘door het gezigte bevinden waar te zijn’; hij rekent ervaaren tot de ‘oude’, in zijn tijd weinig gebruikte ww. Het eiland Perimele behoort nochtans niet tot de voorgenoemde vijf.

+ [Randschrift:] Perimele een eilant.

825-26 by: door; Valentijn: ‘Dit stal ik wel eer, om dat ik 't lief had, de maagdom’; voor beminne, 1e lez.: beminde; de maeght: Perimele.

827 wien dit deerde enz.; de constr. door H. afgekeurd in een uitvoerige aant. over deze en soortgelijke dysmelieën, ofschoon hij ze zelfs uit de klassieken aanwijst; Bi.; deze oordeelt verduwen ‘ondraaglijk gemeen’.

829 en nu grof zwanger; naar de lez. pariturae (N. Heins.); 1e lez. En dat vast quynde, naar de lez. periturae (den dood gewijd); los: zo maar, zonder zich te bedenken.

830-vlg. Naar V.'s bedoeling wordt de zee(god) toegesproken als grenzend zowel aan de hemel (lucht) als aan de aarde (strant); Ovid. (naarde door V. gevolgde lezing van N. Heins.): ‘O drietanddrager die bij het lot verkreegt de heerschappij, - 't naast na die over de hemel, - over het golvende water, gij in wie wij (stromen) ons einde vinden’. Het gedeelte daer wy vergaeren (vs. 831) tot dit vergeven (vs. 838) wordt in de Lat. tekst als onecht beschouwd.

836 de vader; Lat. si pater.... esset: indien hij een (werkelike) vader was.

837-vlg. reên: de redelikheid; de juiste vertaling ware: ‘.... en hij minder in liefde te kort schoot voor zijn kind (minus impius esset), hij had zich over haar behoren te ontfermen, en mij moeten vergeven; blijkens de 1e lez. (dat gy u over haer ontfermt, en my dit wilt vergeven), bracht V. dit eerst tot Neptunus in betrekking, zoals nog in de definitieve redactie 't geval is met vs. 838 b (ignoscere nobis).

839-40 d'aerde te bang valt; doordat haar de aarde gesloten (clausa), ontzegd is; lez. v. Farn.; het vers ontbr. bij Schrev. en N. Heins.

842 strekke zich een plaets: moge zelf een plek, een stuk lands zijn; zoo (dan) grype ikze in myne armen; Lat. Hunc quoque complectar: ‘ook die zal ik met mijn armen omvatten’. De verzen 842b-48 worden in de Lat. tekst als onecht beschouwd, o.a. wegens de breuk tussen vs. 842 en Terwyl ik spreek (vers 849).

[p. 690]

 

En roert in 't stemmen al den zouten waterplas.⁸⁴⁴

845

De brongodin wert bang, en zwom in 't vloeiend glas.⁸⁴⁵

 

Ik voelde 't kloppend hart in 't zwemmen angstigh beven,⁸⁴⁶

 

Vernam hoe haere leên kout werden en versteven,⁸⁴⁷

 

En aerde 't ingewant betrok, en quam bekleên.⁸⁴⁸

 

Terwyl ik spreek omhelst de nieuwe klay de leên

850

Der zwemster, en van 't snel veranderen der leden

 

Groeide een groot eilant, van de golven aengestreden,⁸⁵¹

 

Hiermede zweeg de stroom. dit wonderwerk verslaet

 

Al die dit hooren: maar Ixions godtloos zaet,

 

Piritoüs, een groot verlasteraer der goden,⁸⁵⁴

855

En byster stout van aert, de snootst uit alle snooden,⁸⁵⁵

 

Beschimpte dit verhael, en sprak: gy schat de goôn

 

Te sterk, indienze door de maght van hunnen troon⁸⁵⁷

 

Gestalten geven en beneemen. al die 't hoorden

 

Verdoemden 't uit een' mont, bestraften zyne woorden,

860

Ook Lelex, out en ryp van oordeel boven al.

 

Dees sprak: der goden maght in allerley geval

 

Is geensins meetbaer, is onendigh. watze willen

 

Geschiet, en op dat gy geen goden zoudt bedillen,

 

Noch twyflen aen hun maght: in 't Frygiaensche lant

865

Staet by een' lindeboom een eikeboom geplant,

 

Met eenen muur omheint. 'k zagh met myn eigene oogen

 

De plaets, als ik door last van Piteus heengetogen,⁸⁶⁷

 

In Pelops streek quam, daer zyn vader heerschte in eer.⁸⁶⁸

 

Niet wyt van deze plaets is een stilstaende meer,

870

Voorheene een volkryk lant. 't is nu bekent by veelen⁸⁷⁰

 

Om watervogels, en de duikers, die hier teelen.⁸⁷¹

 

Hier quam godt Jupiter in menschenschyn voorheen,⁺⁸⁷³

 

Met zyn' roedraeger, godt Merkuur, door 't lant getreên.⁸⁷⁴

 

Merkuur uit schalkheit had zyn hielvlerk uitgeschoten.

844 roert: brengt in beweging; stemmen: toestemmen; al: geheel.

845 brongodin: Perimele; Lat. nymphe, hier beter met ‘maagd, jonge vrouw’ weer te geven; allitt. met bang; 1e lez. vlietgodin; en zwom; nl.: nochtans (tamen); vloeiend glas: water; vgl. Dl. I 443: 344.

846 't zwemmen, van Perimele nl. (natantis).

847 vernam: bemerkte; versteven: hard werden.

848 betrok: overtrok, bekleedde.

851 groot; Lat. gravis: zwaar drukkend.

854 verlasteraer; vgl. Bk. IV, vs. 941; V, vs. 203.

855 stout: overmoedig (ferox); de snootst enz., toevoeging van V.; de uitgangloze vorm is zeldzaam, en hangt wel samen met de onbetoondheid van het volgende woord; vgl. Van H. I, blz. 96-vlg.

857 indienze; versta: indien ge meent dat ze; zelfde wending bij Ov.; hunnen troon; vgl. Bk. I, vs. 460.

867 als ik; 1e lez. toen ik; vgl. V. Ln. XII, blz. 13: Piteus; vgl. bij vs. 792.

868 vader; nl. Pelops, die kon. in Phrygië was, vóór hij op de naar hem genoemde Peloponnesus kwam; vgl. Bk. VI, vs. 541-vlg.

870 volkryk; Lat. habitabilis, bewoonbaar.

871 duiker, 'n watervogel.

+ [Randschrift:] Jupiter en Merkuur in menschen.

873 roedraeger: als bode der goden; Ov. noemt Jupiter zijn parens, d.i. vader, en hemzelf Atlantiades, afstammeling (kleinzoon) van Atlas.

874 uit schalkheit: uit loosheid (om zich evenals Jupiter onkenbaar te maken); hielvlerk; 1e lez. hieling; vgl. Bk. IV, vs. 913.

[p. 691]

875

Zy klopten alsins aen, maer vonden 't huis gesloten,

 

De herbergh wert hun bede ontzegt, behalve een hut,⁸⁷⁶

 

Met riet en stroo gedekt, bouvalligh onderstut.⁸⁷⁷

 

Hier woonde een oprecht paer, dat jong te zamen troude.⁸⁷⁸

 

Filemon hiet de man, en Baucis, een stokoude,⁺

880

Zyn wyf, godtvruchtigh, en al evenout als hy,

 

Bezitten deze hut in vrede en stil, daer zy

 

Het juk van arremoe gelaeten t'zamen draegen.

