De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Regelnummers proza verbergen

[p. 585]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het zeste boek.aant.

Inhout.

1 Minerve, om Arachnes vermeetenheit gestoort, trok een out wijfs gedaente aen. Aldus^{r. 1} 2 tegens haer om strijt werkende, na dat elx webbe verscheide herscheppingen ontvoude, 3 verandert Arachne in een spinnekop. Dit kon evenwel Niobe niet beweegen tot ootmoet, 4 weshalve zy haere kinders verliezende, in eene steenrots verharde. Dit wert alom kenbaer, 5 en elk gedacht hoe Diane de boeren van Licie in kikvorschen herschiep, en Apollo Marsias

r. 1 Canterus legt verband met het voorgaande boek: ‘Door dit voorbeeld bewogen (zie vs. 5-vlg.) verandert de godin zich in een oude vrouw’.

[p. 586]

tekstkritische noten

6 vilde. Toen d'aenpaelende grensgenooten vergaderden om de Tebaenen te troosten, 7 ontbraeken'er d'Atheners, dewyl Tereus hen beoorloghde. Dees verkeerde, na het verf 8 krachten van Filomele, in eenen hop. De schoonvader Pandion dit verstaende, bestor- 9 het met de doot. Erichteus geraekte op zijnen stoel, wien Oritia Boreas en Kalaïs en Zetes 10 baerde. Deze gebroeders werden voorheene onder de vlieshelden gerekent, en onder 11 deze Jazon, die de draeketanden zaeide, daer mannen uit sprooten, en de draek van hem 12 in slaep getovert, ontvoerde hy Kolchis het gulden vlies.

De wyze Pallas gaf, dus lange stil, gehoor,

En luisterde met lust naer 't zanggewyde koor,
En prees haer schoon gedicht, met een de straf genomen,
Om Piërs dochters, stout in 't lasteren, te toomen.^{vs. 4}
Ten leste sprakze aldus: het is een kleene kunst⁵
Aen anderen den prys te geven naer ons gunst:
Maer zienwe toe dat elk ons werkvernuft ook kenne,⁷
En niemant straffeloos ons godtheit hoone en schenne.
Nu denktze hoeze best Arachne straffen zal,
Die uit Meonie haer eer en kunstkroon stal,¹⁰
En in de kunst van wol te spinnen lang bedreven,
Minerve, zoo men zeght, niet week, noch toe wou geven.
Zy was geensins befaemt door haer geboortelant,
En herkomst, maer door kunst, daer zy de kroon in spant:
Want Idmon, onvermaert te Kolofon geboren,¹⁵
Was d'eigen vader, en de wol, van 't schaep geschoren,
Gewoon te verwen in Foceisch purperroot.¹⁷
De moeder ruste in 't graf, en deze was niet groot,¹⁸
Maer heuren man gelyk, van kleenen afgekomen.¹⁹
Noch kon Arachne zich in Lidie niet toomen,²⁰
En stont door weetenschap naer een doorluchte faem:
Hoewelze uit slechte stof, van oudren zonder naem²²
Gewonnen, kleen Hipeep, een arrem vlek, bewoonde.²³
Het veltgodinnedom van Tmolus, dat zich toonde
Genegen tot de kunst der maeght, liet menighwerf
Den wyngaert en 't geberght', de vlietgodin haer erf,

TEKSTKRITIEK: Inhout: r. 9-10 Erichteus.... baerde; foutief; Latijn: Huic in regno successit Erechtheus, è eujus filia Orithyia, Boreas Calaim procreavit et Zethen. Huydecoper: ‘.... by wiens dochter, Oritia, Boreas Kalaïs en Zetes teelde’. Op Huydecoper's voorbeeld nam Van Lennep deze (en de voorgaande) wijziging in de tekst op, maar behield baerde(!). - vs. 3 schoon; oude uitg.: eêl. - 5 In het hs. herhaaldelik gewijzigd; laatste lez.: Maer laet ons toezien datmen ons vernuft in 't werken kenne; dit is metries 1 voet te veel. - 17 Foceisch; oude uitg. Foceïsch. - 22 oude uitg. geen komma na stof.

vs. 4 Piërs; vgl. Bk. V, vs. 411; XII, vs. 299.

5 sprakze; Ov.: ‘sprak zij bij zichzelf’.

7 ons, met klemtoon; Ov.: ‘Te prijzen is niet genoeg; laat ons ook zelf geprezen wòrden’.

10 uit M.; Ov.: de Maeoniese Arachne; Meonie: Maeonië, d.i. Lydië.

15 Kolofon: Colophon, stad in Klein-Azië, in Jonië nl.

17 Foceisch: van Phocaea, stad in Jonië.

18 niet groot; zie vs. 19.

19 kleenen: geringe lieden.

20 noch: toch; Ov.: ‘toch had zij door haar kunstvlijt (studium; V.: weetenschap) in de steden van Lydië een beroemde naam verworven’; quaesierat door V. vertaald als ware 't quaerebat.

22 slechte: geringe.

23 Hipeep: Hypaepa, stadje in Lydië, aan de voet van het gebergte T(i)molus.

[p. 587]

 

En goutstroom van Paktool, Arachnes vont ter gunste,^26-27

 

Om oogh te neemen van haer wonderbaere kunste,

 

Niet slechts beholpen met de kleeders eens te zien,²⁹

30

Maer ook haer handeling met schietspoel, naelt en riên.³⁰

 

Zoo braef wasze afgerecht op spinnen en op weven:³¹

 

Het zyze wolspon, of het werk den eisch kon geven,

 

En met haer vingeren de wol uithaelt en redt:

 

Of zachte stof der vacht heel effen strykt en net:^32-34

35

Het zy de duim gezwint de spil weet om te draeien,³⁵

 

De wol te rokkenen op 't hooft, of kloek te naeien³⁶

 

Met naelt en vingerhoet: zy houden het gewis,

 

Dat deze van Minerve alleen geoefent is,³⁸

 

Het welkze nochtans noit uit trotsheit wou belyden.

