De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Regelnummers proza verbergen

[p. 743]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het tiende boek.^*

* BOVENSCHRIFT: 1e lez.: tiende; 2e tienste.

Inhout.^*

1 Hymen de bruiloftsgodt quam van Ifis op Orfeus bruiloft, met geen gelukkigh voor-^{r. 1} 2 spook, dewijl de bruit Euridice, van eene slang gebeeten, korts hierna overleet, wiens 3 ziel hy in de helle zocht, en door zijne bede verworf, op zekere voorwaerde, die hy over-³ 4 trat, en hierom haer weder verloor. Hierna op eenen heuvel zingende, vergaderde hy 5 allerhande boomen, en zong den reuzenstrijt, en hoe Ganimedes in eenen arent, Hiacint 6 in eene bloem, en de Propetiden in steenen veranderden, en Pigmalion zijn ivooren in⁶ 7 een levendigh beelt en eene maeght hervormt wort. Mirra verlieft op haeren vader koning⁷

* Inhout Met het zeer beknopte overzicht van Canterus heeft deze slechts geringe overeenkomst.

r. 1 Ifis, 2e nv.

3 hy: Orpheus.

6 Pigmalion zijn: Pygmalion's.

7 verlieft; tegenw. tijd.

[p. 744]

tekstkritische noten

8 Ciniras, slaept by hem, en zwanger vlugt in Arabie, daerze in eenen mirreboom herschapen, 9 Adonis baerde. Atalante en Hippomenes loopen om strijt, en veranderen in leeu en 10 leeuwin. Venus verlieft op Adonis, die van het wilde zwijn verbeeten, in eene bloem¹⁰ 11 verkeert.

De bruiloftsgodt vertrekt van hier in zyn saffraenen^{+vs. 1}
Gewaet, door d'ope lucht naer 't ryk der Traciaenen,
En out Cikoonsch gewest, daer Orfeus, bly van geest,³
Hem vruchteloos verzoekt en noot ter bruiloftsfeest.
Hy quam' er wel, doch niet met zyn' gewoonen zegen,⁵
En vrolyk aenschyn, noch goet voorspook, maer verslegen:⁶
Ook sparkelde de torts in zyne rechte hant,⁷
Besprengkelt met een' damp van traenen, en zy brant⁸
Niet klaer noch helder: en wat hieraen mocht ontbreeken,
Het ende van dees feest viel zwaerder dan het teken
En voorspook: want terstont toen goelyke Euridys,¹¹
De nieugetroude, ging spansseeren naer lants wys
In 't groene velt, bestuwt van blanke veltgodinnen,¹³
Beet een verborge slang die schoone, waert te minnen,
Van achter in den hiel. zy sterft. hy zit in rou.
De treurige Orfeus, als hy zyn beminde vrou¹⁶
Langwyligh heeft beschreit, durf entlyk zich verkloeken⁺¹⁷
Haer' dootschen geest in 't ryk der schimmen op te zoeken,¹⁸
Door 's afgronts ingang in den duistren jammerpoel¹⁹
Te stygen naer beneên, daer 't lichaemloos gewoel
Des volks en geestendoms, van bus en graf versteeken,²¹
Staen onder Prozerpyn, en 't hooft der naere streeken.²²

TEKSTKRITIEK: vs. 12 lants wys; oude uitg. in één woord; hs. lants op ratuur, wschl. los bedoeld; vgl. vs. 308. - 21 oude uitg.: volx, zijnde de gewone spelling; die met ks kan hier veroorzaakt zijn doordat Vondel eerst schreef: Van volk en geestendom; maar vgl. Bk. VIII, vs. 626.

10 in eene bloem; vgl. Bk. III, vs. 675 Kantschr.; hier vs. 182, vs. 293, vs. 1032 Kantschr.; Bk. IX, vs. 675.

+ [Randschrift:] Orfeus en Euridices bruiloft en ongeluk.

vs. 1 saffraenen; als stoff. bnw. behandeld; vgl. Bk. VIII, vs. 11-12.

3 De Ciconen, een volk in Thracië; voor de niet-herhaling van 't lidw. vgl. Bk. VIII, vs. 885-vlg.; 1e lez. 't out; Orpheus, Thraciese zanger, zoon v. Apollo en de muze Calliope; vgl. over O. en Eurydice Dl. VI, blz. 342-vlg.

5 gewoonen zegen; voor sollemnia verba, waarmee gedoeld wordt op de liederen, die gezongen werden bij 't uitleiden der bruid uit het ouderhuis.

6 verslegen: terneergeslagen; bijvorm van verslagen (Boek IV, vers 940), meest in rijm; H.

7 sparkelen: vonken.

8 damp van traenen: Ov.: ‘tranenverwekkende rook’.

11 goelyke Euridys (spr. -ijs; vgl. vs. 47 Euridies): de schone Eurydice.

13 veltgodinnen; vgl. Bk. IX, vs. 119.

16 treurige: bedroefde; 1e lez. Toen (2. Als) Orfeus, Rodopes zangmeester haer op 't velt (Lat. ad superas auras, ‘in de bovenwereld’, letterliker: ‘tot de luchten der bovenwereld’; en voor Orfeus: Rhodopeïus vates); Rhodope, gebergte in Thracië. Bij Ov. staat deze passage in de verl. tijd; de wijziging van toen in als, en in vs. 17 van had in heeft schijnt verband te houden met de weifelende tempuswaarde van durf; vgl. Bk. VII, vs. 172.

+ [Randschrift:] Orfeus hellevaert.

17 langwyligh: langdurig; durf zich verkloeken; Bi. over ik durf dat (te) doen; ‘te voor dezen infin. te plaatsen, is straattaal’.

18 dootschen geest: schim.

19 Ov.: ‘door de Taenariese (in Laconië) poort’.

21 volk en geestendom: geestenvolk; volks voor populi, en geestendom voor simulacra, die in 't Lat. ook een hendiadys vormen; bus: lijkurn; van... versteeken; Ov.: ‘reeds begraven’.

22 staen: H.: ‘nomina collectiva worden .... keurelijk vereenigd met een Werkw. in het Meerv.’, vooral ‘in gebonden stijl’; meerv. na men niet na te volgen; vgl. Bi.; Van Helt. II blz. 123; 't hooft: Pluto.

[p. 745]

 

Hy trekt de snaeren op zyn' zang, en heft dus aen:²³

 

O godtheên, onder wie alle onderaertschen staen,

25

Daer wy, zoo veelen als op aerde zyn geboren,

 

Naer nederdaelen, is 't geoorloft voor uwe ooren

 

Rechtuit en onverbloemt te spreeken als het is;

 

Ik koom niet neêrgedaelt in deze duisternis

 

Het onderaertsche ryk bespieden, en verrassen,

30

En uwe hellewacht den hont verbiên te bassen,^29-30

 

Met zyn dry hoofden, ruigh van slangen, uit Meduis

 

Gesprooten, en hem vast te knevlen in dit huis.^31-32

 

De reden van myn reis en hellevaert van boven

 

Is myne bedtgenoot, verzonken in dees kloven,

35

Toen zy, van eene slang gebeeten en besmet,

 

In 't allerbloeienst' van haer levens lente, ons bedt³⁶

 

Ontrukt wiert. 'k wenschte dit te kunnen overzetten,³⁷

 

En lochen niet dat ik 't beproefde: maer de wetten³⁸

 

Der liefde leden 't niet. de liefde viel te sterk.

40

Dees godt is wel bekent om hoogh, en boven 't zwerk.⁴⁰

 

Ik twyfele of men hem ook kent in deze gronden,

 

Doch houde dat zyn maght hier mede wort bevonden.

 

Al schaekte gy uw bruit, de liefde, trou van aert,

 

Heeft u, is 't zeggen waer, met Persefoon gepaert.^43-44

45

'k Bezweere u beide by dees schroomelyke wyken,⁴⁵

 

By deze woesticheên, en altyt stomme ryken,⁴⁶

 

Ontweef d'ontydigheit des doots van Euridies.⁴⁷

 

Wy allen zyn u toch een doot, en een verlies

 

Van 't leven schuldigh, en hoe lang wy boven wachten,

50

Wy spoeden vroegh of spa ter rustplaets naer dees nachten.

 

Wy streven te gelyk altzamen herwaert aen.

 

Dit is ons leste huis, en alle menschen staen

 

Ten dienst van uw gebiet, 't langduurighste van allen.⁵³

 

Ook zal myne Euridys haer tyt in 't endt vervallen,⁵⁴

55

En zy zich buigen voor het recht van uw gebiet.

 

Wy eischen slechts 't gebruik van 't leven, anders niet.⁵⁶

23 op: bij.

29-30 1e lez. met om te; bespieden; Ov.: ‘zien’; 1e lez.: t'aenschouwen en v.; den hont: de h. namelik.

31-32 uit Meduis gesprooten; Ov.: ‘Medusies’, wegens zijn schrikwekkende aanblik; gesproten is Cerberus uit de tanden v. Echidna, die echter bij Farn. ‘van Medusa gesproten’ heet.

36 haer levens lente: lente haars levens; niet: levenslente; vgl. Bk. I, vs. 315; VII, vs. 248; XI, vs. 978.

37 overzetten: verzetten.

38 beproefde; 1e lez. verzocht; vgl. Dl. I, 331: 15.

40 godt; nl. de liefde (vs. 39); Lat. Amor (m.), maar bij Farn. met kleine letter; om.... zwerk; Ov. enkel: ‘in de bovenwereld’; 1e lez. daer boven onder 't zwerk.

43-44 al; Ov.: ‘als 't verhaal over uw weleer bedreven schaking waar is’.

45 schroomelyk: vol verschrikking; vgl. Bk. VI, vs. 703.

46 woesticheên: baaierd.

47 ontweef; imper. plur. zonder -t; niet vermeld bij Van Helt. II blz. 52; vgl. Bk. VI, vs. 632; Lat. retexite (fata), dat zowel ‘opnieuw weven’ kan zijn, als ‘'t gewevene losmaken’; Schrevel. verklaart: ‘resolvite’.

53 gebiet: heerschappij.

54 Euridys haer: van Eurydice; H. keurt die omschrijv. af, hoewel haar frequentie erkennend.

56 eischen: vragen met aandrang; gebruik, nl. zonder blijvend bezit; 't leven, nl. van Euryd.

[p. 746]

 

Indienme 't leven van myn vrou niet magh gebeuren,

 

Zoo keere ik nimmermeer om hoogh door deze deuren.

 

Verlustigh u dan vry met onzer beide doot.⁵⁹

60

Dus smeekt hy, en de lier, in dezen bangen noot,

 

Op zyn gebedt gestelt, begon al 't hol te steenen,^60-61

 

Het dootsche zielendom godtsjammerlyk te weenen.

 

Nu gaepte Tantalus van dorst niet naer het nat,^63-vlg.

 

Ontzinkende den mont. Ixion draeit geen radt.

65

Den leverslokker schynt het byten niet te lusten,

 

En Belus afkomst laet de boômlooze eemers rusten.

 

Gedoemde Sisifus blyft zitten op zyn' steen.

 

De Razernyen zien nu eerst langs 't aenzicht heen⁶⁸

 

De traenen bigglen, zoo 't gerucht loopt. Persefoone,⁶⁹

70

Godt Plutoos gemaelin, om laegh gevoert ten troone,

 

En Pluto, koning van het donker jammerdal,

 

Verstaen niet dat men dit verzoek hem afslaen zal,⁷²

 

En weigren, neen gewis, maer roepen onder d'aerde

 

Haer schim, die onder al de leste schimmen waerde.⁷⁴

75

Zy quam'er langsaem, mits de hielwonde, aengetreên.⁷⁵

 

De smeekende Orfeus kreegh haer weêr op zyn gebeên,

 

Mits dat hy niet naer heur in 't uitgaen om moght kyken,⁷⁷

 

Eer zy het jammerdal, en Plutoos droeve ryken

 

Geruimt had, of 't geschenk zou los en ydel zyn.

80

Zy volghde haeren man in 't opgaen zonder pyn,

 

Door 't stil en stom gewest op 't spoor, dat droef en duister

 

Van nevelen bedekt, geen schynsel gaf noch luister.

 

Nu warenze geraekt niet verre van den zoom

 

Der aerde, als Orfeus, vol van achterdocht en schroom,⁸⁴

85

Woude omzien ofze op 't spoor hem navolghde onbezweeken,

 

Maer hy bevont zich van zyn wederga versteeken.

 

De liefste, hier gezocht, ontschoot hem wederom,

 

En d'ongelukkige verbaest staet styf en stom.

 

Hy wilze omhelzende vast houden in zyne armen,

90

En strekt de handen naer heur uit, begint te karmen,

 

Doch grypt vergeefs, en niet dan dunne en ydle lucht.^88-91

59 onzer beide; 2e naamv. bij wy beide (voor beide als zelfst. meerv. Van Helt. I blz. 141), waarin beide de pronom. uitg. mist; vergelijk Van H. I blz. 119 voor onzer; onzer beide, niet bij Van H., echter analoog aan dezer beide; vgl. Bk. VII, vers 187.

60-61 de lier.... gestelt (zich parend aan); absol. constr.

63-vlg. Tantalus, Ixion enz., zie Bk. IV, vs. 620-vlg.

68 nu eerst: nu voor 't eerst.

69 Persefoone, met accent als in 't Frans; vgl. Euridys.

72 verstaen niet dat men: oordelen dat men (nl. zij zelf) niet enz. Lat. (non) sustine(n)t negare; vgl. Bk. IX, vs. 886.

74 leste: laatstgekomene; 1e lez. jongste.

75 mits: ten gevolge van.

77 mits dat: met deze voorwaarde dat.

84 achterdocht: bekommering, vrees voor een dreigend gevaar (Wdb. I, 654).

88-91 Ov. bedoelt hier niet Orpheus, maar Eurydice; zo verstaat het ook Pontanus.

[p. 747]

 

Euridice, anderwerf verscheidende, verzucht,⁹²

 

En klaeght niet over hem, die krachtigh haer bezinde.⁹³

 

Wat konze klaegen dan dat hyze trou beminde?

95

Zy riep in 't ent: vaer wel, het welk hy naulyx hoort,

 

En zy deist evenwel te rugge met dit woort.⁹⁶

 

Och, Orfeus stont verbaest om dezen tweeden rouwe,⁹⁷

 

En 's levens schipbreuk van zyne uitgekore vrouwe,⁹⁸

 

Als een die onverhoet den zwarten helhont zagh,⁹⁹

100

Daer hy geketent aen een trits van halzen lagh,¹⁰⁰

 

Niet eer bedaerende voor hy zyn eerste wezen

 

Verloor in eene rots; of als Oleen voor dezen,

 

Die zyner vrouwen schult op zich nam, als of hy

 

Alleen misdaedigh waer: en o Letea, gy

105

Rampzalige, die op uw schoonheit stout durft stoffen,

 

Leefde eertyts wel gepaert: nu zytge bey getroffen

 

Bedaeude klippen op bergh Ida, styf versteent.^102-107

 

De helsche wacht belet hem, die nu vruchtloos weent,¹⁰⁸

 

Het overvaeren. hy blyft zeven gansche dagen,

110

Van spys versteeken, noit gehavent, zitten klaegen¹¹⁰

 

En vasten. hartewee, en kommer, traen by traen,

 

En zorgh was Orfeus spys. hy klaeghde, droef belaên,

 

En deerlyk over 't wreet gerecht der helsche maghten,

 

En zat op Rodope en rots Emus heele nachten,¹¹⁴

115

Waerop de noorden wint de lucht dryft datze barnt.¹¹⁵

 

De zon stont, na een trits van jaeren, in 't gestarnt

 

Der Visschen, midlerwyl de lierman zich van vrouwen^116-17

 

En haeren ommegang, uit droefheit, bleef onthouwen,¹¹⁸

92 Euridice, anderwerf; vgl. voor overloop, ondanks leesteken, V. kron, IV, 49; hier vs. 201, vs. 229; Bk. XI, vs. 719 (1e lez.); XII, vers 466; verscheidende: stervende (moriens); H.; maar allicht tevens: scheidende.

93 die: die immers; zijn liefde was oorzaak van zijn overtreding; vgl. Onze Taaltuin, I 249; bezinde: beminde.

96 evenwel; vgl. 't modern. Holl. gebruik van even goed, gezegd van een in gang zijnd gebeuren of een gewoonte die zich door enigerlei belemmering niet laten storen of breken.

97 verbaest: ontzet.

98 Vgl. Mnl. 's graven zone van Hollant, e.d., geboren uit de behoefte om de bepal. niet te ver te scheiden van 't bepaalde.

99 als een: als iemand, en wel 'n bepaald iemand; ‘zoals de man die’.

100 Bij Ov. is alleen de middelste hals geketend; trits; H. over dit, en over klaverblad voor drietal.

102-107 Toen Olenus' vrouw Lethaea, die haar schoonheid boven die der godinnen stelde, door deze met wraak bedreigd werd, bood hij zich aan om in haar plaats gestraft te worden; beide werden zij in steen veranderd; bedaeude, bij Ov. van het Ida-gebergte (bij Troje) gezegd (humida, ‘vochtig, bronnenrijk’).

108 de helsche wacht: Charon, de veerman op de Styx (overvaeren, nl. terug naar de onderwereld).

110 1e lez. Op Ceres oever, door foutieve verbinding van Cereris met ripa, i.p.v. met munere (‘Ceres' gave’, d.i. graan, voedsel); noit gehavent: zonder ook maar éénmaal zijn uiterlik te verzorgen.

114 Rhodope en Haemus: Bk. VI, vs. 118-vlg.

115 barnt, (van de lucht gezegd;, vgl. Bk. XI, vs. 657.

116-17 Ov.: ‘Voor de 3e maal had de zon het door de Vissen afgesloten jaar beeindigd’; in Maart nl. (begin v.h. Romeinse jaar) trad de zon uit het teken der Vissen in dat v.d. Ram.

118 ommegang; in beperkte opvatting.