 

Men hoeft naer meester, knecht noch dienstmaeghtniette vraegen.

 

Al 't huis bestaet by twee. een zelleve gebiet,⁸⁸⁴

885

En is gehoorzaem. als de goden onder 't riet⁸⁸⁵

 

En laege rietdak elk hun hooft in 't ingaen boogen,

 

Ten drempel intreên, brengt met neêrgeslagene oogen

 

De gryze bestevaêr hun stoelen, en verzocht⁸⁸⁸

 

Dat elk toch rusten zoude, en Baucis leide en brogt⁸⁸⁹

890

De ruwe zitkleên op de stoelen al verlegen.⁸⁹⁰

 

Toen zochtze in gloeiende asch, den goôn ten dienst genegen,

 

Het vier, des avonts spa gerekent in den haert.

 

Zy legt'er schorssen om, en blaên, ten brant bewaert,⁸⁹³

 

En blaest het hygende aen. zy haelt gekorve blokken,^894-vlg.

895

Met spaendren, krullen, hout, en doorgekloofde stokken

 

Van boven af, en brak in stukken 't geenze brogt,

 

En ley het aen, op dat de ketel zieden moght.

 

Zy hakte warmoes, 't welk haer man noch daeghs voorheenen⁸⁹⁸

 

In 't vochtigh hofken plukte en sneet niet zonder steenen.⁸⁹⁹

900

Filemon, om de goôn te spyzen meest belaên,⁹⁰⁰

 

Tast flux de gaffel met twee ysre tanden aen,

 

Haelt eene zyde spex, van assche vuil bestoven,

 

En lang gespaert, van zyn berookten balk daer boven,

 

Snyt spek, en steekt het in den ketel, die vast ziedt.

905

Men kout'er onderling, eer hun de tyt verdriet.

 

Zy neemt den eemer van den haek, met zorgh beladen,

876 herbergh: verblijf; behalve een hut werd in de 1e lez. gevolgd door Ontfingze in vs. 878.

877 1e lez.: en naulyx onderstut.

878 oprecht (klemtoon op op; vgl. Bk. V, vs. 138 oprécht; Dl. III, 305: 155 en 160 beide manieren naast elkaar): rechtschapen.

+ [Randschrift:] Filemons en Baucis godtvruchtigheit.

884 een zelleve: dezelfde persoon.

885 1e lez. En rietdak; 2e En 't laege r.; niet-herhaling wegens de begrips-eenheid; vgl. Bk. X, vs. 3.

888 stoelen; Ov. spreekt slechts van zetel (sedile) in 't enkv.

889 leide en broght, husteron-proteron, met vooropstelling van 't belangrijkste.

890 verlegen: in zorg.

893 schorssen: stukken schors.

894-vlg. Met hygend geeft V. anima anili (met haar oude-vrouwen-adem) weer; gekorve gewijzigd uit gekorven; doorgekloofde; 1e lez. en ook gekloven (vgl. Bk. VII, vs. 175); de opsomming is wat rijk voor Ov.' ‘vaak gekloofd pijnboomhout en droog rijshout’.

898 warmoes: groente; H.; hakte; Ov.: ontdeed van de (overtollige) bladeren.

899 steenen: steunen, zuchten.

900 belaên: bekommerd.

[p. 692]

 

En wakker spoedende om de voeten rein te baden,

 

Giet warrem water in het zuiver beuken vat.

 

De wilge bedsté lagh gedekt met eene mat.^905b-909909

910

Zy gingze met een slechte en oude deken spreiden,⁹¹⁰

 

Gewoon hiermede noch het hooghtyt t'onderscheiden,

 

Doch licht zoo goet, gelyk de koets van wilgenhout.⁹¹²

 

De goden leggen aen den disch, en Baucis, out

 

En bevend, schort zich op, en zet den disch om t'eeten.

915

De derde voet ging mank, van tyt tot tyt gesleeten.⁹¹⁵

 

Een potscherf stut den voet. toen stont de tafel styf.⁹¹⁶

 

Men vaeghtze schoon met munt. nu zettenze d'olyf⁹¹⁷

 

Minerves vrucht op, groene en geele met haer steelen,⁹¹⁸

 

Kornoeljen, dieze by den herfst het sap beveelen,⁹¹⁹

920

Ook wortels, verschen kaes, en koele cikoray,⁹²⁰

 

En aiers, week gebraên, gerechten, dieze ley⁹²¹

 

In aerde schotelen. toen zettenze, hun gunstigh,

 

Den berkemaier op, met loof en beeltwerk kunstigh

 

Gesneên, al eene stof. de beuken kroes, vernist^923-24

925

Van binnen geel als gout, quam mede. hierna discht

 

Men warme spys, en most. het tweede wechgenomen,⁹²⁶

 

Is 't derde dischgerecht in 't ent ten disch gekomen,

 

De drooge vygh, en pruim, en nooten onder een,

 

d'Oranjenappel in den korf, de druif, gesneên⁹²⁹

930

Noch versch van haere rank, en witte honighraeten,

 

In 't midden opgedischt, verzaden die hier zaten.

905b-909 De vijf hieraan beantwoordende verzen van 't Latijn gelden wel als onecht; daarentegen miste V.'s tekst de twee verzen: Concutiuntque.... salignis.

909 bedsté: aanligbed.

910 slecht: zonder waarde (vilis).

912 licht zoo goet; bij slechte.... deken; de koets; 1e lez. de spon; vgl. Bk. XI, vs. 859, 877.

915 van tyt tot tyt: door verloop van tijd.

916 styf: stevig.

917 munt: kruizemunt; i.p.v. met een spons, zoals anders gebruikelik was.

918 groene en geele (bicolor): tweekleurig (groen en zwart); (zo ook Farn.).

919 Ov.: ‘in de herfst rijpende kornoeljes, ingelegd in vloeibare wijndroesem’.

920 wortels; voor radix: radijs; cikoray: andijvie; Dodonaeus: ‘de Tamme Cichoreye oft Endijve’; Valentijn: ‘endijvie-loof’; Florianus: ‘cichoreye ende ander cleyn wortelkens’.

921 aeiers: eieren; de spelling aei i.p.v. ai (zie Tekstkrit.) wijst mogelik op een meer landelike uitspraak, met lange a; vgl. Boekenoogen, De Zaansche Volkstaal op ei; Karsten; Dial. v. Drechterland I § 27 Opm.; ook Brab.; vgl. H. over ai naast ei bij V., waar ook uit de Twe-spraack wordt aangehaald, dat (in Amsterdam) de a kort was; gebraên, d.i. in de hete as toebereid (Wdb. III 984-vlg.); 1e lez. gezoôn, dat echter juist omdat hier van geen heet water sprake is veranderd werd.

923-24 berkemaier (oudere lez., zie boven, Tekstkrit., -meier): beker of kelk (eigl. uit een berketak gesneden), hier voor Lat. crater, ‘mengvat’, vgl. Bk. XII, vs. 316; loof; versta: loofwerk; al eene stof is naar Ov.' bedoeling: ook van aardewerk (‘van hetzelfde zilver’); met loof.... gesneên voor Lat. coelatus: ‘gedreven’, maar de weergave is overdreven, en ook, als gevolg der keuze van 't woord berkemaier, onjuist (gesneên); echter is ook vs. 964 coelatae met uitgesneên vertaald; heeft V. daar ook aan hout gedacht? vgl. vs. 935, en Bk. XII, 317 met loofwerk uitgedreven; beuken kroes; zie Tekstkr. en Dl. VI, 116: 41; vernist: (met was) bestreken; de vorm zonder ge- wel onder invloed van deelwoorden bij ww. met 't voorvoegsel ver-.

