De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Regelnummers proza verbergen

[p. 704]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het negende boek.

Inhout.

1 Dianier zont Herkules hierna het hemde, dat hem, toen Lichas in eene klip hervormt^{r. 1} 2 was, ter doot toe pijnighde, waerop hy ten hemel voer. Hierna ging Alkmene by Iöle, en 3 vertelde haer hoe Galantis in een wezelken veranderde, en zy verhaelde haer wederom³ 4 hoe de zuster in eenen boom verkeerde. Ondertusschen komt Iölaus by haerlieden, die⁴ 5 door Hebe in zijne jeught herstelt was. Jupiter betoont met Eakus voorbeelt dat dit elkeen⁵ 6 niet gebeuren magh. Miletus voor Jupijn vlugtende, zeilt over in Azië, en teelt Biblis en⁶

r. 1 Hierna; dit sluit aan bij de inhoudsopgave van Bk. VIII.

3 zy.... haer, nl. Iöle aan Alcmene.

4 de zuster: haar, Iöles, zuster; vgl. vs. 488.

5 betoont: toont aan.

6 voor Jupijn vlugtende; vs. 628 zegt echter het Latijn, dat Miletus eigener beweging heenvluchtte; in de vertaling blijkt dat niet.

[p. 705]

tekstkritische noten

7 Kaunus, met wiens minne de zuster bevangen, aen het quijnen sloegh, en in eene bron⁷ 8 wechsmolt, het welk hun allen ongeloofbaer scheen, ten waere men Ifis onlangs, op^8-9 9 haeren bruiloftsdagh, van eene maeght in een mansmensch verschapen zagh.

Helt Tezeus vraegde hem, die droevigh zucht: hoe is 't?⁺

Wat's d'oorzaek dat gy droef den slinken horen mist?
De Kalidonsche stroom, bevlochten met rietboorden,^{vs. 3}
Bejegent deze vraegh bedrukt met deze woorden:
Gy eischt voorwaer een zaek te hooren, die my smart,
En in 't verhaelen fel zal stooten tegens 't hart:
Want wie verhaelt met lust het worstelen en kampen,
Waerin hij schendigh uit het worstelperk most schampen?⁸
Ik zal 't u evenwel verhaelen op een ry.
Ook is 't zoo schandigh niet dat iemant legge in ly,¹⁰
Als 't eerlyk luit in 't perk te kampen tegens eenen¹¹
Befaemden kryghshelt, die zoo sterk was op de beenen,¹²
En ruim 't verlies vergoede. een maeght uit konings stam,¹³
Indien misschien de naem u oit ter oore quam,
De schoone Dianier wert aengezocht van veelen,¹⁵
Die, onderlinge zich benydende, om haer queelen,¹⁶
Ik tradt verlieft met hun in koning Eneus hof,¹⁷
En sprak: besté gerust uw dochter, ryk van lof,
Aen my, die haer verzoek. zoo sprak Alcides mede:¹⁹
Want andren weeken voor ons beide. na myn bede²⁰
En minnelyk verzoek stoft Herkules: zy zal,
Van daer de zon verryst, tot daerze in 't water vall',^21-22
Uitstraelen door ons trou, en dappre heldenstukken,²³
Op stiefmoêrs last volvoert, wiens wrok ons wou verdrukken.²⁴

TEKSTKRITIEK: vs. 1 oude uitg.: vraegde.

7 wiens minne; object. 2e nv. (liefde tot hem); in eene bron: tot een bron.

8-9 scheen: geschenen hadde; zagh: gezien hadde; vgl. Bk. VI, vs. 212-13; mansmensch, voor V. onzijdig (een; niet een'); vgl. vs. 1117 margo; Bk. XII, vs. 268 margo; Hoogstr.-Kluit op mensch.

+ [Randschrift:] Acheloüs en Herkules worstelen.

vs. 3 de Kalidonsche stroom: Acheloüs; dezelfde aanduiding, maar door V. niet weergegeven, in 't Lat. Bk. VIII, vs. 999; de Acheloüs stroomt in het gebied van Calydon; bevlochten; Ov. wijst door de toevoeging: ‘in 't haar’ duidelik de riviergód aan; Farn. wijst erop, dat deze zijn attribuut ontleent aan de met riet begroeide oevers.

8 schendigh: smadelik; niet bij Ov., en hier eer als 'n staand adverb. te begrijpen; vgl. vs. 10, waar schandigh Lat. turpe weergeeft; schampen: de wijk nemen.

10 zoo.... niet: niet zo (te verbinden met Als); legge in ly: de neerlaag lijdt.

11 eerlyk luit: eervol klinkt, - is.

12 kryghshelt, nl. Hercules.

13 't verlies vergoede, nl. door de eer (vs. 11).

15 Deïanira; vgl. Bk. VIII, vs. 761; 1e lez. Mejoffer Dianier.

16 queelen: (minnepijn) lijden; gaarne gebezigd in betrekking tot minne; vgl. Dl. I, 281: 4; 301: 8; H. en Van Lelyv., zonder een zuivere scheiding tussen dit kwelen (waarnaast 't causatief kwellen) en 't andere, uit kwedelen.

17 Oeneus, kon. der Aetoliërs in Calydon.

19 Alcides: Hercules, als kleinzoon van Alceus, kon. van Tiryns in Argolis.

20 want; niet bij Ov.; het verband is er veeleer een van gevolg; 1e lez.: Maer andren durven 't niet eens vraegen na dees bede; Lat. alii, hier: ‘de anderen’; vgl. Bk. I, Inhout r. 7, r. 11; H.; Bk. IV, vs. 42 Tebaenen.

21-22 Lat. Iovem socerum dare se, ‘dat hij haar Jupiter tot schoonvader bezorgde’ is alleen in 'n eerdere lez. weergegeven, ofschoon daar de verzen 36-39 op terugslaan; missch. is ons trou (vs. 23; 1e lez. deze eer) er een herinnering aan; vall'; de aanvoeg. wijs past hier niet, maar is behalve uit 't rijm uit formele analogie te verklaren.

23 uitstraelen: schitteren, vermaard zijn; ons trou: haar huwelik met mij; vgl. Bk. III, vs. 166.

24 stiefmoêr, nl. Juno; Lat. noverca; beide vrij gebruikt; in opdracht van haar legde Eurystheus van Mycene Hercul. de 12 werken op; wrok, wegens zijn geboorte uit Zeus en Alcmene, gemalin van Amphitryon, Alceus' zoon; vgl. bij vs. 391.

[p. 706]

25

Ik zey: 't waer schande dat een godt [hy was 't noch niet]²⁵

 

Zou wyken voor een' mensch, die sterflyk is. gy ziet

 

Hoe ik alleen beheersch zoo veele waterstroomen,

 

Die krom geboogen van hunn' oorsprong nederkomen,

 

En bruisschen door uw lant. ik koom hier niet, gelyk

30

Een verre vreemdeling, uw dochter, oir van 't ryk,

 

Aenzoeken, maer ben zelf een van uw lantsgenooten,³¹

 

En treflyk medelit van uw gebiet en sloten.³²

 

Ook reken my geensins tot oneer, neen gewis,³³

 

Dat Juno niet op my zoo helsch gebeeten is,

35

En ik geensins het juk van haer geboôn moet draegen:

 

Want schoonge, o Herkles stoft, uit eigen welbehaegen,

 

Dat u Alkmene baerde, en kende voor haer rank;³⁷

 

Jupyn is uw verzierde of rechte vader. dank,

 

Is 't waer, zyn snoepery. verkies met uw gedachten^38-39

40

Of gy Jupyn wilt uw' verzierden vader achten,

 

Of voor zyn' aterling en bastertzoone gaen.⁴¹

 

Alcides zagh hierop my nors en grimmigh aen,

 

Geduurende 't gesprek, en kon zich niet betoomen,

 

Maer borst dus uit: ik ben gereet u op te koomen⁴⁴

45

Met deze vuisten, eer dan met een stoffers tong.

 

Nu win het met den mont, als ik op eenen sprong

 

In 't perk u overmagh. hy rant met ongenade

 

My schriklyk aen. ik schaem my strax na dees bravade⁴⁸

 

Te deizen achterwaert, om op myn eer te staen.⁴⁹

50

Ik hadde een' mossigen zeegroenen mantel aen,

 

Die my belemmerde, dies smeet ik 't kleet ter aerde,

 

Zette arm en beenen schrap, en vuisten, bruischte en baerde,⁵²

 

Gereet te worstelen. hy nam een hantvol zant

 

En smeet het my op 't lyf, en wert van myne hant

55

Begruist van stof. hy loert om mynen hals en beenen,^53-55

 

Terwylze huppelen, te grypen. gy zout meenen⁵⁶

25 hy, nl. Hercules.

31 lantsgenoot; de s in het hs. bovengeschreven; vgl. Bk. VIII, vs. 258; XII, vs. 251; en landsman.

32 gebiet en sloten: met sloten versterkt gebied; 1e lez. en staeten (in rijm op onderzaeten).

33 reken; zonder pers. vnw.; vgl. vs. 145; anders Bk. IV, vs. 329.

37 kende voor: erkende als.

38-39 verzierde: verzonnen; versta: ‘als hij 't werkelik is, dan door overspel’.

41 aterling, 'tzelfde als bastertzoone.

44 op te koomen: te lijf te gaan.

48 strax na: aanstonds na; bravade; H.

49 op myn eer te staen: om niet aan mijn eer te kort te doen.

52 baerde; vgl. Bk. III, vs. 331.

53-55 Het werpen van zand op het naakte, eerst met olie gezalfde, lijf diende om het aangrijpen te vergemakkeliken.

56 huppelen; Lat. micantia, ‘snel zich bewegend’, of anders: ‘glimmend’ (van de olie; zie vorige aant.); Valent.: ‘daar mede ik in de bogt sprong’.

[p. 707]

 

Dat hyze vatte, die van alle kanten my

 

Wou matten; maer myn zwaerte en grofheit hielme vry.

 

Hy rantme vruchtloos aen: gelyk de stroom blyft steeken

60

Op eenen hinderbeer, waerop de vaert moet breeken⁶⁰

 

Met groot gedruisch, terwyl 't gevaerte zwaer en vast

 

Om zyn zwaerwightigheit op stroom noch bruisschen past.⁶²

 

Wy rusten eene poos, hervatten 't worstlen ysselyk,⁶³

 

Staen schrap, en voet by voet, en dringen vast afgrysselyk,

65

Getroost niet eenen voet te wyken. elk staet styf.⁶⁵

 

Ik val voorover hem met al de borst op 't lyf,

 

En drukke hant aen hant, en hooft aen hooft bezwaerlyk.⁶⁷

 

Zoo ziet men stieren op elkandere vervaerlyk

 

Toestooten om de schoone en aengezochte bruit.

70

De kudden kyken toe, onkundigh wie den buit

 

En zegenryken prys van dit gevecht zal stryken,⁷¹

 

Of na de nederlaegh beschaemt den vyant wyken.

 

Alcides pooght vergeefs wel drywerf zich t'ontslaen

 

Van my, die zyne borst benaeude zwaer belaên.

75

Hy duwt ten vierdemael my wech, en kreegh zyne armen⁷⁵

 

Weêr los, en stietme, om zich t'ontlasten en beschermen,

 

['k Beken het gaerne] wech met zyne sterke hant,⁷⁷

 

En hingme op mynen rug, gelyk een last, in 't zant.⁷⁸

 

My docht, geloofme [ik wil niet roemen, noch my loven]

80

Dat een geheele bergh lagh op myn lyf geschoven.

 

Ik sloegh ter naeuwer noot myn zweetende armen om

 

Zyn lyf, en konme niet, geboogen styf en krom,

 

Van zulk een' strik ontslaen. hy druktme en hoortme hygen,⁸³

 

En hinderde dat ik ter noot kon adem krygen,⁸⁴

85

En vatme by den hals, en smakt my op den gront.⁸⁵

 

Ik beet in 't gulle zant met myn' beschuimden mont,⁸⁶

 

En onder leggende gevoel de kracht verzwakken,

 

Neem al myn kunst te baet, om 's vyants kracht te knakken.⁸⁸

 

'k Verkeere in eene slang, ontglippe zoo zyn hant.⁺

90

Toen ik myn lichaem dus aen boghten krulde in 't zant,

60 hinderbeer; vlg. Bk. III, vs. 763.

62 zwaerwightigheit; vgl. Bk. I, vs. 36; past op: geeft om.

63 rusten; Ov.: ‘treden wat terug’; ysselyk, afgrysselyk zijn uit (-)yslyk gewijzigd; vgl. Bk. VIII, vs. 666; I, vs. 326; hier vs. 367.

65 getroost: vast besloten.

67 bezwaerlyk: met zware druk.

71 zegenryk: zegerijk (weerslag van Lat. victoria).

75 ten vierdemael: de vierde maal; vgl. Bk. XI, vs. 342.

77 'k Beken het gaerne; ik wil het wel bekennen; Ov.: ‘ik ben vast besloten de waarheid te bekennen’; wech; nl. draaide mij om.

78 in 't zant: in 't worstelperk (niet bij Ov.).

83 strik: omstrengeling.

84 ter noot; vgl. Bk. VI, vs. 460.

85 me.... my; V. kiest de 2e maal my, daar me met het volgende op zou moeten versmelten; my, gy, hy, by, u vormen bij V. geen hiaat; vgl. Bk. IV, vs. 26; V, vs. 49; VII, vs. 388; VII, vs. 721; X, vs. 386.

86 gulle: rulle.

88 kunst; in tegenstelling tot kracht.

+ [Randschrift:] Acheloüs in een slang.

[p. 708]

 

En met de scherpe tong, heel snedigh van weêrzyden,⁹¹

 

Geluit gaf, loegh de helt, en schimpte: vroegh in lyden

 

Verworghde ik in de wiegh twee slangen: en schoon gy,⁹³

 

O stroom, den wreetsten draek in krachten streeft voorby,

95

En geene slangen wykt; wat zytge een klein gedeelte

 

Der poelslang, die geen nest vol slangen week in teelte!⁹⁶

 

Zy groeide door de wonde en 't bloeden weder aen.

 

Van hondert lyt niet een de doot haer aengedaen,⁹⁸

 

Of wreekt terstont haer doot. de hals vergoet door 't snoeien

100

De schade, als twee in plaets van d'afgesnede groeien.¹⁰⁰

 

Dees poelslang, uit wiens tak een andere adder spruit,¹⁰¹

 

Betemde ik, stroopteze, en brogt d'afgestroopte huit

 

Met my tot een triomf: en hoe zult gy nu vaeren,^102-103

 

Die in een looze slange u zelven durft herbaeren,

105

Met loos geweer u meent te sterken, en in pyn¹⁰⁵

 

U zelven valsch vermomt met dien geleenden schyn?

 

Zoo sprak hy, duwde my den hals toe met zyn greepen.

 

De keel versmachte, als met een nyptang toegeneepen.

 

Ik zocht zyn duimen my t'ontwringen. in dien staet¹⁰⁹

110

Verweldight, neem ik noch een' derden vont te baet,

 

En schiet den schyn aen van een' stier, gespitst op stooten.⁺

 

Hy tastme, afgrysselyk en styf staende op zyn kooten,

 

Met grove vuisten by den slinken horen aen,

 

Vervolght in 't worstelen die hem wil wederstaen,

115

En buight den horen, dat hy in den gront blyft steeken,

 

En plofteme in het zant, en om zyn' smaet te wreeken,

 

Wringt fel den horen, met een forsse vuist gevat,

 

In stukken, rukt hem dat hy van het voorhooft spat.^113-18

 

De veltgodinnen flux aen 't stoppen met haer bloemen,⁺¹¹⁹

120

En vrucht, en applen, en gewassen, waert te roemen,

 

Gelyk een heilighdom. myn horen met der spoet

91 snedigh; vgl. Bk. III, vs. 149.

93 nl. twee door Juno op hem afgezonden slangen.

96 poelslang: nl. Echidna, de Lernése slang (Bk. I, vs. 727). Hercules schroeide iedere wond dicht met een brandend hout, en doopte zijn pijlen in haar gif; teelte (voor de vorm, ook bij Kiliaen, vgl. Bk. VI, vs. 266 teelt'): aanteelt.

98 hondert; naar de lez. centum (Farn., Heins.) doelt op de honderd koppen van de poelslang, wat echter 't grootste getal was waartoe haar zeven (of negen) koppen konden aangroeien; vgl. Farn., echter ook Florianus; met haer is de poelslang bedoeld.

100 afgesnede, meerv. (halzen; twee dus: telkens twee).

101 tak weerspiegelt Lat. ramosam, ‘veeltakkig’; een andere, doordat telkens twee koppen in de plaats kwamen van één afgehakte.

102-103 stroopteze.... triomf staat voor 't enkele reduxi (een onzekere lez.); hoe.... vaeren; 1e lez. hoe denktge nu te v.; wel gewijzigd wegens de tegenstelling met de slang, niet wegens de functie van gy als antecedent; vgl. Bk. IV, vs. 729; Bk. VIII, vs. 181, 490.

105 loos geweer: bedriegelike wapens; Lat. arma aliena, ‘wapens die u vreemd zijn’.

109 zyn duimen, 3e nv.

+ [Randschrift:] Acheloüs in eenen stier.

113-18 horen; onjuist voor toris, ‘de kossem’ linker; Ov. ‘aan de linkerkant’; vgl. vs. 115 den horen, voor 't meerv. (cornua); eerst vs. 117 staat bij Ov. 't enkv.; niet in stukken, maar zo dat hij afbreekt; spat, vgl. Bk. IV, vs. 985.

+ [Randschrift:] De horen van overvloet.

119 veltgodinnen, voor ‘vlietgodinnen’; ook elders herhaaldelik, maar niet overal, deze foutieve vertaling van Nai(a)des; vs. 123 staat vlietgodin voor Nymphe; vgl. Bk. I, vs. 389.

[p. 709]

 

Begrypt een' ryken schat van vollen overvloet.^121-22

 

De godt verhaelde dit: en een der vlietgodinnen,

 

Ten jaghtreie opgeschort, als jaegers gezellinnen,¹²⁴

125

Quam hier met zwierende haervlechten om het hooft,

 

En discht den horen, ryk van herrefstvruchten, ooft,

 

En applen, in een milde en vruchtbre tyt gewassen,¹²⁷

 

Ter tafel. toen de dagh de scheemring quam verrassen,

 

De zon ter kimme uit op den top der bergen scheen,

130

Vertrok de brave jeught, elk zyner straete heen,¹³⁰

 

Niet eens vertoevende tot dat het water stilde,

 

En 't ruisschende onweêr op den stroom bedaeren wilde.¹³²

 

Godt Acheloüs dook in 't water met zyn hooft,

 

Dat, ruigh van rieten, van een' horen was berooft.

135

Hy laet voortaen het hooft mismoedigh nederhangen,¹³⁵

 

Om 't jammerlyk verlies des hooftcieraets bevangen¹³⁶

 

Van rouwe, en voort heel gaef, bedekt de slinke zy¹³⁷

 

Des hoofts met wilgeblaên en riet voor schimpery.

 

Het ondier Nessus raekt ten leste mede om 't leven⁺¹³⁹

140

Door Dianier, om wie hy wert van min gedreven,¹⁴⁰

 

Toen Herkules, de zoon van Jupiter, hem vlug¹⁴¹

 

De borst met eenen pyl van achter door den rug

 

Uit wraekzucht trefte: want met zyne gemaelinne¹⁴³

 

Op reis naer 't vaderlant, vol gloets van bruiloftsminne,¹⁴⁴

145

Quam aen Euenus, daer de lantstroom, op dien dagh¹⁴⁵

 

Gegroeit door regen, ryst veel hooger dan hy plagh,

 

En stroomt met wielingen, onmooglyk door te waeden.¹⁴⁷

 

De sterke Nessus quam by Herkules, beladen

 

Om zyne nieuwe bruit, geensins voor zich belaên.^148-49

150

De veerman, grof van leên, wadkundigh, sprak hem aen:¹⁵⁰

121-22 Ov.: ‘de godin des overvloeds (Bona Copia; in oude uitgaven zonder hoofdletters) is nu rijk door mijn horen’; vgl. de aant. bij Schrev.

124 Ten jaghtreie opgeschort; Ov.: ‘opgesch. op de wijze van Diana’.

127 applen is een 3e lez., voorafgegaan door 1. applen, 2. appels; vgl. Bk. X, vs. 503; tyt; over 't m. en vr. gebruik zie Hoogstr.-Kluit; Bk. VIII, vs. 812.

130 jeught; Theseus met zijn gezellen; zie Bk. VIII, vs. 766-vlg.

132 onweêr; vgl. Bk. VIII, vs. 653.