[p. 748]

 

Naerdien het huwlyxlot zoo bars hem tegenviel;¹¹⁹

120

Of om dat hy getrou belofte en eeden hiel,¹²⁰

 

Schoon veele vrouwen blint op hem verslingert waren,

 

En klaeghden dat hy met geen vrouwe wil herpaeren,

 

Haer aenzoek afslaet, en vermaent den Traciaen

 

De jeught te minnen, en gerust en onbelaên

125

De bloem der jonkheid bly te bezigen en pluiken.^124-25

 

Een heuvel rees'er, en hier boven kon men ruiken¹²⁶

 

En zien een' groenen beemt, en vlak en effen velt,

 

Van boom noch bosch bedekt. der goden zoon, gestelt¹²⁸

 

Ten godtstolk, zette zich hier neder. hier vergaeren

130

De boomen bly ten reie, en danssen op zyn snaeren

 

In koele schaduwen: de heerlyke eikeboom^129-31

 

Van Chaon, en de stam, gegroeit aen Padus stroom,

 

Wiens schorssen Faëtons gezusters snel verrassen,^132-33

 

Het loof des eekelbooms, ten hemel opgewassen,¹³⁴

135

De lindeboom, de beuk, de lauwer, schuw voor vlam,

 

En ongehuwt, kornoelje, en strytbaere esschenstam,^135-36

 

De quastelooze den, de schaduwryke andoren,

 

Die elk onthaelt, de wilg, die d'oevers heeft gekoren,^137-38

 

De vochte waterboom, de boschboom, groen van blaên,¹³⁹

140

En d'akerboom, in top met akeren gelaên,¹⁴⁰

 

De mastboom, ongelyk van verf, de dunne struiken¹⁴¹

119 tegenviel: ongunstig was; vgl. Fenic. vs. 1301; hier vs. 466; Dl. V, 331: 1471.

120 nl. jegens Eurydice.

124-25 de jeught; Ov.: ‘tedere knapen’; 1e lez. 124 b-125: en ontydigh blos en blaên, En bloem (vgl. Bk. II, vs. 34) der lentetyt te b. enz.

126 hier boven; nl. boven op de heuvel zelf.

128 a Huydec. wilde: Van bosch noch boom bedekt: als er geen boom is, is er zeker geen bos, maar het omgekeerde is mogelik; V. bedoelt eenvoudig de afwezigh. v. alle houtgewas; der goden zoon; vgl. vs. 3.

129-31 ten godtstolk; H. over dit ten, z.i. ‘alzo keurelijk’ als tot; 't vr. ter in Hsch. ‘noit voor den naam van een' Persoon’; zijn beoordeling is onzuiver, doordat hij ten houdt voor ‘zo veel als tot den, of tot eenen’; dit ten is veralgemeend uit gevallen, waar 't bep. lidw. op zijn plaats was, dus bv. indien nog een bepal. volgde (ten tolk van); hier.... schaduwen; Ov. fraaier en juister: ‘Er kwam (ineens) schaduw over het veld.

132-33 Chaonië in Epirus; daar lag Dodóna, beroemd om zijn eiken; stam.... verrassen; Ovidius: ‘het woud der Heliaden’, d.z. de zonnedochters (Faëtons gezusters), die in zwarte populieren veranderd waren; vgl. vs. 370; Bk. II, vs. 455; Padus, vgl. ib. vs. 434.

134 eekelboom, voor aesculus; vergelijk Boek VIII, vers 567; Valentyn: ‘mispelboom’.

135-36 schuw voor vlam: weinig brandbaar; ontbr. in 't Lat., maar te verstaan in verband met ongehuwt; doelt op de verandering van Daphne (Bk. I, vs. 661-vlg.); kornoelje; foutief voor coryli: ‘hazelaars’; kornoelje(-boom) is Lat. cornum, -us; vgl. Dl. VI, 252: 391 hazelaere speten (veribus colurnis); Bk. I, vs. 128 kornoelje (corna); strytbaere; Ov.: ‘geschikt voor speerhout’.

137-38 den; 1e lez. abeel; Lat. abies, ‘den’, dat echter eertijds ook wel met ‘abeel’ vertaald werd (b.v. in Binnart's Biglotton); andoren: plataan; zie voor deze vertaling van platanus Wdb. N.T. i.v. andoren; daar de gissing, dat V. andoren met ahorn verwarde; ook bij andere boomnamen vergissingen; zie vs. 135-36; Bk. VIII, vs. 567; Bk. IV, vs. 40; vgl. echter bij vs. 141; schaduwryk.... onthaelt (genialis) naar een aant. van Farnabius; Valent.: ‘bree-boom’.

139 waterboom; voor de lotus (aquatica lotos); vergel. Boek IX, vers 487, 510; Valent.: ‘seven getij-heester’; boschboom; zie Dl. VI, 254: 428; 255: 623.

140 akerboom; voor ilex, ‘steeneik’; verouderde naam voor de eik; aker: eikel (maar niet daarmee verwant).

141 mastboom; voor acer, ‘ahorn’; maar vgl. Bk. IV, vs. 661, Bk. VIII, vs. 475 ahorne voor acernus; ongelyk van verf heet de ahorn, wegens zijn bontgekleurde bladeren, of de marmering v.h. hout; Valent.: ‘de gevlamde booghoutboom’; of wegens verscheidenh. v. soort.

[p. 749]

 

Des heibooms, en de mirt, die bleeke minnaers pluiken,¹⁴²

 

Van tweederhande kleur, het veil, een buighzaem hout,¹⁴³

 

De wyngertrank, en d'olm, die met den wyngert trout,¹⁴⁴

145

De vyghboom, d'esch, in 't wilt gewassen, ging zyn gangen,¹⁴⁵

 

De harsboom, en de boom, waeraen haeghappels hangen,¹⁴⁶

 

De witte dadeltak, des overwinners roof.¹⁴⁷

 

De ruige pynboom, met zyn opgebonden loof¹⁴⁸

 

Quam lest, en sloot den toght op 't eenigh welbehaegen

150

Der moeder van de goôn, wien 't loof wert opgedraegen:^149-50

 

Want Atis, offerman van Cibel, ley tot straf,⁺¹⁵¹

 

Verandert in dien boom, hier zyne menscheit af.¹⁵²

 

De treurende cipres dreef met hun allen over,¹⁵³

 

Wiens stam een naelt gelykt. dees droeve boom, wiens lover¹⁵⁴

155

Ten grave dient, was eer een jongske, waert bemint

 

Van godt Apollo, die den prys met schieten wint,

 

Den zangstryt met de lier. men zagh een puikhart weien,^156-57

 

Dat heiligh wert geschat by Karteaensche reien,

 

En veltgodinnen. het beschaduwde zyn hooft^158-59

160

Met hoornen, in de lucht gesteeken. het verdooft

 

De harten met vergult, waervan zyn takken blinken,^160-61

 

Die, over schoften heen gehangen, nederzinken.¹⁶²

 

De halsbant, ryk bezet met parlen en gesteent,

142 heiboom; (niet in Wdb. N.T.); voor myricae: ‘tamarisken’; de lez. werd hersteld na eerst vervangen te zijn door Des tamarinds; Valent.: ‘tamaris’; Montanus: ‘tamarisboom, doch andere meenen dat het heide is daar men kleerbeessemen af maekt’; wsch. heeft V. gezien dat tamarinds niet juist was, terwijl hij tamaris als 2e nv. niet wel gebruiken kon; vgl. Dl. VI, 170: 22 tamarissen (myricae); die.... pluiken; toevoeg. naar een aant. bij Schrev.

143 tweederhande; de bessen zijn helder of donker; veil: klimop.

144 die.... trout; de wijnstok werd tegen olmen opgeleid.

145 esch.... gewassen; voor ornus, ‘wilde berg-es’ Valent.: ‘haagboek’.

146 harsboom: pijnboom; vgl. Bk. IX, vs. 936, voor picea, ‘pinus silvestris L.’ vgl. vs. 148; Valent.: ‘roodanneboom’, d.i. rode den.

147 dadeltak; voor de palmboom; vgl. met name Bespi. III 623-vlg.; witte, toevoeg. v.V.; Ov.: ‘slanke palmen’.

148 pynboom: voor pinus, de pijnboom met eetbare vruchten, ‘pinus pinea L.’; opgebonden; zie Tekstkrit.; Lat. succincta comas; voor de naalden past comas, ‘haar’, beter dan loof.

149-50 sloot...... opgedraegen; Ovidius enkel: ‘geliefd bij de moeder der goden’, d.i. Cybele, moeder van Jupiter, Neptunus, Pluto.

+ [Randschrift:] Atis in eenen pynboom.

151 Atis, Atys (zo bij Farn.) of Attys, Attis, geliefde van Cybele; toen hij zijn gelofte van kuisheid schond door omgang met een nimf, werd hij door haar tot razernij gedreven, ten slotte echter in deze boom veranderd; offerman; Cyb. liet hem de zorg voor de offers, die men haar bracht.

152 hier; onjuist voor Lat. hac: ‘in deze (pijnboom)’.

153 dreef; 1e lez. quam; V. heeft met dreef het geleidelike voortgaan van de zich verplaatsende bomen willen tekenen; vgl. vs. 198-99.

154 Wiens.... gelykt; voor metas imitata: ‘kegelvormig’; 1e lez. Wiens loof een schyf gelykt; de 2e lez. duidt beter de vorm aan, maar beperkt zich verkeerdelik tot de stam; bij naelt zal V. aan de (kegelvormige) eindpaal in de renbaan gedacht hebben.

156-57 a H. laakt een tekort aan evenredigheid in de uitdrukkingswijze; hij wenste b.v.: die met den Boog den Schietprijs wint, Den Zangprijs met de Lier; ernstiger is dat V. de pointe van Ov.: ‘die de citer met snaren (nervis), en de boog met de pees (nervis) bespant’ niet kon weergeven; Bi.: ‘Die koorden op den boog, en op de cyther spant’.

158-59 Carthaea, stad op het eiland Ceos; vgl. Bk. VII, vs. 505; reien en v.: (reien van) nimfen.

160-61 verdooft de harten: overschittert de andere herten.

162 V. heeft demissaque in armos met cornua (‘horens’) i.p.v. met monilia (‘halsband’) verbonden.

[p. 750]

 

Hangt om den langen hals. de zilvre plaet verleent¹⁶⁴

165

Een cieraet, daerze hangt met strikken vastgebonden,

 

En wappert voor de star. twee parlen, korts gevonden

 

Aen strant, en opgevischt, vercierden luisterschoon^166-67

 

Bey d'ooren aen het hooft, door zyn getakte kroon

 

Verheerelykt. dit hart, zoo mak als vry van zorgen,¹⁶⁹

170

Gelyk 't gewoon was, plagh, tot 's avonts van den morgen,^170a

 

Door hof en huizen heen te loopen, en door 't lant,

 

Gaf elk den gladden hals te streelen met de hant,

 

Maer was by Ciparis, de bloem der jongelingen

 

Van Cea, byster waert. het laet zich van hem dwingen.¹⁷⁴

175

Hy geeft het voeder, leit het aen de koele bron,

 

Bevlecht de horens nu met kranssen in de zon:

 

Dan rydt hy vrolyk op den rug, en 't laet zich toomen¹⁷⁷

 

Met purperen gebit. de zon, in top gekoomen,

 

Stak van het hooftpunt uit den Kreeft by klaeren dagh,¹⁷⁹

180

Daer 't hart, vermoeit in 't groen en koele lommer, lagh.¹⁸⁰

 

De jonge Ciparis trof onbewust, o smarte!

 

Met eenen scherpen schicht zyn tytverdryf in 't harte,¹⁸²

 

En ziende hoe het aen dien dootelyken schoot

 

Most sterven, wil hy 't hart navolgen in de doot.¹⁸⁴

185

Hoe woelde Apollo niet met troosten, smeeken, teemen,¹⁸⁵

 

Op dat de knaep 't verlies zoo hoogh niet op zou neemen.

 

De knaep houdt evenwel met deerlyk kermen aen,¹⁸⁷

 

En smeekt de goden om een weldaet, dat 's voortaen

 

En eeuwigh zonder endt te treuren uit medoogen.

190

Toen hy nu al zyn bloet in traenen door zyne oogen

 

Geheel hadde uitgeschreit, begonnen al de leên

 

Te groenen, en de lok om 't blanke voorhooft heen

 

Gelyk een torenspits te ryzen, styf te worden,¹⁹³

 

Den hemel aen te zien, en zyn gestarrende orden.

164 plaet; voor bulla, ‘medaillon’.

166-67 star: voorhoofd; vgl. Bk. V, vs. 167; korts.... opgevischt; Lat. pariles aetate: ‘op eenen tijt gegroeit’ (Valent.); naar andere opvatting hoort dit ‘evenoud’ bij het (amulet-)medaillon (gelijk Romeinse kinderen er kort na de geboorte een te dragen kregen).

169 zorgen: vrees.

170a door H. niet afgekeurd, ofschoon hij vaststelt, dat plagh en gewoon was 't zelfde is; men kan plagh van het feitelik gebeuren, gewoon was van de habitus verstaan; tot.... morgen, toevoeging van V.; vgl. Bi., Van Lenn.

174 1e lez. allerwaertst.

177 toomen: optomen.

179 hooftpunt: zenith; Kreeft; bij 't begin v.d. zomer treedt de zon in 't teken v.d. Kreeft.

180 groen; znw.; 't behoort niet bij lommer, dat bij V. vrouw. is; over dergelijke ‘Klammer’-constructies, i.c. niet-herhaling van het voorzetsel, zie Debrunner, I.G. Forsch. 1932; vergel. vers 206.

182 Vgl. Tekstkrit.; Boek IX, vers 675.

184 1e lezing: sluit hy.... te volgen; Lat. velle mori statuit; vergelijk Boek IX, vers 1025.

185 smeeken: liefkozend spreken.

187 Een Catsiaanse regel.

193 torenspits; Ovidius: ‘met slanke spits’ (cacumine).

[p. 751]

195

Apollo zucht, en zegt: gy zult in droeven schyn⁺

 

By ons en anderen een merk van rouwe zyn.^195-96

 

Der goden tolk vergaêrt van allerhande boomen¹⁹⁷

 

Een' groenen schouburgh, die om stryt hier t'zamenkomen

 

Gedreven over dal en heuvel dicht by een,^198-99

200

Op zyne lier. hy zat in 't middenpunt alleen,

 

By menschen, dieren, en gevogelte. op het leste,²⁰¹

 

Toen hy de snaeren, in dit schaduwryk geweste,

 

Met zyne vingren had getokkelt, en gestelt

 

Op 't wedergalmen van den toon, gespreit door 't velt,

205

Tot datze hoogh en laegh vereenden net en effen,^202-205

 

Begon hy met zyn stemme en speeltuigh aen te heffen:

 

O zanggodin, laet ons aenvangen van Jupyn⁺²⁰⁷

 

Op uw geleide. hy, zoo ver de zonneschyn

 

Zich uitbreit, is een heer van alle schepselingen.²⁰⁹

210

Men heeftme dikwyl van zyne almaght hooren zingen.

 

'k Zong eerst den reuzestryt, op eenen hooger toon,²¹¹

 

Hoe zegenryk hy uit den starreryken troon²¹²

 

Hen met den blixemstrael in Flegra klonk ter neder.²¹³

 

Nu voeght ons op een nieu en liefelyk en teder

215

Te zingen van de gunst, die 't godendom behaeght

 

Te draegen tot een' knaep, den haet tot eene maeght,

 

Om ongebonde min gestraft van 't hoogh vermogen.^216-17

 

Der goden koning brant, van gloênde min bewogen,

 

Om Ganimedes, zoon van Priam, en vont ras

220

Iet lievers dan Jupyn te schynen, die hy was

 

In wezen: hy wou zich in geenen andren vogel^+219-21

 

Herscheppen dan die 't vier des blixems met zyn' vlogel

 

En bek en klaeuwen vrank en veiligh draegen kon.^222-23

 

Hy toeft niet lang, en op de pennen in de zon²²⁴

+ [Randschrift:] Ciparissus in eenen cipres.

195-96 De cipres als grafboom: rouwe: treurnis.

197 vergaêrt: trekt tot zich.

198-99 schouburgh, voor: publiek; vgl. Jeptha, Opdr. vers 43; Boek XI, vers 26; t'zamenkomen gedreven (vgl. Tekstkr.): komen samendrijven; vgl. vs. 153.

201 Vgl. Bk. VII, vs. 745.

202-205 Ov.: ‘toen hij met zijn duim genoegzaam de snaren al tokkelend getoetst had, en vastgesteld dat de verschillende tonen, hoewel ze verschillend klonken, onderling samenstemden’.

+ [Randschrift:] Orfeus liergezang.

207 Vgl. Dl. VI, 118: 62; zanggodin, voor musa parens, d.i. ‘Calliope, zijn moeder’; vgl. vs. 3.

209 schepselingen; 't valt op dat H. van dit woord geen ander vb. kende; zie andere plaatsen uit V. van deze ‘minder gelukkige vorm’ Wdb. XIV, 469; analogie v. sterveling, hemeling, aerdeling.

211 reuzestryt; vgl. Bk. I, vs. 177-vlg.; hooger toon, in tegenstell. tot vs. 214 b.

212 zegenryk: zegevierend.

213 De Phlegraeïese velden, 'n oude naam van 't zuidelikst schiereiland v. Chalcidice (Palléne), later ook overgedragen op de streek bij de Vesuvius.

216-17 Ov. spreekt in 't meerv.: van knapen, en meisjes; den (1e lez. hun) haet; versta: te zingen van enz.

+ [Randschrift:] Jupiter in eenen arent.

219-21 zoon van Priam; onjuist voor: zoon van Tros (niet bij Ov.; wel in een aant. bij Farn.); versta: ‘hij bedacht iets dat hij liever wou zijn (t.w. in schijn) dan datgene wat hij was’; Lat. invenire hier eer ‘zoeken (te vinden)’ dan ‘vinden’; in wezen; vgl. vs. 337; Bk. I, vs. 759.

222-23 nl. de arend; naar de lezing: nist quae possit sua fulmina ferre (N. Heinsius); blixem, nl. Jupiter's bl.

224 1e lezing: op de schynpen; Ov.: ‘bedriegel. vleugels’.

[p. 752]

225

En wolken zwevende, valt daetelyk aan 't schaeken

 

Van dien Troiaenschen knaep, die nu in 's hemels daeken²²⁶

 

Den wyn in schaelen schenkt, en Juno zelf ten spyt,

 

Godt Jupiter ten disch den eedlen nektar wydt.²²⁸

 

Ook waertge, o Hiacint, van godt Apol verheven²²⁹

230

Ten hemel, had het lot u levens tyt gegeven.