926 most: jonge wijn.

929 oranjenappel; Ov.: ‘geurige appels’.

[p. 693]

 

Handschrift van de verzen 912-931, die hiernaast zijn afgedrukt

[p. 694]

 

Het afgeslaefde paer betoonde zich bereit⁹³²

 

Ten dienst, en vrolyk met een openhartigheit,⁹³³

 

Al was de maght gering. terwylze t'zamen dronken

935

Bevont men elkemael de kroezen vol geschonken.⁹³⁵

 

De wyn groeide aen van zelf. zy staen ontstelt van geest

 

Om deze vreemdigheit. Filemon badt bevreest⁹³⁷

 

Met Baucis, datze toch het toeven van hunluiden,⁹³⁸

 

En arm en slecht onthael ten beste wilden duiden.⁹³⁹

940

Zy hadden eene gans, de wacht der hut, gespaert,⁹⁴⁰

 

En woudenze den goôn, hunn' gasten, lief en waert,⁹⁴¹

 

Ter eere dooden: maer de vogel ging zyn gangen,⁹⁴²

 

En vielze veel te gaeu, en gaf zich niet gevangen.

 

De gans ontglipte, en nam haer toevlugt tot de goôn,

945

Die bergenze, en verbiên d'onnozele te doôn,⁹⁴⁵

 

En zeggen: houdt slechts moedt, wy allebey zyn goden.

 

Uw buuren zullen, om 't versmaên van ons geboden,

 

Hun straf gevoelen: gy blyft veiligh en behoedt,

 

Behoudens datge strax uw hut verlaten moet,⁹⁴⁹

950

En onze stappen volght ten bergh op zonder beiden.

 

Zy staen gewilligh, en gehoorzaem, en geleiden

 

Elkandere op godts spoor, en stutten d'oude leên

 

Met hunnen staf, tot datze al hygend van beneên

 

Om hoogh geraeken, en in top des berghs gesteegen,

955

Tot op een' booghscheut, zien te rugge al 't omgelegen⁹⁵⁵

 

Geweste in een moerasch verzonken, uitgezeit

 

Hun kleene hut. zy staen verbaest, en zien beschreit⁹⁵⁷

 

Der buuren ongeval, al 't lant te gront gedreven,⁹⁵⁸

 

En zoeken hunne hut, die stont noch heel gebleven.

960

Terwyl dit paer den val des lantschaps droef beklaeght,⁺

 

Wort d'oude en arme hut, die 't godendom behaeght,⁹⁶¹

 

Herschapen in een kerk. de stutten in kolommen,⁹⁶²

932 het afgeslaefde paer; bij Ov. ingeleid door ‘bovenal’; in de geschrapte versie afgesloofde.

933 openhartigheit: gulheid; vgl. Huygens, Oogen-troost vs. 295; voor een vgl. een hooghdraventheit in Leven r. 84; Bk. VI, vs. 42; XIII, vs. 193.

935 elkemael; 1e lez. telkemael; in de geschrapte versie t'elkenmael; kroezen; Ovid. ‘het mengvat’; vgl. krocs in de geschrapte versie.

937 badt: smeekte; Lat. concipiunt preces (‘zij prevelen gebeden’) en orant: ‘zij bidden’, in de zin van ‘smeken’; ‘bidden’ tot de gasten past hier nog niet (vgl. vs. 946).

938 het toeven; 1e lez. aldus; 2e t'onthaelen.

939 slecht: eenvoudig.

940 eene; Lat. unicus, ‘één enkele’.

941 hunn', voor hunne; vgl. nieuwe goôn (Loofw. vs. 115), hunne pylen (Voorrede r. 84), beide 3e nv. mv.; 1e lez. hun.

942 dooden; 1e lez. keelen.

945 d'onnozele: het onschuldige dier.

949 strax: nu aanstonds.

955 een' booghscheut, nl. van de top.

957 beschreit: wenend.

958 ongeval: ongeluk; te gront gedreven; aan de scheepvaart ontleend; eigl. ‘een schip zoodanig ontredderen dat het omslaat en zinkt’ Wdb. V 931-vgl.; Lat. mersa: verdronken.

+ [Randschrift:] De hut in een kerk.

961 hut; Ov.: ‘....voor twee bewoners nog klein’.

962 stutten: dakstutten; 1e lez.: stylen; kolommen, van de tempelvoorhof.

[p. 695]

 

Handschrift van de verzen 932-937, die hiernaast zijn afgedrukt met een geschrapte lezing van de verzen 936a en 922b-935.

[p. 696]

 

Het stroie en rieten dak in gout, om trots te brommen,⁹⁶³

 

De deur in eene poort, heel heerlyk uitgesneên.⁹⁶⁴

965

De leeme gront legt glad gevloert met marmersteen.

 

Filemon en zyn ga staen sidderende en smeeken.

 

Hierop begint Jupyn hun gunstigh aen te spreeken:

 

Rechtvaerdige oude man, en kuische vrouwe, waert

 

Met dien rechtvaerdigen verbonden en gepaert,

970

Zegt op, wat wenschtge nu? Filemon op dit zeggen⁹⁷⁰

 

Begint met Baucis dees genade t'overleggen,

 

En openbaert den goôn hunne algemeene be.⁹⁷²

 

Hy zegt: wy bidden wydt ons priesters hier ter ste,

 

En gunt ons uwe kerk en diensten op te wachten,

975

En mits wy onzen tyt zoo vreedzaem overbragten,⁹⁷⁵

 

Vergunt datwe op een tyt verlaeten 's werrelts perk,⁹⁷⁶

 

En ik myn egaes graf niet zie, noch zy den zerk

 

Op myn gebeente roll', het welk de goôn hun geven.⁹⁷⁸

 

Zoo dienenze de kerk geduurende hun leven.

980

Ten leste staen zy voor de trappen man en vrou,

 

En spreeken t'zamen van het onheil der landou:

 

Daer zagh men Baucis en Filemon door godts orden⁺

 

Met bladeren begroeit en overtrokken worden,^982-83

 

Zy namen midlerwyl vast oorlof van weêrzy,

985

Zoo langze konden. elk sprak wel gerust en bly:

 

O lieve bedgenoot! tot dat de schors hen kleede.

 

Een Tianeesche, die dit lant bezat in vrede,⁹⁸⁷

 

Toont noch de stammen van hun lichaemen op 't velt,

 

En ouden hebben my voor waerheit dit vertelt:

990

Want hier geen oorzaek was om waerheit te bespaeren.⁹⁹⁰

 

Ook zagh ik menighmael hier kranssen in de blaêren⁹⁹¹

 

Aen takken hangen, en hing hier noch kranssen aen,

 

En sprak: de goden, die elkanderen verstaen,

 

Bezorgen 't godtlyk zaet, en die de goden eeren

995

Vereert men ook als goôn. geen afgunst kanze deeren.^993-95

963 gout; Ov. bedoelt pannen van verguld brons; brommen: prijken.

964 uitgesneên; vgl. bij vs. 923-vlg.

970 wenschtge; 1e lez. eischtge; beide verbonden, Bk. XII, vs. 760.