135 voortaen: van toen af aan.

136 1e lez. van 't hooftcieraet; gewijzigd wegens 't volgende van.

137 voort: overigens.

+ [Randschrift:] Nessus avontuur en doot.

139 ondier Nessus; Ovid.: ‘woeste Nessus’ (ferox; vgl. Lat. fera, ‘wild dier’); hij was een Centaur; vgl. vs. 168 ondier, voor biformis, ‘tweevormige’; mede in de zin dat hij ook 't slachtoffer werd van zijn liefde tot D.; (vgl. het bij Bk. VIII, vs. 1174 over ander opgemerkte); echter had dit feit reeds eer plaatsgegrepen (Lat. perdiderat); ten leste heeft dus betrekking op het eind van zijn dagen en verrichtingen.

140 door: ter oorzake van.

141 Over vlug 'n aardige opmerking van Bi.: ‘alle nutloos toevoegen vertraagt’.

143 trefte; 1e lez. trof; de zw. vorm ook Dl. I, 147: 84; niet bij Van Helten; andere vbb., niet uit V., bij H.; het woord is Mnl. nog zeldzaam, en daar meest of altijd zwak; onjuist daarom Nauta, Bredero blz. 66: ‘verloop naar de zw. conjugatie’; beide praeterita ook in de Statenvert. (Heinsius, blz. 61).

144 vaderlant; Ov.: ‘vaderstad’, nl. Tiryns in Argolis, waar Herc. was opgevoed.

145 Vgl. bij vs. 33; Euenus; rivier in Aetolië, ook Lycormas geheten (Bk. II, vs. 331).

147 wielingen; H.; door te waeden; bij lantstroom (zo altans in 't Lat.).

148-49 beladen Om....; voor....; 1e lez.: beladen Voor.... bruit, en niet....

150 wadkundigh: bekend met de doorwaadbare plaatsen; vgl. Dl. II 549: 300; III 224: 690.

[p. 710]

 

Laet ik haer zetten door den stroom aen d'overzyde.

 

Alcides, ga uw' gang, zwem heen. toen gaf hy blyde^151-52

 

De Kalidoonsche bloem, voor stroom en hem vervaert,¹⁵³

 

En dootsch in 't aengezicht, aen Nessus 't menschepaert.

155

Helt Herkules, zoo zwaer de wapens 't lichaem prangen,¹⁵⁵

 

Met zyne leeuwenhuit en koker vast behangen,

 

[Want knods en krommen boogh had hy met zyne hant

 

Gesmakt aen d'overzy des vliets op 's oevers kant]

 

Sprak tegens Nessus: laet ons rustigh overzetten,

160

Dewyl ik ree begon. hy laet zich niet verletten,^159-60

 

Noch polst den lantstroom niet waer die wat zachter gaet,

 

En wil zich zelven met geen' pols noch watermaet

 

Behelpen, om te zien waer 't maklykst vall' te waden.^161-63

 

Nu was hy over, nam zyn' boogh, en hoort beladen

165

De stem van Dianier, toen Nessus 't lieve pant

 

Verkrachten woude, ontvonkt van geilen minnebrant.¹⁶⁶

 

De helt riep daetelyk: waer voert u 't valsch betrouwen

 

Op uwe snelle vlugt? o ondier, 't zal u rouwen.

 

Ik zegge u, geef gehoor: ontvoer ons liefste niet,

170

Ons eigendom. indien gy ons het minste ontziet,¹⁷⁰

 

Uw vaders pynrat leert schoffeeren bitter boeten,¹⁷¹

 

En al betroutge u op de snelle paerdevoeten,

 

Noch kuntge ons niet ontvliên. ik volge u op den hiel,

 

Niet met myn voeten, maer een wonde in uwe ziel.¹⁷⁴

175

Het ondier, passende op geen dreigement noch stoffen,

 

Wort met een' scherpen flits in zynen rug getroffen.

 

De weêrhaek van het punt steekt hem ten boezem uit,

 

Dat daetlyk uitgerukt, zoo vlieght het bloet, en spuit¹⁷⁸

 

Van voor en achter, smet hem vuil met moortvergiften¹⁷⁹

180

Der poelslang. Nessus schept dit bloet uit dolle driften

 

Ter wraeke, heet verrukt, en spreekt by zich al stil:

 

Wy zullen wraekeloos niet sterven: 't ga zoo 't wil.

 

Hy doopt zyn hemde in 't bloet, en geeft het zyn geschaekte,

 

Op dat verkoelde min door dees schenkaedje blaekte.

185

Terwyl verloopt veel tyts, en al de werrelt spreekt

151-52 De tegenstelling tussen haer en Herc.-zelf komt niet uit; hy; nl. Hercules.

153 hem; nl. Nessus.

155 wapens; Ov. spreekt (in verband met vs. 157) alleen van pijlkoker en leeuwehuid (van de Nemeïese leeuw; vs. 281).

159-60 rustigh: onversaagd. Ov. bedoelt, dat hij reeds met 't overwinnen van rivieren begonnen is (Acheloüs); zich niet verletten: zich door niets ophouden.

161-63 pols, watermaet (enig peilmiddel), waden (vgl. vs. 152) niet bij Ov.: ‘hij zoekt niet waar de stroom 't kalmst is, en versmaadt het zich door gedienstige golven te laten aan land dragen’; behelpen: bedienen; vgl. Bk. VII, vs. 1089.

166 In de 1e lez.: wou schaeken; vgl. Bk. VIII, vs. 1153.

170 het minste, d.i. niet.

171 vader; nl. Ixion; vgl. Bk. IV, vs. 625.

174 in uwe ziel: dodelik.

178 dat.... uitgerukt; absol. constr. met een betrekk. vnw. als onderwerp; vgl. vs. 340.

179 vergiften; vgl. vs. 96.

[p. 711]

 

Van Herkles dapperheên, door stiefmoêrs haet gequeekt.

 

Hy was verwinner van het maghtige Echalye,¹⁸⁷

 

En wyde op Ceneus, in zyn schoonvaêrs heerschappye,

 

Jupyn uit dankbaerheit een offerhande toe.^188-89

190

De Faem, d'aenbrengster, en noit snaterbekkens moe,

 

Verklikkende al wat beurt en niet gebeurt, en waerheit

 

Met logen mengende, en de duisternis en klaerheit¹⁹²

 

En licht te voorschyn brengt, en niet verheft tot iet,

 

Blaest Dianier in 't oor hoe, haer tot echtverdriet,

195

Alcides met Iool zich zelven hebb' vergeeten.

 

De minnaerin verbaest, toen dit wert uitgekreeten,¹⁹⁶

 

Geloofde 's mans vryaedje, en geeft in 't eerste uit schroom¹⁹⁷

 

De traenen, staende in 't oogh, den vollen vryen toom.

 

Zy schreit haere oogen en het hart uit, smilt van rouwe.¹⁹⁹

200

Ten leste spreektze: hoe wat schreie ik? deze vrouwe,

 

Zyn boelschap, schept slechts vreugt en wellust uit myn' druk.²⁰¹

 

Wy zien ons leedt te moet; laet ons een ander stuk,²⁰²

 

Een' loozen vont by tyts, eer 't iemant ons belette,

 

Gaen neemen by der hant, eer deze ons bedde smette.

205

Hoe zal ik klaegen, of dit zwygen? ga ik best²⁰⁵

 

Naer Kalidon, of toeve ik liefst in dit gewest?²⁰⁶

 

Zal ik ten hove uitgaen, en dit niet anders stuiten?²⁰⁷

 

O Meleager, ga ik liefst my zelf te buiten,

 

Gedenkende dat ik, uw zuster, ook uit smart

210

Als zy, een wraekstuk broey, zoo groot als eenigh hart^208-10

 

Verongelykt bedenkt: zoo groot een kuische vrouwe

187 Koning Eurytus van Oechália had zijn dochter Iöle als prijs in een wedkamp uitgeloofd; toen de winnaar Herc. haar nochtans niet kreeg, verwoestte hij de stad, en zond Iöle als slavin zijn vrouw toe; vgl. Dl. IV, de 9e Heldinnebrief, en Herkules in Trachin.

188-89 Ov.: ‘aan Jupiter Cenaeus’; Cenaeum, een landtong op Euboea, met een Jupitertempel; vgl. Herk. i. Tr. Inhoudt, en vs. 229.

192 en de; men verwacht en die (H.); 1e lez.: en de; 2e: en die; ten slotte weer en de, wschl. vs. 192 b met 't onmiddellik voorafgaande parallel stellend, en geen acht gevend op de voortzetting in vs. 193a; de passus is overigens zeer verwaterd.

196 minnaerin; Wdb. N.T. kent alleen dit voorb.; de 1e lez. minnaeres kennelik gewijzigd om 't verwijt te ontgaan, dat Van Lenn. nochtans V. zou maken, dat hij nl. dit woord bezigde voor een echte vrouw; vgl. Bk. VIII, vs. 1061; Lat. amans, ‘de minnende (vrouw)’; verbaest: ontsteld; toen.... uitgekreeten; nl. door de Faam (perterrita famà).

197 's mans: van haar man; uit schroom: verschrikt; vgl. Bk. VIII, vs. 1008.

199 Vgl. over deze ‘krachtige uitdrukking’ H.; Bi.; Ov.: ‘zij liet haar smart in geween uitstromen’ (diffudit).

201 schept; bij Ov. de toekom. tijd: ‘zal zich verheugen’.

202 wy.... te moet; d.i. het zal mij spoedig genaken.

205 hoe.... zwygen: hoe zal ik doen, (zal ik) klagen of zwijgen.

206 naer Kalidon; versta ‘terug’; toeve: blijf.

207 en.... anders (1e lez. liever) stuiten; Ov., volgens een betere lez.: ‘zal ik 't huis (voor haar) ruimen, dan wel, indien ik al vérder niets doe, mij verzetten?’ Maar de zin van V.'s woorden is: ‘zal ik heengaan, en niet op 'n andere wijze dit onheil keren?’ ac sic nihil amplius obstem: ‘en zo geen verdere weerstand bieden’.

208-10 Mede in verband met het daareven gezegde, schijnt Of, Meleager beter te passen; aan een verschrijving is echter niet te denken (Lat. Quid si me, Meleagre); de tegenstelling is aanwezig, maar niet uitgedrukt; gedenkende.... broey: versta: ‘en beraam, gedachtig dat ik uw zuster ben, een wraakstuk’; als zy; niet bij Ov.; deze doelt op Meleager's wraak, Bk. VIII, vs. 604-vlg.; op z'n best (vgl. V. Ln.) dacht V. aan hun beider moeder Althea, zie Bk. VIII, vs. 616-vlg.; wschl. verschreven voor als gy.

[p. 712]

 

Met moorden van een boel vermagh uit bittren rouwe.

 

Haer zinnen zwindelen verbystert heene en weêr.²¹³

 

Zy vint voor eerst geraên 't bewaerde hemt, weleer⁺²¹⁴

215

In Nessus bloet geverft, haer' man, van liefde dronken,

 

Te zenden, om hierdoor verflaeude min t'ontvonken.

 

Wat geeftze onweetende bo Lichas, niets bewust!²¹⁷

 

De droeve geeft het hem al smeekende en ontrust,

 

Zich zelve ten bederve, uit yver aengedreven,

220

Belast het haeren man op staenden voet te geven.

 

De helt aenvaerde dit onweetende onbelaên,²²¹

 

En trekt het moortvenyn van Lernes poelslang aen.

 

Hy smyt het wierook in d'opgaende vlamme, stouter

 

Op dees schenkaedje, en giet den wynkelk op het outer.

225

't Venyn wort heet. het vier versmilt de kracht in een,⁺²²⁵

 

En spreit dit helsch vergift door al de klamme leên.

 

Hy kropt zyn weedom in, en jammeren en steenen

 

Door zyn hardtvochtigheit, gelyk hy plagh voorheenen:²²⁸

 

Maer als het weedom styght ver boven zyn gedult,²²⁹

230

Stoot hy het outer om, huilt overluide, en brult,

 

Dat het van Eta klinkt door bosschen, beemden, landen.²³¹

 

Nu rust hy niet, maer pooght vergeefs met beide handen

 

't Vergiftigh offerhemt te scheuren van zyn lyf:

 

Doch onder 't scheuren scheurt hy 't vel. 't gewaet blyft styf

235

['t Verhael luit schendigh] aen de borst en lenden kleven.²³⁵

 

Het is vergeefs gescheurt: de leden wederstreven,

 

En zien gevilt, gelyk 't gebeente sterk en grof.

 

Het bloeden sist en kist in vier, en assche, en stof,²³⁸

 

Als gloeiende yzer, in den koelbak diep gesteeken.

240

Het bloet kookt door 't venyn van 't kleet, hem aengestreeken.²⁴⁰

 

Het houdt geen maet. de vlam verslint het ingewant,

 

En 't blaeuwe zweet zypt neêr van 't lichaem in dien brant.²⁴²

213 zwindelen; H.

+ [Randschrift:] Dianier zent Herkules het hemde.

214 voor eerst: als 't eerste, tevens beste; Ov.: ‘boven al die plannen gaf zij er de voorkeur aan (praetulit) enz.’

217 onweetende bij ze; niets bewust bij bo (bode) Lichas; het uitroepteken is uit een vraagteken gewijzigd; zo ook Bk. VII, vs. 781, vs. 1021; omgekeerd hier vs. 1051.

221 onbelaên: onbekommerd.

+ [Randschrift:] Herkules lyden.

225 wort heet; altans warm, door 't vuur en de lichaamswarmte, en daardoor weer werkzaam.

228 hardtvochtigheit: kordaatheid (met name ten aanzien v. pijn).

229 het weedom; V. weifelde t.o.v. het genus; 1e lez. de w.; zo ook vs. 407 1e lez. dien w.; ook vs. 227 is weedom onz. (1e lez. den; 2e het); gedult: lijdenskracht.

231 Oeta; gebergte in 't zuiden v. Thessalië; dat Herc., toen hij de dood voelde naderen, zich naar Trachis, en vandaar naar de Oeta had laten brengen (vgl. Herk. in Tr.) wordt ook bij Ov. niet verteld, evenmin dat Deïanira zich doodde.

235 schendigh: jammerlik.

238 in vier.... stof; toevoeg v. V., die daarbij denkt aan het omgestoten outer.

240 kookt; over kooken voor ‘eene sterke beweeging en driftigheid’ H.; hem aengestreeken wordt opgehelderd door de 1e lez.: venyn als vet hem aenge- (sic); aengestreeken is dus ongeveer: aan 't lijf geplakt.

242 blaeuwe zweet; Lat. caeruleus, ‘donker’ door de bijmenging van het gif.

[p. 713]

 

De zenuwen, geblaekt en droogh, aen 't lichaem, kraeken.²⁴³

 

Het merregh smilt in 't been, verteert allengs door 't blaeken.

245

Hy heft de handen op ten hemel, roept verwoet:

 

O wreede Juno, nu verza uw wreet gemoedt

 

Met onze nederlaeg. verzadigh u daer boven

 

Met ons bederf. verquik uw oogh, van asch bestoven,²⁴⁸

 

Met myne jammeren: of zoo een vyant noch

250

Om zynen vyant zich ontfarm' [want ik ben toch

 

Uw vyant] zoo verdelgh myn ziel van pyn gemartelt,²⁵¹

 

En lang gehaet, en die door alle elenden spartelt,

 

Waertoe haer 't nootlot schiep. ik zal op uwen wenk

 

De doot aenvaerden voor een treffelyk geschenk,

255

Van stiefmoêrs eige hant, wie 't past ons dit te geven.²⁵⁵

 

Beroofde deze hant hierom Buzier het leven,²⁵⁶

 

Die met der vreemden bloet besmette altaer en kerk?

 

Ontrukte ik dan hierom Anteüs, elk te sterk,⁺

 

Den gront der aerde, die hem steef met nieuwe krachten?^258-59

260

Heeft my 't dryvoudige gestalte des geslaghten

 

Gerions, in het ryk van Spanje, niet vervaert,

 

Noch een dryhoofdigheit des helhonts, helsch van aert?^261-62

 

O krachtige armen, kost gy niet de horens breeken

 

Des worstelenden stiers? gansch Elis en de streeken^263-64264

265

Van Stimfalus, en 't groot en woest Parteensche wout²⁶⁵

 

Getuigen van uw maght. uw vroomheit praelt in 't gout

 

Des kostelyken riems, die Amazoone onttogen,²⁶⁷

 

En d'appels tuigen 't, die de draek met waekende oogen²⁶⁸

 

Niet kon bewaeren. geen gewelt van 't menschepaert²⁶⁹

270

Kon my weêrhouden, noch het zwyn, dat niemant spaert,²⁷⁰

243 zenuwen: spieren (nervi).

248 bederf: ondergang; van asch bestoven; toevoeging van V.; vgl. vs. 238; 1e lez. oogen met dien oven En myn geheel (?) bederf.

251 verdelgh myn ziel: ontneem mij 't leven (animam).

255 b Wijl stiefmoeders hun stief kinderen vaak slecht gezind zijn.

256 Busiris, kon. v. Egypte, doodde de vreemdelingen, bij het altaar van Jupiter.

+ [Randschrift:] Herkules daeden.

258-59 Antaeus, 'n reus, zoon van Neptunus en de Aarde, die niet gedood kon worden, zolang hij in aanraking bleef met zijn moeder; steef; vgl. Bk. III, vs. 770; Bk. V, vs. 192.

261-62 Geryones, een herder en reus op 't eiland Erythéa bij Cadix, met drie lichamen-en-hoofden, door Hercules gedood (geslaghten); de vorm Gerion berust op verkeerde interpretatie v.d. 2e nv. Geryonis; heeft.... niet vervaert; de zin dezer vragen is bij Ov. niet, zoals V. 't verstaat, een beroep op zijn vroegere daden, maar de (rhetoriese) twijfel, of ze, gezien zijn huidige toestand, wel werkelik door hem verricht zijn; in de trant van V.'s vragen bevat vs. 261-62 een ontkenning te veel of te weinig; maar V.'s niet is aan Lat. nec te wijten.

263-64 Dit heeft niet op Acheloüs betrekking (breeken is ook onjuist voor pressistis: hebt gij dwingend vastgegrepen), maar op een door Neptunus tegen Minos gezonden stier.

264 Het nu volgende in de door V. gevolgde lez. niet meer in vraagvorm; Elis, waar Herc. in één dag de stal van Augias reinigde.

265 Stymphalus, meer in Arcadië; Herc. doodde daar roofvogels. In het Partheniese woud ving hij het hert van Diana.

267 die, aanw. vnw.; Amazoone, nl. Hippolyte, de koningin der Amazonen, in Cappadocië.

268 De Hesperiden-appels; vgl. vs. 283; Bk. IV, vs. 876-vlg.

269 menschepaert; Ov.: ‘Centauren’, in Arcadië nl., toen zij het gastvrij onthaal door de centaur Pholus wilden verhinderen; vgl. Bk. XII, vs. 680-vlg.

270 Het Erymanthiese zwijn; dat Arcadië door V. woest geheten wordt, zal komen doordat Ov. 't zwijn vastator, ‘verwoester’ noemt.

[p. 714]

 

In woest Arkadie. het kon geen poelslang baeten

 

Zich op 't hergroeien en den aenwas te verlaeten

 

Van haer' geknotten hals, wiens kracht verdubbeleert.²⁷³

 

Wat baete my te zien den dwingelant verneêrt²⁷⁴

275

In Tracie, die in dat gruwelyk geweste

 

Zyn paerden met versch bloet van vreemdelingen meste,²⁷⁶

 

De krib met rompen van hun lichaemen verkropt,²⁷⁷

 

En dat ik dezen stal, vol ongediert' gepropt,²⁷⁸

 

Met al de paerden, en dien dwingelant vertrapte?²⁷⁹

280

Met deze vuisten kneusde ik, toen zyn kracht verslapte,²⁸⁰

 

Den sterken boschleeu van Nemea, Kakus me,²⁸¹

 

Het moortgedroght, waervoor de Tiber schrikte aen zee.

 

Ik hebbe op dezen hals den hemelkloot gedraegen.²⁸³

 

Jupyns gemael, zoo streng, wert moe van my te plaegen²⁸⁴

285

Met nieuwe toghten. ik bleef even onvermoeit

 

In 't volgen van haer' last: maer nu hier door gegroeit,^285-86

 

Berytme een versche plaegh, met geen gewelt te keeren,²⁸⁷

 

Noch geene dapperheên, noch wapen af te weeren.²⁸⁸

 

Een alverteerend vier rydt door de longe heen,

290

En weitme inwendigh af door alle myne leên.

 

Het gaet Euristeus wel: en vint men die gelooven²⁹¹

 

Dat d'onbepaelde maght der goden heerscht hier boven?