 

Gy overtreft nochtans der sterfelyken lot:

 

Want t'elkemael de lent de koude en 't overschot²³²

 

Des winters wechdryft, en de Ram de koude Vissen²³³

 

In 't zogh volght, dan verryst uw bloem uit duisternissen²³⁴

235

Op 't groene bloembedt jaer op jaer. myn vader heeft²³⁵

 

U boven anderen bemint, en Delfis geeft

 

Geen antwoort, daer het legt in 't middenpunt der landen,^236-37

 

Terwyl Apol om hem bewandelde de randen

 

Van den Spartaenschen stroom Eurotas, daer de stadt

240

Noch onbemuurt lagh, hy zich zelven gansch vergat,

 

En lier en koker, om dien jongling te behaegen.²⁴¹

 

Hy weigerde geensins hem netten na te draegen,

 

En met den hazewint aen 't leizeel na te treên,

 

Te stappen over bergh en scherpe steenrots heen,

245

En voedt zyn liefde met dien jongeling t'onthaelen.²⁴⁵

 

De zon stak 's middaghs uit het hooftpunt met haer straelen

 

Recht tusschen dagh en nacht. dees twee gaen moedigh heen²⁴⁷

 

Aen d'eene zyde op 't velt zich moedernaekt ontkleên,

 

En elk hun lichaem met olyfsap gladt bestryken,

250

Om zich te sterken, en in 't worpen niet te wyken.

 

De godt Apollo, heet op 't speelen met de schyf,²⁵¹

 

Vangt eerst van beiden aen, en worpt zoo fel en styf,²⁵²

 

Datze in de lucht door 't zwerk een lange wyl blyft hangen.²⁵³

 

Ten leste daeltze neêr, en toontze die verlangen²⁵⁴

255

Hoe kunst en kracht zich paert. de wulpsche Hiacint²⁵⁵

226 Troiaenschen knaep; voor Iliaden, d.i. kleinzoon v. Ilus (naar Regius, Schrev.; maar Ehwald: Trojaanse knaap).

228 wydt, voor ministrat: ‘toereikt’.

229 Hyacinthus; Lat. Amyclide, d.i. zoon, nazaat(?) van Amyclas (stichter v. Amyclae in Laconië, met 'n Phoebus-tempel); elders van Oebalus (vs. 275); Ook waertge: ook gij waart; vgl. Bk. I, vs. 632; hier vs. 254.

232 t'elkemael; vgl. Bk. VIII, vs. 935.

233 Vgl. vs. 116-17.

234 in 't zogh; vgl. Bk. IX, vs. 910; de uitdrukk. werd ingegeven door Lat. aquoso (Valent. ‘waterspuwend’, wijl regenbrengend); uit duisternissen, van de aarde nl.; Lat. orior wordt ook van 't opgaan der zon gebezigd; vgl. H. over zogh, vaarwater, waterspoor (Bk. VIII, vs. 193).

235 vader, nl. Apollo.

236-37 Delfis: Delphi, Apollo's orakelplaats, werd geacht in 't middelpunt v. Griekl. en ook v.d. aarde te liggen; voor de vorm vgl. Bk. IX, vs. 465; daer: waar.

241 koker: pijlenkoker.

245 onthaelen: minnelik bejegenen.

247 moedigh: vol goede verwachting.

251 schyf: werpschijf, discus.

252 styf: krachtig.

253 door 't zwerk: de wolken klievend; blyft hangen: onderweg blijft.

254 toontze die: toont aan hen die.

255 wulpsche: dartele, onbezonnen.

[p. 753]

 

Al t'onvoorzichtigh, op dat hy den schyfstryt wint,

 

Schiet snel en schichtigh toe om Febus schyf te keeren.

 

Zy stuit van d'aerde om hoogh [wiens hart zou dit niet deeren!]²⁵⁸

 

In 't vrolyke aenschyn van dit overschoone kint,

260

Dat strax om 't hooft besterft. Apol, die hem bemint,²⁶⁰

 

Besterft zoo dootsch als hy, omhelst hem uit medoogen

 

In zynen zachten schoot, streelt aengezicht en oogen

 

En wischt de wonden af. nu sterkt hy met den geur²⁶³

 

Van kruit de flaeuwe ziel vergeefs al 't lichaem deur.

265

Och kruiden baeten niet! wat kan zyn wonde heelen?

 

Gelyk zoo iemants hant of voet de dunne steelen²⁶⁶

 

Van mankop, lelie, of vioolen quetst en breekt,²⁶⁷

 

Daerze op 't bewatert bedt rechtop staen aengequeekt,

 

En leunen op een stut van teenen, dieze omvangen,²⁶⁹

270

Zoo laetenze verflenst haer hooft zwaermoedigh hangen,²⁷⁰

 

En kunnen zich niet meer ophouden als voorheen,

 

Maer slaen het aengezicht ter aerde naer beneên.

 

Zoo hangt des stervers hooft. de maghtelooze in lyden²⁷³

 

Verslapt, zich zelf ten last, en 't hooft hangt op twee zyden.²⁷⁴

275

Och zegt Apollo, zoon van Ebalus, gy sneeft,²⁷⁵

 

Versteeken van de lent des levens. och ik geef't!²⁷⁶

 

Ik zie uw hooft gewont. o droeve smart! o broosheit!

 

Gy zyt om wien ik treur. myn drift en reukeloosheit

 

Holp u te jammerlyk om 't leven. uwe doot

280

Wort my geweeten. ik ben schuldigh door dien schoot²⁸⁰

 

Aen uw ontydigh lyk: doch wie kan my verklaegen

 

Van misdaet, zoo het spel den naem van schult moet draegen?

 

Indien men minnen met den naem van schult bezwaert?^281-83

 

Och doemde men my mede om u ter hellevaert!²⁸⁴

285

Maer 't noodlot heeft ons dit al lang voorheen verhindert.²⁸⁵

258 Zie Tekstkritiek en vergelijk Boek VII, vers 781; IX, vers 1051 e.e.

260 Dat, bij kint; strax: aanstonds daarop.

263 wonden: Lat. vulnera, hier 'n poëties meerv.; vgl. wonde (vulnus), vs. 265.

266 gelyk zoo: evenals wanneer.

267 lelie; vergelijk vers 298-vlg.

269 Valent. beter: ‘lelien aan haar blonde stelen’; Lat. lilia.... fulvis haerentia virgis.

270 zoo: dan (als voortzetting van 't 1e deel der vergelijking; vgl. vs. 273 Zóó).

273 hangt; Ov.: ligt (neergezonken); sterver: stervende; vgl. vs. 1014; Bespi. I 1207 in de zin van sterveling (ib. vs. 25 stervende); zie bij Bk. I, vs. 647; ofschoon -er, -aer achter ww.-stammen iem. aanduiden die van de werking zijn gewoonte maakt (vgl. nochtans ons spreker, winnaar), keert H. deze manier goed, ‘omdat de Poëzy doorgaands lust schept uit het oneigelijk gebruik der woorden’; vgl. sammelaerster, vs. 652; twyfelaer, Bk. II, vs. 50; spiegelaer, Bk. III, vs. 569; Huygens, Hofw. vs. 163 sterver voor ‘erflater’.

274 op twee zyden; (Ov.: ‘op de schouder’) nu eens naar de ene zijde, dan naar de andere.

275 Ebalus; vergelijk vers 229.

276 ik geef 't: ik geef het verloren; vergelijk Boek XI, vers 708; Deel III, 231: 925; IV, 218: 54; Wdb. N.T. IV, 1940: gaf het spel.

280 geweeten; en wel terecht.

281-83 verklaegen; 1e lez.: beklaegen; 2e: aenklaegen; H.: misdaet zou schuld moeten zijn, zoo en indien: tenzy; Ov. 3 x culpa, 2 x nisi. V. schreef eerst: Van schult, indien; wellicht veranderd juist om de drukke herhaling te vermijden, en zonder Ov. nog te raadplegen.

284 mede; Ov.: ‘voor u of met u te sterven’.

285 ons: mij; versta: door 't feit van zijn god-zijn.

[p. 754]

 

Gy zultme altyt omtrent byblyven, onvermindert²⁸⁶

 

In liefde. 'k zal uw' naem staêgh voeren op de tong.

 

Myn hant zal op de lier uw' naem al even jong²⁸⁸

 

Ophaelen, myne lier uw' waerden naem beschermen.

290

Gy, in een nieuwe bloem hervormt, verbeelt ons kermen.²⁹⁰

 

De tyt wil komen dat een dapper oorloghshelt,²⁹¹

 

Herschapen in dees bloem, op 't zelve bladt in 't velt

 

Gelezen wert. terwyl Apol dus kermde en schreide⁺²⁹³

 

Begonnen druppels van dit bloet, het welk de weide²⁹⁴

295

Besprenkelde, geen bloet te schynen, maer een bloem²⁹⁵

 

Rees schooner uit den gront der aerde, die den roem

 

Van Tirus purper dooft, doch liefelyk van geuren

 

Schynt, als een lelie, het hooft om hoogh te beuren,

 

En trekt alleen den vorm der witte lelie aen:

300

Maer wat de verf belangt, zy pronkt met purpre blaên.^297-300

 

Dit docht Apollo niet genoegh: want godt vereerde

 

Hem met deze eere, en schreef van rouwe, die hem deerde,^301-302

 

Zyn kermen op de blaên, daer leest men noch ay ay.

 

Men ziet de boekstaef van den lykrouwe en 't geschrey³⁰⁴

305

Getekent op dees bloem. gewis nu rout het Sparte

 

Geensins dat zy hem baert. de naem blyft door dees smarte³⁰⁶

 

Noch heden in waerdy. de staetsi van jacint⁺³⁰⁷

 

Wort jaerlyx naer 's lants wys geviert en noch bemint.

 

Indienge vraegen moght of ertsryk Amatonte⁺³⁰⁹

310

Wenscht Propetiden op het eilant, vet van klonte,³¹⁰

 

Geteelt te hebben: het bestemt dit, recht als of⁺³¹¹

 

Het moeder wenscht te zyn van wyven, die zich grof

 

Verloopende, den naem ontfingen van Cerasten,³¹³

286 omtrent: nabij.

288 al even jong: zonder dat gij in mijn herinnering ooit zult verouderen.

290 verbeelt: geeft weer, nl. door schrifttekens (scripto); 1e lez.: Een nieuwe bloem uw' naem naspellen (imitabere) op ons kermen.

291 oorloghshelt, nl. Ajax; vgl. Bk. XIII, vs. 566-:vlg.; Dl. VI, 122: 108.

+ [Randschrift:] Hiacint in eene bloem.

293 gelezen; nl. (aanduidenderwijze) zijn naam; zie vs. 303.

294 druppels van; die beperking niet bij Ov.

295 geen.... schynen: er uit te zien of zij niet langer bl. waren.

297-300 liefelyk van geuren: tussen komma's te denken; niet bij Ov.; lelie, driesilbig (in vs. 299 met overloop; vgl. vs. 267; Bk. VI, vs. 174); den vorm, nl. niet de kleur.

301-302 want.... eere: (als tussenzin) immers het was de god, die enz.; en schreef: en hij schreef (aansluitend bij vs. 301a).

304 men ziet enz.; dat ai ai is nl. de (boekstaef der) dodenklacht (geschrey); en: en van. Welke bloem de Ouden hyacint noemden, is niet zeker; missch. 'n iris; bovendien, ‘welche Blume der oder jener Dichter meint, läszt sich gar nicht sagen’ (Stadler, in Pauly-Wiss.); de kleur kan geforceerd zijn, wegens het bloed (Eitrem, ib.).

306 baert; naar Lat. genuisse (Schrev.-N. Heins., Farn. in nota), niet gemuisse (Farn.); Sparta is volgens Micyllus-Schrev. óók te verstaan als de naam van Hiac.' grootmoeder.

+ [Randschrift:] Hiacints feestdagh.

307 staetsi: feestelike plechtigheid.

+ [Randschrift:] Propetiden in rotsen.

309 Amatonte: Amathus, stad aan de zuidkust v. Cyprus; de vorm berust op de Lat. 4e nv.; 1e lez.: 't Cipersche Amatus; vgl. vs. 750.

310 De Propoetiden waren meisjes op Cyprus; wel dochters van een overigens onbekende Propoetus. Valent.: ‘of.... Amathus tot genoegen uit-leverde de Propetider wijven’; vgl. vs. 335-vlg.

+ [Randschrift:] Cerasten in stieren.

311 bestemt: stemt toe; naar de lez. annuat (Farn.); juist is abnuat (Schrev.-N. Heins.) ‘het zal ze verloochenen, zo goed als de Cerasten’.

313 Cerasten; zij ontvingen die naam niet, omdat zij ‘zich grof verliepen’, maar wegens de horens; overigens zijn de Cerasten geen vrouwen, maar oude bewoners van Cyprus; (V. zal door de uitgang van Cerastae misleid zijn); de sage ontsproot missch. uit 'n onjuiste opvatting van de oude naam Cerastis voor 't eiland (naar de vele voorgebergten; Gri. keras: ‘hoorn’; kerastai: gehoornden); zie nog H.

[p. 755]

 

Gekroont met hoornen. een altaer, daer vreemde gasten

315

Op storven, en hun bloet vergoten, Godt Jupyn

 

Ter eere, stont'er voor de kerke, met een' schyn^314-16

 

Van heiligheit bekleet. zoo dit uitheemschen zagen,³¹⁷

 

Zy meenden dat men hier hadde offervee geslagen,³¹⁸

 

Een zuigend kalf, of schaep, om Amatus geweit.

320

Hier wert den vreemdeling terstont het lyf ontzeit,³²⁰

 

En Venus, toornigh om dien styl van offerhanden,

 

Bereide zich om zelve Ofiuzynsche landen³²²

 

En steên te ruimen, en hief ongerust dus aen:

 

Wat heeft myn lustige landou helaes misdaên,

325

En eene ry van steên, en aengenaeme velden?^324-25

 

Laet godeloozen dit met ballingschappe ontgelden,³²⁶

 

Of met den zwaerde, of met een straf, die laeger gaet,³²⁷

 

En tusschen ballingschap en doot in 't midden staet.

 

Wat kan dit anders zyn dan haeren vorm te derven,

330

Misvormt van lichaem en wanschapen om te zwerven?

 

Terwylze twyfelt hoe men haer herscheppe in 't oogh,³³¹

 

Slaet zy haer oogen op de horens spits en hoogh,

 

En nu beraên dat zy gehorent gaen als dieren,³³³

 

Herscheptze grove leên in leên van norsse stieren.

335

De Propetiden. vuil van wandel, nietemin

 

Bestaen te lochenen dat Venus een godin

 

In wezen zy: waerom dees godtheit, in de hette³³⁷

 

Van gramschap, 't lichaem van dit geil gebroet verzette

 

Van zynen eersten vorm, en toen de schaemt' verdween,^338-39a

340

En 't bloet in 't aengezicht versteef, zoo styf als steen,

 

Herschiep zyze in een'steen, waer van het naeu verscheelde.

 

Pigmalion, die zich den vuilen aert verbeelde³⁴²

314-16 daer.... vergoten; voor Lat. lugubris sceleris, naar een aant. bij Schrev.; Godt Jupyn ter eere, bij altaer; bij Ov. staat dit, veel beter, vóór lug. sc.; Jupiter was beschermer v.h. gastrecht! Het altaar stond niet voor de kerk, maar voor de deuren.

317 zagen: gezien hadden; vgl. Bk. VI, vs. 212.

318 geslagen: geslacht.

320 Ov.: (maar neen!) het was een vreemdeling, die men geslacht had.

322 Ophiusa, naam voor Cyprus, Venus' geboorte-eiland, waar zij biezonder vereerd werd.

324-25 lustige en aengenaeme; Lat. grata is relatief: aangenaam aan Venus; ook V. kan het zo bedoeld hebben; vgl. Bk. XI, vs. 571.

326 godeloozen: de Cerasten.

327 met den zwaerde; Ovid.: ‘met de dood’; laeger gaet: geringer is.

331 in 't oogh: voor 't gezicht; in gedaante.

333 dat zy; nl. reeds nu, zodat zij ‘hun horens konden behouden’ (Ov.).

337 hette; hetzij een ablautsvorm of enkel 'n dial. vorm naast 't ook bij V. voorkomende hitte; vgl. verhetten, Bk. II, vs. 117.

338-39a Hier heeft Ov.: ‘door de toorn der godin gaven zij 't eerst haar lichaam met haar schoonheid aan ieder prijs’; daarop heeft betrekking: toen de schaemt'.... versteef (zodat zij niet meer konden blozen); verzette: veranderde.

342 Pigmalion, een beeldhouwer op Cyprus; zich verbeelde: voor de geest bracht; vgl. Bk. VII, vs. 585.

[p. 756]

 

Van 't vrouvolk, dat den tyt met gruwelstukken sleet,

 

Waerme 't veraerden van natuur dien hoop bereet,³⁴⁴

345

Bleef lange vrouweloos, en schuwdeze te hooren.

 

Hy kunstryk snyt terwyl een heerlyk wit ivooren

 

Uitnemend meesterstuk, een kunstigh vrouwenbeelt,

 

Zoo wonder schoon als noit van vrouwe wert geteelt.³⁴⁸

 

De beeldesnyder staet om 't werk van zyne vingeren⁺

350

Verstomt, belonkt het vast, en zal'er op verslingeren.³⁵⁰

 

Het aenschyn is gelyk een dochter uit den aert³⁵¹

 

In wezen en natuure, en zou zich roeren, waer't

 

Dat schaemte toeliet zich te buigen en te reppen.

 

Zoo schuilt de kunst in kunst, en schynt geen kunst, maer scheppen.³⁵⁴

355

Pigmalion staet stom voor 't wonder van zyn kunst.

 

De nagebootste borst ontvonkt door haere gunst³⁵⁶

 

Het hart des meesters. hy wil dikwyl 't werkstuk voelen

 

Of 't vleesch is, of ivoor. hy wenscht zyn' brant te koelen,

 

En moet bekennen 't is geen elpen, noch albast.³⁵⁹

360

Hy kust, en wort gekust, met mont op mont gepast,

 

Zoo 't schynt. hy spreekt, en voelt, en 't zou bykans gelyken³⁶¹

 

Dat d'elpe spieren voor zyn hant en vinger wyken,

 

Inbuigen min of meer, en 't vleesch, dat dus geport,

 

Hem angst aenjaeght, of blaeu van al dit nipplen wort.^363b-64

365

Hy streelt het nu: dan brengt hy 't gaven en geschenken,³⁶⁵

 

Die eene jonge maegt behaegen op haer wenken.

 

Hy brengtze schulpen en gesteente, en vogels me,³⁶⁷

 

En bloem, en roode roos, en leli, wit als snee,

 

Den reukbal, bont bemaelt, en glinsterenden ammer,³⁶⁹

370

De traenen van een trits gezustren, in 't gejammer³⁷⁰

344 gruwelstukken.... bereet; opmerkelike wijziging voor Ov.: ‘die de natuur in groten getale in het vrouwegemoed heeft gelegd’; bereet; van beryden, vgl. Bk. IX, vs. 287.