972 algemeene: gemeenschappelike.

975 mits: daar; vreedzaem; in 't verband min gelukkig voor concordes: in eendracht.

976 een: één.

978 Met de 2e vershelft wordt 't verhaal voortgezet.

+ [Randschrift:] Filemon en Baucis in boomen.

982-83 Ov. aardiger, en ook juister, tenzij men zagh men eenvoudig als aanduiding van het gebeuren verstaat: Baucis zag het van Phil., en Phil. van Baucis.

987 een Tianeesche, Lat. Tyaneïus; van Tyana, stad in Kl. Azië, tussen Cilicië en Cappadocië; maar hoe deze bedoeld kan zijn, werd ook vroeger, o.a. door Farnabius en Pontanus, reeds gevraagd, wegens de afstand; de juiste Lat. lez. is wschl. Thyneïus, van Thynos, een stamheros van Bithynië.

990 bespaeren is in de plaats gekomen van een oudere lez. met spaeren.

991 kranssen: als wijgeschenken.

993-95 Het Latijn: cura deum di i sint, et, qui coluere, colantur (overigens een onzekere lezing) kan betekenen: ‘mogen zij, voor wie de goden zorg gedragen hebben, goden zijn, en zij die aan de goden eer bewezen, ook zelf als goden vereerd worden’; cura deum heeft men (zo Farn.) ook aktief opgevat: ‘zij die voor de goden gezorgd, hen geëerd hebben’; Vondel vertaalde indicativies: ‘'t godtlyk zaet (i.c. Phil. en Baucis) zijn een voorwerp van zorg voor de goden’; i.p.v. 't godtlyk zaet 1e lez. noch de goôn; de wijziging mogelik onder invloed van N. Heinsius: Cura pii Dis sunt.... coluntur; deze heeft dus ook de indicatief, maar daarin is V., blijkens de 1e lez. noch de goôn, niet van hem afhankelik.

[p. 697]

 

Hierme zweegh Lelex. elk behaeghde zyn verhael,

 

Byzonder Tezeus, die [belust om altemael

 

Godts wonderdaeden door vertellingen te hooren]⁹⁹⁸

 

Van Acheloüs, tot het stroomgebiet gekoren,

1000

Nu leunende op zyn' arm, dus aengesproken wort:^999-1000

 

Gy dappere oorlogshelt, van weetlust aengeport,

 

Moet weeten dat men vint die eens herschapen worden,^1001-1002

 

En blyven, andren zyn hervormt door nootlots orden,

 

In veel gedaenten, als godt Proteus, die de zee^+1003-1004

1005

Bezwemt, en 't zeekalf hoedt, en 't groene watervee.

 

Dan zagenze hem jong, dan in een' leeu eerlange,

 

Dan in een zwyn verkeert, dan in een bitse slange,¹⁰⁰⁷

 

Dan in een' norssen stier met hoornen, elk ten schroom,

 

By wylen in een' kay, by wylen in een' stroom,

1010

Of eik, of gloeiend vier, dat tegens 't vocht zich kante.¹⁰¹⁰

 

Autolix gemaelin, vorst Erizichtons plante,¹⁰¹¹

 

Had geene mindre maght, wiens vader alle goôn¹⁰¹²

 

Verachten durf, en geen altaer op hun geboôn¹⁰¹³

 

Bewierookte. men zegt dat hy het bosch schoffeerde¹⁰¹⁴

1015

Van Ceres met zyn byl. hier stont een lang ge-eerde

 

En oude stam, een eik, alleen een bosch gelyk.

 

In 't midden hing tafreel, en krans, en vlecht te pryk,¹⁰¹⁷

 

Een merk van kerkbelofte, en haere kracht byzonder.¹⁰¹⁸

 

Het boomgodinnedom ging bly ten rey hier onder,

1020

En danste menighmael in 't ronde hant aen hant.

 

Vyf vadem rees de stam. de boomen van al 't lant¹⁰²¹

 

Staen by hem laeger dan by hen gewas en kruiden.

 

Maer Erizichton zelf, de stoutste man tot huiden,⁺¹⁰²³

998 godts: van de godheid, van de goden.

999-1000 tot.... arm; bij Acheloüs.

1001-1002 gy moet weeten: weet dan.

+ [Randschrift:] Proteus in verscheide vormen.

1003-1004 Ov.: ‘er zijn er ook, die de macht hebben zich in meerdere gestalten te veranderen’; door.... orden, niet bij Ov., en bij V. gevolg ener wijziging; Proteus; vgl. Bk. II, vs. 10; Bk. XI, vs. 1004; Dl. VI, blz. 338-vlg.

1007 bits: moordgierig (vgl. Dl. VI, 720: 612).

1010 dat.... kante; als algem. eigenschap van vuur.

1011 Autolycus, grootvader van Odysseus, en berucht om zijn sluwheid; vgl. Bk. XI, vs. 423; zijn vrouw, door Ov. niet met naam genoemd, heette M(n)estra (vgl. vs. 1178, kantschr. en de Inhout) en was de dochter van Erysichthon, zoon van de Thessaliese koning Triopas.

1012 wiens: wier.

1013 durf; vgl. Bk. VII, vs. 172.

1014 schoffeerde; voor Lat. violasse, een ww. dat ook voor ‘schofféren’ in eigl. zin zeer gebruikelik was.

1017 in 't midden: rondom 't midden van de stam; tafreel: gedachtenistafeltje (voor ontvangen gunsten); krans en vlecht (vittae, ‘hoofdbanden’), als wijgeschenken.

1018 Lat. voti argumenta potentis: ‘als bewijzen van een vervulde wens’; kracht byzonder: biezondere kracht (Van Helten, I blz. 107; Bk. XII, vs. 572-73); bij V. voti: ‘kerkgelofte’; argumenta: ‘merk’; potentis: ‘krachtig’.

1021 vyf vadem; Ov.; driemaal vijf ulnas, ‘ellen’ (of ook, hyperbolies, ‘vadems’; vgl. Montanus, in voce) met de bedoeling dat hij vijftien ellen dik was; wschl. zag V. ter in quinque ter ter over 't hoofd.

+ [Randschrift:] Erizichtons godtloosheit.

1023 stoutste: meest verwaten; huiden; vgl. huidig.

[p. 698]

 

Ontzagh geensins dien stam te schenden met de byl.

1025

Hy hiet zyn dienaers dien gewyden in der yl¹⁰²⁵

 

Om verre houwen. toenze uit schroomte een luttel wachtten,

 

Ontwrong de schelm een' man de byl met volle krachten

 

Uit zyne vuist, en riep: dees eike, by elk een¹⁰²⁸

 

En Ceres hoogh geschat, zoud gy hier niet alleen,¹⁰²⁹

1030

Al waer het Ceres zelf, gekorven en getroffen

 

Met zyne ryke kroon ter aerde hooren ploffen.

 

Zoo spreekt hy, mikkende vermeeten heene en weêr

 

Om toe te houwen met de byle, een boschgeweer.¹⁰³³

 

De Dodonsche eike beefde al schokkende en verzuchte.¹⁰³⁴

1035

De bladers, eekels, en de tak van ongenughte

 

Bestorven, en de stam, met zyn godtlooze hant¹⁰³⁶

 

Getroffen en gewont, begon den gront en 't lant

 

Uit d'ope schorsse te besprengklen en bevloeien,¹⁰³⁸

 

Met zoo veel bloet, gelyk een offerstier, na'et loeien

1040

Geslagen voor 't altaer, ten strote bloet uitgiet.¹⁰⁴⁰

 

Altzaemen staenze stom. een man, wien dit verdriet,

 

Wil 't keeren: d'ander ziet hem nors aen op zyn beden,¹⁰⁴²

 

En zegt: ontfang den loon van uw godtvruchtigheden.