 

Zoo spreekende stapt hy gewont op Etaes kruin,

 

Gelyk een tyger, die met eenen jaghtspriet schuin²⁹⁴

295

Gedreven in de rib, dien omvoert door gehuchten²⁹⁵

 

En bosschen, en wiens wraek de jaeger quam t'ontvlugten.

 

By wylen zoutge hem zien kermen overluit,²⁹⁷

 

By wylen sidderen, of 't hemde van zyn huit

 

Afrukken, balken los en overhoop zien smyten,

273 b. Doordat nl. voor iedere afgehouwen kop er twee in de plaats kwamen.

274 Wat baete my: wat heeft 't mij (nu achteraf gezien) gebaat; min juist; voor Lat. quid, cum enz.: ‘maar wat meer is, heb ik niet gezien enz.’; vgl. Bk. XIII, vs. 427; X, 874-75; dwingelant, nl. Diomedes.

276 paerden; ten getale van vier.

277 Hangt af van te zien in vs. 274.

278 vol ongediert' gepropt; een hinderlike toevoeging; ongediert' voor de paarden.

279 vertrapte; over (ver)trappen, trappelen c.a., H.

280 Niet met de vuisten, maar door de druk van zijn armen.

281 Nemea, stad in Argolis; vgl. vs. 155; Cacus, zoon v. Vulcanus, 'n rover op de Aventijn, had aan Herc. zijn runderen ontstolen; vgl. Dl. VI, blz. 832-vlg.

283 Terwijl Atlas voor Herc. de Hesperiden-appels haalde, droeg deze in diens plaats het hemelgewelf.

284 plaegen: kwellen.

285-86 ik.... last; Lat. ego sum indefessus agendo; vgl. Dl. II, 765; hier dóór gegroeit: door dit alles met goed gevolg heen gekomen.

287 beryt; uitdrukking aan 't geloof aan nachtmerrie's e.d. ontleend; vgl. Bk. III, vs. 851; ook van de koorts gezegd, vgl. Dl. II, 516: 160, en rydt, vs. 289, 406; Bk. XI, vs. 560.

288 Voor het niet-herhalen der praepositie vgl. Bk. IV, vers 407; vs. 555; X, vs. 186.

291 Het.... wel; in schreeuwende tegenstelling nl. tot Hercules; Eurystheus, zoon van Sthenelus (vs. 381), en kon. v. Mycene; vgl. vs. 24.

294 1e lez. Gelyk een dolle stier (naar de lez. taurus, als bij Farnab.; Schrev.: tigris).

295 gehuchten: velden; vgl. Dl. I, 205: 704.

297 zien kermen overluit; Ov.: ‘zuchten zien slaken’.

[p. 715]

300

En tegens bergh en rots vertorent hooren kryten,

 

De handen heffen naer den hemel, vaders borgh.³⁰¹

 

Hy ziet'er Lichas stil en bevende, en van zorgh³⁰²

 

In eene rotsspelonk geschoolen nederzitten.

 

Toen dol van weedom sprak hy, brandende van hitten:³⁰⁴

305

Hoe, Lichas, brogtge uw' heer 't geschenk, dat hem vermoort?

 

Zult gyme moorden? hoe! maer Lichas op dat woort

 

Besterft, en beeft van angst, en wil met nedrigh smeeken,

 

De knien omhelzen, en verbaest zyne onschult spreeken,³⁰⁸

 

En vout de handen: maer verwoede Alcides rant

310

Hem aen, en slingert den gegreepen met de hant^309-10

 

Dry vierwerf om en om, en smakt met kracht hem, sneller

 

Dan eenigh slingerschut, afgrysselyk en feller³¹²

 

Naer 't bare Eubeesche strant. daer blyft hy tusschen lucht³¹³

 

En water hangen, styf versteven in de vlugt.

315

Gelyk de regen, door den noortwint hardt bevroren,

 

Waeruit de sneeuvlok en de hagel wort geboren,

 

Op een gekluwent, en de hagel runt aen een:

 

Zoo styf wordt Lichas met Alcides armen heen-⁺

 

Gesmeeten, dootsch van schrik. is 't waer 't geen d'ouden dreven,

320

Geen vochtigheit is in 't verhardt gebeent' gebleven.^315-20

 

Dees korte zeeklip steekt hier in d'Eubeesche wyk

 

Te water uit, en schynt een' menschenvorm gelyk.

 

De zeeliên schroomen noch dees strantklip op te treden,

 

Als ofze voelde, en zy heet Lichas noch op heden.

325

Maer 's dondraers afkomst, groot van naem en faeme, houwt³²⁵

301 borgh: burcht.

302 Vgl. met dit gedeelte weder Herkul. i. Trachin, vs. 764-vlg.; zorgh: angst.

304 hitten; is op te vatten als een verlate zwakke datief, zoals ze bij Vondel in zijn vroegere tijd, later zeldzaam (Van Helten I blz. 62-vlg.) voorkomen; rijmshalve.

308 onschult: verontschuldiging; het omvatten der knieën is een smeekgebaar.

309-10 vout de handen; niet bij Ovidius, en in strijd met vers 308; rant hem aen: gaat hem te lijf; den gegreepen; vgl. Dl. I, 781: 2.

312 feller: heel heftig; vergel. voor dergelijk komparatiefgebruik (in rijm!) Dl. II 292: 1164; Bk. VI, vs. 864. Een juiste opmerking van Bi.: ‘Het is zonderling, hoe dikwijls Vondel in dit werk door epitheta de kracht, aakligheid, of drift tracht uit te drukken, die bij Ovidius in de zaak of daad zelve ligt’.

313 naer.... strant: in de richting van Euboea; Ov.: in Euboicas undas (golven), waarmee ook (zie 't vervolg) enkel de richting of de bedoeling is gemeend; bare strant; vgl. Bk. I, vs. 52; H. uitvoerig over baer, bar; op te merken dat V. eerst baere schreef; vgl. Bk. I, vs. 52, vs. 355; IV, vs. 719, e.e.

+ [Randschrift:] Lichas in een steenrots.

315-20 Bij Ov. ontstaat uit de regen door stolling de sneeuw, en uit de sneeuw door verharding de hagel; met op een gekluwent (mole rotatis) wil V. zeggen, dat de sneeuw in zijn warreling vast, d.i. tot hagel, wordt; en.... aen een: en zodoende zich de hagel aaneenkorrelt (glomerari); hardt in vs. 315 is misplaatst; runnen; vgl. Bk. IV, vs. 793; Alt. geh. II 1137. De bedoeling is: den regen gelijk, die [geleidelik verhardt], zo verhardt L., doordat hem, nadat hij krachtig (styf) is weggesmeten, onder die beweging door de schrik alle vocht is uitgedroogd; heen-Gesmeeten; vgl. over dergel. afbreking H., ook op Bk. I, vs. 869; en hier vs. 1050 (waar hij de schrijfwijze minder goed noemt, daar heen bij hier behoort), Bk. X, vs. 643; 1e lez. door Alcides arm alleen; dreven: beweerden.

325 's dondraers afkomst: Hercules, Jupiters zoon; houwt: laat houwen.

[p. 716]

 

Op Ete boomen, tot een lykvier opgebout,³²⁶

 

Beveelt dat Peans zoon, helt Filokteet, de stoker

 

Van 't lykvier, zich verzie met zynen boogh, en koker,³²⁸

 

En pylen, anderwerf op Priams borst gekant.³²⁹

330

Dees steekt door Herkles last het lykhout flux in brant.

 

De vraetigheit der vlam ging op uit Etas weide,³³¹

 

Daer hy de leeuwenhuit groothartigh over spreide,³³²

 

En zynen sterken hals ter neêr leide op de knods,³³³

 

Ook met geen' andren zwier, dan of hy fier en trots,³³⁴

335

Het hooft met groen bekranst, zich zette aen offerkroezen.³³⁵

 

De vlammen neemen toe, en gaen om 't lichaem soezen,³³⁶

 

En teeren kraekende op des helts geruste leên³³⁷

 

En lichaem, dat geen leet noch gloet te vreezen scheen.

 

De goden staen beducht, voor hem, die 't quaet kon toomen

340

Op d'aerde, dat om hoogh by Jupiter vernomen,³⁴⁰

 

Zoo sprak hy, met een bly en helder aengezicht,

 

Hen aen op deze wys: o goôn, dat gy zoo licht³⁴²

 

Bezorght zyt heeft myn hart verheught, nu alle volken,

 

Uit dankbaerheit zyn' lof verheffen aen de wolken,

345

My eeren, als hunn' heer en vader, en gy d'eer

 

Begunstight van myn' zoon: want schoon hy viel ter neêr,^343-46346b

 

En hem dit wedervoer, na zoo veel brave daeden,³⁴⁷

 

Nochtans verbint het my, te meer om hem beladen:³⁴⁸

 

Doch om geen vroomen, door een ydle vrees vermant,

350

Te wenden van de deught, zet rustigh dezen brant^349-50

 

Uit uwe zinnen. hy, zoo braef in alle stryden,

326 boomen,.... opgebout, d.i. die vervolgens worden opgestapeld; de constr. niet naar voorbeeld v. 't Latijn.

328 zich verzie met zynen (Hercules') boogh enz.; 1e lez. hem verzie; Lat. ferre, wat ‘brengen’ (aan Herc.), maar ook ‘dragen’ (door Philoctetes) kan betekenen; Vondel bedacht blijkbaar, dat Ph. de wapens erfde; vgl. Bk. XIII, vs. 68-vlg.

329 anderwerf enz.; die later ten tweedenmale tegen Priam gericht zijn (Ov. ‘tegen 't Trojaanse rijk zouden worden’); vgl. Bk. II, vs. 330; de 1e maal was, toen Herc. Troje verwoestte (echter was toen nog niet Priamus, maar diens vader Laomedon, koning; vgl. Bk. XI, vs. 277-vlg.; 1e lez.: pylen, die noch eens ten dienst van Troje staen); voor de 2e maal zie Bk. XIII, vs. 68-vlg.

331 Een fraai vers; ofschoon Lat. agger (hier ‘brandstapel’) als ager misduid schijnt.

332 daer... over, nl. over het brandend lijkhout; hy: Hercules.

333 Voorbeeld van vrije aansluiting aan een voorafgaande relatieve zin.

334 zwier: gelaatsuitdrukking (vultus); vgl. Bk. VII, vs. 689; Dl. V, 301: 708.

335 offerkroezen; Ov.: ‘met wijn gevulde bekers’.

336 soezen; vgl. Bk. VII, vs. 169; H. (‘om 't geluid, dat een sterke vlam te weeg brengt, uit te drukken’); Bi.

337 geruste: kommerloze.

340 dat: hetgeen; vgl. voor de constructie vs. 178; 1e lez. 't wellek by godt J.

342 Hen; vgl. bij Bk. II, vs. 116; licht; niet-passende toevoeging.

343-46 nu alle.... en vader; Ov.: ‘dat ik genoemt worde een heersser en vader van dankbare onderdanen’ (Valent.); V. is op 'n dwaalspoor geleid door populi, ‘volk’, hier voor: de goden.

346b Versta: ofschoon hij het was, die enz.

347 hém dit wedervoer; dit is de liefde der goden.

348 verbint; Bk. VII, vs. 245.

349-50 ‘Opdat geen welmenenden door ongegronde vrees (voor een rampspoedig einde van Herc.) zich van 't goede afkeren’; de vertaling is foutief; fida pectora slaat op de goden: ‘opdat uw trouwe harten zich niet door ijdele vrees ontstellen’; rustigh: flinkweg.

[p. 717]

 

Zal by dit brandend vier geen scha noch hinder lyden,³⁵²

 

En dit verslint niet meer door gloeiendige vlam

 

Dan slechts het lichaem, dat van moeders zyde quam.

355

Zyn vaders deel blyft vry van alle sterflykheden.

 

Het vier verslint dit niet. na'et afscheit van beneden⁺

 

Zal ik 't ontfangen in den hemel, en betrou³⁵⁷

 

Dat dit al 't godendom verheught in ons gebou:

 

En of hier iemant van den hemelraet wou klaegen,³⁵⁹

360

Om 's heks vergodendom, en door zyn dwers mishaegen³⁶⁰

 

Dit Herkles weigerde door nyt en onbescheit,³⁶¹

 

Die weet', zyns ondanx, dat die loon hem is bereit,

 

Naer zyn verdiensten. dit bewilligden de goden,

 

En Juno scheen hiermee te stemmen ongeboden:

365

Doch zy gaf evenwel in 't ent met haer gelaet

 

Te kennen dat Jupyns slotrede hierop slaet,^365-66

 

En hy haer had gemeent. het vier verteert al 't sterfelyk.

 

Niets schiet'er over van Alcides dan 't bederfelyk,^367-68

 

Dat naer de moeder zwymt. de helt in 't hemelsch ryk

370

Behoudt den omtrek, die den vader is gelyk,^368-70

 

Als een herbore slang, die d'oude huit kan stroopen,

 

En weder schittren, in haer nieuwe schub gekroopen.

 

Zoo leefde Herkules door zyne onsterflykheit.

 

Toen dees de zwakke leên des doots hadde afgeleit,

375

Begon hy grooter en veel heerlyker te worden,

 

En goddelyker en vereeuwight in zyne orden.^371-76

 

d'Almaghtige verheught, verwellekomt den zoon,

 

Gegreepen in een wolk, en steil naer 's hemels troon,

 

In 't ryk der starren met vier paerden opgevaeren.

380

Hierop voelde Atlas flux den hemellast verzwaeren.³⁸⁰

 

Euristeus, Stenels zoon, was noch geensins bedaert

 

Van zyne gramschap, en vervolghde, wreet van aert,

352 by: door.

+ [Randschrift:] Hercules wort een godt.

357 ontfangen: opnemen.

359 iemant; vgl. vs. 364.

360 vergodendom; door H. afgekeurd, ‘omdat geen woord, eindigende in Dom, begint met het voorvoegsel Ver’; naar de formatie had V. godendom kunnen zeggen (‘doch het woord Godendom is in deeze betekenis noit gebruikt’); vergooding was ‘een greep te kort’; kennelik wilde V. met het buiten rechte analogie staande woord toestands-, en verbaal begrip combineren; formaties als besnedendom (Van Helten I blz. 72) zullen, naast godendom, van invloed zijn geweest; vgl. nog niet bedroevers Dl. II 199: 2038.

361 onbescheit: onbehoorlikheid.

365-66 ‘Zij had, men kon 't haar goed aanzien, zeer wel begrepen dat enz.’; hierop; minder juist voor: op haar gezindheid.

367-68 1e lez. sterflyk: bederflyk; vgl. Bk. VIII, vs. 666-vlg.

368-70 Ov. zegt juist, dat er niets aan hem overbleef van hetgeen hij aan zijn moeder ontleende; V. bedoelt (zie het vervolg) dat alleen wat hem als zoon van Jupiter kenbaar maakte, hem bijblijft in zijn nieuwe staat; schiet over: blijft achter; voor omtrek, als ‘hoofdlijnen van een gelaat’ vgl. Dl. II 781: 322, Dl. III 171: 425; Wdb. X, 639.

371-76 Om aan Ov.'s bedoeling te beantwoorden, zou met Als een nieuwe zin moeten beginnen ('t 1e deel der vergelijking; 371-72), vervolgens na 373 'n komma moeten staan, terwijl 375 met en aan 't voorafgaande verbonden behoorde te zijn.

380 Vgl. bij vs. 283.

[p. 718]

 

Den vader in zyn zaet. Alkmeen, nu out van dagen,^382-83

 

Van zorgen afgemat, vont om haer noot te klaegen

385

Niet een dan Iöle, waer tegens zy de ween³⁸⁵

 

Verhaelde van haer' zoons gelede zwaericheên,³⁸⁶

 

De werrelt door bekent: en Hillus, noch bevangen

 

Met liefde, had door last des vaders haer ontfangen^387-88

 

In zynen arm en 't hart, uit een oprechte zucht,

390

En zy ging zwanger van een overeedle vrucht,

 

Toen haer Alkmeen aldus bejegende en quam groeten:^391-vlg.

 

'k Wensch dat de goden u met hun genade ontmoeten,

 

Een' lichten arrebeit verleenen, wanneer gy³⁹³

 

Lucyn, de toevlugt van de baerenden, in ly³⁹⁴

395

En noot geraekt, bedrukt ter hulpe roept in lyden,

 

Die my, terwylze noch, om Junoos haet te myden,³⁹⁶

 

Haer stip naer d'oogen zagh, te byster lastigh viel:³⁹⁷

 

Want toen helt Herkules, die grootse en dappre ziel,

 

Ten arrebeit gedoemt, nu stont in zyn geboorte,³⁹⁹

400

Na dat de tiende maent verloopen, 's hemels poorte⁴⁰⁰

 

De zon uitryden liet, stont van dien overlast

 

Myn lyf gespannen, dat men zeggen zou, 't gaet vast

 

Godt Jupiter moet van dees draght de vader wezen.

 

Ik kon den arbeit niet verduuren: ja wy vreezen⁴⁰⁴

405

Hieraen te denken in 't verhaelen. door myn leên

 

Rydt noch een koude schrik. 't herdenken aen 't voorheen

 

Is een gedeelte van dat weedom, zonder vlaegen.⁴⁰⁷

 

'k Zat, zeven nachten lang, en zeven volle dagen,

 

In bittren baerensnoot, en afgepynight strek

410

Myn handen naer om hoog, en schreie, by gebrek

 

Van kracht, Lucyn, met bey de baergoôn aen, en trilde,⁴¹¹

382-83 vervolghde.... zaet; die geschiedenis wordt niet verder verhaald.

385 Iöle; vgl. vs. 195; ween: droefheid, ellende; Kil. weene: ‘luctus’; zie Bk. XIII, vs. 456 (hs. ween, uitg. weên).

386 zwaericheên; voor labores: (zware) werken.

387-88 Hyllus, zoon van Hercul. en Deïanira; noch: alsnog, t.w. ná zijn vader (vgl. bij vs. 187); noch.... liefde, toevoeg. v. V.

391-vlg. Toen Alcmene baren zou, verklaarde Jupiter, dat de op die dag geboren knaap eenmaal over zijn verwanten zou heersen. Daarop vertraagde Juno de geboorte van Hercules en verhaastte die van Sthenelus' zoon Eurystheus.

393 arrebeit; vgl. Bk. VIII, vs. 706; Ov.'s ‘mogen zij u de tijd verkorten’ is meer tekenend, in verband met 't vervolg.

394 Lucina; vgl. Bk. V, vs. 415; Ov. bezigt de Gri. naam Ilithyia, zijnde oorspr. 'n verpersoonliking der barensweeën, veelal met Juno Lucina geïdentificeerd, maar hier (zie vs. 396) van Juno onderscheiden; vgl. vs. 411, waar ook Ov. Lucina(m) heeft; in ly: in last (af te scheiden van in lyden vs. 395).

396 noch: aldoor, intussen (?)

397 lastigh viel: hard voor mij was; voor vallen als koppelww. vgl. Bk. IV 214; VI 923; VII 1050; VIII 943.

399 arrebeit, doelt op de zware arbeid die hij zou verrichten.

400 de.... verloopen, absol. constr.; vgl. Bk. VIII, vs. 700; hier echter heeft Ov.: ‘toen de zon in het tiende teken van de dierenriem stond’, d.i. in de tiende maand; Pontanus verwijst naar Plinius (7. cap. 5), die zegt, dat bij de mens de baringstijd variëert tussen de 7e en 10e, of zelfs 11e maand; zie nog Bk. X, vs. 412.

404 vreezen; vgl. Bk. XIII, vs. 493.

407 vlaegen: weeën?; (Weiland: ‘de vlagen eener barende vrouw’); niet bij Ov.; betekent dit: ‘ook zonder herhaling der werkelikheid’? of: ‘zonder de weeën van het eigenlike baren’ (zie het vervolg; echter: vs. 419)? wschl. eenvoudig: ononderbroken (Plantijn: bij vlagen, met poosen).

411 baergoôn; naar de lez. Nixosque pares (N. Heins.; vgl. Farn. in nota); Nixi: godheden der barensweeën; en trilde: al sidderend.

[p. 719]

 

Of zyme van den bant der vrucht ontbinden wilde.