348 H. over zoo.... als noit, als sterker dan zoo.... als oit; van: door; geteelt: ter wereld gebracht; vgl. Heerl. d.K. I 499; en teelster, Dl. IV, 431: 29; ook van: ‘uit’ is mogelik; Lat. formam.... qua foemina nasci nulla potest: ‘een schoonh. als waarmee geen vrouw kan worden geboren’; foemina wschl. als ablat. opgevat.

+ [Randschrift:] Pigmalion verlieft op zyn ivooren beelt.

350 zal: gaat.

351 aenschyn: gedaante; vgl. Bk. VI, vs. 611; dochter; vgl. Bk. IV, vs. 934; uit den aert: van aard.

354 zoo: zozeer (adeo).

356 borst; weerslag van Lat. pectore (‘in zijn b. vat P. 'n vurige liefde op voor het nagebootste lichaam’); gunst: aanvalligheid (purisme voor gratie; Wdb. N.T. i.v., 1293); vgl. Bk. XII, 249.

359 elpen; vgl. Bk. I, vs. 210; noch albast; schadelik toevoegsel.

361 zoo 't schynt, slaat op wort.... gepast.

363b-64 en 't vleesch: en ook 't vlees; Ov.: ‘en hij vreest, dat er blauwe plekken komen op de leden door de druk zijner vingers’; geport: betast; vgl. vs. 395; of; eerdere 1.: of 't; nipplen: herhaald knijpen; 'n frequentatief bij nippen (naast nijpen, als knippen naast knijpen.

365 nu: nu eens.

367 me: ook.

369 reukbal; ‘welruikende balletjes, die men niet alleen om haar aangename reuk, bij zich draagt, of in de kassen en cabinetten, bij de klederen, linnen enz. legt, maar ze dienen ook tot de gezondheid’ (Chomel); met pilas zijn echter speelballen bedoeld; ammer: amber, barnsteen; (amber werd ook voor de samenstelling van reukballen gebruikt; hetgeen de voorgaande vertaling kan hebben veroorzaakt). Ov.: ‘beschilderde ballen en van de bomen gedruppelde tranen der Heliaden’; vgl. Bk. II, vs. 455; men hield de amber voor een stof, die door de populier werd afgescheiden.

370 gezustren: de Heliaden; vgl. vs. 132-vlg.

[p. 757]

 

Om Faëton hervormt. hy trektze kleeders aen,

 

Steekt ringen aen de hant, en gaetze ketens slaen

 

En hangen om den hals, hangt parlen aen haere ooren.

 

De roos bedekt de borst. cieraet kan 't oogh bekooren,³⁷⁴

375

En voeght haer. is zy naekt, zy wekt geen' mindren brant.³⁷⁵

 

Hy legtze neder op een ryke ledekant,

 

Gedekt met purperverf van Sidon. dees vriendinne

 

Op 't bedde dompelt hy in 't zachte dons uit minne,^377-78

 

Als ofze voelde. 't feest, welx jaergety verjaert,³⁷⁹

380

En door gansch Ciprus wort geviert, zoo hoogh en waert,

 

Verscheen. men slaghte om d'eer der lente, nu herboren,³⁸¹

 

Sneeuwitte runders met den krans en gulden horen.³⁸²

 

d'Altaeren rooken van den wierook, haer gewyt.

 

Pigmalion, voorzien met gaven, staet en vryt³⁸⁴

385

Voor 't heiligh outerbeelt, en zeght niet zonder beven:

 

O goden, kunt gy ons al watwe bidden geven,

 

Ik bid verleenme toch [hy durf d'ivoore maeght

 

Niet zeggen] zoo myn bede en smeeken u behaeght,

 

Een schoone gemaelin, die 't elpen beelt gelyke.

390

De goude Venus, hier in 't heiligdom te pryke,³⁹⁰

 

Verhoorde zyn gebedt, en haere fakkel licht^391a

 

En blikkert drywerf in de lucht voor zyn gezicht³⁹²

 

Om hoogh, een voorspook dat zyn bede is begenadight.

 

Hy keert naer huis, en zoekt zyn kunstbeelt onverzadight,³⁹⁴

395

Gaet leggen op de koets, en kust het beelt, en port,³⁹⁵

 

En laet zich dunken dat het warm en warmer wort.³⁹⁶

 

Hy kust het anderwerf, betast den boezem weder.

 

Als wasch by zonneschyn, zoo wort het week en teder,

 

En wykt voor zyne hant, die 't handelt en bootseert

400

In veel gedaenten, recht gelyk 't gebruik begeert

 

Ten oorbaer. midlerwyl hy stom staet, en door 't wonder^400-401

374 roos; Lat. redimicula, ‘snoeren’; 1e lez. bes(?) = 't voorafgaande baccae, vs. 373 reeds met parlen vertaald.

375 voeght haer: staat haar bekoorlik.

377-78 vriendinne op 't bedde; weerslag van: ‘hij noemt haar bedgenote’.

379 feest; nl. van Venus.

381 om.... herboren; toevoeg, v. V.

382 gulden horen; vgl. Bk. VII, vs. 238.

384 staet en vryt; hier niet (of minder): ‘staat te vryen’ (vleiend vragen); Lat. constitit.

390 goude; Lat. aurea (overeenkomstig ook bij Homerus), hier: stralend schoon; te pryke; Ov.: ‘zelf bij haar feest aanwezig zijnde’; 1e lez.: hier ten hooghtyt in haer ryke.

391a Ov.: ‘begreep wat hij met dit gebed wenste’.

392 drymael, ook bij licht (vlamt op).

394 overzadight (vgl. Tekstkrit.) geheel voldaan; beide vormen geven een goede zin; wschl. is echter over- niet meer dan een drukf.; het Wdb. N.T. heeft behalve dit slechts één voorb., uit de 19e e., dat anders beoordeeld moet worden.

395 gaet leggen op; Lat. incumbens: ‘zich heenbuigend over’.

396 laet z. dunken; vgl. Bk. IX, vs. 657.

400-401 gedaenten: vormen (facies); recht.... oorbaer (nut); Lat.: ipsoque fit utilis usu: ‘en door die behandeling zelf bruikbaar wordt’; bij Ov. behoort en wykt.... oorbaer nog tot de vergelijking, en doelt dus op de was.

[p. 758]

 

Vertwyfelt zich verheught, en denkt of ook hier onder⁴⁰²

 

Bedrogh mag schuilen, vleit hy weder naer zyn' wensch.⁴⁰³

 

Nu was 't een lichaem, en zyn vinger voelt een' mensch,⁺⁴⁰⁴

405

Verneemt hoe d'aders slaen. maer toen begon dees minner

 

Met blyschap Venus lof te zingen, als verwinner,⁴⁰⁶

 

En 't schoone beelt in 't endt te drukken mont aen mont.⁴⁰⁷

 

De maeght gevoelt den kus, wort schaemroot, en gewont

 

Van liefde, slaet beducht 't gezicht naer 's hemels zaelen,⁴⁰⁹

410

En zagh den vryer, en de zon haer bedt bestraelen.⁴¹⁰

 

De godtheit komt'er by, en huwtze beide aen een.⁴¹¹

 

Toen negenwerf de maen heel ront van boven scheen,⁴¹²

 

Was zy van Pafus in het kinderbedt gelegen,

 

En 't eilant heeft zyn' naem van dezen zoon gekreegen.^413-14

415

Zy baerde ook Ciniras, zyn dochter hem veel druk.⁴¹⁵

 

Vertrekt, gy dochters, 'k zing u een afgryslyk stuk.⁴¹⁶

 

Vertrekt, gy ouders, of gevalt myn zang uwe ooren,

 

Zoo wensche ik geen geloof by die my zingen hooren,⁴¹⁸

 

En rekent dit misdryf voor loutre logentael;⁴¹⁹

420

Of geeftge dit geloof, gelooft dan ook 't verhael

 

Der straff', hierop gevolght: doch kan natuur gedoogen

 

Dat dit waerschynbaer zy, en geen verzierde logen,⁴²²

 

Zoo is myn hart verheught dat Tracie zoo ver

 

Van 't lant gescheiden legt, 't welk dit aenrechten dar.⁴²⁴

425

Al draeght Arabie kanneel, en sterke kruiden,

 

En geur en wierook, dat door 't straelen uit den zuiden^425-26

402 vertwyfelt: onzeker: vgl. Bk. IX, vs. 661; vs. 896.

403 b Ov.: ‘betast (retractat) de minnende (vgl. 1e lez. mint hy) telkens weer (het voorwerp van) zijn wensen’; V. zal bedoelen: ‘streeft hij al liefkozend naar de verwezenliking van zijn wens’; of eenvoudig: ‘liefkoost hij naar hartelust’.

+ [Randschrift:] Het ivooren beelt in eene maeght.

404 Op te merken, dat mensch grammat. mann. is (een'); vgl. Bk. I, vs. 500; IX, vs. 675; vs. 1117.

406 In 1e lez. was Lat. Paphius voor: Pygmalion behouden: van Pafos; Paphia is 'n naam voor Cyprus, naar de stad Paphos aan de westkust; volgens Ov. (vgl. vs. 413) heet (de stad en) 't eiland pas aldus naar de dochter v. Pygm.

407 mont aen mont; Ov.: ‘drukt zijn m. op haar tans werkelike mond’.

409 's hemels zaelen: de hemel, de lucht.

410 en: en tegelijk; haer bedt bestraelen, alleen bij de zon.

411 de godtheit: Venus.

412 heel ront scheen; t.w. ‘nadat, zegt Ov., haar horens zich negenmaal tot een volle schijf hadden saamgetrokken’; echter is bij V. negenwerf: voor de 9e maal; vgl. vs. 675; Bk. VIII, vs. 700; IX, vs. 400.

413-14 was gelegen: baarde zij; het werkw. is geliggen van), ev. met bijvoeging van in (de) kraem e.d.; vgl. Bk. II, vs. 630, vs. 837; Bk. VI, vs. 970 e.e.; zoon, naar de vroeger geldende mening dat Paphos 'n zoon was; vgl. Farn.

415 Zy baerde; naar de lez.: Editus hac, waarbij dan hac is verstaan van Pygm.'s vrouw, niet (zie vorige aant.) van Paphos; een en ander in overeenstemm. m. Schrevel., die Cinyras 'n zoon v. Pygm. noemt, niet met Farn. (Editus hoc, dus: geboren van Paphos, zoon v. Pygm.); zyn dochter: Myrrha; hem: Cinyras; druk: leed.

416 'k zing; ik is Orpheus; vgl. vs. 197.

418 1e lez. Zoo winne; wel gewijzigd omdat winne als indicat. kon misverstaan worden; vgl. Bk. IX, vs. 1008.

419 misdryf; over de klemtoon zie Wdb. N.T. i.v.; elders anders (Bespi. IV, vs. 1008).

422 Ov.: ‘dat dit toegelaten schijnt’.

424 dar: durft (wschl. gewijzigd uit der).

425-26 Arabie voor ‘'t Panchaeïese land’; Panchaea, fabelachtig eiland tussen Arabië en Voor-Indië, maar volgens Farn. een deel van Arabië-zelf; sterke heeft wel op de geur betrekking; Lat. amomum en costum worden door Montanus beide als sterk-geurige gewassen beschreven; den zuiden; 3e nv.

[p. 759]

 

Van vette boomen drupt, en bloemen, eêl van aert;

 

Dewyl het Mirre teelt is dit zoo veel niet waert.⁴²⁸

 

De min ontkent het zelf, dat hy met scherpe flitsen⁴²⁹

430

Dees Mirre wonde, en met zyn fakkel aen quam hitsen

 

Tot zulk een lasterstuk. een zuster van de trits

 

Der Razernyen, rookt bloetschendigh geil en rits

 

Met eene fakkel, aen den jammerpoel ontsteeken,⁴³³

 

En slangenaêm haer toe, om eene pest te queeken.⁴³⁴

435

Zyn' vader haeten is een gruwzaem schellemstuk:

 

Maer hier broeit liefde haet, en grooter ongeluk.⁺

 

Alle oversten van 't ryk en omgelege landen

 

Staen naer heur huwelyk. alle oosterlingen branden

 

Om haer te trouwen. laet nu Mirre uit al de jeught

440

Een' kiezen, aengezien niet een het hart verheught,

 

Noch ook 't gezicht verquikt. zy kan haer misgreep voelen,^440-41

 

En wederstreeft dien brant en geilheit, niet te koelen,⁴⁴²

 

En redeneert aldus: o goôn! godtvruchtigheit!⁴⁴³

 

O wet der ouderen, door 't hemelsche beleit

445

Geheilight! 'k bidde u keert, verhoedt dees vuile schennis.

 

Belet ons lasterstuk, dit schelmstuk zonder kennis,⁴⁴⁶

 

Indien het trouwens voor een schelmstuk zoude gaen.⁴⁴⁷

 

Maer 't wort ontkent dat een godtvruchte, wel beraên,

 

Dien lust zoo diep verdoemt: want allerhande dieren,

450

Ook zonder misdaet zich vermengelen, en vieren⁴⁵⁰

 

Dien geilen toght den toom. de vaers, zoo lust haer dring',

 

Gedooght heel gaerne dat de vader haer bespring'.

 

De merri paert zich met den springhengst, die haer teelde.

 

De bok bemint de geit, zyn dochter, rits van weelde.

455

De vogel broeit een jong uit zyn geteelde spruit.⁴⁵⁵

 

Gelukkigh zynze, wien dit vry staet ongestuit.

 

De drift der menschen smeet veel godelooze wetten,⁴⁵⁷

428 Mirre; Lat. Myrrham, de mirreboom, waarin Myrrha veranderde; Ov.: ‘als 't ook maar m. voortbrengt; (want) zoveel was die nieuwe boom niet waard’; m.a.w. als 't bezit van al die geurigheden moet samengaan met dat van mirre, dan mag Arabië zijn schatten houden; 1e lez. En mirre, een nieuwe plant, die was zo veel niet waert; in 2e lez. (Terwyl) en 3e, vertaalt V. zeer vrij, alsof er in 't vers geen scheiding is en alsof ‘zoveel niet waard’ op al het vóór-genoemde sloeg i.p.v. op de mirre; dum niet: ‘terwijl’ of ‘dewijl’, maar ‘mits’; vgl. vs. 440-41.

429 min: Cupido; vandaar ook: hy.

433 jammerpoel, voor de onderwereld.

434 slangenaêm; versta: met sl.: Lat tumidis Echidnis, ‘met (van gif) zwellende adders’ (attribuut der Furiën).

+ [Randschrift:] Mirre verlieft op den vader.

440-41 aengezien.... verquikt; Ov.: ‘mits slechts (dum; vgl. vs. 428) één (nl. uw vader) er niet bij zij’.

442 niet te koelen; toevoegsel, ongewenst, immers vooruitlopend op de gebeurtenissen.

443 godtvruchtigheit; vgl. Bk. I, vs. 174.

446 zonder kennis: onberaden, dolzinnig; vgl. Wdb. N.T. i.v., 2192.

447 trouwens: altans; vgl. trouwen, Bk. XI, vs. 610; 1e lez. schellemstuk zou.

450 ook: en dat wel; vgl. Bk. VI, vs. 623.

455 broeit; 1e lez. broet(?)

457 drift: onberaden zin; godelooze: boosaardige (malignas).

[p. 760]

 

En nydigheit durf 't geen natuur bestemt beletten⁴⁵⁸

 

Door regels: evenwel vermelt de faem niet blint⁴⁵⁹

460

Dat men ter werrelt hier en daer noch volken vint,

 

Daer vader, dochter, zoon en moeder eerlyk paeren.⁴⁶¹

 

Zoo wort de liefde door het echtelyk vergaêren⁴⁶²

 

Verdubbelt van weêrzy met onderlinge min.

 

Helaes, dat my niet magh gebeuren naer myn' zin

465

Dit myn geboortelant te noemen, als een' zegen.⁴⁶⁵

 

Och myn geboortelot, my vyant, valtme tegen.⁴⁶⁶

 

Wat maele ik lang hierop? wat hoope ik op 't onvry

 

En ongeoorloft? dees is zeker waert dat hy

 

Als vader wort bemint. waer ik dan niet geboren⁴⁶⁹

470

Van grooten Ciniras, zoo moght ik uitgekoren,

 

Gelyk een dochter, met den grooten Ciniras⁴⁷¹

 

Verzaemen. aengezien hy my, gelyk het was

 

Beschoren, nu dus na bestaet, zoo kan 't niet wezen

 

Dat ik hem eigene, en 't namaeghschap leertme vreezen,⁴⁷⁴

475

En hindert myne min. waer ik hem vreemt in bloet,

 

'k Had meer vermogen om te lesschen dezen gloet.

 

Het lustme wyt en zyt en ver van hier te tyen,

 

En buiten 't vaderlant, om dit schandael te myen.⁴⁷⁸

 

Doch een verdwaelde trek van liefde hindert my⁴⁷⁹

480

Dat ik eens Ciniras belonke vrank en vry,

 

Hem aenzoek', spreeke, en kuss', terwylme niet wat anders⁴⁸¹

 

Gebeuren magh. maer och bedenk bedenk iet schranders.⁴⁸²

 

O godelooze maeght, durft gy iet anders noch

 

Verhoopen? voeltge niet dat minne door bedrogh

485

De wet en naem verwart? zult gy, onkuische streelster,⁴⁸⁵

 

Voor vaders byzit gaen, en schendige overspeelster?⁴⁸⁶

 

Voor zuster van uw' zoon? voor moeder van uw' broêr?

 

Ontzietge niet den poel, daer 't godendom by zwoer?⁴⁸⁸

 

Ziet gy de zusters niet, gehult met zwarte slangen,⁴⁸⁹

458 bestemt: toestaat; 1e lez.: En 't geen natuur bestemt, durf ny (sic); gewijzigd ter wille der parallelie?

459 niet blint: alles ziende.

461 eerlyk: in eer en deugd.

462 liefde; Lat. piëtas, ‘liefde tussen bloedverwanten’; eerst vertaalde V. piëtas met mededoogen; vgl. Bk. IX, vs. 960.

465 dit: een dergelijk land.

466 valt my tegen; vgl. vs. 119.

469 als vader: maar dan als vader; dan: dus (ergo), aansluitend bij onvry en ongeoorloft.

471 dochter: maagd; vgl. vs. 351.

474 eigene: tot de mijne make; dat V. ‘anders, zich iets eigenen’ zegt (H.), geldt niet eens van de H. schepp., zie Loofw. vs. 31; vgl. Bk. XIII, vs. 53, 203, 557; Dl. II, 161: 1213; Van Lenn. III, 101: 10;

478 om; Lat. dum: ‘indien slechts’; vgl. vers 428; 440.

479 hindert my: belet mij (heen te gaan).

481 aenzoek'; Lat. tangam maakt vergissing voor (verschrijving uit een vroeger) aenraek' wschl.