40

Zy stofte: laetze vry in 't werken met my stryden,⁴⁰

 

En wintze het, zy straffe ons vry. Minerve nam⁺

 

Een oude tronie en een grysheit aen, en quam,⁴²

 

Om haere zwakke leên en stappen t'ondersteunen,

 

Op eenen krommen stok, al bukkend by haer leunen.

45

Toen sprakze aldus: de tyt en wagglende ouderdom

 

Bezit by wylen iet dat prysbaer is alom.⁴⁶

 

Ervaerenheit hoeft tyt. veracht niet myne raeden.

 

Zoek onder menschen lof door weven: roem kan schaden:⁴⁸

 

Maer raek Minerve niet. bidtze om vergiffenis

50

Van uwen stouten roem: zy zal het u gewis

 

Vergeven. hierop zagh Arachne van ter zyden

26-27 vlietgodin; enkv. voor 't meerv.; erf en goutstroom, hendiadys: haar gebied, de goudrivier. Ten onrechte verbond V. Pactolides met undas i.p.v. met nymphae.

29 niet slechts beholpen: niet tevreden (gediend) met slechts; kleeders, nl. de afgewerkte stukken.

30 handeling: 't werk-zelf; riên: stiften of tanden in de weefkam of het weefblad; (zie nader Wdb. XIII, 135-vlg.); de vorm berust op het vroegere ried, vgl. Eng. reed, Dl. II, 770: 38; 'n meerv. rieten Dl. III, 213: 369.

31 braef: voortreffelik; afgerecht op: bedreven in; weven; het valt op dat in de volgende detaillering het weven door Ov. niet genoemd wordt; men moet dat bij het borduren (vgl. bij vs. 36) inbegrepen rekenen; zie overigens vs. 80-vlg.

32-34 wolspon; Ov.: ‘'tzij ze de ruwe wol eerst tot kluwens opwond’; aan vs. 32 b en vs. 33-34 beantwoordt bij Ov. de naastvolgende bewerking, nl. het met de vingers uiteenhalen v.d. wol en het ‘door lang kaarden de nevelvlokken gelijkende wol (Lat. vellera; V.: vacht) telkens dunner maken’; het werk den eisch kon geven enz., voor: digitis subigebat opus: ‘'t werk, de wol met de vingers fijnmaakte, uithaalde’; maar Schrev. verklaart subigebat met ‘domabat’ (beheerste); redt: in orde maakt; effen....net; door misverstaan van Lat. aequantia, ‘gelijkend’.

35 spil: de klos of spoel, waaromheen de van 't rokken afgewonden draad gesponnen werd.

36 't hooft: het rokken(s)hoofd, de bol boven aan het rokken, waar de wol om gewonden wordt; deze bewerking (niet bij Ov.) is hier niet op haar plaats; haar vermelding hangt wel samen met de foutieve inzet (vs. 32); 1e lez. van 35-36: Het zy de duim de spil hanteert, en zonder faelen / De wol, gehangen aen den bol, weet uit te haelen; kloek: kunstvaardig; naeien enz., Lat. pingebat acu, ‘borduurde’.

38 van Minerve geoefent; niet van onderricht te verstaan, want M. had van haar bekwaamheid gehóórd (bij V., vs. 10-12 komt dit niet uit); maar iedere kunst is ingeving der godheid die haar heeft uitgevonden (Ehwald).

40 H. verdedigt de afwisseling van my en ons in vs. 40-41, onder verwijzing naar Lat. voorbb.

+ [Randschrift:] Minerve in een out wyf.

42 een grysheit (vgl. Leven, blz. 398, r. 84 een hooghdraventheit; Bk. XIII, vs. 193 een bevalligheit), in konkrete opvatting: grijze haren.

46 1e lez.: Heeft niet al 't geene wy ontbeeren, suf en krom; 't blijkt, dat V. fugiamus eerst voor 'n indicativus aanzag; evenzo petatur blijkens eerdere lezingen.

48 roem kan schaden; tussenzinnetje, door V. toegevoegd; roem: grootspraak.

[p. 588]

 

Haer scheel en grimmigh aen. zy liet de schietspoel glyden,

 

En naulyx haere vuist bedwingende van trots,

 

Ontstak in 't aengezicht, en graeude dus heel schots⁵⁴

55

Vermomde Pallas toe: ay sufster, afgezworven,⁵⁵

 

Ay oude best, wiens bloet in d'aêren is verstorven,

 

Het lange leven baert slechts schade, en geen ontzagh.

 

Hebtge eene dochter, of een snaer, die koome, en magh⁵⁸

 

Oppassen, en uw les en dit bedillen hooren.⁵⁹

60

Vertrek. wat my belangt, Arachne heeft geene ooren

 

Om naer uw onderwys te luisteren. ik blyf

 

By myn verstant, en zin en meening stip en styf.⁶²

 

Waer blyft Minerve zelf? wat schuwtze om stryt te werken?

 

z'Is hier, zeght Pallas, zelf, en legt gedaente en merken

65

Der oude tronie af, en openbaert zich ras

 

In haeren eigen schyn en godtheit, zooze was.⁶⁶

 

Migdonsche joffers en de veltgodinnen eeren⁶⁷

 

Haer godtheit: maer de maeght, die Pallas durf braveeren,

 

Weet van geen zwichten, doch de schaemte verft de wang,⁶⁹

70

En bloost, haers ondanx, maer het blozen duurt niet lang:

 

Gelyk wanneer de lucht het morgenroot in 't oosten,^71-vlg.

 

En 't krieken van den dagh ontfangende, ons komt troosten

 

Met d'aenkomst van de zon, en daetlyk zich blanket.

 

Zy blyft door lust naer prys, te dwaes zich voorgezet,

75

By haer verstant, en loopt ter straffe wrevelmoedigh.⁷⁵

 

De dochter van Jupyn ontzegt niet, maer is spoedigh⁷⁶

 

Om stryt te werken, raetze in 't minst niet af te staen,

 

En wil den werkstryt haer niet weigeren. zy gaen

 

Zich nederzetten, elk op een byzondre stede.⁷⁹

80

Men zet het werk op, schiet den inslagh door de breede^80-vlg.