 

Hy keert de kerfbyl van den boom en heilgen struik¹⁰⁴⁴

1045

Den man toe, houwt hem 't hooft wraekgierigh van den buik,¹⁰⁴⁵

 

En houwt al weder in den boom, gelyk te voren.

 

Toen kon men weder uit den stam dees boomstem hooren:¹⁰⁴⁷

 

Ik ik, een godtheit van den boom, altyt zoo waert¹⁰⁴⁸

 

By Ceres, en hierin gescholen en gespaert,

1050

Spelle u al stervende de straf van uwe werken,

 

Een' troost van myne doot. hy, zonder op te merken,¹⁰⁵¹

 

Vaert met zyn schelmstuk voort, en d'eikeboom in 't ent

 

Geschokt en wagglende, van slagh op slagh geschent,

 

Valt om, met koorden en gewelt ter neêr getrokken,

1055

Bestort met zyn gewight de boomen, krank van schokken,¹⁰⁵⁵

1025 hiet: beval; voor de infinit. zonder te vgl. Bk. IV, vs. 7, 8.

1028 by: door; maar de hedendaagse opvatting is niet uitgesloten.

1029 niet alleen enz.: niet enkel de eik op zich, zo geliefd als hij aan Ceres moge zijn, maar ook al ware hij C. zelf; Ov.: ‘al ware hij niet alleen maar der godin dierbaar, al ware hij de godin zelf’.

1033 boschgeweer: houthakkersgereedschap.

1034 Dodonsche eike d.i. heilige eik, op de wijze van de Jupiter-eiken van Dodona; naar de lez. Dodonia; elders o.a. Deoïa, d.i. aan Deo (Demeter, Ceres) gewijd; Dodóna ligt in Epirus, 't verhaal echter speelt in Thessalië; 1e lez. beeft bouvalligh.

1036 bestorven: werden bleek.

1038 besprengklen: bespatten; vgl. Dl. III, 317: 4.

1040 strote; de oude vorm, oorspr. ook voor de 1e nv.; vgl. Dl. II, 540: 68; H., in wiens uitg. strotte, herstelt dit in zijn Proeve.

1042 d'ander: Erysichthon; 1e lez. De Tessaler (Thessalus).

1044 kerfbyl; vgl. Bk. VII, vs. 597; struik: stam; vgl. Dl. III, 132: 123: van koningklijcken struyck; 1e lez. essen struik; vgl. vs. 567.

1045 van den buik; door H. eerst gelaakt (zo ook door Bi.) later verdedigd met beroep op oude schrijvers (buik: romp), en verwijzing naar Maeghden vs. 1590 (beter ware vs. 1591); vgl. Wdb. III 1743.

1047 weder: terug (redditus); vgl. Bk. III, vs. 608-609.

1048 godtheit, nl. een nimf; waert, bij godtheit.

1051 op te merken: acht te geven; vgl. Dl. IV, 83: 128.

1055 bestort; zo dat zij in zijn val worden meegesleurd.

[p. 699]

 

Een groot gedeelt' van 't bosch. de Boomgodinnen staen

 

Verbaest om haere schade en stammen, ryk van blaên.¹⁰⁵⁷

 

De zusters gingen droef in haere rougewaden

 

Naer Ceres, eischen op dat zy haer wraek verzaden,¹⁰⁵⁹

1060

De welverdiende straf van dien Erizichtoon.¹⁰⁶⁰

 

De schoone graengodin bestemt uit haeren troon¹⁰⁶¹

 

Dees straf met knikken van haer hooft en blonde haeren,

 

En schudde d'akkers, zwaer van rype en vruchtbaere aren.

 

Men zocht een straf zoo zwaer als iemant oit bedacht:

1065

Want geen van allen hem genade waerdigh acht.^1064-65

 

Men koos den Honger, die verbannen, Ceres daken

 

Moet schuwen, en haer hof en troon geensins genaeken.^1066-67

 

Het nootlot wil toch niet gedoogen uit zyn' aert,¹⁰⁶⁸

 

Dat eene graengodin met Honger ga gepaert.

1070

Hierom roept Ceres flux de wilde berggodesse

 

Oreas by zich, dieze afvaerdight met dees lesse:^1070-71

 

In 't uiterste gewest van Russen, hardt van ys⁺¹⁰⁷²

 

Bevrozen, legt een plaets, onvruchtbaer, zonder rys

 

En loof, en boom, en dor, en schor, bedroefde plekken.

1075

Hier woont de Winter, die niet heeft om zich te dekken,¹⁰⁷⁵

 

De Schrik, de Dootsheit, en de Honger, arm en naer.

 

Beveel hem dat hy in den vetten boezem vaer'¹⁰⁷⁷

 

Des heilighschenders, en geen voetsel hem verzade.

 

Geen overvloet van spys vermorwe onze ongenade:¹⁰⁷⁹

1080

En op dat u de wegh niet wederhoude uit schroom,¹⁰⁸⁰

 

Aenvaert myn' wagen en twee draeken met den toom.¹⁰⁸¹

 

Zy zit te wagen, en gevoert door wint en wolken,

 

Komt snel in Russen, en houdt stant by Noortsche volken,

1057 Ov.: ‘ontsteld over de schade toegebracht aan 't woud en aan haarzelf’ (nl. door het verlies van haar zuster).

1059 eischen; tegenw. tijd (orant); vgl. bestemt, vs. 1061; zie nog vs. 970; bij Bi. bezwaren tegen de scansie van het vers.

1060 Erizichtoon; met ongewone klemtoon (H.); 1e lez. van booswicht Erichton; de vergissing Erichton oorspr. ook in vs. 1011, 1023.

1061 Met -godin herstelde V. zijn 1e lez.; 2e -godes; vgl. vs. 1070; Bk. IX, vs. 196; Walch 62; bestemt: staat toe.

1064-65 Ov.: ‘een deernisverwekkende straf, ware het niet, dat hij niemands deernis waardig was’; men zocht; Lat. molitur, ‘zij beraamt’; door V. als passief opgevat: ‘er wordt beraamd’; de fout zet zich voort in men koos vs. 1066.

1066-67 Ov. zegt omgekeerd, dat Ceres niet tot de Honger kan gaan; daarom zendt zij een bodin; volgens H. (vgl. boven: Tekstkrit.) zou men in vs. 1067 beter lezen: niet magh genaeken; de 1e lez. was: die naerdien hy Ceres.... niet magh genaeken.

1068 uit zyn' aert; beter ware een verwijzing naar de aard van Ceres en de Honger.

1070-71 de berggodesse Oreas; Lat. oreada (bergnimf), in oude uitgaven veelal met hoofdletter gedrukt, door V. als eigennaam opgevat.

+ [Randschrift:] Het hof van den Honger.

1072 Russen; vgl. Bk. I, vs. 79.

1075 Ov. noemt de Winter (Frigus, ‘Koude’) iners, ‘traagmakend, verstijvend’, de Honger jejuna, ‘steeds nuchter’.

1077 vetten; toevoeging van V.