482 maer.... schranders; tussenvoegsel v. V.

485 Ov.: ‘hoeveel rechten en namen gij verwart’.

486 Ov.: ‘de nevenvrouw mijner moeder en echtbreekster van mijn vader’; 1e lez.: Voor moeders boelschap gaen, voor vaders overspeelster.

488 Tussenvoegsel v.V.; vgl. Bk. I, vs. 898.

489 zusters: de Furiën; gehult met slangen: met slangenhaar.

[p. 761]

490

Als 't zielendom haer ziet, in 't jammerhol gevangen,

 

En hoeze, in duisternis gedompelt, buiten 't licht

 

Met fakklen blikken, en een grimmigh aengezicht,

 

Zoo veel misdaedigen, als zich ter boosheit neigen,

 

Geen lasterstuk ontzien, met straffe en geessel dreigen.^490-94

495

Maer gy, terwyl uw lyf noch van geen schennis weet,

 

Bevlek geensins, uw ziel tot een onendigh leet,

 

't Verbont van vrou natuure, een ieder ingeschapen,⁴⁹⁷

 

Om dien verwaten gloet, een' trek van by te slaepen.

 

Genomen 't luste u: och de zaek verbiet het u.⁴⁹⁹

500

Hy is godtvruchtigh, eert de wetten. 'k wensche nu

 

Dat hy als ik ook van dit evel waer bezeten.

 

Dus sprakze. Ciniras in twyfel wil eens weeten

 

Wien hy uit al dien hoop aenzoekren kiezen zal,⁵⁰³

 

En uit haer' mont verstaen wie uit dit groot getal

505

Haer allermeest behaeght. eerst zwyghtze stil, den vader

 

Belonkende, bedaeut zy d'oogen, treet hem nader⁵⁰⁶

 

Met laeuwe traenen. hy gelooft de maeght îs bloo,

 

En sust het schreien, kust zyn telgh, die 't quansuis noo

 

Gehengt, en Mirre bly geeft antwoort, als hy vraeghde^508-509

510

Wien zy wil trouwen, wie haere oogen meest behaeghde:

 

Een, zegtze, die u best gelykende my wont.

 

De vader pryst helaes het geen hy niet verstont,

 

En zegt: blyf altyt vroom. zy, overtuight van boosheit,⁵¹³

 

Sloegh, om dit woort blyf vroom, haere oogen neêr uit broosheit.⁵¹⁴

515

't Was midnacht, en de slaep ontsloegh den geest en 't lyf

 

Van zorge en moeite: maer de dochter, even styf

 

By 't opzet, houdt de wacht, en wort geknaeght van binnen⁵¹⁷

 

Van 't onbetembre vier, en maelt, niet wel by zinnen,

 

Op haeren dollen trek. dan wanhooptze, dan wil

520

Zy 't proeven, maer de schaemt behindert deze gril.⁵²⁰

 

Zy weet niet wat haer lust. gelyk een boom, getroffen

490-94 blikken: flakkerlichten (voor de constructie vgl. Dl. I, 222: 1122); en een: en met een; grimmigh aengezicht; onjuiste weerslag v. saevis oculos atque ora; zoo veel; versta: en zo veel; zich neigen; versta: zich overgeven. Ov. zegt enkel: ‘die het hart v. schuldigen met haar woeste fakkels ziet zwaaien voor hun ogen en gelaat’; vs. 491 bedoelt wel, de Furiën als duistere nachtfiguren aan te duiden; H., de vv. 489-98 beknopt overdichtend vertaalt noxia corda met onzaligh zielendom; ten onrechte.

497 verbont; Lat. foedus, ‘verbond’, hier beter: ‘wet’.

499 de zaek: de zaak-zelf; Valent.: ‘De zaak verbiet sig selfs’.

503 aenzoekren; 1e lez.: aenzoekers; vgl. Bk. IX, vs. 127.

506 1e lez. bezwalkt zy; vgl. Bk. V, vs. 103.

508-509 die.... gehengt; Ov. daarentegen: ‘M. verheugt zich buiten mate over die kussen’; weerslag daarvan is bly.

513 vroom; voor pia: ‘vaderlievend’.

514 haer, i.p.v. haere (voor klinker) ongewoon; Walch 47; Bk. XI, vs. 635; broosheit: zwakheid; elders in tegenstell. tot boosheit: 1e lez. loosheit.

517 houdt de wacht: ligt slapeloos neer.

520 proeven: beproeven.

[p. 762]

 

Met eene scherpe byl, eer hy komt nederploffen,

 

Voor zynen jongsten slagh, zich twyflende beraet

 

Wat zyde in 't vallen op het lest te kiezen staet,

525

Van overal gevreest: zoo schokken ook de zinnen,

 

Geknakt door wonden, van weêrzyde, of zy dit minnen

 

Wil staeken, of bestaen. de liefde vint geen rust,

 

Noch raet, ten zy de doot den brant van minne blust.

 

Haer lust te sterven aen een' strop, en uit wanhoopen⁵²⁹

530

Besluitze een' taeien bast om haeren hals te knoopen.⁵³⁰

 

Zy slaet den gordel aen een' kamerbalk, roept snel:⁵³¹

 

Och lieve Ciniras, och Ciniras, vaer wel.

 

Vat d'oorzaek van myn doot. zoo knooptze, bleek bestorven,

 

Den riem om haeren hals, van dolle min bedorven.⁵³⁴

535

Dit momplen, zegt men, quam de voester, trou van aert,

 

Die stil de kamerdeur des voesterkints bewaert,

 

Ter oore. d'oude best schiet op, van rou gedreven,

 

Ontsluit de deur, en ziende al 't reetschap om van 't leven

 

Te scheiden vaerdigh, kermt, en slaet voor haere borst,

540

Verscheurt het kleet, en rukt het haersnoer, vuil bemorst,

 

Al weenend van den hals, en breekt den bant aen flarden.^540-41

 

Nu heft het huilen aen. zy kan 't van druk niet harden.

 

z'Omhelstze, en vraeght of zy zich zelf verkorten wou.⁵⁴³

 

De maeght legt stom, en zwyght, en slaet, stokstyf van rou,⁵⁴⁴

545

Het aengezicht ter aerde, en dus betrapt in 't ende,⁵⁴⁵

 

Beklaeght zich deerlyk om 't verlengen der elende,

 

En d'uitgestelde doot. het oude wyf houdt aen,

 

Ontbloot het gryze haer, en toont met traen op traen

 

De dorre borsten, bidt en smeekt uit mededoogen,

550

By wiegh, en 't eerste zogh, haer van het hart gezogen,

 

Datze onbeschroomt ontdekke al wat haer perst en deert.

 

Maer Mirre, die zich aen geen be noch vraege keert,

 

Blyft steenen. hierom wil de voester zeker weeten,⁵⁵³

 

En zweert by haere trou, en zegt nu, root bekreeten:⁵⁵⁴

555

Ik ben van ouderdom noch niet vertraeght. wat is 't?

529 wanhoopen, ww.; de plaatsing in het vers geeft geen aanleiding, een ongewone klemtoon aan te nemen.

530 taeien bast: sterk koord.

531 roept past niet bij momplen, vs. 535; Ov.: ‘sprak’.

534 bedorven: in haar ongeluk gedreven.

540-41 rukt.... hals; blijkens Lat. ereptaque collo vincula dilaniat ziet dit op de strik van Myrrha; haersnoer is onjuist; ook vuil bemorst is ongewenste vulling; 1e lez. Al schreiend; vgl. vs. 718; Bk. I, vs. 656; II, vs. 815.

543 verkorten: te kort doen, als eufemisme voor: doden; Ov.: ‘zij vraagt de reden waarom enz.’; 1e lez.: verhangen.

544 legt; wel beter: staat (behoudens 't ongewenste rijm met slaet).

545 in 't ende: op 't laatste ogenblik (1e lez.: voor 't ende).

553 Lat. certa est exquirere nutrix: ‘de v. is vastbesloten haar uit te vragen’; V. verbond certa met exquirere.

554 Ov.: ‘zij belooft niet alleen trouw’, d.w.z.: ook stilzwijgendheid; Valent.: ‘belovende haar trou en digt te zullen zijn’.

[p. 763]

 

Is 't dolheit? 'k weetze flux te heelen, eer men 't gist,⁵⁵⁶

 

Of door bezweeringen, of kruit, en artsenyen:

 

Of deert u iet, gy zult door kracht van toveryen⁵⁵⁸

 

Gezuivert worden. of ontzietge 's hemels roên,

560

Men zal door offeren verwerven uwen zoen.⁵⁶⁰

 

Wat raeme ik wyder? huis en have zyn geborgen.⁵⁶¹

 

Uw vader leeft, en ook uw moeder, vry van zorgen.

 

Maer Mirre, hoorende den naem van vader, zucht

 

In 't harte, en minnemoêr is noch niet eens beducht⁵⁶⁴

565

Voor eenigh lasterstuk, en nochtans, na lang teemen,⁵⁶⁵

 

Kryghtze achterdocht, begint van minne iet te verneemen,⁵⁶⁶

 

En hier op staende, bidt dat zy het openbaer',⁵⁶⁷

 

Hoe 't hier gelegen zy, en neemt bedrukt en naer⁵⁶⁸

 

De bitter schreiende op den schoot met treurigh kermen,

570

Omhelst de flaeuwe met haer zwakke en bevende armen,

 

En zegt: ik merke dat gy mint, en hierin wil

 

Myn ernst, ay vrees niet eens, u dienen heusch en stil,⁵⁷²

 

En buiten kennis van heer vader, en vrou moeder.

 

Zy vlieght al razend van haer' schoot op, smyt verwoeder⁵⁷⁴

575

Zich op het bedde met haer aenzicht plotsling neêr,

 

En schreeut: vertrek, beschaem d'elendige niet meer.

 

Vertrek terstont terstont, of hou eens op van vraegen

 

Wat ongeval my smet, te lydigh om verdraegen.⁵⁷⁸

 

Gy wilt een schellemstuk verstaen, dat schendigh luit.

580

Het oude wyf besterft, en strekt haere armen uit

 

Al sidderende ontstelt van schrik en oude jaeren.⁵⁸¹

 

De voestervrou valt haer te voet, en aen 't misbaeren,

 

Smeekt zoet en vriendelyk: dan dreightze haer, ten zy⁵⁸³

 

Het voesterkint ronduit de zwaericheit bely.

585

Zy dreight den riem, en strop, en 't hangen klaer t'ontdekken,

 

Belooft de liefde, haer vertrout, een stut te strekken,⁵⁸⁶

 

Getrou ten dienst te staen. hierop heft Mirre 't hooft⁵⁸⁷

 

Om hoogh, bevochtight, op den bystant haer belooft,

 

Den schoot der voester met veel traenen, langs de kaeken

556 dolheit: razende liefde.

558 deert; Lat. nocuit: heeft gedeerd, d.i. behekst; iet; aliquis: ‘iemand’.

560 zoen; H. mede over kus(sen), (ver)zoenen, c.a.

561 geborgen: veilig, onbedreigd.

564 in 't harte: zeer diep (ab imo pectore).

565 teemen: praten.

566 verneemen: bespeuren.

567 staende op: vasthoudend aan.

568 De herhaling van hier (vgl. vs. 567) is gevolg v. een wijziging.

572 ernst: ijver (sedulitas); vgl. Dl. II, 383: 14.

574 verwoeder; vgl. Bk. VII, vs. 213; (furibunda).

578 lydigh: erg, groot (vgl. over de 2e bet. Wdb. N.T. i.v., en Bk. VI, vs. 678).

581 ontstelt: ontdaan; van.... jaeren bij sidderende.

583 eerdere lez.: dreightze haer eer 't gelt; vgl. Bk. III, vs. 476; VII, vs. 64.

586 vertrout: in vertr. meegedeeld.

587 ten dienst te staen, aan de liefde nl.

[p. 764]

590

Afbiggelende, en pooght het vier, zoo heet aen 't blaeken,

 

Te melden reis op reis, en breidelt reis op reis

 

Haer tong, en weigert bloo het antwoort op dien eisch,

 

Bedekt het aenzicht met haer kleet, en zegt verslegen:

 

Och hoe gelukkigh zytge, o moeder, ryk van zegen,

595

Met zulk een' man, en zucht. de voester wort bereên

 

Van eenen killen schrik door alle leden heen:

 

Want zy begrypt het stuk en yst. de haeren rezen

 

Recht overent. zy voeght, om Mirre te belezen,⁵⁹⁸

 

Hier andre woorden by, of zy van deze vlek

600

Het hart kon zuivren. maer de dochter dit gebrek

 

Bevroênde, weet dat haer de voester recht wil leiden:

 

Noch blyft het opzet van uit 's levens licht te scheiden,⁶⁰²

 

Indienze niet den toght van minne magh verzaên.

 

Toen sprak de voester: blyf dan leven van nu aen.

605

Verza de min met uw': zy durf geen' vader noemen⁶⁰⁵

 

Uit eerbaerheit, en sterkt, op zielstraf en verdoemen,

 

Haer woort, tot 's dochters troost, met eenen hoogen eedt.

 

't Godtvruchtigh vrouwendom is jaerelyx gereet⁶⁰⁸

 

Te vieren Ceres feest, met witte feestgewaeden,

610

En krans en korenaer, en schoven overladen,⁶¹⁰

 

Als eerstelingen van den ooghsttyt, lang verwacht.

 

Zy achten het verboôn, voor haeren tienden nacht,⁶¹²

 

De min te groeten, mans te roeren en genaeken.

 

De vrou van Ciniras, verplicht by nacht te waeken,

615

Gaet zich in dezen drang vermengen, en hanteert

 

d'Altaergeheimenis. nu 't bedt de vrou ontbeert,

 

En wettige echtgenoot, dient d'onberade voester

 

Den koning, wel by drank [op datze minne koester',⁶¹⁸

 

Op een' verzierden naem] haer' trouwen sluikdienst aen,^619a

620

En looft de schoone. hy wil d'oude uit haer verstaen.⁶²⁰

 

Zy zegt: z'is evenout als Mirr'. hy heetze koomen.⁶²¹

 

De voester vlieght naer huis, en zegt: nu wil niet schroomen.

 

Myn voesterkint, verheugh verbly u: wy zyn klaer.

 

Het ongelukkigh dier valt deze tyding zwaer,⁶²⁴

598 beleezen: overreden; H.

602 noch: toch.

605 Met uw' breekt zij af.

608 is gereet is mogelik een weerslag van de aant. bij Farn., dat de vrouwen ter voorbereiding v. dit feest deze onthouding (vs. 612) in acht namen; een Ceres-feest past niet bij de lokalisering v.h. verhaal; Ov. zal aan een Romeins feest gedacht hebben.

610 schoven; toevoeging van Vondel.

612 voor haeren tienden nacht; negen nachten tevoren.

618 wel by drank: vrij wat beschonken; koester': kweke.

619a onder een verzonnen naam; Ov.' tegenstell. met ‘werkelike liefde’ valt verloren.

620 oude: leeftijd.

621 evenout; voor de schrijfw. vgl. Bk. VII, vs. 716; VIII, vs. 880.

624 dier: meisje.

[p. 765]

625

En 't hart getuight niet goets. z'is evenwel noch blyde,

 

Zoo barrent het gemoedt, geschokt van wederzyde.⁶²⁶

 

Het was de tyt, wanneer al 't woelen is gestaekt,

 

De Wagenaer omtrent den Beer in top geraekt,

 

En met den disselboom gereet is t'overhellen.^627-29

630

Zy quam om 't gruwelstuk ten leste in 't werk te stellen.

 

De zilvre maen ging schuil om zulk een helsche zucht.⁶³¹

 

Een donkre wolk bedekt de starren aen de lucht.

 

De nacht ontbeert haer licht. Ikaer dekt eerst zyne oogen,⁶³³

 

En Erigoon, die met haer vaders doot bewogen,

635

Zich zelve niet ontzagh hem rustigh naer te treên.⁶³⁵

 

Maer Mirre struikelde wel drywerf achtereen,

 

Een voorspook, dat haer keert, en raet te rug te treden.

 

De naere nachtuil dryft rampzaligh haere schreden

 

Te rugge, met een droef en dootelyk gerucht.⁶³⁹

640

Noch gaetze voort. de nacht en dikke en donkre lucht

 

Verminderde de schaemt'. zy vat, als een bereide,

 

Met haere slinke hant de voester, die haer leide,

 

Met d'andre tastze naer den wegh. de voester veur-

 

Getreden, voeltze naer den post. de kamerdeur^643-44

645

Geopent, treet zy in. de kracht wil haer begeven.

 

De knien bezwyken, en de zwakke beenen beven.

 

Het aengezicht besterft. het bange hart wort flaeu,

 

En al de werrelt valt in 't heenegaen te naeu.

 

Hoe zy het gruwelstuk, uit eerbaerheit te schuwen,

650

Meer nadert, hoe 't gemoet hier meer af schynt te gruwen.

 

Uit rou wenschtze onbekent te keeren, eer hy 't hoort.⁶⁵¹

 

De koppelaerster trekt de sammelaerster voort⁶⁵²

 

By haere hant. toen zyze aen 't bedt zoude overgeven,⁶⁵³

 

Zegtze onbeschroomt: aenvaert, o Ciniras, uw leven,

655

Uw eigen, en zy drukt hen t'zamen borst aen borst.^654-55

 

De vader neemt zyn bloet, en schantvlekt en bemorst

 

Het eerelyke bedde, ontlast de maeght van vreezen,⁶⁵⁷

626 barrent: is in beroering.

627-29 Wagenaer, voor Boötes, ‘Ossendrijver’ (Bk. II, vs. 231), ook Arctophylax geheten (Bk. VIII, vs. 291: Beerewacht, 1e lez. Wagenaer; Dl. II, 703: 1332 voerman); omtrent den Beer; Lat. inter triones: (hier:) tussen de Grote en de Kl. Beer; in top geraekt; omstr. middernacht heeft de Wagen of Gr. B. zijn hoogste stand, en gaat dan, in schuine gang, neerwaarts (overhellen); vgl. nog Bk. I, vs. 80; H.; overhellen, scheidbaar; maar 1e lez. aan 't óverhellen.

631 zucht: begeerte.

633 Deze Icar(i)us ontving van Bacchus als loon voor gastvrijheid een zak wijn, met 't gebod de wijnbouw te bevorderen; door Attiese herders, in hun roes zich vergiftigd wanend, werd hij gedood; zijn dochter Erigone verhing zich bij zijn lijk, Icarius kreeg als Boötes, Erigone als Virgo, ‘de Maagd’ een plaats aan de hemel; vgl. Bk. VI, vs. 173.