54 schots: schamper en uit de hoogte.

55 sufster: zwakke van hoofd.

58 snaer: schoondochter; H.

59 oppassen: acht geven.

62 verstant: gevoelen, besluit; vgl. vs. 75 (aldaar 1e lez.: by haeren zin).

66 schyn: gedaante.

67 Migdonsche: Lydiese; de Mygdoniërs waren uit Thracië naar Lydië en Phrygië gekomen.

69 doch: maar nochtans.

71-vlg. Versta: ‘evenals de lucht in 't oosten bij 't opgaan van de dageraad rood wordt, maar kort daarop glanzend wit bij de verblijdende komst van de zon’.

75 wrevelmoedigh: balsturig.

76 ontzeght: weigert; spoedigh: haastig bereid.

79 zich nederzetten; dit is niet juist: in de Oudheid stond men aan het (vertikaal opgestelde) weefgetouw.

80-vlg. Vgl. de vertaling van W.: ‘Zonder verwijl gaan beiden, ieder afzonderlijk, aan haar weefgetouw staan en bespannen beide weefgetouwen (telas) met de fijne draden der schering (stamine). Daarop wordt de schering (tela) vastgehecht aan den weversboom en de rieten kam (harundo) houdt de draden der schering (stamen) van elkander gescheiden; de inslag (subtemen), door de vingers afgewikkeld (van 't kluwen), wordt daarop met de spits toeloopende spoel midden door de schering geschoten en de ingesneden tanden der kam (pecten) slaan den inslag, tusschen de draden der schering doorgeschoten, met een flinken stoot vast’; het Lat. bezigt, naar deze opvatting tela eenmaal in de zin van ‘weefgetouw’, eenmaal in die van ‘schering’, terwijl dit laatste begrip ook door stamen is uitgedrukt. Beter is wschl., tela beide malen als ‘schering’ te verstaan (zoals ook V. deed), en stamen als ‘schering-draad’ (vgl. boven: ‘de draden der schering’). De vertaling zou zijn: ‘.... en spannen de beide fijndradige scheringen (gracili stamine: fijndradig)’. Mogelik dat bij V. breede aan geminas (‘beide’) beantwoordt; op intendunt past gespanne en Men zet het werk op; het inschieten v.d. inslag bij Ov. eerst later vermeld; kam voor harundo, ‘weversschacht’; van treden, waarmee in later tijd de kam-hevels en daarmee de scheringdraden werden op-, en neer- (bij de oorspr. vertikale stand ware dat: voor-, en achteruit) bewogen, spreekt Ov. niet; lade voor pecten, ‘houten, van een handvat voorziene weverskam’; over de lade in het latere weversbedrijf zie Van Ginneken, Handb. II; Posthumus, L. Lakenindustrie I 60; zyn beslagh; vgl. vs. 552; Bk. VII, vs. 193.

[p. 589]

 

Gespanne scheeringe, op den boom gerolt, en vast.

 

De kam gaet op en neêr, getrokken van den last

 

Der treden, en het werk, geslagen met de lade,

 

Kryght zyn beslagh. elk spoet, en schut zyn schande en schade,⁸⁴

85

Het lange kleet hangt tot aen 't midlyf opgeschort.⁸⁵

 

Elk rept de handen, van werkyver aengeport,⁸⁶

 

Op 't schietspoel afgerecht. zy mengen root schaerlaken^87-vlg.

 

Met Tirisch purper, die gemengt in d'oogen blaeken.

 

De zwarte streep verdiept. het lichte kleur in 't oogh

90

Steekt schooner hierop af: gelyk de regenboogh

 

Bescheenen van de zon, een lange streek daer boven⁹¹

 

Plagh uit te steeken, en voor 't hemelsch licht geschoven,⁹²

 

De schoone verwen mengt, en ryk en schoon schakeert,

 

En flaeu verdryft, dat ons gezicht hier kracht ontbeert⁹⁴

95

Om t'onderscheiden, waer de verwen ons verschynen,

 

En waerze, allengs verdunt, verflaeuwen en verdwynen.

 

Men werkt'er bloemen in van gout, die heerlyk staen,⁹⁷

 

En ook verzieringen, bekent in d'oude blaên.⁹⁸

 

Atheensche Pallas wrocht een steenrots, hoogh gestegen⁺

100

Op 's kryghsgodts burgh, en 't out geding, om t'overweegen^99-100

 

't Vernoemen van het lant. daer zaten zes paer goôn,¹⁰¹

 

Jupyn in 't midden, elk op eenen hoogen troon

84 elk..... schade; volgens V. Ln. niet bij Ov.: ‘hier ingevoegd als een proeve van klanknabootsende poëzy om het geruisch der draden langs het weefgetouw uit te drukken’(?!) overigens staat elk spoet wèl bij Ov.

85 midlyf; H.; Vondel bezigt als eerste lid van samenstellingen zowel mid-, als midden-, en middel-; midpunt, Luc. vs. 46, middelpunt, ib. vs. 290; middenlyf, hier Bk. IX, vs. 494; midnacht (in proza: Inhoudt van Dav. i. Ball.); 1e lez.: Het kleet hangt opgeschort tot aan den boezem toe (cinctaeque ad pectora vestes: 't kleed opgenomen, zodat de gordel ter hoogte v.d. borst komt).

86 De lezing ducta, door Geerts voor Farn. opgegeven, niet in de Farn. van 1650 (docta).

87-vlg. Tirisch purper; purper gold voor een Phoeniciese uitvinding, 't Tyriese was 't meest beroemde. Ovidius: ‘Daar wordt purperwol, in de Tyriese ketel geverfd, geweven, en tere, geleidelik overgaande schakeringen; gelijk enz.’; Lat. aënum: ‘ketel’ vatte V. als kleur-naam: ‘ros; root scharlaeken’; umbrae, ‘schakeringen’, gaf hem aanleiding tot zwarte streep; verdiept: geeft diepte; kleur, onz.; H. keurt dat af, ofschoon hij opgeeft, dat het ‘'t oude gebruik’ is.