 

Zy quam'er wel, maer om vrou Juno aen de hant

 

Te gaen, en omgepraet my listigh voort van kant

415

Te helpen. als dees hoort dat ik een keel opzette,^414-15

 

Zet zy zich voor de deur by 't outer, en belette⁴¹⁶

 

Het baeren, met de hant gevouwen op den buik,

 

En haer gekruiste knien, en toverrym, ter sluik^417-18

 

Gemompelt binnen 's monts, 't welk 't baeren, ree begonnen,

420

Verhindert. wy in last arbeiden watwe konnen,

 

Verlastren zinneloos de strengheit van Jupyn,⁴²¹

 

Doch vruchtloos, wenschende in die smart verlost te zyn

 

Van 't leven, steenen luide en bitter onder 't kermen,

 

Dat dit de steenen zou beweegen zich t'ontfarmen.^423-24

425

Al Tebes Jofferdom, my helpende in myn smart,⁴²⁵

 

Vertroostme in dezen schyn. myn weedom raekt haer hart.⁴²⁶

 

Galante, een dienstmaeght, zat hier met haer blonde vlechten⁴²⁷

 

Om op te passen, myn geboden te verrechten,⁴²⁸

 

En merkte hoe Lucyn, door Junoos loos bestek,

430

Iet quaets broet. zy de deur en 't opgeslooten hek

 

Dan uit dan innegaende, en op Lucyn gebeeten,

 

Zagh hoe de vroetgodin, by dit altaer gezeten,

 

De handen, armen, en de beenen kruiswys sloot.⁴³³

 

Toen riepze: o wie gy zyt, Alkmene is uit den noot

435

Van 't baeren eens verlost. verbly u met de menschen:⁴³⁵

 

Het gaet mevrouwe, lang gepynight, naer heur wenschen.

 

De vroetgodin, die veel by zwangeren vermagh,

 

Sprong overende, en smeet van schrik op dit gewagh

 

Haere armen los van een. zoo worde ik flux ontslaegen.⁴³⁹

440

Men zegt Galantis loegh om datze Junoos laegen

 

Zoo listigh had verkloekt. de grimmige godin

 

Rant haere vlechten aen met een' verbolgen zin,

 

En sleeptze by het haer den vloer langs heene en weder.

 

Galantis poogende, met kracht gerukt ter neder,

445

Te ryzen, wert van haer belet, die strax de leên⁺⁴⁴⁵

 

Hervormende, elken arm veranderde in een been.

414-15 voort: zonder veel vertoef; van kant helpen; (nog niet alledaags; vgl. Bk. XIII, vers 621).

416 Niet bij, maar op 't altaar.

417-18 De hier genoemde houding was een tovermiddel; Ov.: ‘de vingers als een kam gevouwen’; hant voor 't meerv., vgl. vs. 997.

421 strengheit: genadeloosheid.

423-24 steenen.... steenen; vgl. Dl. II, 731: 1904-1905; bij H. nog een aantal vbb. uit andere schr.

425 Zij woonde met haar gemaal Amphitryon te Thebe.

426 vertroost: bemoedigt; schyn: staat.

427 De juiste vorm is Galanthis, vgl. vs. 440, 444.

428 verrechten; vgl. Bk. IV, vs. 417 onderrechten.

433 Ov.: ‘de armen, met saamgevouwen handen, op de knieën’.

435 verbly. 1e lez. verheugh; allitt. met baeren?

439 ontslaegen; opvallende spelling; vgl. Moller, Ts. 27, blz. 117-vlg.; hier vs. 767.

+ [Randschrift:] Galantis in eenen wezel.

445 strax: terstond.

[p. 720]

 

Haer eerste snelheit bleef, gelykze was te voren.

 

De rug behiel zyn verf. de vorm is nu verloren.

 

Dewyl haer logentael de zwangre door dien vont

450

Ten leste aen 't baeren holp, zoo baertze door den mont,⁴⁵⁰

 

En rent, gelykze plagh, door onze huizen heene.

 

Niet zonder steurenis verhaelde dit Alkmene,

 

En zuchte zwaerlyk om haer dienstmaeghts smert en ween,

 

Een deerlyk onheil, om haer deught en trou geleên;

455

Waerover Iöle schoondochter dees bedroefde⁴⁵⁵

 

Dus dient: o moeder, gy, een al te lang beproefde,⁴⁵⁶

 

Ontstelt u om een maeght, die vreemt is van uw bloet,

 

En haer gedaente mist: wat zultge zeggen, moet

 

Ik u myn zusters smart en ongeval vertellen,^458-59

460

Hoewel het traenen en de rou verbiên te mellen?⁴⁶⁰

 

Drioop, een dochter van Echalie, bemint⁴⁶¹

 

Om haere schoonheit, was myn stiefmoêrs eenigh kint:

 

Want vader heeftme by een andre vrou gewonnen.

 

Myn halve zuster was onnozel vroegh geschonnen

465

Van Febus, die van outs te Delfis antwoort geeft,⁴⁶⁵

 

En Delos erfde, dat op water dryft en zweeft.⁴⁶⁶

 

Myn zuster, dus onteert, in 't ent gelukkigh troude

 

Met heer Andremon, wien dit huwelyk noit roude.

 

Een boschkolk leght'er, dicht met loof gedekt, wiens kant

470

Als duin naer boven loopt, rondom met mirt beplant.

 

Myn zuster, onbewust wat haer zoude overkomen,

 

Quam hier ter stede, om voor veltmaeghden loof van boomen⁴⁷²

 

Te vlechten tot cieraet. de schoone, waert bemint,

 

Droegh eene lieve vrucht, omtrent een jaerigh kint,

475

Op haeren arm, het welk zy met de borsten zooghde.⁴⁷⁵

 

By deze lustkolk, die by hitte noit verdrooghde,

 

Stont by geval een paersse en waterige plant,⁴⁷⁷

 

Die bloeide, en bessen droegh, gewilt van al het lant.⁴⁷⁸

450 b. Een in de oudheid verbreide mening.

455 schoondochter: verwantschapsnamen bij V. vaak zonder lidw.

456 een; vgl. voor dit gebruik van een bv. Bk. III, vs. 805.

458-59 moet ik vertellen: als ik v.; in soortgel. onderstellende bijzinnen is moeten, echter in de verl. tijd, in Zd. Ndl. nog gangbaar (Wdb. N.T. IX 988).

460 mellen: melden; vgl. vs. 1128; Bk. XIII, vs. 567 e.e., telkens in 't rijm; vgl. H.

461 Dryope, evenals Iöle 'n dochter van Eurytus; Echálie, vgl. vs. 187 Echalye.

465 Delfis; voor Delphi; ‘te Delphi’ zou in 't Lat. Delphis zijn, maar vgl. Fenic. vs. 1078 naer Delfis; Bk. XI, vs. 556; antwoort geeft: zijn orakel heeft; bij Ov. noemt zij de náám van de god niet.

466 b. Niet bij Ov., en niet juist; vgl. bij Bk. VI, vs. 263.

472 Aan Ov.' bedoeling zou beantwoorden: ‘nog wel om enz.’

475 Over zoogen, en verwarring daarvan met zuigen, H.

477 Ov.: ‘bloeide een bij 't water groeiende lotus’ (d.i. lotusboom, de dadelpruim); vgl. Dl. VI, 226: 94 loot; paersse; Ov.: ‘purperkleurige’ (nl. ten aanzien van bloesem en vruchten).

478 bessen droegh; onjuist voor: vruchten beloofde; bessen voor bacca(rum), dat hier zoals vaak voor (ronde) boomvrucht staat; gewilt.... lant: van de soort die enz.

[p. 721]

 

Myn zuster plukt'er af een taxke met zyn bloemen

480

Voor 't jonge kint [men moet dien dagh met reên verdoemen]

 

En ik was zelf belust te plukken: maer men zagh

 

Hoe uit den bloesem bloet beneên gedroopen lagh.^481-82

 

Ik zagh, niet zonder schrik en angst, de takken beven:

 

Want oude lantliên ons noch heden reden geven,⁴⁸⁴

485

Hoe Lotos, veltgodin, ontvliedende 't verzoek⁺⁴⁸⁵

 

Des tuingodts, geil van aert, der veltgodinnen vloek,⁴⁸⁶

 

Herschapen in een' boom, dien naem noch heeft behouwen.⁴⁸⁷

 

De zuster niets van haer bewust, nu vol mistrouwen,⁴⁸⁸

 

Wou wyken, en terstont de veltgodinnen gaen

490

Verzoenen, maer de voet bleef vast gewortelt staen.^489-90

 

Zy pooght de wortels met de handen uit te rokken,

 

Maer schokte alleen den top, wort schichtigh overtrokken⁴⁹²

 

Van onder op om hoogh. de taeie schors kleet styf

 

En overtrektze allengs tot aen het middenlyf.

495

Toen scheurdeze de vlecht, de lokken, en de haeren,

 

Maer hielt niet in de hant dan eene hantvol blaeren.

 

De gansche kruin van 't hooft wort overdekt met blaên.⁺

 

Het kint Amfizus, [want dien naem nam 't kleentjen aen⁴⁹⁸

 

Door last van Euritus, den grootvaêr] noch in 't leven,

500

Gevoelde hoe de borst verstyft geen melk wou geven.^499-500

 

Ik stont en zagh bedroeft het wreede schouspel aen,

 

En kon myn zuster, in het uiterste belaên,

 

Niet helpen, en belette uit alle myn vermogen

481-82 men zagh.... gedroopen lagh; Ov.: ‘ik zag bloedige druppels vallen’.

484 Want; Ov.: ‘namelik, zoals enz.’; noch heden; Lat. nunc denique: ‘nu eerst (maar te laat)’.

+ [Randschrift:] Lotos in eenen boom.

485 verzoek; vgl. Bk. VII, vs. 972.

486 tuingodt, nl. Priápus, zoals V. eerst schreef: Van Priapus (onjuiste klemtoon).

487 dien naem; dit zou duideliker zijn, indien V., evenals Ov., in vs. 477 naam v.d. boom (lotus) genoemd had; dan ware ook Bi.'s aanmerking overbodiger, dat men ‘onbevooroordeeld lezend’ Herschapen in een' boom met tuingodt verbindt.

488 de zuster: Dryope; van haer, nl. van de nimf. Dit vers gaf H. aanleiding tot een zeer brede en voor de kennis zijner ideeën zeer leerzame aantekening over mijn Vader (e.d.), de V., Vader; voorts over het gebruik van zijn (haer, hun), de (het), (des zelfs enz.), waarin hij betoogt (tegen Moonen, Nyloë, Verwer), dat zijn enz., bij mogelike dubbelzinnigheid (waarvoor bij H. niet heel veel nodig is) alleen ‘wederkeerend’ mogen gebezigd worden; niet-reflexief gebruike men des zelfs of 't lidw.; vgl. Bk. VII, vs. 191; Verwer oordeelde, ‘dat des zelfs, der zelver wel gebruikt worden in eenen stijl die zeer scherp en naeu luistert, als van uiterste willen, enz., maar datze al te stijf en ongekookt opkomen in eenen stijl van ruimer miltheit’; over de bruikbaarheid van dezelve in verzen bewaart H. het stilzwijgen, maar in een paar korrekties op eigen versregels vermijdt hij het. Van Lelyv. voegt een aant. bij over laaten wy, laat ons e.d. Bi. verwijst voor zijn afwijkend oordeel betreffende zijn en deszelfs, en de constructie van laten naar zijn T. en D. Verscheidenheden. In dit vers ‘moest de zuster zekerlijk zijn, mijn zuster’; vgl. vs. 512, vs. 516; Inhout; onverzelde verwantschapsnamen bezigt V. herhaaldelik ook waar 't naar H.'s regel niet zou mogen; vgl. Bk. VI, vs. 720, 767, 635.

489-90 Wou wyken past 't best bij de lez. v.N. Heins. Ire.... vellet; terstont.... verzoenen; Ov.: ‘tot de nimfen gebeden hebbend weggaan’. Van Lenn. maakt opmerkzaam op de o-klanken in de vss. 490-93.

492 schichtigh; niet bij Ov., en in strijd met allengs in vs. 494.

+ [Randschrift:] Driope in eenen boom.

498 kleentjen, met -n vóór klinker; vgl. Bk. VIII, vs. 276; en Bk. IV, vs. 767, waar neefke gewijzigd is uit neefken.

499-500 verstyft, deelw.; 1e lez.: voelt het stolken Der melk, de borst verstyft, te vruchteloos gemolken; voor stolken vgl. Dl. II, 104: 50.

[p. 722]

 

Het groeien van den stam, en hing van mededoogen⁵⁰⁴

505

Met been en armen aen de groene takken vast,⁵⁰⁵

 

En wenschte, ['k zeg 't ronduit] dat my de zelve bast

 

Ook dekken moght. haer man Andremon, en de vader,

 

Te zaemen even droef, verscheenen bey te gader,⁵⁰⁸

 

En vraeghden naer Drioop. ik diendeze op hun vraegh

510

En toonze Lotos. och zy kussen even graêgh⁵¹⁰

 

Het warme hout. men zietze aen boom en wortel hangen.

 

Nu hadtge, o zuster, slechts uw aengezicht en wangen,⁵¹²

 

Noch in geen' boom verkeert. zy sprengkelt noch de blaên,

 

Uit het elendigh lyf gegroeit, met traen op traen,

515

Zoo langze kan. helaes, zoo lang de mont kan spreeken

 

Klaeght zuster dus, eer al de krachten haer bezweeken:⁵¹⁶

 

Ik zweere by de goôn dat deze plaege my

 

Onschuldigh overvalt, en ik onschuldigh ly.

 

Wy leefden vry van schult: is 't logen, laet dan telken⁵¹⁹

520

Myn loof en groene blaên verdorren en verwelken,

 

De hant myn' stam ten brant afhouwen met de byl.

 

Neemt evenwel dit kint, dit zoontje in aller yl

 

Uit deze takken. geeft het aen een voester over,

 

En laet het menighmael in schaduw van dees lover

525

De borsten zuigen, en zich onder dezen boom

 

Verquikken, en als 't spreekt begeere ik dat het koom'^525-26

 

Zyn moeder groeten, en aldus in 't groeten huilen:

 

Myn lieve moeder blyft in dezen stamme schuilen.

 

Maer laet het kint den poel vermyden buiten druk,⁵²⁹

530

Op dat het loof noch groen van boom noch takken pluk',⁵³⁰

 

En denke boomen zyn lichaemen van godinnen.

 

Vaert wel, myn lieve man, en vader, gezellinnen,

 

En zuster. hebtge noch medoogen met uw bloet,

 

Ziet datge toch myn loof, en telgh, en tak behoet

535

Voor vlym en snoeimes, en geen vee de schors afweide:

 

En aengezien het my belet wort, nu ik scheide,

504 van mededoogen; 1e lez. uit; 2. van; 3. uit; 4. van.

505 been en armen; vgl. Bk. VIII, vs. 542.

508 even droef; Lat. miserrimus, ‘rampzalig’.

510 Dat V. hier Lotos vertaalt, en niet ‘de lotus’, vindt zijn oorzaak in de schrijfwijze Loton van zijn Lat. tekst.

512 Vgl. vs. 488; 1e lez.: Nu zagh de zuster (d.i. Dryope) slechts haer aenzicht, mont en wangen; Ov.: ‘aangezicht’; hadt is hier niet hulpww., maar zelfst.; H. keurt deze manier af, zonder juiste beoordeling. Dat slecht in de oude uitg. een drukf. was achtte reeds H. ‘buiten twijffel’.

516 zuster; vgl. vs. 488.

519 telken: telkens, steeds weer; niet bij Ov., en niet wel passend bij vs. 521.

525-26 zich verquikken: zich vermaken (ludat).

529 buiten druk: zo dat het geen hinder ervare.

530 loof noch groen; Ov.: ‘bloemen’; vgl. vs. 479.

[p. 723]

 

Naer u te buigen, koomt dan met uw aengezicht

 

Wat dichter. kustme, en heft myn kint, dat lieve wicht,

 

Een luttel op, zoo lang ik dit noch kan gevoelen.^538-39

540

Myn spraek vergaet. ik kan myn spreeklust niet meer koelen;

 

Dewyl de zachte schel myn' blanken hals al stil

 

Bekruipt, de hooge top myn hooft bedekken wil.

 

Ay houdt uw handen, houdt uw vingers van myne oogen.

 

De dorre schors, die my ten deel heeft overtoogen,⁵⁴⁴

545

Luikt, zonder uwe hulp, myn stervende gezicht.

 

Hiermede zweeghze stil, en nu berooft van licht,

 

En wezen, en gestalt, behielden telg en takken⁵⁴⁷

 

Noch lange warmte en brant, die meer en meer verzwakken.

 

Terwyl ons Iöle dit deerlyk stuk vertelt,⁵⁴⁹

550

Alkmeen het schoone kroost van Euritus, 't welk smelt

 

Van rou, de traenen met de hant wischt van zyn kaeken,

 

En zy zelf weenen moet, zoo stillen nieuwe zaeken⁵⁵²

 

Dien jammerlyken druk: want Iölaüs, pas⁺

 

Een jongen, en wiens kin noch eerst aen 't botten was,^553-54

555

Van out in jong verkeert, quam op den drempel treden,

 

Wien Hebe, Junoos spruit, bewogen door gebeden⁵⁵⁶

 

Van Herkles, haeren man, begaefde met deze eer:

 

Want toenze reet stont om te zweeren, nimmermeer⁵⁵⁸

 

Na Iölaüs geen ter werrelt te vereeren

560

Met deze gave, zocht dit Temis af te keeren,⁵⁶⁰

 

Met deze rede, en zegt: gansch Tebe is op de been,^561-vlg.

 

En ree door burgertwist in oorelogh getreên.

 

Alleen godt Jupiter kan Kapaneus bederven,⁵⁶³

 

En twee gebroedren staet een zelve doot te sterven.⁵⁶⁴

565

Amfiaraüs, een lantswichlaer van ontzagh,

 

Zal, levend zinkende in den gront uit onzen dagh,

538-39 kustme; Lat. oscula, hier ‘lippen’; als ‘kussen’ opgevat; dit slaat op beide voorgenoemde dingen; kan gevoelen, naar de lez. dum tangi possum: ‘zo lang ik kan worden geraakt’. Vgl. de herschepping van Daphne in Bk. I, vs. 661-vlg.

544 dorre: niet bij Ov., en vgl. vs. 541 zachte; ten deel, minder juist (i.p.v. ‘nagenoeg geheel’).

547 wezen: gelaat (?); vgl. Bk. VI, vs. 659.

549 ons, pers. vnw., niet bij Ov., niet in de samenhang passend; zomin als de opvatting van ons als bez. vnw. (V. Lenn.); bovendien waren dan, voor klinker, onze te wachten.

552 zoo; hiermee begint de nazin; nieuwe: ongehoorde, wonderbare.

+ [Randschrift:] Iölaüs in eenen jongeling.

553-54 Iölaüs, zoon van Hercules' broeder Iphicles; hij begeleidde H. op diens tochten; vgl. Bk. VIII, vs. 428; pas een jongen: net precies, nauweliks een (aankomende) jongen; Lat. paene puer: bijna (tot) een knaap (verjeugdigd); vgl. Bk. IV, vs. 398 jongen in toepassing op de 15-jarige Hermafrodyt.

556 Hebe, godin der eeuwige jeugd, gemalin van de vergoddelikte Hercules.

558 Dit want is foutief; beter: ‘maar’.

560 gave; 1e lez. hantvest; vgl. Bk. VII, vs. 941; dit: het uitspreken van die eed; Themis, vgl. Bk. I, vs. 390.

561-vlg. Vgl. Vondels Feniciaensche.

563 bederven: verslaan, doden; vgl. Fenic. vs. 1286-vlg.

564 gebroedren: Eteocles en Polynices; Ov.: ‘zullen in verwonding gelijk worden’, d.i. zullen elkaar dodelik wonden.

[p. 724]

 

Zyn schim beneden zien, de zoon den vader wreeken^565-67

 

Aen zyne moeder, en om 't zelve stuk, gebleeken

 

By ieder, godtloos en godtvruchtigh hier geschat,⁵⁶⁹

570

Gelyk een banneling, berooft van huis, en stadt,

 

En zinnen, en verbaest, door rampen heengedreven⁵⁷¹

 

Voor moeders geest, en 't spook der Razernyen beven,⁵⁷²

 

Tot dat de bedtgenoot den gouden halsbant [daer^573-vlg.