635 rustigh: kloekmoedig.

639 dootelyk: doodspellend.

643-44 de voester veurgetreden (abs. constr.), ongewenst tussenvoegsel; voelt.... post (deurpost), voor limina tangit, (raakt) betreedt zij de drempel.

651 rou: berouw.

652 Dit woordspel niet bij Ov.

653 Naar Ov.' bedoeling (ook naar V.'s opvatting?) behoort overgeven niet bij aen 't bedt.

654-55 aenvaert.... eigen; Ov.: ‘ontvang haar, deze is de uwe’ (met dubbele zin).

657 vreezen, missch. meerv. (Lat. virgineos metus).

[p. 766]

 

En spreekt ze een hart in 't lyf: en mogelyk kan 't wezen⁶⁵⁸

 

Dat hyze ook dochter noemt, en op de jaeren ziet,⁶⁵⁹

660

En zy hem vader heet, op dat het schelmstuk niet

 

Zyn' rechten titel derf. zy ging nu haere gangen

 

Bevrucht ter kamer uit, had vaders zaet ontfangen

 

In haer' vervloekten schoot, met zulk een' lastersmaet.

 

De naeste nacht ververscht zy 't stuk, en houdt geen maet,⁶⁶⁴

665

Zoo lange tot dat hy, belust om dit vermengen

 

Te kennen, entlyk licht ter kamer in laet brengen,

 

En zyne dochter zelve, en 't lasterstuk ontdekt.

 

Hy die zyn bedde zoo bloetschendigh ziet bevlekt,

 

Kan van ontsteltenisse en hartewee niet spreeken.

670

Hy grypt het blanke zwaert, om zulk een' hoon te wreeken.

 

De dochter vlugt door damp en duisternissen heen,

 

Geholpen van den nacht, zwaermoedigh en alleen.⁶⁷²

 

z'Ontglipte zoo de doot en sabel zonder hinder⁶⁷³

 

Door ryk Arabie en Panchaie, hier en ginder,

675

En dwaelt tot dat de maen haer horens negenmael^674-75

 

Vernieude, en quam vermoeit, op datze eens adem hael',

 

In 't zuid Sabeesch gewest, daer zetze zich ter neder,⁶⁷⁷

 

En kunnende haer vrucht, in 't lichaem zwak en teder,

 

Naeu bergen, wenschtze, gansch verbystert in dien rou,

680

En tusschen druk en doot, al wat een zwangre vrou

 

Zou konnen bidden, en begon aldus te spreeken:^679-81

 

Och goôn, verschyntge haer, die u in droefheit smeeken,⁶⁸²

 

'k Heb eene zwaere straf verdient: en schroomze niet

 

Te lyden: doch op dat ik langer wie my ziet

685

Noch doôn noch levenden besmette, dryf ten leste

 

My uit de werrelt, uit het aertsch en helsch geweste.⁶⁸⁶

 

Ontzegme, indien het uwe almogentheit gevalt,

 

Het leven en de doot, in een hervormt gestalt.⁶⁸⁸

 

Een goddelyke maght verschynt op haer gebeden.⁶⁸⁹

658 mogelyk (modaal bijw.): misschien.

659 dochter, dubbel van zin; vgl. voor de bet. ‘maagd, meisje’ vers 351.

664 de nacht; 't woord was vr. en m.; in tijdsbepalingen vaak vr.; zie Hoogstr.-Kluit i.v.; (vgl. Bk. XIII, vs. 500; VII, vs. 283, en Dl. VI, 694: 285, vergeleken met 695: 365); 1e lez.: Den naesten.

672 zwaermoedigh; vgl. Bk. II, vs. 860.

673 hinder: letsel.

674-75 Ov.: ‘en na veel omzwervens over de wijde velden verliet zij het palmboomdragend Arabië (lett. de p. Arabieren) en de Panchaeïese (vgl. vs. 425-26) landouwen’; negenmael; vgl. vs. 412.

677 Sabeesch gewest: landstr. in Z.W. (zuit; 1e lez.: out) Arabië; zij keert dus weer in A. terug.

679-81 tusschen druk en doot; Ov.: ‘tussen vrees voor de dood en walg voor het leven’. Met wenschtze al wat.... spreeken geeft V. nescia voti (‘niet wetend wat te wensen’) est tales complexa preces weer.

682 haer; vrouw.; voor 't mann. nagenoeg alleen in V.'s vroege tijd.

686 uit het aertsch en helsch geweste; een zgn. zeugma (ook bij Ov.): dryf past eigl. alleen bij 't eerste; vgl. Bk. I, vs. 548, 561.

688 en; met klemtoon.

689 verschynt: doet zich gelden; Ov.: ‘voor wie schuld bekennen (gebeden) heeft wel een of anders godheid een open oor’.

[p. 767]

690

De goôn verhooren elk in zyn verlegenheden:⁶⁹⁰

 

Want onder 't spreeken dekt de gront door 's hemels last⁺

 

Haer beenen, struik en stam, aen zynen wortel vast,

 

Begroeit de teenen, van den wortel overtoogen.⁶⁹³

 

't Gebeente geeft de kracht. het merregh ingezoogen,

695

Verkeert in pit, het bloet in vochtigheit en sap,^694-95

 

Haer arrem in een' tak, de vinger snel en rap⁶⁹⁶

 

In eene groene telgh. het vel, als sneeu verdweenen,

 

Verandert in een schors. de boom, van 't licht bescheenen,^697-98

 

Aen 't groeien tot in top, van onder aen den struik,

700

Omringt het gansche lyf, en haeren zwangren buik,

 

En dekt den blanken hals, den boezem, en de borsten.⁷⁰¹

 

Zy toeft niet langer, en bejegent hout en korsten,⁷⁰²

 

Vermomt haer aengezicht met eene dunne schel:

 

En schoon al 't lichaem het gevoelen hier zoo snel⁷⁰⁴

705

Verliest, noch laetze niet godtsjammerlyk te weenen.

 

De laeuwe druppel vloeit om laegh langs d'aerde heenen,

 

Van haeren vetten stam. men schat die traenen hoogh:

 

En Mirre, met de schors, die 't lichaem overtoogh,

 

Bewonden, houdt haer' naem, die nimmer wort gezweegen.^708-709

710

Maer 't kint, ter quaeder uure ontfangen zonder zegen,

 

Neemt toe, en groeit allengs, en d'aengegroeide vrucht

 

Zoekt, vry van moeder, voort te komen in de lucht.⁷¹²

 

Het zwanger lichaem zwilt, in dezen boom geschoolen.

 

De last spant moeders buik. de moeder, hier verhoolen,

715

Kan haeren bittren noot niet klaegen, noch Lucyn

 

De schrandre vroetgodin aenbidden in haer pyn.⁷¹⁶

 

De boom is evenwel een vrou gelyk in 't baeren,

 

En buight zich krom, en steent, en weent, en alle blaêren⁷¹⁸

 

Zyn nat van traenen. vrou Lucyn helpt dezen boom,

720

Dus bang in arbeit, en op datze aen 't baeren koom'

 

Biet haer getrou de hant, en mompelt vroetvroudichten.⁷²¹

690 verlegenheden: (uiterste) nood; ultima vota: ‘haar laatste wens’.

+ [Randschrift:] Mirre in eenen mirreboom.

693 begroeit: groeit uit boven.

694-95 't gebeente geeft de kracht: levert het stevige hout; Lat. robur, hier niet ‘kracht’, maar ‘hard hout, stam’; het merregh.... pit; Ov.: ‘terwijl het merg in 't midden blijft’; manente met manante verward?

696 snel en rap; bij verkeert; vgl. vs. 704; niet bij Ov.

697-98 als.... verdweenen; niet bij Ov.; 1e lez.: zoo blank te voren; daarentegen duratur: ‘verhardt’ niet weergegeven (Verandert).

701 Bij Ov. is de volgorde: schoot, borst, hals (‘was reeds op 't punt de hals te bedekken’); enige compensatie voor de verstoring daarvan geeft V. in vs. 699.

702 bejegent: buigt zich tegemoet; vgl. Bk. VIII, vs. 231.

704 gevoelen: gevoel; vgl. Dl. III, 172: 456.

708-709 Ov.: ‘en de mirre, uit de schors gedruppeld (stillata cortice) houdt de naam v. haar meesteres, enz.’; ook hier in oude uitg. Myrrha (met hoofdletter).

712 voort te komen; vgl. vs. 737.

716 Over vroetgodin c.a.: H.

718 1e l.: steent en schreit; vgl. vs. 541.

721 biedt...de hant; Lat. admovit manus: ‘zij raakte (de takken) met de handen; vroetvroudichten (1e lez.: kraemvroudichten): het baren bevorderende toverspreuken.

[p. 768]

 

De schors splyt open, om de zwangre te verlichten,

 

En na den arbeit baertze een levendige vrucht.⁷²³

 

Het kleentje schreit, wort uit medoogenheit en zucht⁷²⁴

725

Van 't veltgodinnedom gelegt op zachte weide,⁷²⁵

 

Gezalft met traenen, die de droeve moeder schreide.

 

De nyt zou 't schoone kint haers ondanx loven: want⁷²⁷

 

Het scheen een' minnegodt gelyk, en Venus pant,

 

Op een tafreel: doch op dat cieraet van hun beide^728-29

730

Elk in 't byzonder in gestalt' niet onderscheide,⁷³⁰

 

Geef dit een' koker, of beneem het ander kint

 

Den pylekoker. tyt en jaeren gaen gezwint

 

En stil voorby, ook eer men 't nadenkt of zou merken,

 

En niets vlieght sneller dan de tyt op vlugge vlerken.

735

Dit's uit een zuster en den grootvaêr voortgebragt,

 

Dat onlangs in den boom geslooten wert verwacht,

 

En voortquam in het licht, en onlangs eerst geboren,

 

Nu knaep, dan jongeling, dan schooner uitgekoren,

 

Zich zelf schynt ongelyk. nu is het Venus waert,^738-39

740

En wreekt zyn moeders leet: want min, die wulpsch van aert,⁷⁴⁰

 

Zyn moeder kuste, komt onweetend met een flitse

 

De borst te wonden, door 't uitsteeken van een spitse,⁷⁴²

 

Die haeren boezem prikt. de moeder voelt den brant,⁺

 

En duwt vergramt den zoon van zich met haere hant.

745

De hartsquetsuur ging diep, ja dieper dan men dachte,⁷⁴⁵

 

Dat haer in 't eerst bedroog. zy, die dit niet verwachte,

 

Wort op Adoon verlieft. nu denktze om Ciprus strant,⁷⁴⁷

 

Noch Knidus, daer de visch gevangen wort in 't want,⁷⁴⁸

 

Noch Pafus, en vergeet, getroffen van dees punte,⁷⁴⁹

750

Alle andre steden, en het ertsryke Amatunte,⁷⁵⁰

 

Ook zelf den hemel: want Adonis, uit den aert

 

Zoo schoon, is Venus meer dan al de hemel waert.

723 na den arbeit; 1e lez.: na het bersten; 2e: na het splyten (fissa cortice).

724 Dat 't een jongen was, blijkt bij Ov. reeds hier; zucht: genegenheid.

725 veltgodinnedom; vgl. vs. 13.

727 't schoone kint: Adonis.

728-29 een' minnegodt: een der minnegoodjes, zoals men ze ziet op een schilderij (tafreel); Ov. bezigt 't meerv., ook vs. 731 (het ander kint); Venus pant (niet bij Ov.), (van 't minnegodje als) aan Venus lief; de komma vóór en wijst aan, dat en V. p. behoort bij scheen, niet bij gelyk.

730 In 1e lez. eindigde dit vers op te ziene (:diene).

738-39 schooner uitgekoren.... ongelyk: schoner dan ooit te voren; de vergelijking scherper bij Ov., die hem reeds als klein kind formosissimus (‘zeer schoon’) had genoemd; Venus waert: (zelfs) aan V. lief.

740 wreekt; immers V. had in Myrrha de liefde gewekt; min: Cupido; vgl. voor de schrijfw. vs. 429, Bk. IV, vs. 420; wulpsch: dartel.

742 uitsteeken; nl. uit de (door Ov. vermelde) pijlkoker.

+ [Randschrift:] Venus verlieft op Adonis.

745 hartsquetsuur; staat hier zonderling, daar een verwonding van 't hart uiteraard ‘diep’, altans ernstig is; Ov.: ‘de wond’; maar 't woord werd door de associatie hart: liefde teweeggebracht.

747 Ciprus; Ov.: ‘de kusten van Cythéra’, eiland zdl. v.d. Peloponn., evenals de in de vlgg. vss. genoemde, een aan Venus gewijd oord.

748 Knidus, stad in Carië (Kl. Azië), beroemd door het Venusbeeld van Praxiteles.

749 Pafus, stad op Cyprus (vgl. vs. 413-14).

750 Amatunte; vs. 309.

[p. 769]

 

z'Onthaelt verzelschapt hem, en blint in haere lusten,⁷⁵³

 

Gewent zich daeghlyx in zyn schaduwe te rusten,

755

Haer schoonheit cierlyk op te toien, elk ten trots.^754-55

 

Nu rentze wilt en wuft door haegh, en bosch, en rots,⁷⁵⁶

 

En bergen, naekt tot aen de knien, met groot verlangen.

 

Het jaghtkleet, als Diaen, gehaekt en opgehangen.

 

Zy raet hem tammen op te spooren in de haegh,⁷⁵⁹

760

En dat hy hart of haes in zyne netten jaegh',

 

Of bloode dassen, en zich wacht' voor wilde zwynen,⁷⁶¹

 

En wreede wolleven, en beeren, in woestynen⁷⁶²

 

Gewapent met den klaeu, en leeuwen, zat van moort.^759-63

 

Zoo raetze Adonis vast, zoo hy naer raeden hoort,⁷⁶⁴

765

Zich wys hier voor te hoên. vervolgh al wat voorvlughtigh

 

U wil ontrennen: maer 't is zorghlyk al t'eerzuchtigh

 

Zich tegens stouten op te zetten in gevaer.^765-67

 

O jongling, zegtze, neem u zelven wakker waer,⁷⁶⁸

 

En tergh geen dieren van natuur ten krygh geschapen,

770

Voorzien met tant en klaeu, een al te maghtigh wapen,

 

Op dat my d'eerzucht niet te byster dier koom' staen.⁷⁷¹

 

Het everzwyn, de leeu zien geene jaeren aen,⁷⁷²

 

Noch jeught en schoonheit, die myn teder hart vermanden.

 

Het grimmigh boschzwyn voert den blixem in zyn tanden.⁷⁷⁴

775

De rosse bergleeu is oploopende en te fel.

 

Ook kenne ik zulk een slagh van dieren al te wel,

 

En haet het. vraeghtge my naer d'oorzaek en de reden?

 

'k Zal u de misdaet van dit schrikdier naekt ontleden:

 

Maer ongewoonte van den arrebeit der jaght

780

Eischt rust. hier noodight ons de popel stil en zacht⁷⁸⁰

 

In zyne schaduwe, en een bedt van groene weide.

 

Het lustme hier met u te rusten: en zy leide

 

Zich neder in het groen, en kreukte 't versche gras,

 

En in des jonglings schoot, zoo schoon gelykze was,

753 onthaelen: met minne bejegenen; in het Latijn tenet: omhelst.

754-55 in zyn schaduwe te rusten; Ov.: ‘en (hoewel) gewend in de schaduw (in umbra) zich te vermeien en haar schoonheid door opsiering te vergroten, zwerft ze nu enz.’; in umbra door V. opgevat als: ‘in zijn schaduw’.

756 wuft: zwerflustig; haegh: bosje, struik.

759 tammen: tamme dieren, d.z. zulke die zonder gevaar kunnen buitgemaakt worden (tutae praedae; bedoeld is: met de jachthonden, zoals in de 1e lez. ook stond).

761 dassen; Lat. damas, damherten; vgl. Bk. I, vs. 532.

762 wreede: woeste, gruwzame.

759-63 Verkeerdelik verstaat V. deze regels van een raad aan Adonis gegeven: zij hebben betrekking op de verrichtingen van Venus-zelf.

764 zoo; naar Ov.' bedoeling: zo ook; vgl. bij vs. 759.

765-67 al wat.... ontrennen; nl. de tammen van vs. 759; voorvlughtigh; vgl. Bk. I, vs. 634; 't is... gevaer; Lat. in audaces non est audacia tuta.

768 ‘Pas op u zelf’; Ov.: ‘Wacht u roekeloos te zijn tot gevaar voor mij’.

771 d'eerzucht: uw eerzucht.

772 H. over het ‘pleonasmus’ in everzwyn; ib. een etymol. aantek. over de ‘gemeene verwisseling’ van b, p, v, f, n.a.v. ever, verken, beer, Lat. porcus, verres.

774 Vergelijk Boek I, vers 371-vlg.

780 stil en zacht door H. ten onrechte als bepal. bij popel opgevat, en afgekeurd; samen met noodight staat 't voor Latijn blanditur (blandiri: ‘liefelik nodigen’).

[p. 770]

785

Met haeren blanken hals, neêrleggende achterover,

 

En maklyk leunende, bedekt van popellover,⁷⁸⁶

 

Hief, onder haer verhael hem kussende, aldus aen:

 

Gy hebt misschien het lot der dochter wel verstaen,⁷⁸⁸

 

Die in den loopstryt elk voorbyliep naer heur wenschen.⁺

790

Het is geensins verziert, maer kenbaer by de menschen:

 

Want z'overtrofze zulx, dat gy niet zeggen kont

 

Ofze in haer snelheit of in schoonheit boven stont.⁷⁹²

 

Apol, van haer gevraeght met wien zy zou vereenen,

 

Zegt: Atalante rust, ga stil: gy hoeft' er geenen.⁷⁹⁴

795

Onthou u: evenwel zultge u voor eenen man

 

Niet kunnen hoeden, en u eige zelve dan

 

Al levend missen. zy beducht om Febus spelling,^796b-97

 

En lot, haer toegelegt, leefde eenzaem, buiten quelling,⁷⁹⁸

 

In 't schaduwachtigh bosch, en sloegh geduurigh straf⁷⁹⁹

800

Den drang der minnaeren, die haer aenzochten, af,⁸⁰⁰

 

Met dit beding: hier valt geen troost voor uwe minne,

 

Ten zy men tegens my in 't perk den loopstryt winne.

 

Wie sneller loopt verwerftme in 't blyde bruiloftsbedt.

 

Wie traegh loopt is om hals. dit 's een onschenbre wet⁸⁰⁴

805

Des loopstryts. luitze hardt, de schoonheit is zoo krachtigh.