91 daer boven: aan de lucht, aan de hemel; H. vermeldt de uitdrukk. de Heer daer boven, die destijds blijkbaar nog niet zeer gebruikelik was; vgl. Bi.; Dl. IV, 435: 14 Daer boven, hier en hier beneên.

92 plagh: pleegt (solet); vgl. vs. 759; Bk. II, vs. 1054; Bk. XII, vs. 365; uit te steeken: uit te spreiden.

94 flaeu verdryft: onmerkbaar in elkaar doet overgaan; vgl. vs. 96.

97 bloemen van gout; Ov. ‘smijdige gouddraden’.

98 verzieringen: fabels.

+ [Randschrift:] Minerve en Arachne weven verscheide herscheppingen.

99-100 Atheensche Pallas; Lat. Cecropia Pallas, waarin echter blijkens de prosodie (a lang) Cecropia niet bij Pallas hoort, maar bij arce, dus: ‘op de burcht van Cecrops’; de steenrots is de Areopagus (Ares = Mars, de kryghsgodt; evenzeer onjuist verbond V. Mavortis, ‘van Mars’, met in arce, i.p.v. met scopulum, ‘rots’), die echter niet op, maar bij de burcht van Cecrops lag; vgl. Bk. II, vs. 735; wrocht, nl. in het weefsel.

101 vernoemen: benoemen (vgl. Bk. IX, vs. 1006; XIV, vs. 811): naar wie van beiden (Poseidon of Pallas Athene) Attica zou heten.

[p. 590]

 

Op 't staetighste. ieder blonk in zyn gedaente, als 't paste.¹⁰³

 

Neptuin klonk staende met zyn vork een rots, die kraste,¹⁰⁴

105

En brogt een' springhengst voort, tot voorstant van de stadt.¹⁰⁵

 

Maer Pallas beelde zich aen d'andre zyde prat¹⁰⁶

 

Met speere en beuklaer uit, en gulden helm, vol veêren,

 

En 't slangryk hooft in haer rondas, om ramp te keeren.¹⁰⁸

 

Zy scheen den vasten gront te stooten met de schacht,

110

Dat d'aerde olyven, geel van kleur, te voorschyn bragt,¹¹⁰

 

Waerover alle goôn verstomden. zy volende

 

Met d'overhant haer werk, daer elk 't vernuft aen kende:¹¹²

 

En evenwel op dat Arachne, bet bedocht,¹¹³

 

Niet langer nydigh, zich aen andren spieglen moght,

115

En leeren welk een' loon verwaenden staet te trekken,

 

Zoo wrochtze hierop vier veltslagen in vier plekken,

 

Uitsteekende door kleur, en vechtend beeldewerk.¹¹⁷

 

De Tracische Rodoop stont, als een leerzaem merk,

 

Op d'eene zyde alleen, en Hemus, opgetogen

120

Gelyk een bergh, vol sneeu, eerst menschen, die bewogen^118-20

 

Door hoovaerdy den naem van goden, zich ten vloek,

 

Verwaent toe-eigenden. in eenen andren hoek

 

Verscheen Pigmeas straf, door Junoos groot vermogen¹²³

 

In eene kraen verkeert, om 't heiloos oorelogen,

125

In een' verloren slagh, op datze nu voortaen^124-25

 

Zou leeren tegens 't heir van haere dwergen slaen.¹²⁶

 

Zy maelde ook Antigoon, die niet ontzagh te stryen¹²⁷

 

Met Jupiters gemael, die haer, vol hoovaerdyen,¹²⁸

103 blonk enz.: en was daar nl. kenbaar aan.

104 die kraste; eerdere lez.: een steenrots dat het kraste; Lat. aspera saxa: de ruwe rots.

105 een' springhengst; V. volgde eerst de lezing fretum (1. daetlyk rezen Hier meeren uit; 2. En broght een zeestraet voort), daarna de lez.: ferum; tot voorstant van de stadt, voor quo pignore vindicet urbem, d.i. om met dit machtsbewijs zich ('t recht over) de stad toe te eigenen; V. vatte vindicare als ‘beschermen’ op; vgl. Vergil. Lantged. I 18-vlg.

106 prat: fier; H. (ook bij Bk. IX, vs. 630): bij V. doorgaans niet in de ongunstige zin van ‘opgeblazen’.

108 't slangryk hooft: de Medusa; vgl. Bk. IV, vs. 1053-vlg.

110 geel van kleur; Ov.: ‘matgroen’ (canentis), voor de (bladeren van de) olijfboom; vgl. Verg. Herderskout, V 22 blonde olijf.

112 d'overhant: de zegepraal; Valentyn: ‘hoe zij d'overhant hielt’; vgl. Dl. III, 147: 639; 148: 651.

113 bet bedocht: tot beter inzicht gekomen.

117 vechtend beeldewerk: weefwerk bestaande uit strijdende figuren.

118-20 Rodoop: Rhodope en haar broeder Haemus, 'n mythiese koning van Thracië, hadden zich de namen van Hera en Zeus (Juno en Jupiter) aangematigd, en werden daarom in besneeuwde bergen veranderd; en Hemus: met H.; opgetogen: hoog rijzend uitgebeeld; eerst: tevoren.

123 Pigmea; Ov.: ‘de Pygmaeïese vrouw’, nl. Gerana, die door de Pygmaeën, een dwergvolk in Ethiopië, als godin vereerd, de goden verachtte en door Hera in een kraanvogel veranderd werd; tussen welke vogel en de Pygmaeën Hera vijandschap stichtte; Gri. geranos: ‘kraanvogel’; zij heet ook Oenoë; vgl. ook Ilias, III 3-vlg.

124-25 om.... slagh: omdat zij met haar een strijd aangegaan en die verloren had.

126 slaen: slag leveren.

127 Antigoon: Antigone, die het gewaagd had, haar lokken met die van Juno te vergelijken; Juno veranderde de lokken van Antigone in slangen, doch de goden uit medelijden haarzelf in een ooievaar.