 

Zy endelyk bedroeft zyn' uitgang hel en klaer

575

Op vint gesneden] eische, en hy dan met den degen

 

Van zynen bloetverwant helt Fegeus wort doorreegen.⁵⁷⁶

 

Kalliroë in 't ent, godt Acheloüs spruit,

 

Zal bidden dat Jupyn het leven ongestuit

 

Van haere zoons verlenge, en geensins wil gedoogen^578-79

580

Dat 's vaders moort blyve ongestraft, als zy 't vermogen.⁵⁸⁰

 

Jupyn beweeght, ontzegt dan deze gave niet

 

Stiefdochter en zyn snaer, maer helptze uit haer verdriet,

 

Op dat de jonge zoons bereiken manbre dagen.^581-83

 

Toen Temis oogen dit van verre komen zagen,

585

En haer voorspelden, rees een onderling geschil⁵⁸⁵

 

In 't godendom. elk mort waerom de maght en wil

 

Van jong te worden ook geene andren is gegeven.^586-87

 

Auroor beklaeghde dat haer egaes tyt en leven⁵⁸⁸

 

Te lang was uitgerekt. de graengodin beklaeght

590

Dat haer Iäzion te grys was en bedaeght.⁵⁹⁰

565-67 Amphiaraüs; vgl. Dl. III, 676: 867-vlg.; levend.... zien; hij zal nl., zonder door de vijand gedood te zijn, in de onderwereld geraken.

569 godtloos, door 't doden van zijn moeder, godtvruchtigh (vgl. Bk. I, vs. 174) door 't wreken van zijn vaders dood.

571 verbaest: in verbijstering; Lat. attonitus malis agitabitur; V. verbond malis met agitabitur (heengedreven), i.p.v. met attonitus (Valent.: ‘door sijn gruwel-stuk uitsinnig’), mogelik echter was V.'s interpunctie oorspr. anders: komma na rampen; vgl. Bk. VII, vs. 750.

572 voor.... geest bij beven; maar zie vorige aant.; Razernyen; vgl. Bk. II, vs. 110 Razerye; en Walch, Var. Pal. 57.

573-vlg. bedtgenoot, nl. Callirhoë; te Psophis in Arcadië trouwde Alcmaeon met kon. Phegeus' dochter, die van hem het gouden halssnoer van Eriphyle kreeg; toen hij later Acheloüs' dochter Callirhoë huwde, vroeg deze het snoer ten geschenke; om 't te halen keerde hij naar Psophis terug, maar werd om zijn ontrouw op Phegeus' last door diens zonen vermoord; op deze zonen wilde Callirhoë zijn dood wreken; daer.... gesneden; daarvoor heeft Ov. enkel: fatale: ‘noodlottig, verderf brengend’; uitgang: dood; eische: zal vragen.

576 van; niet ‘door’; bloetverwant is onjuist; zie bij vs. 573.

578-79 het leven.... verlenge, is onverstaanbaar voor: ‘aan (de leeftijd van) haar kinderen jaren toevoege; m.a.w. dat zij spoediger manbaar (vs. 583) zullen worden; hier ontstaat dus de bloeiende jeugd door verméérdering van jaren.

580 vader: Alcmaeon; 1e lez. 's wreekers (ultoris) moort.

581-83 Verkeerd vertaald; Ovid.: ‘Hierdoor bewogen, zal Jupiter hun dan vóór hun tijd schenken (praecipiet) de gave van zijn stiefdochter en schoondochter (d.i. de gave der jeugd, anders geschonken door Hebe, dochter van Juno, en gade van Jup.'s zoon Hercules), en hen tot mannen maken reeds in hun kinderlike jaren’. Voor op dat (583) wenste H. en doet, V. Lenn. zoo dat; over manbaer zegt H., dat 't alleen van meisjes zou mogen gezegd worden, maar de toepassing ook op jonge mannen is toch reeds Mnl., en H. wijst haar zelf aan uit Kiliaen.

585 haer: aan Themis (met oogen als onderw.); Ov.: ‘toen de vóór-wetende Th. dit met lot-voorspellende mond gezegd had’; vgl. Tekstkrit.

586-87 de maght.... te worden; Ov.: ‘'t vermogen, dezelfde voorrechten te schenken’.

588 egaes, nl. (van) Tithonus, aan wie wel onsterfelikheid, maar geen eeuwige jeugd verleend was.

590 Iasion, zoon van Jupiter en Electra, en lieveling van Ceres.

[p. 725]

 

Vulkaen badt, dat zyn wensch en bede niet moght faelen,

 

En Erichtonius zyn groene jeught herhaelen:⁵⁹²

 

En Venus, ook beducht voor dien aenstaenden dagh,⁵⁹³

 

Bidt dat Anchizes me zyn tyt herhaelen magh.⁵⁹⁴

595

Dus yverden de goôn een ieder voor de zynen.

 

't Oproerige krakkeel, daer alle goôn verschynen,

 

Groeide aen. een ieder trok de stemmen op zyn zy.^595-97

 

In 't ent sprak Jupiter: wat wil dees razerny?

 

Ontzietge ons, houdt uw rust. houdt op, houdt op van muiten.

600

Meent iemant met gewelt het nootlot zelf te stuiten?⁺⁶⁰⁰

 

Is Iölaüs tyt en oude, hier beleeft,⁶⁰¹

 

Door kracht van 't nootlot naer zyn jeught te rug gestreeft;

 

De lieve zoonen van Kalliroë behooren⁺

 

Verjongt te worden door een nootlot, hun beschoren,

605

Niet door gebeden, noch door wapens, en gewelt:

 

En op dat gy u hier gelaeten inne stelt,

 

Een zelve nootlot stuurt my zelf en u te zaemen.^606-607

 

Kon ik 't veranderen, 'k liet Eakus niet praemen

 

Met zulk een lastigh juk van hoogen ouderdom,

610

Waeronder hy belast geboogen gaet en krom,

 

En Radamant zoude ook zyn jeught zoo lang bewaeren,

 

En blyven bloeien in de bloem van 's levens jaeren,

 

Met mynen Minos, om zyn' ouderdom beschimpt,^608-13

 

Terwyl hy krom gebukt en waggelende krimpt,

615

En langer niet regeert in aenzien, als voor dezen.

 

Dees reden van Jupyn, dien alle goden vreezen,

 

Beweeghdeze: niet een volharde by dien toon,

 

Toen ieder Radamant, en Eakus, den zoon

 

Des dondergodts, vermoeit van leven, hoorde klaegen,

620

Ook Minos, in de bloem van zyn gewenschte dagen,

 

By veele volken eer om zynen naem ontzien,⁶²¹

 

Was zwak en out, en most, in ste van spits te biên,⁶²²

 

Mileet, Diones zoon, op zyne jeught vermeeten,

592 Erichthonius; vgl. Bk. II, vs. 732.

593 dien aenstaenden dagh: de toekomst.

594 Anchises, vader van Aeneas, wiens moeder Venus was.

595-97 de zynen; beter ware 't enkelvoud; 't meervoud komt ook voor in een aantekening van Pontanus, door V. wschl. benut; trok.... zyn zy: dong naar gunst voor zijn beschermeling(en); Pont.: ‘sibi quisque prius gratiam studet consequi, et suos anteferre’.

+ [Randschrift:] De goden onder het nootlot.

600 Het noodlot was de opperste macht, waaraan ook de goden onderworpen waren; het nootlot zelf: zelfs het n.

601 oude; vgl. Bk. VII, vs. 656.

+ [Randschrift:] Kalliroës kinders in jongelingen.

606-607 Ov.: ‘Ook u, en (op dat gij dat te gelatener zult dragen) mij evenzeer beheerst het Lot’.

608-13 Aeacus; vgl. Bk. VII, vs. 650; later rechter in de Onderwereld, met Rhadamanthus, en Minos, zoons van Jupiter en Europa.

621 eer: weleer; om zynen naem; Ov.: ‘reeds om zijn naam alleen’.

622 spits (eigl. de speerpunt) biên; vgl. Dl. II, 805: 5 't spits ontbieden, waarin ontbieden = ‘bieden’, niet = ‘uitdagen’; vgl. Mnl. strijt ontbieden: ‘strijd aanzeggen’.

[p. 726]

 

En zynen vader, godt Apol, in 't licht gezeten,⁶²⁴

625

Noch vreezen. Minos, die gelooft dat hy zyn lant

 

Bespringen woude, durf in 't blanke harnas kant⁶²⁶

 

Zich niet verroeren, als Mileet hem komt vervaeren.

 

Miletus, gy zeilt heene, en meet d'Egeesche baren⁺⁶²⁸

 

Met uwe vloot, en bout in Azie eene stadt,⁶²⁹

630

Genoemt naer 's bouwers naem. Ciane, preuts en prat

 

Op haere schoonheit, schoon van leest, en kloek en schrander,

 

Een trotse veltgodin, en dochter van Meander,

 

Die zich in kringklen om en wederomme krolt,

 

Baerde u twee kinders, daer zy langs den oever rolt

635

Van haeren vader, twee in eene draght geboren,

 

En onderworpen aen een onheil, hun beschoren,

 

De schoone Biblis, en ook Kaunus, haeren broêr.^630-37

 

Dees Biblis leert elkeen hoe zulk een dochter voer,⁺

 

Die niet beminde als 't voeght een die zicho neer schaemde.⁶³⁹

640

Zy mint den broeder niet gelyk het hart betaemde.⁶⁴⁰

 

In 't eerste kentze noch het vier niet, daerze in brant,

 

En rekent broeders mont te kussen geene schant,

 

Noch ook 't omhelzen, met den schyn van reine liefde,

 

En een genegenheit, die haer in 't harte griefde.⁶⁴⁴

645

Dees min veraerde allengs. zy quam net opgetoit⁶⁴⁵

 

Om hem t'aenschouwen, en in 't oogh zoo schoon als oit⁶⁴⁶

 

Te schynen, en benyt die schooner uitgestreeken⁶⁴⁷

 

Verschynen: en noch kentze in 't vryen haer gebreeken

 

Noch ook zich zelve niet, en onder dezen gloet

650

Begeert noch wenschtze niet, maer blaekt in haer gemoet.

 

Nu zegtze heer, en laet den naem van broeder glyden.

 

Nu heetze Biblis: dan wil zy den naem vermyden^651-52

624 Versta: en op zijn vader.

626 kant: in orde, gereed (bij harnas); vgl. Bk. XI, vs. 512; Fenic. vs. 459; en ons kant en klaar.

+ [Randschrift:] Miletus bout Milete.

628 Ov.: ‘Eigener beweging (echter) gaat gij op de vlucht’; de Inhout (naar Canterus; en zo ook bij Regius) geeft als oorzaak op, dat Jupiter hem afschrikte.

629 stadt, nl. de Ioniese stad Miletus.

630-37 ‘Cyaneë werd hier (Lat. hic; de Maeander mondt dicht bij Miletus uit), terwijl zij langs de kronkelingen van de oever haars vaders (zij was een dochter v.d. stroomgod) liep, door u verkracht (cognita) en baerde’ enz.; Vondel verbond cognita met praestanti corpore (bekend door schoonheid); preuts en prat zou volgens H. zoveel zijn als ‘spijtig’, waarbij op haere schoonheit over 't hoofd is gezien; in wat bij hem volgt vindt men een goed specimen van zijn wijze van etymologiseren; men zou eigl. moeten ‘schrijven en uitspreeken: breedsch’; vgl. voor preuts: ‘fier, edel v. gemoed, e.d.’ Dl. I, 226: 1233; 228: 1292; II 112: 205; 769: 13.

+ [Randschrift:] Biblis verlieft op haeren broeder Kaunus.

639 als.... schaemde: zoals past aan ene die op haar eer prijs stelt (zou stellen; of: schaemde in de tijdsvorm geättraheerd door beminde).

640 De broeder heeft bij Ovid. het epitheton Apollineus, naar zijn grootvader, en tevens om zijn schoonheid.

644 die haer; versta: die haar nochtans.

645 net: keurig.

646 aenschouwen; beter: bezoeken (visura).

647 uitgestreeken; vgl. Bk. VI, vs. 224.

651-52 heer, voor dominus, dat hier echter, analoog aan het vr. domina, voor ‘geliefde’ staat. Het Lat. iam-iam is hier niet ‘nu eens .... dan weer’, maar een herhaald ‘reeds, nu’; voor vs. 652 heeft Ov.: ‘reeds wil ze nu liever Byblis dan zuster door hem genoemd worden’; dan (vs. 652) ware dus beter: en; vgl. ook H., die echter, wellicht misleid door V.'s vertaling van 't volgende, erin leest, dat de naam ‘zuster’ haar de misdaad der bloedschande te binnen zou brengen; zo ver was 't nog niet, en juist integendeel hoorde zij hem liever Byblis zeggen, om te kunnen vergeten dat ze zijn zuster was.

[p. 727]

 

Van zuster, en nochtans ontwaekt om op te staen

 

Kan noch zich zelve van geen' geilen toght ontslaen

655

Noch zuivren. diep in slaep verzoopen met de zinnen,^654-55

 

Verschynt haer menighmael 't beminde pant van binnen.

 

Zy laet zich dunken datze aen broeders zyde rust,⁶⁵⁷

 

Terwyl hy legt en slaept. zy wort van minnelust

 

Beschaemt in haeren droom, en uit den slaep gekoomen^658-59

660

Zwyght eene lange poos, en overpeinst de droomen,

 

En spreekt vertwyfelende aldus in haer gemoedt:⁶⁶¹

 

Wee my elendige! wat nachtbeelt, heet van gloet,

 

Is my al droomende verscheenen? hoe verwensche

 

Ik dat dees nachtdroom kleve op my, rampzaligh mensche!^663-64

665

Wat droomen wy een' droom, die eene maeght beschaemt!

 

Hy blinktme schoon in 't oogh, hoewel het niet betaemt.⁶⁶⁶

 

Het lustme, en 'k zoude hem uit al myn harte en zinnen

 

[En zeker hy is 't waert] begeeren en beminnen,⁶⁶⁸

 

Waer hy myn broeder niet, en zeker ik beken

670

Een zaek behindert dit, dat ik zyn zuster ben.

 

Kan ikme waekend slechts van zulk een laster speenen,⁶⁷¹

 

My is geoorloft dus al slaepende, als voorheenen,⁶⁷²

 

Hem dikwyl in den droom t'aenschouwen stil en bly.

 

Indienge vraeght waerom. geen tuigen zyn'er by

675

Een slaepende. men volght zyn lust en 't minnevoeder.⁶⁷⁵

 

Och Venus, vlugge min met uwe tangre moeder,⁶⁷⁶

 

Wat vreught genoot ik! welk een wellust in der daet!

 

Hoe smolt het mergh in myn gebeente in dezen staet!

 

Hoe minzaem kitlen my die streelende gedachten,

654-55 Onjuist, door misverstaan van animo dimittere; Ov.: ‘en toch waagde zij, in wakende toestand, aan geen ontuchtige hoop plaats in haar gemoed te geven’ (vgl. Schrev.); verzoopen; vgl. Bk. VIII, vs. 114.

657 laet zich dunken: verbeeldt zich; vgl. Bk. X, vs. 396; en Dl. II, 631: r. 9, waar 't eer aan ons ‘zich inbeelden’ beantwoordt; in 1652 wijzigde V. dit in: liet zich voorstaen; H. meende, dat de bet. ‘zich (een vermaak) verbeelden’ niet past voor zich l.d.; vgl. ook H. op Bk. VII, vs. 119; zich l. voorstaen, en nog Bk. XII, vs. 730.

658-59 wort.... beschaemt, voor erubuit: ‘zij bloosde van schaamte’.

661 vertwyfelende voor dubia mente: ‘met weifelend gemoed’; vgl. vs. 896; Kil. heeft deze opvatting niet.

663-64 Vgl. voor hiaat bij vers-overloop Bk. VIII, vs. 67-68; hier vs. 996-97.

666 in 't oogh.... betaemt; Ov.: ‘Wel is hij, zelfs in de onbillikste ogen (quamvis iniquis), schoon’; Schrev.: ‘quantumvis inimicis’.

668 hy is 't waert; voor Lat. et me dignus erat: ‘hij zou ook mij waard zijn’.

671 Versta: ‘als ik er maar voor zorg(en kan), mij overdag van dit grote kwaad te onthouden’; een (niet een') laster wijst op onz. genus; vgl. Bk. VI, vs. 730; mann. Bk. II, vs. 722; VII, vs. 1140; Hoogstr.-Kluit kent 't onz. genus uit Hooft.

672 my is geoorloft; voor licet: ‘laat dan maar’.

675 een slaepende, is naar V.'s schrijfwijze als vrouwel. te verstaan (een zonder afkappingsteken); ook lust is in dit vers vr. genomen, wat voor V. ongewoon is; meer komt 't voor bij wellust; vgl. vs. 421, vs. 677; Moller, Ts. 27, blz. 141; heeft V. hier aan vrouwelike lust (van Byblis) gedacht? vgl. Bk. I, vs. 500; Bk. III, vs. 675 Kantschr. der oude uitg.; Bk. X, Inh. r. 10; vs. 182.

676 vlugge min (Cupido); niet als bijstelling bij Venus; tangre (1e lez. teêre?): tedere; H. over tanger, tenger, tander (‘vleesch dat teder en malsch is, noemt men nu tander’), tender, een en ander uit fra. tendre, alsook over Mnl. tanger (dat echter zeer wschl. een ander woord is).

[p. 728]

680

Al was die wellust kort, en my de korte nachten

 

Dees vreught benydden! och och Kaunus, stont het vry^680-81

 

Myn' naem te wisselen! helaes hoe wel zou my⁶⁸²

 

Dan voegen moght ik voor schoondochter van uw' vader

 

U groeten! Kaunus, quaemt gy ons een weinigh nader,

685

Als vaders schoonzoon, och hoe voeghlyk zou dit staen!

 

Och of de goden het gehengden dat voortaen

 

Wy alle dingen in 't gemeen met lust genooten,

 

Behalve d'ouders, uit wier stam wy beide sprooten!⁶⁸⁸

 

Myn hooghste wensch is dat gy Kaunus, eêl van aert,

690

Uit eenen hooger stam dan ik gesprooten waert.

 

O brave, ik weet niet wie door u een vrucht zal baeren.

 

Och ofwe uit eenen stam niet bey gesprooten waeren!

 

Gy zyt myn broeder. 't geen ons hindert blyft gemeen.⁶⁹³

 

Wat wil het droombeelt dan bediên, dat my verscheen?

695

Wat nadruk heeft een droom? of leeraert ons de reden⁶⁹⁵

 

Dat droomen nadruk heeft? wy menschen hier beneden

 

Zyn min gelukkigh dan de godtheên in hunn' troon.

 

De goden trouwen wel hun zuster zonder hoon.⁶⁹⁸

 

Zoo trout Saturnus zelf aen Opis, zyn verwante.⁶⁹⁹

700

De vader Oceaen trout eene jonge plante,⁷⁰⁰

 

Zyn zuster Tetys, en Jupyn de donderaer

 

Trout Juno. alle goôn, vereenight paer en paer,^701-702

 

Verstaen hun eigen recht. maer waerom styl van goden^702-703

 

Gepast op menschen, en hun regels en geboden?

705

Elk schoeit op zyne wet, en een' byzondren leest.⁷⁰⁵

 

Verbode minne zal met kracht uit onzen geest

 

Gedreven werden: of kan ik dit niet verwerven,⁷⁰⁷

 

Zoo wensche ik daetelyk den bittren doot te sterven,

 

En op een bulster doot te leggen en gerust,

710

Gebeurtme dat myn broêr my noch na'et scheiden kust.⁷¹⁰

680-81 wellust: genot; en my.... benydden; met na al ongewone woordorde.

682 wisselen: veranderen.

688 ouders; voor avos: ‘stamvaders’ (let op: uit wier stam).

693 myn broeder; nl. niets meer dan dat; 't geen.... gemeen: ‘slechts wat ons in de weg staat bezitten wij (nl. onze bloedverwantschap).

695 nadruk: werkelikheidswaarde; (vraag met negatieve strekking).

698 hoon: schande; vgl. Dl. III, 208: 221.

699 Opis (naar de lez. Opim, niet Opem), of Ops, oud-italiese godin der vruchtbaarheid, zuster van Saturnus; verwante; Ov.: ‘in den bloede aan hem verwant’.

700 eene jonge plante: overbodig toevoegsel; vgl. Bk. VIII, vs. 587; 1011.

701-702 Tethys en Oceanus, kinderen van Uranus en Gaea; Jupiter en Juno, kinderen van Saturnus; Tetys; y uit i gewijzigd; vgl. Bk. XI, vs. 1011.

702-703 alle goôn.... recht; Ov.: ‘de goden hebben hun eigen rechten’; (daarmee begint zij bij Ov. zichzelf te weerleggen; 't verband in vs. 703 zou beter uitgedrukt worden met: waarom dan).

705 byzondren: eigen.

707 werden: worden (zoals er eerst schijnt gestaan te hebben); vgl. Bk. I, vs. 865.

710 gebeurtme; 1e lez. behoudens; vgl. vs. 789.

[p. 729]

 

Genomen deze min behaeghtme in myne pynen,⁷¹¹

 

Zy zal integendeel hem snoot en gruwzaem schynen,

 

En evenwel wort hier de wil van twee vereischt.