1079 Ov. ‘hij (de Honger) moge in den wedstrijd zelfs over mijn macht zegevieren’; V. liet de voorgaande ontkenning (nec) met copia over dit zinsdeel doorlopen, en sloeg er verder een slag naar.

1080 schroom; nl. voor de afstand.

1081 aenvaert: neem; vgl. vs. 800; Lat. accipere kent ook beide betekenissen: Nnl. aanvaarden, en nemen.

[p. 700]

 

Om den vermoeiden hals der draeken eens t'ontslaen¹⁰⁸⁴

1085

Van 't juk op Kaukazus. zy zoekt, met zorgh belaên,

 

Alom den Honger, vint en ziet hem dorenstruiken⁺

 

En onkruit op een rots met lange naglen pluiken,¹⁰⁸⁷

 

En stomp geschaert gebit. zyne oogen stonden hol.¹⁰⁸⁸

 

Het haer zagh borsteligh, het aenzicht dootsch en dol.

1090

De lip zagh wit. het slym hing morssigh aen de tanden.¹⁰⁹⁰

 

Het vel was hardt. men moght de beenen met de handen¹⁰⁹¹

 

(Zy steeken door het vel) niet roeren, of hy steent.¹⁰⁹²

 

Men zagh het ingewant door 't vel, het dor gebeent

 

Ter heupe uit, en de buik geleek geen buik met allen.¹⁰⁹⁴

1095

Men zoude zeggen dat de boezem ingevallen,¹⁰⁹⁵

 

De borst aen 't rugbeen vast gehecht hing naer beneên.¹⁰⁹⁶

 

De magerheit vermeert de knokels aen het been.¹⁰⁹⁷

 

De knieschyf zwilt. de koot puilt uit aen zyne voeten.

 

Zy starooght slechts van verre, ontziende hem t'ontmoeten

1100

Van dichte by, en melt haer' last uit Ceres mont,

 

Vertoeft een poos, en schoon zy hier van verre stont,

 

En eerst gekomen was, begintze smart te lyen,¹¹⁰²

 

En grooten honger. zy vaert op naer Emonyen¹¹⁰³

 

Te rugge, met haer' toom en zegenryk gespan.¹¹⁰⁴

1105

De Honger, die geen lucht van Ceres lyden kan,

 

Volbrengt nochtans dien last, en op den wint gedragen

 

Begeeft zich, door de lucht en wint en norsse vlagen,

 

Naer 't aengewezen huis, en treet ter kamer in

 

Des heilighschenders, die met al zyn hofgezin

1110

Dewyl het nacht was, sliep. hy nam hem in zyne armen,

 

En blies hem zynen aêm ter mage in en de darmen,

 

En ademde zyn' mont, en keel, en maegh den noot

 

Van 't vasten toe, op dat hy in zyn darmen goot

 

En aderen gebrek van spys om zich te voeden.¹¹¹⁴

1084 draeken eens; 1e lez. slangen wat; 't Lat. heeft hier ook serpentum; vgl. Bk. IV, vs. 779-vlg.

+ [Randschrift:] Hongers gedaente.

1087 op een rots; Ov.: ‘op een steenachtig veld’.

1088 stomp.... gebit; Lat. raris (Farn.) dentibus: ‘met hier en daar 'n tand’; geschaert; van schaerden.

1090 wit; Ov.: ‘ingrijs van vuil’; tanden; naar de lez. dentes (niet fauces).

1091 beenen: beenderen; vgl. Bk. II, vs. 1034.

1092 Zy.... vel; 1e lez. Om hunne magerheit; door de wijziging ontstond in vs. 1094 het dor.... uit een gedeeltelike herhaling.

1094 ter heupe; 1e lez. ter lende; de buik enz.; het bekende ventris erat pro ventre locus: ‘in plaats van een buik was er plaats voor 'n buik’; geen (1e naamv.) met allen: in 't geheel geen; vgl. niemendal.

1095 de boezem ingevallen; toevoeg. v. V.

1096 aen 't rughbeen; versta: slechts aan 't r.

1097 vermeert: doet scherper uitkomen (auxerat); aen het been; niet bij Ov.

1102 eerst: pas.

1103 Emonyen: Thessalië; voor de n; vgl. Bk. VII, vs. 702.

1104 zegenryk: triomferend.

1114 en aderen; bij darmen; gebrek.... voeden; bedoeld is dat de spijs, die hij zal nuttigen, voor hem geen voedingskracht zal hebben.

[p. 701]

1115

De last voltrokken, ging de Honger zich weêr spoeden¹¹¹⁵

 

Uit vruchtbaere akkeren, en komt ter vlugt in 't ent¹¹¹⁶

 

Aen zyn nootdruftigh huis en hol, gebrek gewent.¹¹¹⁷

 

Dus lang streelt zachte slaep met aengenaeme schachten¹¹¹⁸

 

Dien Erizichton in den droom, daer zyn gedachten

1120

Hem porren met den mont te gaepen, immer toe¹¹²⁰

 

Te byten naer de spys, te kaeuwen mat en moe

 

Den schynkost, doch vergeefs met schynspys 't lyf te stutten,

 

En niet dan dunne lucht, in ste van spys, te nutten.

 

Maer toen de slaep verdween begon de hongervlaegh⁺

1125

Te jooken in de keel, te woelen in de maegh,

 

En 't ledige gedarmt'. hy eischte zonder beiden

 

Wat zee en aerde en lucht tot nootdruft ons bereiden,

 

En klaeght dat hy ten disch, die reet staet en gedekt

 

Met zoo veel spys, die steên en heele landen strekt¹¹²⁹

1130

Tot voetsel, spyze zoekt, om zich alleen, beladen¹¹³⁰

 

Met honger, in dien noot te spyzen en verzaden.

 

Hoe hy den leêgen darm meer propt, en brassend vult,

 

Te meer begeert de maegh, terwyl hy brast en smult.¹¹³³

 

Gelyk de ruime zee, verzwelgende de flesschen¹¹³⁴

1135

Van alle stroomen, noch den dorst niet uit kan lesschen,

 

En recht als vraetigh vier op alle fakkels teert,

 

En nimmer zat het aes te vraetiger begeert:¹¹³⁷

 

Aldus verslint de keel des heilighschenders schendigh¹¹³⁸

 

Wat spyze hy ontfangt, en eischt meer spys onendigh.

1140

De spys eischt weder spys in onvernoeghden staet.

 

De hongerige buik blyft leêgh en onverzaet.¹¹⁴¹

 

Nu quist zyn vraetigheit en honger vaders erven,¹¹⁴²

 

En moet vermagert van gebrek het voetsel derven.

 

De hitte van de maegh bleef teeren dagh en nacht.¹¹⁴⁴

1145

De darmen hadden al zyn have doorgebragt.

1115 de last voltrokken; absol. constr.; voor de nominatief vgl. Bk. XV, vs. 219.

1116 ter vlught: met snelheid; vgl. Bk. II, vs. 152.

1117 hol; naar de lez. antra; beter: arva, ‘velden’; vgl. bij vs. 1087.

1118 dus lang: nog; vgl. Bk. II, vs. 342; zacht, en aengenaeme (Lat. placidis, ‘rustige’) zijn staande epitheta, en de slapende toestand in tegenstelling gedacht met 't ontwaken (vs. 1124); in 't Latijn is mogelik bedoeld, dat E.'s slaap tot dusverre zacht was geweest, in tegenstelling met de nu komende hongerdroom, maar wegens vero (ut vero est expulsa quies) is dat minder wschl.