128 gemael: gemalin; H.; vgl. Dl. II 803: 987 e.e., hier b.v. Bk, IX, vs. 284; VI, vs. 455 Van Jupiters gemael gewijzigd in: Van 's dondraers gemalin; het vr. woord had oorspr. een andere uitgang dan het mann. H. en Bi. over de prosodiese waarde van ge- in gemalin; vol hoovaerdyen; bij haer.

[p. 591]

 

In eenen oievaer verandert, streng en gram.¹²⁹

130

Nu baet Laomedon, noch vaders oude stam,¹³⁰

 

Noch Ilium haer niet, die Juno niet wou kennen.

 

De blanke dekt den rug en 't lyf met zwarte pennen,

 

En klepelt, zich ten roem, met eenen langen bek.¹³³

 

De droeve Cinaras, in 't uiterste bestek,¹³⁴

135

Omhelsde kinderloos des tempels steene trappen,

 

Weleer zyn dochters, en neêrzygende onder 't stappen

 

Leght met de borst op steen, en 't schynt noch dat hy zucht.

 

Zy zoomde 't werk met geele olyven, haere vrucht,¹³⁸

 

Een zinnebeelt van vrede, en laet het hierby steeken.

140

Arachne weefde hoe Euroop wort uitgestreeken,¹⁴⁰

 

In schyn van eenen stier. gy zout gelooven dat

 

De stier waerachtigh leeft, de zee schuimt, wit en nat.¹⁴²

 

De maeght, van strant gevoert, schynt naer het lant te kyken,

 

Haer' stoet te roepen, en van schrik den moedt te stryken,

145

De beenen schroomende in te trekken, doch te laet,¹⁴⁵

 

Daer 't water zwalpende aen haer blanke voeten slaet.¹⁴⁶

 

Ook maeltz'er hoe de maeght Asterie, geneepen¹⁴⁷

 

Van Arents klaeuwen, in de vlugt wort opgegreepen:¹⁴⁸

 

Hoe Leda legt gedekt met eene zwaeneschacht;¹⁴⁹

150

Godt Jupiter, gelyk een boxvoet, warm en zacht,¹⁵⁰

 

By schoone Antiope, weet tweelingen te teelen,¹⁵¹

 

En, als Amfitruo, komt blanke Alkmene streelen,¹⁵²

 

Helt Herkles winnen, in den schyn van haeren heer.

 

Hier miste Danaë, door gout bekoort, haer eer,^154-vlg.

155

Toen 't regende in haer' schoot. hier wort in schyn van vlamme

 

Egine, een eedle bloem, uit koningklyken stamme

 

Verschalkt, en Mnemozyn in eene herders py,

 

Deoïs van een slang. de godt Neptuin sliep by

129 streng en gram, bij die.

130 vader = Laomedon, koning van Ilium, d.i. Troje.

133 klepelt: kleppert; vgl. klepelaer, Dl. I, 703: 6; 765: 1.

134 Cinaras: Cynaras, Cinyras, wiens dochters zich boven Juno verheven hadden; overigens onbekend; bestek: vak (v.h. weefsel).

138 haere vrucht; de olijf was aan Pallas toegewijd.

140 Arachne's arbeid is overladen, die van Pallas klaar en overzichtelik; Euroop; zie Bk. II, vs. 1065-vlg.; uitgestreeken: bedrogen.

142 waerachtigh; H. wil, dat 't woord ‘eigelijk’ zou moeten betekenen: ‘wat waar schijnt’, ofschoon het ‘in het hedendaagsch gebruik’ betekent: ‘wat volkomen en geheel waar is’; waartegen Van Lelyv. o.m. opmerkt, dat in de eerste opvatting de klemtoon op de 1e lettergr. te wachten ware; Bi.; schuimt; versta: gy zout gelooven dat ....

145 schroomende: vol vrees.

146 daer: terwijl.

147 Asterie, dochter van de titan Coeus en Phoebe.

148 Arent; nl. Jupiter, die haar in die gedaante geweld aandeed.

149 Leda, bij Jupiter, die haar in de gedaante van een zwaan bezocht, moeder van Castor en Pollux.

150 boxvoet: satyr.

151 Antiope, dochter van de Boeötiese koning Nycteus, en moeder, bij Jupiter, van Amphion en Zethus.

152 Amphitryon was Alcmene's echtgenoot; vgl. vs. 153: heer; over heer als aanduiding van de gemaal H.

154-vlg. Danaë; vgl. Bk. IV, vs. 836-vlg. Jupiter verwekte bij haar in de gedaante van een gouden regen Perseus; bij Aegina, dochter van de stroomgod Asopus, als een vlam, Aeacus (vgl. Bk. VII, vs. 651-vlg.); bij Mnemosyne, in de gedaante van een herder, de Musen; bij Deoïs, d.i. de dochter van Deo (= Demeter), dus: Persephone, in de gedaante van een slang, de Bacchus der onderwereld.

[p. 592]

 

De wintgodts dochter, als een stiershooft, nors van oogen.¹⁵⁹

160

By Ifimedi, met Enipeus schyn betogen,

 

Quam hy aen Otus, en den broeder Efialt.^160-61

 

De zelve godt schoffeert de schoone maeght Bizalt,¹⁶²

 

Vermomt gelyk een ram met zynen krommen horen:

 

En Ceres de godin, die 't nutte en voedzaem koren

165

Eerst zaeide in vette klont, besprong hy als een paert.

 

Zoo won hy aen Meduis Pegaes, gezwint ter vaert.¹⁶⁶

 

Hy scheen een dolfyn, toen zyn min Melant bekoorde.¹⁶⁷

 

Elk stuk had zyn gedaente en perk, gelyk 't behoorde.

 

Nu scheen Apollo boersch, een havik, of een leeu:¹⁶⁹

170

Nu quam hy treên langs 't velt, om Isse, blank als sneeu,¹⁷⁰

 

In eene herders py, te schenden en schoffeeren.