 

Maer Eols zoonen, zoo men 't wikt en overpeist,⁷¹⁴

715

Ontzagen geensins met hun zusteren te huwen.

 

Maer och hoe weet ik dit? waerom, in ste van schuwen,

 

Dus veel voorbeelden klaer ten spiegel bygebragt?

 

Waerheen worde ik vervoert! o schaemtelooze kracht

 

Van minnevier, vertrek. laet ik myn' vollen broeder,

720

Geteelt in 't zelve bedt van vader en van moeder,⁷²⁰

 

Niet wyder minnen dan een zuster wel betaemt.

 

Zoo hy verlieft, van minne en minnelust gepraemt,

 

My aenzocht, 'k zou misschien zyn razerny believen.

 

Zal ik dan dien ik om geen byslaep zoude ontrieven⁷²⁴

725

Nu zelf aenzoeken, en dit vergen onberaên,

 

My tot verkleening? zult gy niet verlegen staen,⁷²⁶

 

En moeten zwygen? durft gy dit ronduit belyden?

 

De min zal perssen: 'k zal 't vermogen, en niet myden:

 

Of zoo de schaemt de tong verhindre, melt myn hant

730

En stomme brief al stil den onderdrukten brant.

 

Dit slot behaeghtme. dit beneemtme, hoe ik 't wende,

 

De twyfelmoedigheit. zy zet zich overende,^731-32

 

En op den slinken arm wat leunende, spreekt ront:

 

Laet ons dees dolle min belyden met den mont.

735

Laet hy 't verneemen. och waer sleepen my de zinnen!⁷³⁵

 

Wat vier ontvonkt myn hart hem razende te minnen!

 

Nu wilze bevende hem schryven met de veêr:

 

De pen raekt geen papier. zy schryft, verfoeit het weêr,

 

En wischt het uit, en dan verandertze 't geschreven,

740

Verworpt het dan: dan keurt zy 't goet hem dus te geven:

 

Dan slingertze den brief ter neder, en staet stom:

 

Dan raeptze den brief van d'aerde wederom.^738-42

 

Zy weet niet watze wil, en watze schynt te willen.⁷⁴³

 

De schaemte en stoutheit mengt zich in haer minnegrillen

711 genomen: aangenomen, indien al; behaeghtme: behaagt m ij; vgl. Bk. I, vs. 632.

714 De zes zonen v.d. Windgod Aeolus waren paarsgewijze gehuwd met zijn zes dochters (Odyssee, X, 7).

720 van: door.

724 niet ontrieven om: niet weigeren; geen, i.p.v. geen'; vgl. vs. 675??

726 verkleening: blaam; gy; (tot zichzelf).

731-32 a V. neemt deze woorden als nog behorend tot Byblis' twijfelgedachten; Ov.'s bedoeling is, dat hier het verhaal hervat wordt: dit slot (besluit) behaagt haar.

735 laet.... verneemen; voor Lat. viderit: ‘hij moet weten wat hij doet’; vgl. Farn. en Schrev.

738-42 de.... papier; Ov.: ‘haar rechterhand houdt de schrijfstift, haar linker een onbeschreven wastafeltje’; er is dus geen sprake van veêr en papier; ook niet van brief in onze zin (vs. 741-42 spreekt Ov. van beurtelings opnemen en neerleggen v.h. schrijfplankje); maar V. heeft 't hele geval getransponeerd; zie nog bladt (vs. 746).

743 b. Ov.: ‘alwat ze schijnt te zullen gaan doen, mishaagt haar’.

[p. 730]

745

En troni. zuster schryftze, en schrabt dien naem weêr uit.⁷⁴⁵

 

Nu neemtze 't bladt, en schryft in 't ent tot een besluit:

 

De vryster, die u vryt, en langer niet kan leven,⁷⁴⁷

 

Ten zy gy 't leven schenkt, zent u, van min gedreven,

 

Dien brief. o schaemte! o schant! och schaemte hindert my

750

Myn' naem te melden. vraeght gy wat myn ooghmerk zy?

 

'k Wensch dat gy naemeloos myn zaek al stil moght hooren,⁷⁵¹

 

En Biblis naem u niet bekent waer van te voren,

 

Tot datze van haer bede en wensch verzekert waer.

 

Gy had myn hartquetsuur aen bleekheit, en gebaer,

755

En mager aengezicht, en uitgekreetenene oogen,

 

Van traenen root beschreit, voorheene kennen mogen,

 

Ook 't zuchten, zonder blyk van oorzaek, en 't geween,

 

En aen 't omhelzen, en herkussen achtereen

 

Vernomen, 't welk, indien gy lette op zulke streeken,

760

Geensins by 't kussen van een zuster wort geleeken:⁷⁶⁰

 

Nochtans geschiede dit [de hemelgoden staen⁷⁶¹

 

Getuigen] om my zelf, ten uiterste belaên,

 

Te heelen: want myn hart aen dootelyke wonden

 

Ging quynen, en het wert van minne al stil verslonden.

765

Ik ongelukkige hebbe al een lange wyl

 

Gepooght 't gewelt te vliên van dezen minnepyl,

 

En stont meer stryts uit dan gy mooghlyk zou't geloven⁷⁶⁷

 

Dat eene dochters kracht geraeken zou te boven,⁷⁶⁸

 

En moet bekennen dat ik overwonnen ly,⁷⁶⁹

770

En noode uw hulp verzoek in deze razerny.⁷⁷⁰

 

Gy, en geen ander, kunt die u bemint behouwen,

 

Of nedersmyten. kies, eer 't u en my moght rouwen,

 

Uit een van beide wat u lust in myn verdriet.^772-73

 

Uw vyandin verzoekt uw hulp en bystant niet,

775

Maer eene die u naest bestaet in bloet, en nader

 

U wenschte te bestaen, en zich met u te gader

 

Wil door een' naeuwer bant van liefde ook onderling

 

Verbinden, en een drift, die haer gemoedt beving.

745 zuster; voor Lat. soror, als aanvang van 't briefopschrift: ‘Uw zuster groet haar broeder Caunus’.

747 vryster: minnende; zo ook Bk. IX, vs. 648, 1e lez.; Dl. III, 228: 810.

751 naemeloos: zonder dat ik mijn naam zeg.

760 wort geleeken: lijkt op.

761 dit; onjuist; Lat. ipsa.... omnia feci is niet: ‘ik heb al die dingen gedaan’, maar: ‘zelf heb ik alles gedaan’.

767 mooghlyk zou 't geloven: voor mogelik zoudt houden; de schrijfwijze zou 't slechts hier in H.schepp.; vergel. Tekstkrit.; 1e lez. zout geloo (sic); spelling met enkele o zeer opvallend; vergelijk Moller, Ts. 27, 118; hier vers 439; Boek XIII, vers 90.

768 dochter: meisje, maagd; vergelijk Bk. IV, vs. 934.

769 overwonnen ly: mijn nederlaag erken; ly van ly(d)en, ‘erkennen’; vgl. Dl. III, 142: 446; Mnl. verwonnen liën.

770 noode: zij 't dan node.

772-73 nedersmyten; vgl. Bk. II, vs. 421; VII, vs. 124; kies.... uit een van beide; kontaminatie (een van beide; uit beide); eer..... rouwen, weinig passende toevoeging.

[p. 731]

 

Waerom dan lang gesuft? laet oude mans en gryzen⁷⁷⁹

780

Op wetten passen, en zich laeten onderwyzen,

 

Doorsnuffelen wat vry of ongeoorloft is,

 

Het recht naerspooren en bewaeren: maer gewis⁷⁸²

 

Ons jeught voeght wulpsche min, en reukeloos te vryen.⁷⁸³

 

Wy weeten naeulyx noch van vryen of vermyen.

785

Wy houden alles vry, en volgen, zonder hoon

 

Te schroomen, 't voorbeelt der onsterfelyke goôn.

 

Geen strenge vader, noch ontzagh en vrees voor smetten,

 

Noch naem, noch faem zal ons intoomen en beletten,

 

Behoudens dat geen stof van vrees hier zy omtrent.⁷⁸⁹

790

Blyft onze sluikery en wellust onbekent,

 

De naem van broeder heeft geene achterdocht te schroomen.^790-91

 

Het staetme vry met u in een gesprek te koomen

 

Al heimelyk, en wy ontzien niet, stil gewont,

 

Elkandre in 't openbaer te kussen mont aen mont,

795

t'Omhelzen. luttel is 't dat hier aen komt t'ontbreeken.

 

Ontfarm u om de min van haer, die u komt smeeken,

 

En 't hart ronduit ontdekt, en niet ontdekken zou,

 

Ten waer de hooge noot, en minnegloet, en rou⁷⁹⁸

 

Haer hiertoe perste en drong. verhoe, eer 't u moght rouwen,

800

Dat d'oorzaek van myn doot werde op den zerk gehouwen.⁸⁰⁰

 

Dit schryvende zoo rust de sidderende hant

 

Als 't schryfbladt vol is, en gevult tot aen den kant.^801-802

 

Het zegel, nat gedoopt in traenen, sluit met beven

 

De vuile schantvlek: want de keel was droogh gebleven.⁸⁰⁴

805

Zy roept beschaemt een' knecht, en spreekt hem bevende aen:

 

Getrouwe, geef dien brief aen mynen, en beraên,

 

Zegt entlyk broeder. toen zy nu den knecht 't geschreven^806-807

 

Toereikte, viel de brief van minne in 't overgeven

 

Uit haere hant. zy schrikt: want dit een voorspook scheen.

810

Noch stuurdeze evenwel den brief van minne heen.

 

De dienaer raemt den tyt, behandight, zonder kennis⁸¹¹

 

Van 't gruwelyk verzoek, en zulk een schande en schennis,

779 gesuft: geaarzeld.

782 bewaeren: onderhouden.

783 wulpsch: dartel; reukeloos: zorgeloos.

789 Naar de lez. tantum absit causa timendi; andere lez. tantum sit etc.: ‘ware er maar een reden tot vrees’; behoudens dat: op voorwaarde dat; vgl. Bk. V, vs. 717; hier vs. 710.

790-91 Ov.: ‘Onder de naam van broeder zullen wij onze zoete heimelike minnarij verbergen’; V.: ‘als onze minnarij slechts geheim blijft, dan zullen wij, als broeder en zuster, ons veel kunnen veroorloven’.

798 rou: smart.

800 Ov.: ‘dat gij als oorzaak enz.’; werde: worde.

801-802 De zin van Ov.' woorden is: ‘Het hielp niet, dat 't schrijfplankje al haar woorden niet bevatten kon, want 't laatste werd nog op de rand bijgevoegd’.

804 gebleven: geraakt; Ov. zegt 't van de tong, waarmee in gewone omstandigheden het zegel bevochtigd zou zijn; vgl. H.

806-807 beraên: zich 'n poos bedenkend; na mynen breekt zij af; na entlyk 'n dubbelpunt te denken.

811 zonder kennis enz., naar de lez. latentia verba, ‘verborgen woorden’, niet fatentia v.: ‘haar geschreven bekentenis’.

[p. 732]

 

Den broeder dezen brief. de jongman stont verbaest⁸¹³

 

Van gramschap, smeet den brief, begonnen in der haest⁸¹⁴

815

Te lezen, op den vloer, en naeuwelyx zyn handen

 

Bedwingende van fel den brenger aen te randen,

 

Die angstigh beefde, sprak: eerlooze stookebrant⁸¹⁷

 

Van 't geile minnevier, hou hier niet langer stant.

 

Vertrek uit myn gezicht, daer niemant u kan kennen.⁸¹⁹

820

Ontzagh ik niet myn schant te melden, my te schennen,⁸²⁰

 

Gy hadt dit lasterstuk met uwen hals geboet.⁸²¹

 

Hy staet en siddert, melt terstont op staenden voet

 

Mevrou dit dreigement van Kaunus. Biblis hoorde⁸²³

 

Hoe hy dit snoot verzoek haer afsloegh, en zich stoorde.⁸²⁴

825

Hierover zietze dootsch om 't hooft, staet kout en kil,

 

En niet een lidt of 't beeft om 't afslaen van haer' wil.

 

Bekoomen van dien schrik, begon zy op te steeken,⁸²⁷

 

En naulyx konze een woort uitbrengen, en dit spreeken:

 

Hy heeft'er reden toe: want waerom openbaer

830

Ik reukloos myn quetsuur? waerom betroude ik klaer

 

En in der yl myn' zin en woorden aen den simpelen

 

Geschreven brief? ik most myn ooghmerk eerst bewimpelen

 

Met dubbelzinnigheit van woorden, op dat hy^832-33

 

My niet beschaemen kon, en eerst ten naeste by⁸³⁴

835

Beproeven uit wat hoek en streek de wint quaem ruissen,

 

En dan met veiligheit de holle zee gaen kruissen,

 

Waerop ik t'onbedacht met volle zeilen vaer,⁸³⁷

 

Eer ik de winden kenn'. nu dryve ik blint en naer

 

Door scherpe rotsen, en van schipbreuke overrompelt,^838-39

840

Worde in dien Oceaen tot over 't hooft gedompelt,

 

Ook zonder dat ik 't schip kan wenden in gevaer.⁸⁴¹

 

My wert door zekere voorspooken, droef en naer,

 

Genoegh ontraên myn min te volgen en believen,

 

Dewyl de brief, dien ik den brenger van de brieven

813 verbaest: ontzet (attonitus).

814 begonnen bij brief; versta: hij las er slechts een deel van.

817 stookebrant; vgl. Dl. VI, 119: 90.

819 daer.... kennen: terwijl 't nog kan dat niemand u kent, zolang gij nog onherkend u verwijderen kunt; Lat. dum licet.

820 melden: verraden, doordat nl. de aanleiding tot de doodslag niet had kunnen verzwegen blijven.

821 lasterstuk: schanddaad.

823 Mevrou: aan zijn meesteres.

824 zich stoorde; vgl. Bk. II, vs. 790.

827 begon zy op te steeken: deed zich haar hartstocht weer gelden.

832-33 myn ooghmerk.... woorden; Ovid.: ‘'K had hem eerst met duistere reden dienen de pols te tasten’ (Valentijn); most: had moeten; vergel. Boek VI, vers 212.

834 ten naeste by: (van zo nabij mogelik), zo goed als 't ging; vgl. Dl. III, 9: 834.

837 met volle zeilen, i.p.v., zoals Ov. zegt, tevoren met een deel v.h. zeil de wind te hebben verkend.

838-39 naer: beangst; door i.p.v. van, wat men verwachten zou: naer (in scopulos), wschl. wegens 't onmiddell. voorafgaande naer.

841 ook zonder; vgl. Bk. II, vs. 197, 221.

[p. 733]

845

Woude overleveren, zoo los ter hant uitvalt,⁸⁴⁵

 

En onze hoop verzwakt. hadde ik in dit gestalt⁸⁴⁶

 

Dien dagh niet best verzet, of mynen wil? ja vroeder⁸⁴⁷

 

Hadde ik dien dagh verzet. gewis een godt, myn hoeder,

 

Wou 't door een voorspook en merktekens ons gebiên,

850

Indien ik oogen hadde, om tydigh toe te zien:

 

En evenwel ik zelf moght dit veel nutter klaeren,⁸⁵¹

 

Zelf tegenwoordigh hem myn dolheit openbaeren,

 

En niet myn opzet los betrouwen aen een bladt.⁸⁵³

 

Zoo zou hy 't aenzicht van zyne allerliefste nat

855

En root van traenen zien. myn klaght zou meer bedryven⁸⁵⁵

 

En melden dan de pen in eenen brief kon schryven.

 

Ik kon, zyns ondanx, hem omhelzen, hadde hy

 

Myn aenzoek afgekaetst. ik konme, dus in ly,

 

Voor hem verneêren, kon zyn knien in 't smeeken grypen,

860

En zwymen, recht als of de doot myn hart quaem nypen.

 

Zoo kon ik dootsch en bang hem bidden om gena.

 

Ik had het al bezocht. kon elk misbaer zoo dra⁸⁶²

 

Elk in 't byzonder ons niet helpen, en zyn zinnen,⁸⁶³

 

Zoo hardt als steen, geensins afperssen my te minnen,

865

Zy hadden alle te gelyk zyn hart verzet:

 

De bo heeft mooghlyk op myn voordel niet gelet,

 

Al t'onbequaem om dit voorzichtigh uit te werken.

 

Hy wist niet op de luim des jongelings te merken,

 

Noch raemde tyt en uur als 't best gelegen quam.

870

Die dingen hinderden myn zaek en minnevlam:

 

Want geene tygerin worp hem in woeste streeken,

 

Zyn hart is stael noch steen, noch lastiger te breeken⁸⁷²

 

Dan harden diamant. hy zoogh geen boschleeuwin.⁸⁷³

 

Hy is verzetbaer, en men moet hem weêr uit min⁸⁷⁴

875

Aenzoeken: want zoo lang myn tyt zweeft op zyn vlerken⁸⁷⁵

 

Zal 't my niet rouwen dat ik dit zocht uit te werken:

 

En stont het vry een woort te haelen door den hals,

 

Ik hadde nutter noit dit stuk begonnen, als⁸⁷⁸

845 los: zo maar ineens.

846 in dit gestalt: in deze omstandigheden; eigl. in deze gesteldheid.

847 of: of anders.

851 ik zelf; nl. niet door middel van een brief; nutter, als bepaling bij de gehele zin, evenals best (vs. 847), vroeder (vs. 847); klaeren: in orde maken.

853 los: onbezonnen.

855 bedryven: uitrichten.

862 bezocht: beproefd.

863 ons: mij.

872 noch: noch ook.

873 Dan; 1e lez. Als; vgl. als in vs. 878; Bk. XII, vs. 510; Walch, Var. Pal. 80; harden; voor de vorm vgl. Bk. I, vs. 184, 447, Bk. X, vs. 417; XII, 572; diamant; ook hier (vgl. b.v. Bk. IV, vs. 380) voor adamas; stael in vs. 872 staat voor ferrum; zelfde weergave bij Valent.

874 verzetbaer; vgl. verzet vs. 865.

875 zoo lang enz.: zo lang ik leef; Ov.: ‘zo lang mijn adem gaat’.

878 los: zonder goed overleg.

[p. 734]

 

Zoo los te werk gestelt. het tweede om aen te merken

880

Is 't ree begonnen streng en dapper uit te werken,^877-80880

 

En Kaunus, op dat ik niet repp' van myn verzoek,⁸⁸¹

 

Zet zulk een stout bestaen voor eeuwigh in het boek

 

Van zyn geheughnis, en ik schyn niet errenstachtigh

 

Hem aen te zoeken, staeke ik dit zoo nederslaghtigh,⁸⁸⁴

885

Maer wou hem proeven of belaegen op dien voet:⁸⁸⁵

 

En 't schynt niet dat een godt my dryft door zuivren gloet,⁸⁸⁶

 

Een godt, die maghtigh is myn hart met min t' ontsteeken,

 

Maer eer een geile drift, alreede hem gebleeken.

 

Nu kan ik niet ontdoen het geene snoot van my

890

Begaen is. 'k hebbe hem geschreven vrank en vry,

 

En aengezocht, en 't hart bevlekt. ik kan, verzoopen

 

In 't quaet, en om myn vuil niet hooger op te hoopen,⁸⁹²

 

Niet voor onschuldigh gaen. wat meer te zeggen staet,

 

Hier blykt een groot vergryp in wil, en in de daet

895

Een klein en slecht verloop. zoo mompeltze in haer klaghten.^893b-95

 

Zoo barnt een tweedraght van vertwyfelde gedachten.⁸⁹⁶

 

Terwyl 't aenzoeken haer berout ontvonkt de lust

 

Van aen te zoeken noch het hart, en ongerust⁸⁹⁸

 

Gaet zy, verrukt van min, de middelmaet te buiten,⁸⁹⁹

900

Geeft stof haer menighmael in dit verzoek te stuiten.⁹⁰⁰

 

Toen dit nu endeloos bleef duuren, vloodt hy snel⁺

 

Zyn vaderlant, en zulk een gruwelyk gequel,

 

En boude een nieuwe stadt op buitenlantsche gronden.

 

Men zegt Miletus kroost, aen 't razen ongebonden,⁹⁰⁴

905

Wert hierom zinneloos, en scheurde haer gewaet,

 

Sloegh voor de borst met een krankzinnigh ongelaet.⁹⁰⁶

 

Nu komt haer dolheit aen den dagh. zy kan niet rusten,

 

En openbaert en melt haer breidelooze lusten,⁹⁰⁸

 

Verlaet het vaderlant en hof, haer tegens 't hart,

910

En volght den vliênden broêr in 't zogh met bittre smart.

877-80 Ov.: ‘Kon ik 't gedane ongedaan maken, mijn eerste ware: niet beginnen; maar mijn tweede: 't begonnene doorzetten’.