 

De reukelooze troep der vryeren, niet maghtigh^805-806

 

Zich in te toomen, komt aenvliegen op dien eisch.

 

Hippomenes hadt zich gezet om d'eerste reis⁸⁰⁸

 

Den wreeden loopstryt aen te zien, en sprak in 't ende:⁸⁰⁹

810

Wortze aengezocht met lyfsgevaer van deze bende?⁸¹⁰

 

Hy vloekt de dwaze min der jongkheit: maer toen hy

 

Dees schoone in 't aenschyn zag, en 't naekte lichaem, vry

 

Van kleederen, om snel te rennen uitgeschooten,

 

Hoedaenigh ik verschyn, of zooge u liet ontblooten⁸¹⁴

815

Van kleedren zelf zoudt zyn, waert gy in eene vrou

786 bedekt van: overschaduwd door.

788 verstaen: vernomen. Zie de Guld. Winckel, nr. XXIII.

+ [Randschrift:] Hippomenes en Atalante.

792 H. wilde: Of zy in snelheit.

794 Atalante, dochter van de Boeötiese koning Schoeneus; vgl. Bk. VIII, vs. 438-vlg.

796b-97 ziet op haar gedaanteverandering.

798 eenzaem, d.w.z. ongehuwd. H. wenste: En 't lot; maar toegeleght kan in ruimere opvatt. zowel op spelling als op lot slaan.

799 straf: heftig.

800 drang: schare.

804 H. zag liever: Wie traeger, wat in 't vers echter niet past; bovendien blijkt uit sneller, dat er van relatieve traagheid sprake is.

805-806 Het Lat. is zo te verstaan, dat met Des loopstryts de woorden v. Atal. beëindigd zijn, en bovendien de schoonheit is zoo kr. als tussenzin staat (aldus ook bij Farn., niet bij Schrev.): ‘Wel is die wet hard, maar (zo groot is de macht der sch.) toch enz.; reukelooze: overmoedige.

808 Hippomenes, zoon v. Megareus, de kon. v. Onchestus in Boeötie, die een kleinzoon v. Neptunus was; vgl. echter vs. 858-vlg.; d' eerste reis (niet bij Ov.) kan de schijn wekken, of H. slechts voorlopig zich wenste te onthouden, wat echter onjuist is.

809 wreeden; Lat. iniqui; ‘wijl de voorwaarde wreedaardig was’ (Pontanus).

810 Ov.: ‘Wordt wel door iemand met zo groot gevaar een vrouw gezocht?’ in petitur conjux door V. conjux als bepal. opgevat.

814 ik: Venus; ge: Adonis.

[p. 771]

 

Herschapen. hy stont stom, en hief naer 't hoogh gebou

 

Des hemels alle bey de handen, heel verslegen,

 

En sprak: vergeeft het my, viel ik uw' yver tegen,⁸¹⁸

 

Beschuldighde ik u flus. de prys, daer gy om rent,⁸¹⁹

820

Zoo groot een schoonheit was my flus noch onbekent,

 

En onder 't pryzen voelt hy hart en boezem blaeken,

 

En wenscht dat geen van al haer magh te boven raeken

 

In 't loopen, 't welk hy vreest alleen uit nydigheit,

 

En zegt: waerom beproeve ik niet als zy, bereit

825

Te rennen, en met lust op avontuur te loopen?

 

Godt helpt den stouten. als dees vryer, onder hoopen⁸²⁶

 

En vreezen, by zich zelf dit mompelt, komt de maght,

 

Gelyk met vleuglen aen de voeten, onversaeght

 

Aenvliegen, en zy scheen den knaep van Aonyen⁸²⁹

830

Niet traeger dan een schicht der Russen voort te glyen:⁸³⁰

 

En evenwel staet hy, om haer bevalligheên⁸³¹

 

Noch meer verbaest. een wint voert d'overschoone leên

 

Gezwint voorby, als hadt zy vleugels aengetoogen.^832-33

 

De vlechten zwaeiden langs den rug voor ieders oogen.

835

De kniebant aen de knien met geborduurden zoom

 

Hing vast, en ieder zagh, in 't rennen zonder toom,⁸³⁶

 

Een gloeientheit en kracht door 's joffers blankheit zweven,⁸³⁷

 

En lieflyk ondereen gedommelt en verdreven:⁸³⁸

 

Gelyk de purpure gordyn d'ivoore zael⁸³⁹

840

Met haeren weêrschyn verft, en als een morgenstrael⁸⁴⁰

 

Den witten wandt begloeit. terwyl hy, daerze rende,

 

Dit gadeslaet, is zy de lange baen ten ende,⁸⁴²

 

En Atalante, die zich snelste in 't rennen toont,⁸⁴³

 

Wort heerlyk met een kroon van 't gansche feest gekroont.⁸⁴⁴

845

Elk overwonnen hart zucht jammerlyk. zy moeten,⁸⁴⁵

818 viel tegen; vgl. vs. 119.

819 flus: zoëven.

826 Godt: de godheid; den stouten: 3e nv. meerv. (audentes).

829 van Aonyen: uit Boeötie: vgl. Bk. III, vs. 443.

830 Russen: Scythen.

831 bevalligheên; ‘juist haar snelle loop, - zegt Ov., - verhoogt haar schoonheid’; vgl. d'overschoone leên, vs. 832.

832-33 Ov.: ‘De schoe-banden vlogen door tegen-drift des lugts agter uit’ (Valent.); Farn. houdt de talaria voor de sandalen - zelf die af - vliegen; vleugels bij V. in ieder geval als voetvleugels (als weergave van talaria) te verstaan, waarvoor hij elders hieling, hielvlerk bezigt.

836 hing vast; weinig gelukkige vertaling van suberant, d.i. waren onder (de knieën), daar het wapperen niét is weergegeven.

837 kracht; niet bij Ov., noch in de 1e lez.

838 ondereen, nl. het rood en het blank; gedommelt en verdreven; vgl. Dl. IV, 112: 812.

839 gordyn, boven het atrium gespannen, tegen de zon; ivoore: ivoorwit; Lat. atria candida (eer: ‘marmerwit’); 1e lez.: de witte zael; zie witten wandt, vs. 841.

840 met.... verft; naar de lez. similem dat (Farn.); morgenstrael; 1e lez.: met een' rooden strael.

842 de lange baen; Ov.: ‘was voor de laatste maal de baan doorlopen’.

843 snelste; vgl. Bk. III, vs. 818.

844 Versta: ‘als overwinnares van de ganse wedstrijd’(?); of: onder instemming van alle aanwezigen; Ov.: ‘wordt als overwinnares met een feestelike krans (festa corona) getooid’.

845 1e lez.: Elk overwonnen zucht godtsjammerlyk.

[p. 772]

 

Op 't vonnis van 't beding, dit met hun leven boeten.

 

Noch stont Hippomenes in 't minste niet versaeght⁸⁴⁷

 

Om d'uitkomst van dees schaer: en d'oogen op de maeght⁸⁴⁸

 

Geslagen, daer hy stont in 't midden, sprak: Atlante,

850

Wat dingtge naer den prys des loopstryts, met de plante⁸⁵⁰

 

Van uwen vluggen voet, by suffers, bloo van geest?⁸⁵¹

 

Verzet u tegens my, indienge op 't renstryts feest,⁸⁵²

 

Van een' gelukkigen in 't loopen, afgeronnen,⁸⁵³

 

Het opgeeft; zeker gy, gelukkigh overwonnen

855

In 't renperk, zult u niet beklaegen om dat gy

 

Van zulk een' dapperen als ik geraekt in ly,⁸⁵⁶

 

En onder legt: want wie bestaet twee grooten nader?

 

Myn vader is Megaer, Onchestius zyn vader.

 

Dus ben ik naneef van den zeegodt, ryk van prys.^858-59

860

De deught ontaerde van den stamme geenerwys.⁸⁶⁰

 

Worde ik verwonnen, en zoo Hippomeen moet sterven,

 

Zultge eenen grooten naem door d'overhant verwerven.

 

Scheneüs dochter zagh terwyl hem minzaem aen,⁸⁶³

 

En twyfelde ofze 't spel wou winnen en bestaen,⁸⁶⁴

865

Of liefst verliezen, en begon aldus te spreeken:

 

Wat godt, een vyant van die overschoon uitsteeken,⁸⁶⁶

 

Wil hem berooven van zyn leven, en gebiet

 

Dat hy met lyfsgevaer myn huwlyk niet ontziet⁸⁶⁸

 

Te zoeken? neen, voorwaer, ik kenme dit onwaerdigh.⁸⁶⁹

870

Zyn schoonheit raektme niet, en nochtans moght hy, aerdigh

 

En schoon, my mooghlyk me beweegen tot zyn min:^870-71

847 noch: toch.

848 uitkomst: resultaat; Lat. eventus, dat hier ook ‘einde, dood’ kan betekenen.

850 1e lez. Wat staetge; om voor de hand liggende reden gewijzigd.

851 suffers: kerels zonder pit.

852 indienge opent de voorzin, zeker (vs. 854) de daarvan door een puntkomma gescheiden nazin; 't renstryts feest; vgl. voor de constr. Van H. II, blz. 139.

853 afgeronnen; vgl. Bk. IV, vs. 524; na gelukkigen is een komma geschrapt; missch. kwam die na loopen daarvoor in de plaats.

856 dapperen; Lat. tanto, ‘zo groot’, in betrekk. tot zijn voorname afkomst (bestaet, vs. 857)

858-59 Vgl. vs. 808; 875; 940; bij de door hem gevolgde lez. (mihi genitor Megareus, Onchestius illi; Est Neptunus avus, pronepos ego regis aquarum) heeft V. wschl. avus als ‘stamvader’ of ‘overgrootvader’ (van Hippom.) verstaan, en (vgl. een aant. bij Farn.) Onchestius als zoon v. Neptunus genomen; men leest tans: .... Megareus Onchestius, illi Est Neptunus avus etc. (zo reeds Micyllus, bij Schrev.), vertaalt het bijv. gebruikte Onchestius hetzij als zoon v. O., of als ‘vorst van O. (stad in Boeötie)’, zodat illi op M. slaat, wiens grootvader (avus) Nept. is; naneef voor pronepos, ‘achterkleinzoon’; 1e lez.: Myn grootvaer is Neptuin, en Makareus (zo ook Flor.; ook bij Farn. vermeld, naar Reg.; ook vs. 934 aldus de 1e lez.) myn vader. 2e: Zyn vader is Onchest, en Megareus; vs. 859 1e lez.: Ik ben de; Macareus staat bij Regius, maar daarnaast Acestius.

860 deught: flinkheid; ontaerde, verl. tijd.

863 Scheneüs (e der 1e silbe gewijzigd uit o): van Schoeneus (tweesilbig); Lat. Schoeneïa (bijv. nw.); daarmee zal de driesilb. vorm bij V. samenhangen.

864 bestaen is vermoedelik synon. met winnen; in deze zin niet in Wdb. N.T., maar vgl. Hd. bestehen, überstehen, aushalten, glücklich zu Ende bringen (Paul); minder wschl.: ondernemen en winnen, winnen na 't ondernomen te hebben; andere vbb. van husteron-proteron Bk. I, vs. 458; VIII, vs. 889.

866 wat godt: welke god (Lat. quis deus; niet: qualis, ‘wat voor een’); vgl. Bk. VII, vs. 22; overschoon uitsteeken: boven anderen uitmunten door schoonheid.

868 niet ontziet: waagt.

869 ken: weet; of: erken.

870-71 Versta: ‘Niet zijn schoonh. is het, die enz.’; aerdigh en schoon: ‘aantrekkelik en schoon als hij is’; me: mede, ook daardoor.

[p. 773]

 

Maer anders schietme dit heel koel in mynen zin.

 

'k Verschoon zyn jongkheit in de lente van het leven.⁸⁷³

 

'k Verschoone 's jonglings moedt, niet schroomende te sneven:

875

'k Verschoone hem, die godt Neptuin in 't vierde lidt^874-75

 

Bestaende, myne jeught en schoonheit, als zyn wit,

 

Beschiet, en my bemint, en om met my te paeren

 

Geen avontuur ontziet, noch doot, noch dootsgevaeren,

 

Zoo 't warsse lot my hem ontzegge in dezen stryt.⁸⁷⁹

880

O vreemdeling, vertrek, terwylge veiligh zyt.

 

Ay laet myn bloedigh bedde en echtgenootschap vaeren.

 

Myn huwelyk is wreet. geen dochter, jongk van jaeren,

 

Ontzegt uw huwelyk. zet, eerge uw leven waeght,

 

Uw hoop en zinnen liefst op eene wyze maeght.

885

Maer hoe bezwaere ik my zoo byster om uw leven,

 

Daer hier alreede zoo veel minnaers mosten sneven?⁸⁸⁶

 

Hy sterve: hy zie toe, die vry en zonder noot⁸⁸⁷

 

Zich geensins spieglen wil aen veeler braven doot,

 

En met een' afkeer van het licht wert aengedreven.⁸⁸⁹

890

Zal hy dan sterven, die met my gepaert wou leven,⁸⁹⁰

 

En een onwaerde doot bezuuren, als een loon⁸⁹¹

 

Van min? hoe zal de nyt om deze zegekroon

 

My ringlen! doch ik ben geen oorzaek van zyn blaeken.^892-93

 

Och ofge wyzer woudt by tyts dien loopstryt staeken!

895

Dit schynt krankzinnigheit. och ofge in 't renperk my,⁸⁹⁵

 

Te snel in 't loopen, als een blixem, vlooght voorby!

 

Hoe straelt een maegdezwier, o jongling, uit uwe oogen!⁸⁹⁷

 

Helaes Hippomenes. ik dus om u bewogen,

 

Wensch datge my noit zaeght. wat zytge levens waert!

900

Waer ik gelukkiger, en vry en onbezwaert

 

Van 't noodlot, 'k zoume van uw huwlyk niet onthouwen,

 

En gy waert d'eenige, waermede ik wensch te trouwen.⁹⁰²

873 ‘Zijn jeugd is het die enz.’

874-75 Deze herhalingen niet in de 1e lez., waar V. Lat. quid quod (‘wat meer is’) 2 x weergaf met: Wat zegge ik; vgl. Bk. IX, vs. 274; vierde lidt (de stamvader meegeteld), vgl. vs. 808, 858.

879 warsse; in 't hs. sterke aarzeling bij dit woord; 1e lez.: warsse; 2: nydigh; 3: warsse; 4: warsse.

886 daer: terwijl.

887 hy zie toe (viderit): hij moet weten wat hij doet.

889 wert: wordt.

890 die; reden gevend (‘omdat hij’); Lat. quia; vgl. vs. 93.

891 onwaerde: onwaardig, niet verdiend (indignam).

892-93 hoe.... ringlen; Ov.: ‘mijn overwinning zal een onverdragelike haat (invidiae non ferendae) tegen mij gaande maken’; zo ook de juiste aant. bij Schrev., die echter een op 'n andere lez. (ferenda) berustende verklaring v. Regius meedeelt, waarmee V.'s vertaling klopt; ringelen: plagen, kwellen; eigl. van het ‘ringen’ van dieren.

895 Ov.: ‘Of, wijl ge eenmaal buiten zinnen zijt, mocht ge sneller (van voeten) zijn dan ik’.

897 maeghdezwier (virgineus vultus); vgl. Bk. IX, vs. 354.

902 H. wenste met wien; daartegen Bi., en Van Lenn., die zijnerzijds 't praesens wensch afkeurt; Ov.: ‘zou willen’; over waermede nog V. Lelyv.

[p. 774]

 

Dus sprakze simpel on onnozel, en geraekt⁹⁰³

 

Van d'eerste liefde, en mint gansch onbewust, en blaekt,

905

En wort geen min gewaer. nu rusten volk en heeren

 

Ten renstryt toe, om naer de wys te triomfeeren,^905-906

 

Als d'afkomst van Neptuin Hippomenes my met⁹⁰⁷

 

Een kommerlyke stem dus aenroept om ontzet:

 

Dat Venus 't minnevier, door haere torts ontsteeken,

910

En ons voorneemen nu begunstige op ons smeeken.⁹¹⁰

 

Geen nydigh luchtje melt my daetlyk dit geluit.⁹¹¹

 

'k Beken ik wort beweeght, en stel de hulp niet uit.

 

In 't edelste gewest van Ciprus oostwaert heene

 

Ontvout zich eene streek, geheeten Tamazene^913-14

915

By 't lantvolk, my van outs godtvruchtigh toegewyt.

 

Zy wouden dat ik hier myn kerken voor altyt⁹¹⁶

 

Begaefde met dit lant. hier ziet men in het midden⁹¹⁷

 

Op 't velt een' boom geplant, wel waerdigh aen te bidden.

 

De takken zyn vergult, en kraeken van het gout.

920

Hier komende plukte ik [de liefde is niet te stout]⁹²⁰

 

Dry appels, lietze hem alleen zien, na het pluiken,⁹²¹

 

En onderwees hem stil hoe hyze most gebruiken.

 

Men stak de rentrompet, waerop zy vaerdigh staen,

 

En schieten te gelyk ter lyn uit in de baen,

925

Zoo vlugge dat de zool geene aerde schynt te roeren.

 

Gy zoudt gelooven dat zy drooghsvoets over moeren

 

En zee en wateren heenrennen zouden ras

 

En vlug, ook over aer en staende graengewas.

 

't Geroep, de gunst des volx begunstigen den vryer,

930

En moedigen de vaert van zulk een' braven stryer.

 

Nu nu is 't rennens tyt. nu spoe u, Hippomeen.

903 simpel en onnozel: naief en onschuldig; Lat. rudis: ‘onervaren (in liefde)’; vgl. Bk. V, vs. 545-47.

905-906 renstryt; nl. tussen A. en H.; rusten toe; Ov.: vorderen, verlangen: volk en heeren; Ov.: 't volk en de vader; 906b toevoeg. v. V.

907 my: Venus.

910 ons: mijn.

911 geen nydigh luchtje; voor: aura non invida: ‘een welgezind windje’; geen n. = een niet n.; vgl. met geen gelukkig voorspook, Inh. v. dit Boek.

913-14 1e lez.: .... gewest geheeten Damascene.... geheeten Tamazene (dit gewijzigd uit Damascene; deze vorm noch bij Farn., noch bij Schrev. in de tekst, wel bij Farn. in de aant.; conform bij Regius; in latere uitg. v. Florian. (zo A'dam 1662) Damascenes, vroeger van Damasco: vgl. ook N. Heins., noot. Schrev. Tamasenum; Tamasus, een stad op Cyprus; de streek was rijk aan koper (edelste gewest); -ene berust op het bnw.; vgl. vs. 309; oostwaert heene (niet bij Ov), doelt op de ligging van Cyprus t.o.v. Boeötie; streek; Lat. ager: ‘stuk land’; vgl. vs. 917.