 

De wyngodt quam, gelyk een druiventros, boeleeren

 

Met Erigoon. de godt Saturnus, geil van aert,¹⁷³

 

Won by een merrie 't geleerde menschepaert,¹⁷⁴

175

Den tuchtheer Chiron. 't werk dat haere handen wrochten,¹⁷⁵

 

Was in een lyst gevat, met veil en bloem bevlochten.¹⁷⁶

 

Noch Pallas, noch de nyt zoude op dees schildery

 

Van 't werk iet vinden, dat met reên bedilbaer zy.¹⁷⁸

 

Zy most Arachnes kunst met haere afgunstige oogen

180

Verdrietigh aenzien, hoeze in top stont, en voltogen.¹⁸⁰

 

Zy scheurt het webbe, daer de schennissen der goôn

 

In bleeken, smyt vergramt, om zulk een schande en hoon,¹⁸²

 

Het beuken schietspoel op Arachnes hooft in stukken,¹⁸³

 

Tot dry en vierwerf toe. dit kon haer zoo verrukken¹⁸⁴

185

Dat zy, die moedigh was, zich zelf te buiten ging,¹⁸⁵

159 de wintgodts; vgl. Bk. I, vs. 315; hier handhaafde Hoogstr. de; ook H. ‘omdat fouten, die tweemaal voorkomen, veiligst niet veranderd worden’; dochter: Canace; stiershooft: stier; vgl. manshooft, Bk. IV, vs. 519.

160-61 Ifimedi: Iphimedía (V.'s vorm onderstelt: Iphimédia), vrouw van Aloëus; Enipeus, Thessaliese stroomgod; Otus en Ephialtes, Thessaliese reuzen.

162 Bizalt: Bisaltis, d.i. Theóphane, dochter van Bisaltes.

166 Pegaes; Bk. IV, vs. 1072; V.'s lez. had niet: te sensit avem, maar te sensit equum; zó laat hij Neptunus bij Medusa komen in de gedaante van 'n paard, niet van 'n vogel; vgl. Bk. IV, vs. 1089-vlg.

167 Melant: Melantho, dochter van Deucalion.

169 boersch: als een boer; hij weidde het vee van Admetus, koning van Pherae in Thessalië.

170 Isse, dochter van Macareus, op Lesbos.

173 Erigoon: Erígone, dochter van de Athener Icar(i)us.

174 merrie; driesilbig; vgl. Bk. VIII, vs. 1181; IX, vs. 1035: merri.... merrie; Bk. X, vs. 453: merri; V. kent de éénsilb. vorm meer, de tweesilb. merri, de driesilb. merrie; het gebruik van -i en -ie is systematies: -ie is tweesilbig, eventueel met synizese (-je), of met overloop in 'n volgende klinker; vgl. de wijziging van spongie Bk. I, vs. 324; X, vs. 298: lelie (driesilbig); vs. 368: leli; Dl. II, 449: 355 lely; Bk. XII, vs. 522: leliblos; Dl. III, 369: 1 Lelistrant; driesilb. uitspr. van merrie kent ook het Mnl., gelijk wschl. ook van lelie; vgl. Hd. Lilie; H.; menschepaert: centaur; vgl. Bk. II, vs. 826.

175 tuchtheer: opvoeder.

176 veil; 1e lez.: met eekloofgroen bevlochten; vgl. Bk. III, vs. 879.

178 Van 't werk; 1e lez. In 't werk (?)

180 ze: die kunst nl.

182 bleeken: aan 't licht traden; smyt: slaat.

183 beuken; i.p.v. palmhouten; vgl. Bk. IV, vs. 415; Lat. Cytoriaco de monte. Valentyn heeft hier ook: beuke; Ov.: ‘zij sloeg drie-, viermaal A. tegen het voorhoofd’.

184 kon verrukken: bracht haar buiten zichzelf (kon: vermocht).

185 moedigh; Lat. animosa, dat ‘moedig’, maar daarnaast (evenals moedigh) ook ‘trots’ betekenen kan.

[p. 593]

 

En ongeduldigh aen een' taeien strop verhing.¹⁸⁶

 

Maer Pallas evenwel, geraekt van mededoogen,

 

Lichtze op, en zegt: verwaende en stoute op uw vermogen,¹⁸⁸

 

Blyf leven, maer hang vast gestrikt aen uwen poot,

190

En ly dees straf, met alle uwe afkomst, trots en snoot,¹⁹⁰

 

Ten spiegel van elkeen. hierop besprengtze in 't scheiden

 

Haer met venynigh kruit, geplukt in dorre weiden,¹⁹²

 

En stryktze met artsny van droefheit en geween.¹⁹³

 

Terstont smilt al het haer. de neus krimpt kort in een,⁺

195

En d'ooren en het hooft. elk been, gelyk een vinger,

 

Hangt dun op haere zy. al 't lyf met eenen slinger

 

Verandert in een' buik, waeruit zy draeden spint,

 

En als een spinnekop haer hantwerk noch bemint.

 

Gansch Lidie, alle steên in Frigie gewaegen

200

Van zulk een stuk, en al de werrelt staet verslagen.

 

Toen Niobe, noch maeght, en ongehuwt, alleen

 

By haeren vader woonde in Sipilus voorheen²⁰²

 

In 't ryk Meoonsche lant, was zy een welbekende

 

Van deze Arachne zelf: en noch konze aen d'elende

205

Van haere lantsgenoote, en zulk een' straffen loon²⁰⁵

 

Zich zelf niet spiegelen, en leeren, schuw van hoon,

 

Godinnen wyken, en voorzichtigh roem vermyen.

 

Zy stofte op haer geluk: maer noch de heerschappyen

 

En steden van haer' man, noch stam van wederzy,²⁰⁹

210

Noch 't groot gebiet voên niet zoo groot een hovaerdy,

 

Hoewelze op alles roemt, als 't vruchtbaer kinderdraegen:²¹¹

 

Want Niobe overtrof al 't vroudom in haer dagen;

 

Indienze dit geluk min aen zich leunen liet.^212-13

 

Maer Manto, dochter van Tirees, die verre ziet,²¹⁴

215

Met zyn verblint gezicht, bezeten en gedreven

 

Van godt Apollo, quam door alle straeten streven,

186 ongeduldigh: dit niet kunnend verdragen.

188 stoute op: gij die u verhovaardigt op.

190 trots en snoot; 'n toevoegsel van V.