880 streng: krachtig.

881 Versta: om van mijn eigen aanzoek te zwijgen; voor: ut jam mea vota relinquam: ‘al geef ik mijn wens ook op’; vgl. vs. 892.

884 nederslaghtigh: moedeloos.

885 maer; Ov.: ‘of’; ‘of 't zal de schijn hebben dat ik hem op de proef wilde stellen’.

886 't schynt niet dat: 't schijnt dat niet; vgl. Bk. X, vs. 72. Van ‘zuivren’ gloet spreekt Ov. niet.

892 om.... hoopen; voor ut nihil adjiciam ‘al voeg ik er niets meer aan toe’, met 't concess. ut (vgl. vs. 881; wèl goed vs. 1065).

893b-95 Lat. Quod superest, multum est in vota, in crimina parvum: ‘Wat er nog schort, is ten aanzien van mijn wensen, veel, maar tot mijn schuld kan 't weinig toedoen’; slecht: onbeduidend; verloop: loop van zaken, verwerkeliking.

896 zoo barnt; dit 2e zoo doelt op 't geen volgt; bij Ov. is 't dan ook door ‘en’ van het voorgaande gescheiden; vertwyfelt: onzeker, besluiteloos (incertae mentis); vgl. vs. 661.

898 ongerust: geen rust vindend.

899 verrukt: meegesleept; middelmaet, voor modus, accentueert in de gegeven omstandigheden het begrip ‘maat’ te zeer.

900 Versta: zij laat 't zover komen, dat zij meermalen afgewezen wordt.

+ [Randschrift:] Kaunus sticht de stadt Kaunus.

904 Miletus kroost: Byblis; aen.... ongebonden: tot bandeloze razernij vervallen.

906 ongelaet: misbaar.

908 melt; vgl. vs. 820.

[p. 735]

 

Men zegt dat Biblis wyt en zyt langs d'akkers loeide,

 

Gelyk een wynpaepin op Ismarus, daer 't vloeide⁹¹²

 

Van wynen, zy het feest om 't derde jaer herviert,⁹¹³

 

En met den wynstaek holt, afgryslyk roept en tiert⁹¹⁴

915

En schatert. Bubazus en zyn schoondochters zagen⁹¹⁵

 

Dees, van haer vliedende, heendwaelen, kermen, klaegen.

 

Zy dwaelt door Karien, en door de Lelegeen,⁹¹⁷

 

Altyt in 't harrenas, en door Licye heen.⁹¹⁸

 

Nu was zy Kragos, en Limiere, en Xantus vloeden,⁹¹⁹

920

En ook Chimeer voorby, die vier en vlam kan voeden,⁹²⁰

 

Wiens hooft een boschleeuwin, wiens staert een veltslang schynt.⁹²¹

 

Hier stortge, o Biblis, neêr. het bosch verdort en quynt.⁹²²

 

Uw vlechten hangen los. gy rust ter aerde op bladen

 

Met mont en aengezicht. met uw geval beladen

925

En treurigh, pooght u hier de Lelegeesche rey

 

Met haeren zachten arm, en deerlyk veltgeschrey,

 

De hant te bieden, op te heffen, en te streelen.

 

Zy raên haer menighwerf dees minnekoorts te heelen,

 

En troostenze, maer och haere ooren blyven doof.

930

Zy legt'er stom, en vat met haere hant het loof,

 

Bevochtight al het gras met biggelende traenen.⁹³¹

 

Het veltgodinnedom, na vruchteloos vermaenen,⁹³²

 

Stak onder heur een aêr, die nimmermeer verdrooght.⁹³³

 

Wat kon de veltrey, die op alle wyze u pooght

935

Te redden, meer uit liefde, als u op d'armen torssen.⁹³⁵

 

Gelyk harsdruppels uit des harsbooms vette schorssen,

 

Of als het taeie leem zypt langs den vruchtbren gront,⁹³⁷

 

Of als het water, 't welk heel styf bevrozen stont,

912 Ismarus, Bk. II, vs. 345; vloeide: ‘zou vloeien’.

913 zy, nl. de wynpaepin, de Bacchante.

914 wynstaek; vgl. wyngertspiets (Bk. III, vs. 722), wynspriet (III 722), druifspiets (Dl. III, 231: 919, var.), wyngerdtorts (Dl. III, 231: 919), wyngerdstock (Dl. III, 291: 68), wyngertspeer (Bk. IV, vs. 9), spiesse (ib. 920).

915 Bubazus en zyn schoondochters; voor Bubasides nurus: ‘de jonge vrouwen van Bubas(s)us, een stad in Carië.

917 De Lelegers, een Cariese stam, berucht als zeerovers.

918 Licye: Lycië; de klemtoon van het Lat. woord ligt op de 1e lettergr.; V. volgt de analogie van andere aardrijksk. namen op -ye (spr.-ijë), vgl. Etolíje, Bk. XIV, vs. 700; dat hij in de 1e silbe i schrijft, is volgens zijn sedert omstr. 1644 gevolgde spelwijze.

919 Cragus: berg, Limyre: stad, Xanthus: rivier in Lycië; - os in Kragos wel veroorzaakt door de uitgang -on bij Ovid.

920 Chimeer; Bk. VI, vers 464 spreekt Vondel van het berghgedroght (Chimere) zonder aanleiding in Ovidius; vgl. echter de aantekening van Farn. ter plaatse; hier laat hij jugum, ‘bergrug’ (waar de Ch. woonde: de Cragus-zelf) onvertaald; zo ook de plaatsbepaling bij vier en vlam, namelik in 't midden van haar lijf.

921 Voor boschleeuwin en veltslang zie de opmerking over lantstier, Boek VII, vers 597.

922 het.... quynt; voor deficiunt sylvae: ‘de wouden (van Lycië) raken ten einde’; vgl. echter ook Valent.: ‘'T was in 't vallen van 't loof’; en vs. 923 bladen (Ov. ‘het afgevallen, eigl. vallend, gebladerte’; frondes caducas).

931 biggelende traenen; Ov.: ‘een stroom van tranen’; vgl. het vervolg.

932 veltgodinnedom; ook hier voor naïdes, ‘stroom,- bronnimfen’; vgl. vs. 119.

933 heur, nl. de tranen; aêr: bronader.

935 b Ov.' bedoeling is juist, dat de bron van de zijde dier nimfen 't meest geëigende geschenk was.

937 leem; voor Lat. bitumen, ‘aardpek’; zypt; 1e les. vloeit.

[p. 736]

 

Met d'aenkomste en den aêm van Levenwekker smilten⁹³⁹

940

In warmen zonneschyn, en lentelucht, en stilten,

 

Zoo smolt ook Biblis, die geen min verduuren kon,⁺

 

Aen eenen koelen dau van traenen tot een bron,⁹⁴²

 

Die heden in dit dal den naem draeght van haer vrouwe,⁹⁴³

 

En springende aen een'eik noch tuight van haeren rouwe.⁹⁴⁴

945

De Lantfaem van dit nieuwe en versche wonderwerk⁺⁹⁴⁵

 

Waer hondert Kreetsche steên misschien met haere vlerk⁹⁴⁶

 

Doorheengevloogen, zoo men korteling geen wonder

 

In Krete had gehoort van Ifis in 't byzonder,^947-48

 

Verkeert van kunne: want de Festische landou,

950

Die naest aen Krete paelt, teelt Ligdus, om zyn trou^949-50

 

Eerwaerdigh, en oprecht in alle zynen handel,

 

En onbesproken by het volk in woort en wandel.

 

De have staet gelyk met zynen stam en bloet.^950-53

 

Hy sprak zyn zwangre vrou dus aen bedaert en zoet,

955

Eer d'arbeit aenquam: och hoe wensche ik om twee zaeken

 

Dat gy met weinigh wee en aen een' zoon moght raeken.⁹⁵⁶

 

De dochters vallen vry wat lastiger en zuur.⁹⁵⁷

 

De sterkheit wort dees kun geweigert van natuur.⁹⁵⁸

 

Al schynt het gruwzaem: komt gy nu een maeght te baeren,

960

Laet uw medoogen [ik beveel het noode] vaeren,⁹⁶⁰

 

En helpze flux van kant. zoo sprak de man, en hy

 

Wischt droef de traenen van de kaeken af, als zy,⁹⁶²

 

Die dezen last ontfing. maer Teletuze, in 't midden

 

Van zulk een' druk, verzuimt geensins haer' man te bidden,

965

Doch ydel, dat hy toch haer hoop niet krenken zou.⁹⁶⁵

 

Maer Ligdus zwichte niet: en nu begon de vrou,

 

Na het voldraegen, om den last der vrucht te steenen,⁹⁶⁷

 

Als Izis voor haer bedt by duister is verscheenen,

939 Levenwekker: Favonius, de zoele Westenwind; H.; smilten, 'n onjuist meerv. bij water.

+ [Randschrift:] Biblis in eene bron.

942 aen en tot hangen beide af van smolt; Ov.: ‘door haar tranen verteerd verkeert B. in een bron’.

943 vrouwe: meesteres.

944 springende aen: ontspringende bij.

+ [Randschrift:] Ifis avontuur

945 Versta: ‘de honderd steden van Creta’; vgl. bij Bk. VII, vs. 660.

946 Waer; 1e lez. Was; 2e Waer; 3e Had; 4e Waer.

947-48 Ov.: ‘zo niet kort te voren Creta een dichterbij voorgevallen wonder had opgeleverd’; Miletus, de vader van Caunus en Byblis, stamde uit Creta.

949-50 ‘Iphis, die van kunne veranderd was’; want, ‘immers, namelik’ verschaft de overgang tot 't volgende verhaal, in 947-49 a aangekondigd; Festische.... paelt; Ovid.: ‘het land van Phaestus, grenzende aan het gebied van Gnosus’; Phaestus ligt midden op de Zuid-kust, Gnosus midden op de Noord-kust van Creta; het gebruik van Gnosiacus voor ‘Cretensies’ verklaart Vondel's ontsporing.

950-53 Ovid. noemt Lygdus 'n man uit onaanzienlike, schoon vrije ouders geboren; dit geeft de juiste zin aan zijn woorden (vs. 953): ‘zijn vermogen was niet groter dan zijn aanzienlike afkomst’; in zijn lof bepaalt Ov. zich tot: ‘zijn levenswandel en betrouwbaarheid waren onbesproken’; oprecht: rechtschapen; alle; Hoogstr. en H. allen; vgl. Bk. VII, vs. 1102; handel: doen en laten.

956 Dat gy: dat gij namelik; de verbinding van de twee wensen is ietwat vrij (met weinigh wee kan niet met raeken worden aangevuld).

957 zuur, synon. van lastigh.

958 van natuur: door de natuur.

960 medoogen; voor piëtas; Lat. ignosce piëtas: ‘gij vaderliefde, vergeef 't mij’.

962 als zy: gelijk ook zij.

965 ydel: vergeefs.

967 om: wegens.

[p. 737]

 

In 't midden van den droom, met eenen dikken drang

970

Van offerstaetsie op een rye breet en lang,

 

Ten minste zoo het scheen. de zilvre horen luistert

 

Op 't voorhooft, als de maen halfwassen, half verduistert.

 

Zy droegh een koningskroon van aeren op het hooft.^958-73

 

Men zagh den bassenden Anubis onverdooft,⁹⁷⁴

975

De heilige Bubast, en Apis, dicht van vlekken,⁹⁷⁵

 

Den stommen Herpokraet, die om niets los t'ontdekken,

 

Ons met den vinger op den mont stilzwygen leert.^976-77

 

Hier wert Oziris in den ommegang ge-eert,

 

Noit lang genoegh gezocht. men zagh'er tamboerynen,^978-79

980

d'Uitheemsche slang. met haer slaepbaerende venynen.⁹⁸⁰

 

Toen scheen 't of Izis my [die schietende uit den droom,

 

En duizeligen slaep, en angstigh en vol schroom,

 

Den ganschen omgang zagh met opgelokene oogen]^981-83

 

Dus aensprak: Teletuis, getroffen van medoogen,⁹⁸⁴

985

Ik ben met u begaen. laet vaeren uw verdriet,

 

En dees bekommering. volbreng de wreetheit niet

 

Van uwen man, noch schroom, wanneerge door Lucyne

 

Van eene vrucht verlost, ontlast van alle pyne,⁹⁸⁸

 

Te koesteren, te voên het kleentje, dat gy baert.

990

Ik zelf ben dees godin, die zwangeren bewaert,⁹⁹⁰

 

Benaeuden helpt, en sterkt, en koome nu verbeden⁹⁹¹

 

U helpen. gy die my gedient hebt zult met reden

 

Niet klaegen dat men my ondankbaer vint van aert.

 

Aldus vermaentze haer, die droevigh zat bezwaert.

958-73 Izis, of zoals Ov. zegt: Inachis, ‘de dochter van Inachus’, d.i. Iö; vgl. Bk. I, vs. 708-vgl.; zij werd in de hellenistiese tijd (de kultuurperiode sedert Alex. de Grote) geïdentificeerd met de Egyptiese Isis; Isis werd soms met het hoofd van een koe voorgesteld, veelal als vrouw met koehorens als hoofdtooi, waartussen de zonneschijf; ook met Selene, de Maan, geïdentificeerd (vgl. vs. 971-72), en met Demeter of Ceres, de graangodin (aeren, vs. 973); als heerseres des hemels is, zoals bij de Egypt. koningen, haar hoofdtooi door een biezonder sieraad onderscheiden (Ov. regale decus: ‘koninkl. smuk’; in vs. 973 ten onrechte met de aeren verbonden); dikken drang: dichte stoet; offerstaetsie, voor pompa sacrorum, de priesters die de heiligdommen dragen; luistert: glanst.

974 Anubis, Egypt. god met hondekop; vgl. Dl. VI, 876: 732; onverdooft, d.i. voortdurend blaffend.

975 Bubastis, godin met een kattekop, de Egypt. Diana; vgl. bij Bk. V, vs. 451-vlg.; Apis, de heilige stier, zwart, met witte driehoek op de kop, een arendfiguur op de rug, witte-met-zwarte haren in de staart (dicht van vlekken, ‘met vl. bezaaid’ daarom onjuist); Iö-Isis' zoon, Epaphus (vgl. Bk. I, 913-vlg.; Faëton, vs. 55 e.e.) als god met hem gelijkgesteld.

976-77 Harpocrates, zoon van Isis en Osiris, god v.h. zwijgen; Her- is een opvallend vb. der wisseling van er en ar bij V.; los: onbedacht.

978-79 Osiris (de Egypt. Bacchus), gemaal van Isis; door Set(-Typhon) vermoord; het opsporen van zijn lijk, door Set in 14 stukken verdeeld en verstrooid, was een wezenlik bestanddeel der Isis-feesten; tamboerynen; vgl. Dl. VI, 876: 730 rinckeltuigh; hier vs. 1106 rinkelbom en trom.

980 uitheemsche; op Creta waren nl., zoals Plinius (H.n. 8, 228) uitdrukkelik zegt, geen giftige dieren, behalve 'n zeker soort giftige spin; de slang was een atribuut van Isis.

981-83 my; 'n vergissing voor haer (vgl. vs. 994); die.... oogen; onjuist; 't was haar, zegt Ov., alsóf zij werd wakker geschokt; omgang: stoet.

984 getroffen, bij ik.

988 verlost, intrans., bevalt; vgl. Dl. II, 800: 899; ontlast, deelw.

990 a Dit wekt de, verkeerde, indruk, dat zij zich met Lucina (987) gelijkstelt.

991 verbeden: door uw gebed bewogen.

[p. 738]

995

Zy streek ter kamer uit. dees minzaeme aenspraek wekte

 

De zwangre, nu verblyt, ten bedde uit, en zy strekte

 

Ootmoedigh haere hant ten hemel, en verlicht⁹⁹⁷

 

Verzoekt ootmoedigh dat dit vrolyk nachtgezicht

 

Op waerheit uit koom'. toen haer d'arbeit quam bezwaeren

1000

Komtze eene dochter, haer beminde vrucht, te baeren,

 

Doch zonder kennis van den vader. zy gelaet¹⁰⁰¹

 

En veinst het is een zoon, en berghtze voor 's mans haet,

 

Beveelt het kint te voên, en dat men 't heimlyk koester'.

 

Hier van weet niemant dan alleen de trouwe voester.

1005

Het veinzen wint geloof. de vader schenkt den goôn

 

Zyn offer, en vernoemt den grootvaêr in den zoon.¹⁰⁰⁶

 

Het kint heet Ifis, en de moeder schept behaegen

 

Aan een' gemeenen naem, dien mans en vrouwen draegen,¹⁰⁰⁸

 

Mits niemant over dit bedrogh te klaegen stont.¹⁰⁰⁹

1010

Het lochenen, door dien godtvruchten logenvont¹⁰¹⁰

 

En list onachterhaelt, bleef jaeren lang verhoolen.

 

Het kint was byster schoon. men zoude in 't aenschyn doolen:¹⁰¹²

 

Want zaeght gy 't voor een maeght, of voor een' jongen aen,

 

Het kint was evenschoon, in beide welgedaen.¹⁰¹⁴

1015

De vader ging het, na zyn dertien jaer, verloven

 

Aen schoone Iänte, die de schoonste ging te boven

 

Van 't heele Kretenland. de vader hiet Telest.¹⁰¹⁷

 

Zy waren even schoon en out. elk queet zyn best¹⁰¹⁸

 

Zich in een zelve schoole, als kloeke tytgenooten,¹⁰¹⁹

1020

In alle kunsten. hier uit quam de min gesproten

 

Van wederzyde, in 't harte al evendiep gewont;

 

Doch in vrypostigheit en rustigheit bestont¹⁰²²

 

Een ongelykheit in de minnaers alle beide.

 

Men wachte op 't huwelyk, eer Hymen hen geleide,

1025

Doch 't was geslooten, en Iänte hiel dat hy^1024-25

 

Haer ga zou worden, dien zy minnelyk en bly

 

Hier voor belonkte. nu minde Ifis, doch mistroude¹⁰²⁷

997 hant; vgl. vs. 417; verlicht: opgebeurd.

1001 gelaet: doet alsof; over (zich) gelaeten c.a. H.

1006 Versta: ‘en noemt de zoon naar diens grootvader’; vernoemen, eigl. andermaal noemen; vgl. Bk. XIV, vs. 811.

1008 gemeenen: gemeenschappelike.

1009 mits: daar (aansluitend bij schept behaegen); Ov.; ‘wijl zij niemand daarmee misleidde’; dus V.: ‘wijl niem. zich hierover, als over een bedrog, te beklagen had’; niemant, 3e nv.

1010 het lochenen: het verbergen v.d. werkelike toestand; Lat. mendacia, ‘de leugen’; godtvruchte logenvont; Lat. pia fraus.

1012 Het.... schoon; foutief voor cultus erat pueri: ‘de kleding was die van een knaap’.

1014 welgedaen: welgevormd, schoon; vgl. Dl. II, 816: 9.

1017 hiet: heette.

1018 zyn best; vgl. Bk. VII, vs. 1071.

1019 kloeke: ijverige; vgl. Bk. IV, vs. 293; tytgenooten: leeftijdgenoten; 1e lez. jongelingen.

1022 vrypostigheit: vrijmoedigheid; rustigheit: vertrouwvolle (Lat. fiducia) opgewektheid.

1024-25 a Ov.: ‘zij verwachten (zien uit naar) de tijd van 't huwelik en de afgesproken bruiloft’; naar een betere lez. slaat dit alleen op Ianthe; geslooten: besloten; vgl. Bk. IV, vs. 108; slot, hier vs. 731.

1027 Hier voor; voor 'n man nl. In nu minde Ifis komt de tegenstelling: ‘Iphis daarentegen’ niet duidelik uit.

[p. 739]

 

Dat zy dien bruidegom noch eens gemeten zoude.¹⁰²⁸

 

De maeght ontvonkt een maeght: en Ifis kermt: ik ducht,¹⁰²⁹

1030

Wat uitkomst wachte ik hier? och wat wanschape zucht,¹⁰³⁰

 

Wat zorgh van nieuwe min bevangtme? wouden goden

 

Myn leet genezen, zy behoorden my te dooden.

 

Zoo niet, zy mosten my begaven met een' trek

 

Natuurlyk naer den styl. geen vaers heelt haer gebrek^1032-34

1035

Van gade met een vaers. geen merri koelt haer minne

 

Met eene merrie. de ram zoekt een vriendinne^1035-36

 

By schaepen, en het hart volgt zyne hinde en ga.