916 wouden; 1e lez.: baden; 2e: wilden; kerken; Lat. templa kan ook voor 't ekv. staan; aldus zeker vs. 968.

917 begaefde; nl. tot onderhoud; 1e lez.: Met inkomst zou voorzien.

920 Hier; met hinc, ‘van hier (komende)’ duidt Ov. aan, dat Venus zich verplaatst van Cyprus naar 't terrein v.d. wedloop; de liefde (3e nv.) is niet (niets) te stout; niet bij Ov.; ‘liefde onderneemt alles’; daarmee wil Venus de grootte van haar dienstvaardige genegenheid onderstrepen; missch. bezigde V. de in dit verband rijkelik sterke uitdrukk. mede met 't oog op de verhouding Venus-Adonis; vgl. vs. 814-vlg.

921 appels zijn een gewoon attribuut van Venus.

[p. 775]

 

Zet al u kracht te werk. nu sammel niet. spoe heen.

 

Gy zult het winnen: spoe. men twyfelt van weêrzyde

 

Of Megareus zoon zich hierover meer verblyde,⁹³⁴

935

Of Atalante zelf. hoe dikwyl staetze stil,⁹³⁵

 

Die Hipoomeen voorby kan streven zooze wil.

 

Zy vlieght langs 't aenzicht, dat zy eene poos belonkte.

 

Hy hyght drooghskeels om zyn vermoeitheit, en ontvonkte

 

Zyn hart. het ende van de loopbaen is noch wyt.

940

Toen liet Neptunus neef een' appel in dit kryt⁹⁴⁰

 

En renperk vallen. zy verstomde, en stont bewogen

 

Door 't glinstren van dit ooft. toen uit haer streek gevloogen⁹⁴²

 

Tastze onder 't rollen flux den gouden appel aen.

 

Hippomen rent voorby haer heenen in de baen.⁹⁴⁴

945

De renbaen galmt op 't luit geschrey van al die 't kyken.⁹⁴⁵

 

Zy boet haer achterstel met snelheit, en gaet stryken,⁹⁴⁶

 

Gelyk een vlugge pyl: en voor de tweede mael

 

Door 't ooft verlet, hervat, dat zy haer scha herhael,⁹⁴⁸

 

Het loopen, loopt hem in, komt zy aen zy gedreven.

950

Het leste deel der baen was nu slechts overbleven.

 

Toen riep hy: o godin, die my het ooft bestelt,

 

Sta by, en smakte styf den appel dwers in 't velt,

 

Op datze spader keer'. zy twyfelt watze woude,

 

En ofze uit haere streek den appel raepen zoude.⁹⁵⁴

955

Ik dwongze streng hier toe, verzwaerende 't gewight⁹⁵⁵

 

Van 't opgegreepen ooft, te voren snel en licht,

 

Verhinderde hier door haer snelheit, vlug als pennen:⁹⁵⁷

 

En op dat myn verhael min traegh vall'dan dit rennen;⁹⁵⁸

 

Hy spoet de maeght voorby. de minnaer strykt den prys:

960

En was ik, o Adoon, niet waerdigh dat hy wys

 

My zou bedanken, en met wierookgeur vereeren?

 

Maer dees ondankbre wou myn outer niet stoffeeren

 

Met wierook. ik stak op van gramschap, om 't versmaên

934 Megareus zoon; de geringe klemt. van zoon in 't versritme meende Van Lenn. te kunnen verklaren uit bijgedachte aan namen als Willemszoon e.d.; 1e lez.: Of zich Makareus (vgl. vs. 858) zoon hierover; V. heeft tegelijk de naam èn de klemt. daarvan willen verbeteren, maar zeilde zo tegen een andere klip.

935 staetze stil; Lat. morata: ‘vertraagde zij haar loop’; vgl. vs. 948 verlet (remorata).

940 neef: afstammeling; proles Neptunia: vgl. vs. 858. Over kryt, kreyt, kreits H.

942 streek: richting.

944 1e lez.: Hippomenes rent haer voorby in deze baen.

945 kyken: aanschouwen; vgl. Bk. VIII, vs. 823; 1e lez.; van die 't aenschouwen.

946 achterstel; 1e lez.: traegh verlaet; 2e: sammelen.

948 herhael: inhale.

954 uit haere streek: buiten haar looprichting.

955 streng: met kracht.

957 verhinderde: belemmerde; vgl. Bk. VII, vs. 23.

958 Ov.: ‘opdat mijn v. niet trager valle’.

[p. 776]

 

Van deught, en wou dat hy ten spiegel zoude staen⁹⁶⁴

965

Der jongelingen, die myn weldaet los vergeeten,

 

En toonme op deze twee strafvaerdigh en gebeeten.

 

Zy waren alle bey gekomen verder dan⁹⁶⁷

 

De kerk van Cibele, der goden moeder, van

 

Echion eer gesticht, uit kracht van kerkbeloven,⁹⁶⁹

970

In 't schaduwachtig bosch, dat met den pyntop boven

 

Tot aen de wolken styght, als zy, van reizen moe,^970-71

 

Hier rusten. Hippomeen, te luttel op zyn hoe,

 

Wort tot byslaepens lust door onze maght gedreven.

 

Omtrent de heilge kerk was een vertrek gebleven,⁹⁷⁴

975

En weinigh licht hierin, gelyk een veltspelonk,

 

Zoo als natuur haer eêl uit lichten puimsteen klonk.⁹⁷⁶

 

Men achtze heiligh door den godtsdienst, vry van smetten,⁹⁷⁷

 

Daer priesters beelden van hunne oude goden zetten.⁹⁷⁸

 

Hier sluipt hy in, en schent het zuiver heilighdom,

980

Dat elk verboden is. elk kerkbeelt draait zich om.⁹⁸⁰

 

Der goden moeder, op wiens hooft de torens blinken,⁹⁸¹

 

Bedenkt zich ofze hen in Plutoos poel wil zinken.⁹⁸²

 

Dees straf docht haer te zacht, waerom zy, dus bevlekt⁺

 

Van kerksmette, alle bey hun halzen overdekt^983-84

985

Met rosse manen, en de vingers kromde, als klouwen

 

En scherpe nagels, om den boschroof vast te houwen.

 

Zy worden leeuwen, en de dikte van al 't lyf

 

Gaet zitten in de borst. zy loopen snel en styf,

 

En laeten hunnen staert langs d'aerde nederhangen.

990

De grimmigheit, als zy met wraekzucht zyn bevangen,

 

Ziet hun ten oogen uit. luit brullen is hun spraek.

 

Zy slaepen beide in 't bosch: en Cibel, die de wraek⁹⁹²

 

Der leeuwen, ieders schrik, betoomt voor haeren wagen,⁹⁹³

 

Ziet hoeze 't montgebit met makke tanden knaegen.

995

Myn allerliefste, schuw dit schrikdier, en al 't slagh

 

Van dieren dat verwoet en wreet u spits biên magh,

964 deught: weldaad; vgl. vs. 965.

967 zy waren gekomen; Lat. transibant: ‘zij gingen voorbij’.

969 Echion; vgl. Bk. III, vs. 150; kerkbeloven; vgl. Bk. VIII, vs. 1018.

970-71 dat.... styght; niet bij Ov.

974 vertrek: schuilplaats; vgl. Dl. III, 202: 52; gebleven: overgebleven, niet opgeruimd; Lat. fuerat, ‘was geweest’, dat hier echter wel met erat, ‘was’ gelijkstaat.

976 eêl: op fraaie wijze; vgl. Wdb. N.T. i.v., 3777; 1e lez.: Die d'aerdige (kunstvolle) natuur.

977 vry van smetten (niet bij Ov.); bij godtsdienst.

978 zetten; verl. tijd; Ov.: ‘waar de priester houten beelden der oude goden bijeengebracht had’; die houten b. waren de vroegste produkten der Gri. sculptuur.

980 dat; bij schent; ‘hetgeen’ (vetito probro); vgl. Overdiep, II § 143; Bk. II, vs. 228.

981 Als stichteres van steden en burchten is zij getooid met een zgn. muurkroon.

982 zinken: doen zinken; andere vbb. uit Vondel e.a. in de aant. van Van Lelyv. op H.; vgl. nog zincken in een' poel; Lucif. vs. 1848.

+ [Randschrift:] Hippomenes en Atalante in leeuwen.

983-84 dus.... kerksmette hoort bij 'n beiden, dat uit hetgeen volgt kan worden geäbstraheerd.

992 in 't bosch: versta: in de plaats van in een huis.

993 Cybele's wagen was met leeuwen bespannen.

[p. 777]

 

Op dat uw moedigheit ons beide niet berouwe.⁹⁹⁷

 

Aldus vermaentze hem beducht uit liefde en trouwe,

 

En zweeft op eene koets met haere zwaenevlugt,⁹⁹⁹

1000

Gespannen in 't garreel, door nevels wint en lucht.

 

Maer zyne moedigheit past op geen wyze raeden.

 

Zyn honden, snufflende door 't velt op wisse paden,¹⁰⁰²

 

Betrappen 't wilde zwyn, en jaegen 't uit het riet.

 

De zoon van Ciniras, gezwinde Adonis schiet

1005

Het in de zyde, als 't uit het jaghtbosch quam gevloogen.

 

Het rukt met open muil, uit alle zyn vermogen,¹⁰⁰⁶

 

Den taeien zwynspriet, van zyn eigen bloet besmet,

 

Den jaeger uit de vuist, en volleght onverlet^1008a

 

Den vyant, die vast beeft, en angstigh zich wil bergen.

1010

Het zet de tanden, nu verwoeder door dit tergen,

 

In 's jonglings eechenis, en smakt hem doot in 't zant.¹⁰¹¹

 

Maer Venus, door de lucht gevoert, had noch het lant

 

Haer eilant Ciprus, niet gewonnen met den wagen,

 

Of zy vernam 't gesteen des stervers, ree verslagen,¹⁰¹⁴

1015

En keert de zwaenevlugt bestorven derwaert heen.

 

Toen zy hem uit de lucht zieltoogen zagh beneên,

 

En 't lichaem in het bloet zich wentelen en keeren,

 

Sprong zy ten wagen uit, verscheurde borst en kleêren,

 

Het haer aen flarden, sloegh de handen voor de borst,

1020

En zy, die 't noodlot in dien rou bestormen dorst,¹⁰²⁰

 

Sprak: evenwel zal 't noch niet gaen naer uw behaegen.¹⁰²¹

 

De naklank van den rou, om myn' Adoon gedraegen,¹⁰²²

 

Zal eeuwigh duuren, het vernieuwen van zyn doot

 

En lykroustaetsi noch elk jaergetyde, root^1023-24

1025

En nat van traenen, ons misbaeren nabootseeren.

 

Maer 't bloet des jonglings wil in eene bloem verkeeren.¹⁰²⁶

 

Moght Prozerpyn voorheen veranderen een vrou⁺¹⁰²⁷

 

In geurigh muntekruit op 't vlakke velt, hoe zou

 

Men ons benyden datwe Adoons gestalt herstellen.¹⁰²⁹

997 moedigheit; vgl. Walch, Var. Pal. 62.

999 Het zwanengespan eerst bij Romeinse dichters; bij vroegere vindt men mussen of duiven; vgl. Vondelkron. IV, 3; 5.

1002 wisse paden: een onbedriegelik spoor.

1006 met open muil; Lat. pando rostro, ‘met kromme (muil; hier:) tanden’; bij V. verwarring met pandere: openspannen.

1008a Lat. excussit: rukte uit, echter niet uit de hand v. Adonis, maar uit zijn eigen flank.

1011 eechenis; Bk. II, vs. 473.

1014 sterver; vgl. vs. 273.

1020 Lat. questaque cum fatis: en zich beklagend bij het noodlot; bij V. verwarring met quaero?

1021 uw, nl. van 't noodlot.

1022 naklank voor Lat. monimenta, ‘signa, memoria’ (Regius-Schrev.).

1023-24 vernieuwen; in de vorm van een jaarliks (jaergetyde, vs. 1024) herinneringsfeest; root en nat van traenen slaat op de vierenden.

1026 wil: zal.

+ [Randschrift:] Minte in hofmunte.

1027 vrou; nl. de nimf Minthe (zie het kantschrift), en wel uit ijverzucht.

1029 herstellen; (anders stellen) veranderen; Lat. mutare; analoog aan herscheppen; vgl. voor die bet. Wdb. N.T. VI, i.v. 656 F, en 583: herbeelden, ‘anders vormen, herscheppen’.

[p. 778]

1030

Zoo spreektze, en sprengt zyn bloet met nektar, die aen 't zwellen¹⁰³⁰

 

Gelyk een bobbelblaes ten hemel opwaert spoet,¹⁰³¹

 

En 't lydt geen uur, of uit dit versch vergooten bloet⁺¹⁰³²

 

Verryst een roode bloem; hoedanigh, na'et vermengen

 

Van vocht en hitte, een kern granaeten voort kan brengen,

1035

Dieze onder haere schel verberghde voor 't gezicht.^1033-35

 

Dees bloem is kort van duur: want zy verwelkt heel licht,

 

En valt terstont, zoo dra de wint haer tegensportelt.¹⁰³⁷

 

Men noemtze een wintbloem, die niet diep in d'aerde wortelt.¹⁰³⁸

1030 die enz.; Ov. zegt dit niet van de nektar, maar van het bloed.

1031 ten hemel; Lat. pluvio coelo: ‘bij regenlucht, -weer’).

+ [Randschrift:] Adonis in eene bloem.

1032 H. over het lydt, en het door hem afgekeurde aanlijden; vgl. Bk. VII, vs. 1032; ‘het heeft hier de betekenis van daer’; een eigl. verklaring geeft hij niet.

1033-35 Ov.: ‘van de selve verf als den bloessem der granaatappel, die sijn kornen in een taje schel heeft beslooten’ (Valent.); doordat V. granum met punica ferre verbond, maakte hij de vergelijking tussen de roode bloem (windroos, anemoon) en de granaatappels; na'et.... hitte; niet bij Ov., maar vgl. Bk. I, vs. 519.

1037 sportelen, eigl. een bijvorm v. spartelen; vgl. Bk. II, vs. 470; XII, vs. 368.

1038 De naam der anemone is van Gri. anemos, ‘wind’ gevormd; dat ze gemakkelik (af)valt, schrijft Ov. hieraan toe, dat ze los aan de steel zit (vgl. 1e lez.: Dewylze dun van steel) en al te licht is.

TEKSTKRITIEK: vs. 95 oude uitg.: naeulijx; vgl. Bk. IX, vs. 827. - 98 oude uitg. na vrouwe puntkomma. - 116 hs. in 't 't gestarnt; in 't op ratuur; het tweede 't is bij vergissing blijven staan. - 118 oude uitg.: uit droefheit niet tussen komma's.

TEKSTKRITIEK: vs. 129 oude uitg.: vergaêren.

TEKSTKRITIEK: vs. 148 oude uitg.: ongebonden; aldus in alle latere uitgaven.

TEKSTKRITIEK: vs. 182 tytverdryf; voor de eerste letter staat een afkappingsteken; bij zyn te voegen?

TEKSTKRITIEK: vs. 198 hs. t'zamem-; oude uitg. na t'zamenkomen een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 232 Mogelik was 't de bedoeling de ' in t'elkemael te verwijderen. - 233 Vissen; oude uitg.: Visschen; ook Ung., Dif.; in het hs. staat -en over een eerder -ch heengeschreven; maar vgl. vs. 117; Bk. XIII vs. 90.

TEKSTKRITIEK: vs. 258 oude uitg. na deeren een vraagteken.

TEKSTKRITIEK: vs. 301 oude uitg.: Godt.

TEKSTKRITIEK: vs. 322 oude uitg.: Ofiüzijnsche. - 325 oude uitg. na velden een komma. - 332 oude uitg.: haere; ook Ung., Dif.

TEKSTKRITIEK: vs. 344 oude uitg.: waermé. - 357 oude uitg. na voelen een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 386 oude uitg.: wat wy; ook Ung., Dif. - 394 oude uitg.: overzadight; on- bij Hoogstr., H., Van Vl. (onder vermelding der andere lez.), Ung., Dif.

TEKSTKRITIEK: vs. 417 hs. myn', een blijkbare vergissing; evenzo oude uitg.; H. terecht mijn; de andere uitgg. (behalve natuurlik V. Vl.) mijn' of myn'.

TEKSTKRITIEK: vs. 432 oude uitg. na Razernyen geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 514 oude uitg.: haer; ook Ung., Dif. - 520 oude uitg.: schaemt'.

TEKSTKRITIEK: vs. 552 oude uitg.: bé.

TEKSTKRITIEK: vs. 559 oude uitgave na worden dubbelpunt. - 567 oude uitgave na openbaer' geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 617 Ung., Dif. (V. Ln.): onberaede.

TEKSTKRITIEK: vs. 720 bang; oude uitg.: lang (ook Ung., Dif.).

TEKSTKRITIEK: vs. 772 oude uitg.: De leeu en 't everzwijn.

TEKSTKRITIEK: vs. 789 oude uitg.: voorby liep; zo ook hs. 1e lez.

TEKSTKRITIEK: vs. 831 oude uitg. na hy geen komma. - 838 oude uitg.: onder een. - 839 oude uitg.: purpere. 842 oude uitg.: gade slaet.

TEKSTKRITIEK: vs. 848 hs. uikomst. - 866 oude uitg.: Godt. - 871 oude uitg.: mé.

TEKSTKRITIEK: vs. 873 het; oude uitg. zijn. - 874 oude uitg. na dit vers een punt; in het hs. vervangt de dubbelpunt een ouder vraagteken. Het Latijnse vers is in vraagvorm, en zo ook had Vondel oorspr. vertaald. - 898 oude uitg. na Hippomenes een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 908 oude uitg.: omontzet.

TEKSTKRITIEK: vs. 949 oude uitg.: Met loopen; Vondel heeft in het hs. het eerste woord van dit vers niet minder dan viermaal veranderd; hij schreef eerst Het, toen Met, toen Het, toen Met, eindelik Het, dat dan in de druk weer Met werd. - 953 datze; oude uitg.: dat dees.

TEKSTKRITIEK: vs. 1013 oude uitg. na Ciprus geen komma. - 1029 oude uitg. na herstellen een vraagteken.

TEKSTKRITIEK: vs. 1030 oude uitg.: zwelle met afkortingsteken op de eindletter; vgl. Bk. I, vers 217. - 1032 De fout En lijdt in H.'s uitgave is in de Proeve hersteld. - 1033 Ho. na't (ook Bk. V, vs. 860).