192 kruit: kruid, nl. met het sap daarvan.

193 artsny; voor Lat. medicamen in de bet. ‘tovermiddel’.

+ [Randschrift:] Arachne in een spinnekop.

202 Sipilus: Sipylus, berg in Maeonië, d.i.Lydië.

205 straffen loon: krasse vergelding.

209 haer man: Amphion, kon. van Thebe, zoon van Zeus en Antiope (vs. 244); hij was beroemd door zijn snarenspel; een andere lezing dan die V. volgde heeft dan ook voor arces (V.: steden): artes (‘kunst’).

211 alles: dat alles.

212-13 Niobe; H. maakt aanmerking op de versmelting van de é, die daartoe ‘veel te scherp wordt uitgesproken’; vgl. vs. 224, 372; Bk. I, vs. 298; Bk. VI, vs. 799 Ródope, vergeleken met Bk. II, vs. 296 Rodope in rijm; zonder overloop Bk. IX, vs. 577 Kalirroë; vgl. Bk. III, vs. 346; Bk. VI Rodoop, met ander accent; Bk. VII, vs. 342 Bebe; overtrof: hadde overtroffen; liet: hadde gelaten; het Lat. heeft 2 maal plqmpf. Vgl. voor deze vorm van de irrealis blz. 398, r. 81; Bk. V, vs. 57; vs. 633-vlg.; Bk. IV, vs. 922-vlg. Inhout Bk. IX, slot; Dl. III, 167: 300; aen zich leunen liet: zich toegekend, toegerekend had; vgl. H., Bi., Wdb. N.T. VIII 1689.

214 maer; Lat. ‘want’; Tiresias; Bk. III, vs. 416-vlg., vs. 442; die verre.... gezicht is ook hier een toevoeging van V.

[p. 594]

 

En roepen overluit: Tebaensche vrouwen, gaet^218-vlg.

 

Aenbidt, en eert, en dient Latone, en ook haer zaet,

 

De tweelingen. bekranst uw vlechten met laurieren.

220

Brengt wierook: stort gebeên, en past haer feest te vieren:

 

Latoon gebiet het u gestreng door mynen mont.

 

Elk is gehoorzaem, en bekranst het haer terstont,

 

En brant en wierookt op de godtgewyde altaeren.

 

Hierop komt Niobe, uitgestreeken door de schaeren²²⁴

225

In 't Frigiaensch gewaet, dat schoon in d'oogen blaekt,

 

En styf van diamant en gout en perlen kraekt.

 

De hofsleep volghtze, daer zich duizenden vergaepen.

 

Zy munte in schoonheit uit, doch eenighsins misschapen

 

Door toorne en bellegzucht, die uit haere oogen scheen,²²⁹

230

En 't schudden van het hooft, ter wederzyde heen,

 

Terwyl het hangend haer om nek en schouders zweefde.

 

Ten leste hielze stant, en sprak, daer ieder beefde:⁺²³²

 

Wat dolheit is het, dat men alle onzichtbre goôn

 

Bet dan de zichtbaere eert? en waerom wort Latoon²³⁴

235

Gedient met outer en geheilighde offerhanden?

 

Dus lang zagh niemant oit het geurigh wierook branden

 

Voor onze godtheit, schoon het allen kundigh is²³⁷

 

Hoe Tantalus voorheen met goden zat ten disch.²³⁸

 

Hy is myn vader, myn vrou moeder, niet te sarren,

240

De volle zuster der verheve Regenstarren.^239-40

 

De berghreus Atlas, op wiens hals de hemel rust,

 

Bestaetme aen d'eene zyde, als grootvaêr, elk bewust,

 

Jupyn aen d'andre zyde; en 't geeftme moedt te heeten²⁴³

 

Schoondochter van Jupyn. de Frigiaenen weeten²⁴⁴

245

Hoe hoogh myn glori styght, waerom my elk ontziet.²⁴⁵

 

Het hof van Kadmus hoort alleen naer myn gebiet.²⁴⁶

 

Myn man Amfion boude eerst Tebe met zyn snaeren.²⁴⁷

 

Wy heerschen over steên en landen. koom ik vaeren

 

Ten hove, 'k zie alom een' onwaerdeerbren schat.^248-49

218-vlg. Latona, bij Jupiter moeder van Apollo en Diana; dochter van Coeüs (vs. 256), een Titon.

224 uitgestreeken: uitgedost; door: door .... heen.

229 toorne; vgl. vs. 939.

+ [Randschrift:] Niobes hovaerdy en de nederlaegh van haere kinderen.

232 daer: terwijl.

234 bet: (beter), meer.

237 onze, met nadruk, ‘mijne’.

238 Tantalus; Bk. IV, vs. 622; kon. van Sipylus; hij geldt soms als zoon van Jupiter; zat; ‘schoon de ouden aan den disch niet zaten, maar lagen: zo gebruiken echter de Dichters de woorden zitten en leggen hier onverschillig’; H.

239-40 moeder; Dione, dochter van Atlas; vgl. Bk. I, vs. 824; IV, vs. 861-vlg.; Regenstarren; Ov.: Pleiaden; vgl. Bk. XIII, vs. 423. De regenstarren (Hyaden) zijn eigenlik zusters van de Pleiaden, waarmee zij reeds in de Oudheid vaak verwisseld werden; Dione was ene der Hyaden.

243 moedt: fierheid.

244 Vgl. vs. 209.

245 waerom: reden waarom.

246 Kadmus; zie Bk. III, vs. 155; gebiet: gebod, gezag.

247 eerst: in den aanvang (van Thebe nl.); door zijn snarenspel zouden zich de stenen tot muren hebben saamgevoegd.

248-49 steên en landen; Ov. de stad met haar bevolking (moenia cum populis); koom.... hove; Ovid.: ‘waarheen in mijn huis ik mijn ogen richt’; vaeren; H.

[p. 595]

250

By deze gaven komt myn schoonheit trots en prat,

 

Daer geen godinnedom zich oit by dorst gelyken.²⁵¹

 

Laet zeven dochters, en myn zeven zoonen pryken,

 

En zulk een groot geslacht te wachten uit hun zaet,²⁵³

 

Om 't ryk te stutten. let dan of ik zonder smaet

255

Niet boven andren op myn aerstgeluk magh roemen.