 

Zoo paeren vogels, en geen wyf volght wyfkens na

 

In alle dieren. och ik wenschte niets te wezen:

1040

En op dat Krete toch zyn toghten zou genezen

 

Met alle gruwelen te teelen, waer het kon,^1040-41

 

Bemint Pasifaë, de dochter van de zon,

 

Een' stier, de vrouwekunne iet mannelyx. myn minnen^1042-43

 

Is, om te spreeken met bedaerde en wyze zinnen,

1045

Veel doller dan haer min. noch bluschteze haer vier,

 

En gruwelyken brant met eenen norssen stier,

 

Die door een houte koey met kunst wert uitgestreeken.¹⁰⁴⁷

 

Zy vont een middel, om de min des boels te queeken:¹⁰⁴⁸

 

Maer schoon hier al 't vernuft der werrelt quaem by een,

1050

Al quaem Dedael hier met met zyn wasse pennen heen-¹⁰⁵⁰

 

Gevloogen, och wat zou die kunstenaer vermogen?¹⁰⁵¹

 

Zou zyn spitsvondigheit een maeght, tot min bewogen,¹⁰⁵²

 

In eenen jongeling herscheppen? of Iänt

 

Verandren? Ifis rust. bedaer in dezen brant.¹⁰⁵⁴

1055

Gy stookt een' dwazen gloet. hier is geen' raet te vinden.¹⁰⁵⁵

1028 bruidegom; foutief voor bruit.

1029 ducht: ben van vrees vervuld; vgl. voor dit absol. gebruik Bk. VIII, vs. 718.

1030 zucht: begeerte.

1032-34 behoorden te dooden: hadden mij moeten doden; vgl. vs. 832; zo ook mosten: hadden moeten; natuurlyk: overeenkomstig de natuur; naer den styl: naar de gewone wijze; haer gebrek; 1e lez. zyn g.; vgl. bij Bk. VII, vs. 494.

1035-36 merri; merrie; vgl. Bk. VI, vs. 174.

1040-41 En op dat enz.; Ov.: ‘opdat echter Cr. alle(rlei) monsters zou voortbrengen’.

1042-43 Pasiphaë, vrouw van Minos, dochter van de Zon als godheid; vgl. Bk. VIII, vs. 181-vlg.; de.... mannelyx; dit verergert 't kwaad.

1047 uitgestreeken; vgl. Bk. VI, vs. 140.

1048 Lat. et erat, qui deciperetur, adulter: ‘en hij was er een echtbreker voor, om bedrogen te worden’ W.; de stier was nl. Jupiter; vgl. Bk. VIII, vs. 168.

1050 Vgl. vs. 318; Dedael; vgl. Bk. VIII, vs. 224-vlg.

1051 kunstenaer: kunstvaardige.

1052 spitsvondigheit: vernuft.

1054 rust, syn. v. bedaer, maar min juist voor animum firma: ‘schep moed’.

1055 geen' raet is 4e nv., gelijk ook H. opmerkt, die hem echter hier veroordeelt, en er, ten onrechte, een drukfout in ziet; hij verklaart ook, dat ‘al onze beste Dichters thans in dit stuk (t.w. geen' e.d. voor m. geenen e.d., niet ook, als bij Hooft, voor vr. geene e.d.) Vondel volgen’, en dat hij ‘eindelijk beslooten’ heeft, zich ‘mede bij den hoop te voegen, en Vondel toe te vallen’, zulks vanaf het begin van het 2e Boek der Proeve; de 4e nv. is afhank. van vinden gedacht; vgl. nog de opvallende 4e nv. in vs. 873; en vooral Leven, r. 124.

[p. 740]

 

Gy weet wel, wiltge u niet bedriegen en verblinden,

 

Wat vrou Natuur gaf. sta naer 't geen uw' staet betaemt.¹⁰⁵⁸

 

Bemin gelyk een maeght van eere, die zich schaemt.¹⁰⁵⁹

 

Men mint op hoop. de min kan minnen aes beschikken.

1060

De kunne ontzegt u dit. geen toezicht, geene schrikken¹⁰⁶⁰

 

Noch zorgen voor een' man, die toeziet op zyn vrou,

 

Noch vader keeren u uit ongeveinsde trou¹⁰⁶²

 

t'Omhelzen uw beminde. ook slaet zy al uw smeeken

 

Noch vierigh aenzoek af: en noch blyft gy versteeken

1065

Van 't lief genot: en of de menschen en de goôn

 

Arbeiden wouden, om uw min met eene kroon

 

Te kroonen, en haer hart te raeken en beweegen,¹⁰⁶⁷

 

Noch zoutge nimmermeer geraeken aen dien zegen.

 

In geenen deele is nu myn wenschen vruchteloos.¹⁰⁶⁹

1070

De goden gaven my gewilligh voor altoos

 

Wat zy vermoghten en my gunden al te gader.

 

d'Aenstaende schoonvaêr zelf, en ook myn eigen vader¹⁰⁷²

 

Bestemmen mynen wil: maer vrou Natuur alleen¹⁰⁷³

 

My tegen, sterker dan alle andre in 't gemeen,

1075

Gehengt dit geenerwys. nu is de dagh voorhanden,¹⁰⁷⁵

 

Zoo lang gewenscht om bly de bruiloftstorts te branden.

 

Ik en Iänte staen gereet naer 't bruiloftsbedt

 

Te treên, en paeren: maer Natuur en haere wet¹⁰⁷⁸

 

Ontzegtme dit. wy gaen te water min verwachten,

1080

Tot aen de kin toe, om van grooten dorst te smachten.^1079-80

1058 zich schaemt: schaamtegevoel heeft.

1059 de min is (zie Tekstkrit.) verschreven voor de hoop; Ov.: ‘'t is de hoop, die liefde opvat; de hoop, die haar voedt’; V.'s vertaling eer naar Farn.: ‘.... die de minnende vermeestert, .... hem voedt’; minnen aes: voedsel voor de liefde.

1060 toezicht: bewaking; schrikken; dit meerv. ook in de Voorrede, in de aanhal. uit Dion. Halic.

1062 Denk na u een komma.

1067 en.... beweegen; schadelik toevoegsel.

1069 in geenen deele; Valent.: ‘Al wat ik wenssen kan, waait mij in 't seil’; vs. 1073 volgt dan met maer de enige uitzondering; vgl. Tekstkrit.; H. meende ook dat in geenen deele in de samenhang niet paste, maar was zo verstandig te zien, dat in eenen deele (voor in één deel) ‘zich in deezen zin niet wel vlijt’, alsook dat V. eenvoudig zijn Lat. tekst volgde.

1072 Zie Tekstkrit.; H. maakte op eigen hand de verbetering; zie Vondelkron. IV, blz. 79.

1073 bestemmen: instemmen met.

1075 voorhanden: nabij.

1078 en paeren: en te paeren; Ov. zegt voor vs. 1077-78 b soberder en beter, met 't oog op de situatie: ‘en weldra zal Ianthe de mijne zijn’.

1079-80 Ov. zegt, met toespeling op Tantalus (vgl. Bk. IV, vs. 622): ‘Wij zullen dorst lijden midden in 't water’; met de tussenvoeging min verwachten (‘de vervulling onzer liefde verbeiden’) pleegt V. een krasse vermenging van beeld en realiteit.

[p. 741]

 

Wat maekt Jupyns gemael, de bruiloftsleitster, hier?¹⁰⁸¹

 

Waerom stapt Hymen naer dees bruiloft met zyn vier,¹⁰⁸²

 

Dewyl geen bruidegom de schoone bruit zal trouwen,

 

Die lange wenschte om eens dien blyden dagh t'aenschouwen:

1085

Maer och de bruitskrans kan ons beide niet ontstaen.^1083-85

 

Hiermede staekteze haer klaght, met rou belaên,

 

En haer ontruste ga volhardt niet min met woelen.¹⁰⁸⁷

 

Zy bidt dat Hymen koome, en zy haer koorts magh koelen:

 

En Teletuis, beducht voor 't geene, daerze om badt,¹⁰⁸⁹

1090

Verlengde vast den tyt. dan veinstze, moede en mat

 

Te quynen, stelt het uit. z'ontschuldight zich met droomen

 

En voorspook, in den slaep by nacht haer voorgekomen.^1091b-92

 

Nu vintze meer geen stof tot veinzen: en de tyt

 

Van 't uitgestelde feest verstrykt, en gaetze quyt.^1093-94

1095

Een enkle dagh alleen is haer noch overbleven.

 

Maer Teletuze, hardt van ongedult gedreven,

 

Rukt haere en 's dochters huif ten leste van het hooft,¹⁰⁹⁷

 

Omhelst met hangend haer het outer, en belooft

 

Een offerhande, en bidt: och Izis, die zoo blye

1100

Den Nylstroom langs, en in het groote Alexandrye

 

Gedient wort, daer de stroom door zeven monden vloeit,^1100-1101

 

Ik roepe u aen om hulp. ontlast ons, die vermoeit

 

Van vreeze treuren. 'k zagh voorheene uwe ommegangen,¹¹⁰³

 

En kende al uwen sleep, geklank, en offerzangen,

1105

En stoet, en fakkels, en herdenke, diep in rou,

 

Al wat uw rinkelbom en trom gebieden wou.¹¹⁰⁶

 

Dat myne dochter noch behouden is gebleven,

 

Ik niet in straf verviel, is ons alleen gegeven

1081 Juno pronuba, beschermster van 't huwelik.

1082 vier: toorts.

1083-85 Ov.: ‘daar 't aan een bruidegom ontbreekt, en bruid met bruid sal paren’; op deze wijze geeft Valent. handig het spel van Lat. ducere en nubere weer; kan.... ontstaen: moet ons beider deel zijn; ‘als vrouwen, zijn wij beiden tot het bruid-zijn voorbestemd; ontstaen: ontbreken, ontgaan; vgl. Dl. II, 259: 510; Adonias, vs. 102.

1087 ga; (Ov.: ‘de andere maagd’); 't woord heeft hier nog de ruimere bet., als in zonder (weer)ga (Bk. VIII, vs. 224); ‘de andere partij’; woelen: onrustig verlangen.

1089 ze: Ianthe.

1091b-92 Lat. omina.... visaque causatur; Geerts, blz. 150, geeft voor Farn. en Schrev. de lez. omnia, die in jongere Farn.-uitgg. (A'dam, 1649, 1650) niet meer staat; droomen en voorspook weerspiegelt de door Schrev. uit Regius overgenomen, door G. onvolledig opgegeven nota: omina visaque: auguria et somnia.

1093-94 en gaetze quyt: en raakt zij kwijt; H.; tyt bij V. ook vr., wat 't gebruik in dubbele functie vergemakkelikt; of gaetze quyt: ontglipt haar(?), waarbij ze 3e (Van Helt. I, blz. 122) of ook 4e nv. zou kunnen zijn; Ov.: ‘de uitgestelde huweliksdag ging aanbreken’.

1097 huif: haarband; vgl. Dl. III, 323: 3.

1100-1101 Alexandrië (pas door Alex. d. Gr.) gesticht, wordt door Ovid. niet genoemd, wel Paraetonium, de Mareotiese velden, Pharus ('t door zijn vuurtoren bekende) en de zevenmondige Nijl; ook zegt Ovid. quae colis, ‘die bewoont’, niet quae colitur, ‘die vereerd wordt’; maar Farnabius kanttekent: ‘die (lijd. vw.) Egypte vereert, waarin Paraetonium, stad en haven; het Mar. meer; het eiland Pharus tegenover Alex.; en de .... Nyl’.

1103 ommegangen; niet meerv. op te vatten, maar in betrekk. tot de droom, vs. 968-vlg.

1106 V. verbond sistrorum met 't volgende, misleid door Farn.' onjuiste (of altans lacuneuze) lez.; bedoeld zijn echter niet de geboden v.d. bom en trom (vgl. vs. 979), maar van Isis.

[p. 742]

 

Door uw waerschuwingen, en goddelyken raet.

1110

Ontfarm u over ons, en zyt ons toeverlaet.¹¹¹⁰

 

De traenen biggelden langs 't aengezicht op dees bede.

 

Het scheen of dees godin het outer op die rede

 

Beweeghde, ook hadtze het bewogen en geraekt.¹¹¹³

 

d'Ontstelde kerkdeur schokt en davert dat het kraekt.¹¹¹⁴

1115

Haer horens blonken, als de maen. de droeve moeder¹¹¹⁵

 

Noch ongerust, doch blyde, en door dit voorspook vroeder,

 

Streek voort ter kerkdeure uit, en Ifis, welgemoet,⁺¹¹¹⁷

 

Volght, met een trotser tret dan oit voorheen, den voet¹¹¹⁸

 

Der moeder. 't aenzicht bleef zoo blank niet als voorheenen.

1120

De krachten groeien aen. 't eerste opzicht is verdweenen.¹¹²⁰

 

Zy ziet nu strenger uit haere oogen danze pleegh.¹¹²¹

 

Het ongetoide haer hangt kort, en niet zoo leegh.¹¹²²

 

Zy heeft meer zwiers dan toenze een vroumensch wiert geboren.¹¹²³

 

z'Is nu een jongling, die een vroumensch was te voren.

1125

Brengt offergaef en geur ter kerke. schept nu moedt¹¹²⁵

 

Met vast betrouwen. elk, onsteeken met een' gloet,¹¹²⁶

 

Brengt offergaven naer autaer en kerk. zy stellen

 

Den titel kort hierby, om 't wonder dus te mellen:¹¹²⁸

 

De jongling Ifis schenkt den goôn zyne offerhant.¹¹²⁹

1130

Hy had hun dit belooft in maeghdelyken stant.

 

De zon quam 's andren daeghs de poort in 't ooste opstooten,

 

Als Venus, Juno, met godt Hymen, feestgenooten,

 

By een vergaderden, en elk zyn vreught ontvout,

 

Daer jongling Ifis zyn beminde Iänte trout.

1110 zyt; vgl. Van Helten, II blz. 50-vlg.; ook over het naast elkaar gebruiken van imper. met en zonder -t; Walch 83-84.

1113 Op te merken beweeghde naast bewogen; vgl. Dl. II, 104: 44.

1114 ontstelde: in heftige beweging geraakte; vgl. Bk. VII, vs. 229.

1115 haer: van Isis(' beeld); Ov. nog: ‘en haar rinkelende ratel klapperde’.

+ [Randschrift:] Ifis in een mansmensch.

1117 voort: (aanstonds) daarop.

1118 trotser, t.w. meer mannelik; Lat. maiore, ‘wijder’.

1120 eerste; vgl. Bk. II, vs. 499; opzicht: uitzicht, gelaatsvoorkomen.

1121 strenger: minder zacht, energieker; pleegh; dit praeterit. nog éénmaal (? vgl. V. Helt. I, blz. 32) bij V.: Dl. III, 465: 900; door vermenging met 't praes.; vgl. Lubach, Werkw. blz. 21.

1122 leegh: laag; dial. uml.-vorm; vergel., eveneens in rijm, Boek II, vers 1076; Heinsius, Stb. blz. 15.

1123 zwier: levensspanning; ook Valent.: levens-swier; Lat. vigor; vgl. Kil. swier, o.a. ‘vibratio’.

1125 brengt, geb. wijs.

1126 elk, nl. van beiden.

1128 titel: opschrift; ook bij Valent. tijtel; (titulus); kort: beknopt.

1129 offerhant; H. over de schrijfw. mèt en zonder h; ‘in goed Duitsch zegtmen offer’; hij betoogt ‘dat Hooft ... naderhand van [zyne] gedachten was’; merkwaardigerwijze heeft hij 'n vermoeden van 't ontstaan van brengen uit ber- met 'n ander element (vergel. Paul u. Braune's Beitr. 51, 97 ff); bij Geerts, blz. 150, lees 1129 i.p.v. 1127.

TEKSTKRITIEK: Bovenschrift: NAZOOS: het handschrift heeft NASOOS en dus de vervanging der eerste s door z verzuimd.

TEKSTKRITIEK: vs. 35 Met dit vers begint in het hs. f^o 2 van dit boek, welk f^o echter niet op zijn plaats voorkomt, maar verdwaald is tussen f^o 18 en f^o 19. - 39 oude uitg.: komma na gedachten.

TEKSTKRITIEK: vs. 79 Ung., Dif. gelooftme. - 83 oude uitg.: druktme, hoortme.

TEKSTKRITIEK: vs. 202 oude uitg.: punt na te moet.

TEKSTKRITIEK: vs. 219 vóór uit is verzuimd van te schrappen. - 238 oude uitg.: asche (zo ook hs. 1e lez.).

TEKSTKRITIEK: vs. 251 oude uitg.: komma na ziel. - 267 oude uitg.: onttoogen.

TEKSTKRITIEK: vs. 289 alverteerend; vermoedelik aldus; oude uitg.: al verteerend. - 293 oude uitg.: na dit vers dubbelpunt.

TEKSTKRITIEK: vs. 310 oude uitg.: na dit vers 'n komma, die echter blijkens het hs. niet hier, maar in vs. 311 na hem moet staan. - 311 oude uitg.: na hem geen komma; zie bij het voorgaande vers. - 319 oude uitg.: doots; vgl. Bk. II, vs. 546.

TEKSTKRITIEK: vs. 334 hs. geene (overgebleven uit de 1e lez. geene andre myn. - 343 oude uitg.: na zyt een komma. - 345 oude uitg.: na eeren geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 359 oude uitg.: na klaegen geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 411 oude uitg.: na Lucyn geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 471 oude uitg.: overkoomen.

TEKSTKRITIEK: vs. 504 oude uitg.: na mededoogen een komma, die echter in het hs. is weggewist. - 512 oude uitg.: slecht; zie onder.

TEKSTKRITIEK: vs. 572 oude uitg.: 's moeders; de doorhaling van 's in 't hs. kon over 't hoofd gezien worden. 585 oude uitg.: En 't nootlot spelde.

TEKSTKRITIEK: vs. 604 oude uitg.: beschooren.

TEKSTKRITIEK: vs. 664 oude uitg. na my geen komma. - 674 Ho., na waerom komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 681 oude uitg.: benijden. - 705 oude uitg.: byzondre.

TEKSTKRITIEK: vs. 718 oude uitg.: na vervoert een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 767 oude uitg.: zout; zo ook 1e lez.; zie ben.

TEKSTKRITIEK: vs. 804 oude uitg.: gebleeven. - 806 oude uitg.: na beraên geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 828 oude uitg.: naeulyx; in vers 815 is e bijgeschreven. - 831 oude uitg.: na simpelen een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 866 oude uitg.: voordeel; ook nog Unger, Dif. - 867 oude uitg.: 't onbequaem.

TEKSTKRITIEK: vs. 887 oude uitg.: Godt.

TEKSTKRITIEK: vs. 921 oude uitg.: bosleeuwin; zie bij Bk. II, vs. 546.

TEKSTKRITIEK: vs. 951 zie beneden.

TEKSTKRITIEK: vs. 970 V. Ln., Unger, Dif. -staetsie. - 972 na maen missch. een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 1020 oude uitg.: gesprooten.

TEKSTKRITIEK: vs. 1032 oude uitg.: na dooden een dubbelpunt. - 1038 oude uitg.: volgt. - 1048 oude uitg.: na middel geen komma. - 1050 Van Ln. (ook Unger, Dif.) laat het afkappingsteken na heen weg, daar gevloogen ‘behoort bij 't voorafgaande hier’; vgl. echter Bk. IV, vs. 37; XI, vs. 501, vs. 971; XII, vs. 501; VII, vs. 830; echter ook VIII, vs. 803. - 1051 Er stond na dit vers oorspr. een uitroepteken, dat gewijzigd werd in een vraagteken; oude uitg.: uitroepteken. - 1055 geen'; V. Ln., Unger, Dif. laten het afk.-teken weg; zie ben.

TEKSTKRITIEK: vs. 1059 de min; Van Vloten: de hoop; zie beneden. - 1069 Van Lenn. drukte In eenen deele, zich grondend op de samenhang en op una van 't Lat.; geenen was ‘kennelijk een drukfout’; echter is geenen de lez. v.h. hs., en nulla die van V.'s tekst: zie ben. - 1072 hs. en oude uitg.: d'Aenstaende schoone snaer; maar onder de ‘drukfeilen’: ‘Voor d'aenstaende schoonvaêr etc. (sic!) lees d'aenstaende schoonvaêr zelf’. De fout in de vertaling schijnt veroorzaakt door ipsa socerque van 't Latijn (Schrev.); zie beneden; Ung., Dif. schoone snaer. - 1078 oude uitg.: natuur.

TEKSTKRITIEK: vs. 1109 oude uitg.: waerschouwingen; ook nog Ung., Dif. - 1123 oude uitg.: vroumens; vgl. bij Bk. II, vs. 546. - 1126 oude uitg.: ontsteeken; ook Ung., Dif.