1120 immer toe: voortdurend door.

+ [Randschrift:] Erizichtons schandelyk ende.

1129 die: dat zij; 1e lez. Met spys, die heele steên en alle volken strekt; vgl. vs. 88; Ovid. zegt niet dat al die spijzen op tafel staan, maar dat voor Er.-alleen niet genoeg is, wat volstaan kon voor enz.

1130 spyze zoekt: nog niet genoeg spijs vindt (quaerit in de samenhang bij Ov. betekent eerder: ‘vraagt’).

1133 smult; weinig passend, wijl Er. geen voldoening van zijn eten heeft (V. Ln.).

1134 flesschen; gewoner is de voorstelling van stroomgoden met kruiken.

1137 te vraetiger, nl. juist door de overvloed.

1138 schendigh: in schandelike gulzigheid.

1141 blyft leêgh; ‘door te eten’, zegt Ov.

1142 erven: erfgoederen.

1144 teeren: (hem) verteren.

[p. 702]

 

Nu was hem noch een kint, een dochter overbleven.¹¹⁴⁶

 

Hy was onwaerdigh dat zy hem den naem zou geven

 

Van vader. deze veilt hy op van arremoe.¹¹⁴⁸

 

Zy uit groothartigheit ontzegt ten ende toe¹¹⁴⁹

1150

Den heer te dienen, strekt de handen naer de baren,

 

Die hier aenspoelen, en begint dus uit te vaeren:

 

O zeegodt, die de bloem van mynen maeghdom naemt,

 

[Neptuin had haer geschaekt] laet my geensins beschaemt.¹¹⁵³

 

Ontweldighme den heer. de zeegodt slaet haer bede

1155

Niet reukloos in den wint, verkeerde hier ter stede¹¹⁵⁵

 

[Hoewel de heer dit zagh] het aenzicht op dien wensch,

 

In 't opzicht van een' man, een' nieuwen andren mensch.^1156-57

 

Zy schynt een visscher, en de heer, haer scherp beziende,¹¹⁵⁸

 

Zegt: angelaer, die u van hoek en wormen diende,¹¹⁵⁹

1160

En visschen optrekt, op den dienst aen my gedaen¹¹⁶⁰

 

Begunstige u de zee. zoo moet de visch voortaen¹¹⁶¹

 

Te graeger op het aes aenbyten met verlangen,

 

Geen' angel rieken, eer hy vast zy en gevangen.

 

Ay zegme toch, waer bleef de maeght, indien gy 't weet:

1165

Want 'k zaghze flus noch hier, heel arm en slecht gekleet,

 

En ongehult op strant, daer aes den visch bekoorde.¹¹⁶⁶

 

Zy merkte strax hoe godt haer nootgebedt verhoorde,¹¹⁶⁷

 

En door dees vraegh verquikt, beantwoort dit aldus;

 

't Zy wie gy zyt of niet, ik keerde sedert flus¹¹⁶⁹

1170

(Vergeef het my) 't gezicht niet van de zoute baren,

 

En bleef geduurigh op myn werk in 't visschen staeren.¹¹⁷¹

 

Op dat gy aen myn woort te min mooght twyfel slaen,

 

Zy my de zeegodt in het hanglen toegedaen,¹¹⁷³

 

Dat eene lange wyl geen vrou stont in deze oorden

1175

Op strant behalve wy. de heer gelooft haer woorden,^1174-75

1146 een; beter: zyn; vgl. vs. 1011; overbleven; vgl. Bk. I, vs. 429.

1148 veilt hy op; vgl. vs. 70.

1149 groothartigheit: fierheid van gemoed.

1153 geschaekt: onteerd; vgl. bij Bk. IX, vs. 166.

1155 reukloos: achteloos; in den wint; vgl. Bk. II, vs. 729.

1156-57 hoewel.... zagh; onjuist; ‘hoewel zij (nog pas) door hem gezien was’; aenzicht en opzicht kunnen beide zowel ‘uiterlik’, ‘gestalte’ als ‘gezicht’ betekenen; Ov.: ‘hij geeft haar een nieuwe gestalte (formam) en het gelaat (vultum) van een man’; een.... mensch; 1e lez.: een (1e naamv.) nieu en ander m.

1158 scherp; in verband met vs. 1156 a; Ov.: ‘haar ziende’, of ‘aanziende’ (spectans).

1159 angelaer; vgl. hanglen, vs. 1173; de woorden zijn van verschillende herkomst (hangelen onder invloed van hangen uit hengelen), maar niet altijd uit elkaar gehouden; hoek: vishaak; diende; verl. tijd ter wille van het rijm.

1160 op: ter vergelding van.

1161 zoo moet: zowaar moge.

1166 ongehult: met loshangend haar.

1167 strax: terstond.

1169 sedert flus: sedert daarstraks, al 'n poos.

1171 staeren; vgl. H., die de voorkeur geeft aan starren, sterren; daartegen Bi.

1173 zy my.... dat: zowaar moge mij zijn.... als.

1174-75 Ov.: ‘reeds lang op dit strand niemand, behalve ik dan, en ook geen vrouw, heeft gestaan’. V.'s vertaling is slechts te redden, wanneer men mag herinneren aan 'n gebruik van ander, ‘waarbij de vergeleken grootheden niet tot hetzelfde soortbegrip behoren’ (Don. Natal. Schrijnen blz. 555; Stoett, Mnl. Syntax.³ § 108); de zin ware: ‘geen vrouw was hier, er was niemand dan ik’; vgl. Bk. VIII, vs. 473: d'eerste van alle andren.

[p. 703]

 

En keert gerust zich om, en dus berecht, gaet heen.¹¹⁷⁶

 

Zy schiet den schyn weêr aen, gelykze op stant verscheen.¹¹⁷⁷

 

De vader ziende haer zoo licht van vorm verkeeren,⁺¹¹⁷⁸

 

Verkochtze menighmael uit noot aen andre heeren:

1180

Maer zy ontgingze staêgh, verandert in een' vos,¹¹⁸⁰

 

Dan in een merrie, of een vlugtigh hart, of os,¹¹⁸¹

 

Of vogel, en bestelt den vader, schier verslonden,¹¹⁸²

 

Min spys dan zyne maegh en darm verduwen konden.¹¹⁸³

 

Toen hy nu al zyn goet den noot ten beste gaf,¹¹⁸⁴

1185

Bestelt de nadruk van dees pynelyke straf

 

Nieu voetsel aen zyn maegh. hy knaeght, gelyk verwoeden,^1185-86

 

Zich zelven, en verteert zyn lyf om zich te voeden.

 

Wat brenge ik 't voorbeelt van veel buitenlandren by?

 

O jongelingen, 'k hebbe ook zelf de maght om my⁺

1190

In een' hervormden schyn te toonen, dan in 't wezen¹¹⁹⁰

 

Van myn natuure en aert, gelyk ik was voor dezen.

 

Dan schyne ik eene slang, dan wederom een stier,

 

Met hoornen op het hooft: en toen ik trots en fier

 

Twee horens aennam, quam ik een' met ongenughte¹¹⁹⁴

1195

Te missen, als gy ziet. zoo sprak hy, en verzuchte.

1176 berecht: ingelicht; ironies (elusus: ‘misleid’).

1177 schyn: gedaante.

+ [Randschrift:] Metra zyne dochter in veele gestaltenissen.

1178 Kantschrift: Metra (voor Mestra, vgl. vs. 1011 en de Inhout), naar een ook elders (zo in de Lat. tekst van het Kantschrift) voorkomende onjuiste lezing; beide vormen in de index op 't gehele werk.

1180 een' vos; niet bij Ov., noch in de 1e lez.

1181 merrie; driesilbig, maar met overloop naar de volgende klinker; vergelijk Boek VI, vers 174; en Ts. v. T. en L. 20, 210 over de naam Marie.

1182 bestelt: bezorgt; schier verslonden; dat deze woorden Lat. avido (‘gulzig’) weergeven, wordt bevestigd door 't feit, dat vs. 1183 in 1e lez. aanving met: Van honger.

1183 Versta: ‘spijs, maar altijd minder dan enz.’; Lat. non iusta eerst goed vertaald als ‘op geen eerlike wijze verkregen’ (zo ook Farn.) blijkens de 1e lez. (bedriegelyke vonden).

1184 gaf: gegeven had; Bk. VII, vs. 703; XIII: 364; imperfectum na na dat, b.v. Bk. V, vs. 401.

1185-86 Versta: ‘plaagt 't geweld van die straf zijn maag met nieuwe kwelling’; Ov.: ‘nieuw v. aan de ziekte’; naar de lez. dederat (niet deërat).

+ [Randschrift:] Acheloüs in veele gedaenten.

1190 hervormden.... dan: veranderd, d.i. anders dan; Lat. finita potestas (o.a. Farn.) kwam tot zijn recht in de 1e lez. (Een stip bepaelde maght); maar een andere lezing is infinita (Schrevelius; maar met een aantekening uit Farnabius, die finita onderstelt); V. hield zich neutraal.

1194 ongenughte; vgl. Bk. II, vs. 860.

TEKSTKRITIEK: vs. 36 oude uitg.: Een. - 44 oude uitg. na regeeren een komma. - 45 oude uitg.: naeulijx.

TEKSTKRITIEK: vs. 83 oude uitg.: open sluiten.

TEKSTKRITIEK: vs. 93 oude uitg. na wil een uitroepteken.

TEKSTKRITIEK: vs. 124 oude uitg.: hiermé. - 128 V. Ln., V. Vl., Ung. na hooft een punt. - 146 vermorwde; vgl. vs. 1079.

TEKSTKRITIEK: vs. 165 oude uitg. na tigerin een komma. - 166 oude uitg.: met den storm van.

TEKSTKRITIEK: vs. 205 kantschrift, hs.: Nizus in eenen arent; Latijn haliaeetus, d.i. zeearend; ook in de tekst schreef V. eerst arent.

TEKSTKRITIEK: vs. 217 oude uitg.: door overspel. - 218 hs. van 't weederley natuuren; oude uitg.: van 't tweederley n.; Ho., H. van tweederley n.

TEKSTKRITIEK: vs. 248 godt; Vondel begon eerst te schrijven: Go (met hoofdletter), maar zich hervattend schreef hij godt; vgl. echter vs. 255: Godt Alcides.

TEKSTKRITIEK: vs. 264 de komma na alom (aldus oude uitg.) is in het hs. geschrapt. - 272 oude uitg.: bont. - 274 oude uitg.: na'et. - 275 oude uitg. na recht geen komma. 279 V. Ln. bint.

TEKSTKRITIEK: vs. 300 Voor de punt na dit vers verwacht men een komma (aldus Van Lenn., Unger), maar hs. en oude uitgaven hebben de punt. - 315 oude uitg.: lagh; vgl. vs. 313; op beide plaatsen schreef V. eerst lagh, wat vervangen werd door lag.

TEKSTKRITIEK: vs. 329 oude uitg.: zijn. - 330 De regel springt in de oude uitgave niet in. - 336 oude uitg.: een. - 347 oude uitg.: ronden.

TEKSTKRITIEK: vs. 375 oude uitg.: gebeeten.

TEKSTKRITIEK: vs. 522 oude uitgave na lover een komma. - 534 oude uitg.: heengaen. - 539 oude uitgave na mindert een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 549 hs. na byl dubbelpunt, wschl. uit 'n eerdere lez.

TEKSTKRITIEK: vs. 573 oude uitgave: de rug. - 582 De komma na aerde in 't hs. onzeker.

TEKSTKRITIEK: vs. 626 hs. eerst stoxke (vgl. vs. 631 en kantschrift); oude uitgave stoxke.

TEKSTKRITIEK: vs. 681 oude uitgave na Gevoelt een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 706 oude uitg.: bange. - 728 oude uitg.: uitterste.

TEKSTKRITIEK: vs. 735 oude uitg. na jongk en na hoogh geen komma. - 740 oude uitg. na beeft een komma. - 745 oude uitg.: Godt.

TEKSTKRITIEK: vs. 795 oude uitg.: een. - 797 oude uitg.: een. - 798 oude uitg.: barrevoetsgezin. - 803 oude uitg.: ginderheene.

TEKSTKRITIEK: vs. 837 oude uitg.: Niet onbermhartigh; Ho. Niet onbarmhartigh. - 839 oude uitgave na aerde een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 867 oude uitg.: heengetoogen. - 874 oude uitg.: uitgeschooten.

TEKSTKRITIEK: vs. 875 oude uitg.: geslooten; daarna een punt. - 883 oude uitg.: na; vgl. bij Bk. II, vs. 546. - 899 oude uitg.: kleene hofken, wat ook de eerste lezing van het hs. was. Lat. riguo horto: de besproeide hof. - 902 oude uitgave spek.

TEKSTKRITIEK: vs. 921 oude uitgave aeiers. Tussen vs. 935 en 936 bevat het hs. een doorgehaalde (oudere) versie van de vv. 922b-935; zie facsimile; de 1e regel is: De wyn groeide aen van zelf. toen zettenze hun gunstigh (eerder: gasten). - 924 beuken; aldus, in overeenstemming met het Lat., de oudere versie (zie vorige aant.); in de jongere lezing in het hs. is het eerstgeschreven berken in beuken gewijzigd, weliswaar niet overduidelik; oude uitg.: berken, en zo sindsdien alle andere.

TEKSTKRITIEK: vs. 955 oude uitgave: een.

TEKSTKRITIEK: vs. 986 oude uitgave: bedtgenoot.

TEKSTKRITIEK: vs. 1033 een; Ho. en.

TEKSTKRITIEK: vs. 1063 oude uitgave na aren een dubbelpunt. - 1067 oude uitgave: lof; de juiste lezing door H. met stelligheid vermoed (door Van Lelyv. uit 't hs. bevestigd), doch in zijn uitgave niet opgenomen; wel bij V. Ln. en V. Vl. - 1079 vermorwe; o uit u gewijzigd; oude uitg.: vermurwe; vgl. vs. 146.

TEKSTKRITIEK: vs. 1088 oude uitg.: zijn. - 1100 oude uitg.: haer. - 1106-1107 oude uitg.: gedraegen: vlaegen. - 1114 oude uitg.: spijze.

TEKSTKRITIEK: vs. 1145 oude uitgave na doorgebragt geen leesteken.

TEKSTKRITIEK: vs. 1159 oude uitgave na Zegt een komma. - 1167 oude uitgave: Godt.

TEKSTKRITIEK: vs. 1186 oude uitgave: de maegh.