 

Hoe durftge Ceüs telgh Latoon gelukkigh noemen,

 

En schatten boven my! zy, zwanger van haer draght,

 

Vont door al 't aertryk naeu een kraembedt, waert geacht

 

Om zich t'ontlasten. uw godin, te laegh in waerde,^258-59

260

Vont geene vrye plaets in hemel zee en aerde.

 

Zy zworf de werrelt om, gelyk een banneling,

 

Eer gastvry Delos uit medoogen haer ontfing,

 

En sprak: gy doolt te lande, en ik op watervloeden,²⁶³

 

En gafze een' lossen gront, na veele tegenspoeden.

265

Zy baerde tweelingen, een zevenste gedeelt'

 

Van myne vruchtbaerheit. ik ben door myne teelt'²⁶⁶

 

Zoo veel gelukkiger, wie durfme dit ontleggen?²⁶⁷

 

En blyf gelukkiger. wie twyfelt aen dit zeggen?

 

Ik ben het avontuure ontwassen door getal.²⁶⁹

270

Myn kinderzaligheit schroomt scha nog ongeval.²⁷⁰

 

Ik hou meer kinders, schoon Fortuin een deel quaem rooven.²⁷¹

 

Ik kinderzalige ben alle vrees te boven.

 

Genomen 'k miste een deel door ramp en ongeluk,²⁷³

 

Noch zou de moedt my niet ontvallen, noch geen druk

275

Myn hart bezwaeren: want ik bleef in grooter waerde

 

Dan oit Latone, die slechts een paer kindren baerde.²⁷⁶

 

Gaet heene, staekt dien dienst, en smyt den krans van 't haer.

 

De vrouwen volgen dit, en smyten al te gaêr

 

De lauwerkranssen wech, en laeten d'offers vaeren,

280

Doch eeren, zonder zich in 't eeren t'openbaeren,

 

De godtheit van Latone, al mompelende en stil,

 

Ten minste naer heur maght. zoo groot gelyk 't geschil

 

Des kindertals van d'eene en d'andre moeder scheelde,^282-83

251 Ovid.: ‘een godin waardig’.

253 1e lez.: En zoo veel schoonzoons en schoondochters voor de hant; voor de hant: weldra.

258-59 waert.... ontlasten: waar zij toegelaten werd (nl. wegens de vervolging door de naijverige Juno) voor haar bevalling; te laegh in waerde, niet bij Ov.

263 Delos, eilandje in 't midden der Cycladen, dat in zee ronddreef en eerst sedert de geboorte van Apollo en Diana een vaste plaats kreeg; vgl. Bk. IX, vs. 466.

266 teelt'; vgl. Bk. IX, vs. 96 teelte.

267 ontleggen: afstrijden.

269 avontuure: (de macht van het) lot.

270 kinderzaligheit (vgl. 272: kinderzalige); rijkdom aan kinderen; H.

271 meer, dan de geroofde nl.

273 genomen: aangenomen.

276 een, met klemtoon.

282-83 Ten minste.... maght; voor quod licet: ‘hetgeen haar nog vrijstaat’; zoo.... scheelde (pleonast. contaminatie); Ovidius in de Vondel gevolgde lezing van Farn.: ‘zo veel als zij in kindertal scheelde van een kinderloze’ (turba quantum distabat ab orba).

[p. 596]

 

Zoo heftigh wert Latoon, die slechts twee kinders teelde,

285

Door razerny verrukt. zy vlieght naer Cintus heen,²⁸⁵

 

En spreekt de tweelingen, haer kinders, dus alleen:²⁸⁶

 

Hier staet de moeder, die gemoedight door haer vruchten,²⁸⁷

 

Voor geen godinnen wykt, ten waere zy most duchten²⁸⁸

 

Voor Jupiters genoote. elk twyfelt of men my

290

Noch langer een godin zal achten: en zoo gy

 

Uw moeder niet beschut, ik zie myn beelt gestooten

 

Van alle altaeren: maer my heeft iet meer verdroten.

 

De trotse Niobe gaet hooger, en verwyt²⁹³

 

En schentme lasterlyk, en schat, o groote spyt!²⁹⁴

295

U minder dan haer kroost, en scheltme, o overbooze!

 

[Dat treff' haer zelve op 't hooft] een dorre kinderlooze,

 

En toont in 't lasteren heur vaders boozen aert.

 

Zy wil by dit verhael, met zulk een smaet bezwaert,

 

Noch smeeken, maer Apol zegt flux: hou op van klaegen,

300

Dit's uitstel van de straf. Diane, heet op jaegen,

 

Zyn zuster, stemt met hem. zy dekken, straffens ree,

 

Zich beide met een wolke, en voort naer Kadmus ste

 

Gevlogen door de lucht, staen schrap om smaet te wreeken.

 

Voor Tebes vesten legt een ryperk afgesteeken,

305

Een ruim en effen velt, den roskam toegewyt,³⁰⁵

 

Daer dagelyx de jeught te paerde en wagen rydt,

 

En met den ysren hoef de harde klont komt maelen.

 

Hier ging Amfions zaet opzitten om te praelen,

 

Een zevental, de helft van 't koninglyke kroost,³⁰⁹

310

Ontvonkt als ridders, en ten rystryt elk getroost.³¹⁰

 

Zy zetten prachtigh zich in hunnen purpren zadel.

 

Het gouden montstuk toomt den klepper, trots op adel.³¹²

 

Terwyl Ismenus d'outste een' ring trekt onbeschroomt,

 

En zyn schuimbekkend paert met roede en breidel toomt,

315

Verzucht hy, roepende: wee my, wee my! en voelde

 

Een' pyl in zyne borst, waer door de moedt verkoelde,

285 Cintus; berg op Delos, waarnaar Diana ook Cynthia heet.

286 spreekt: spreekt toe; vgl. Bk. IV, vs. 935; dus alleen: (niet bij Ov.) aldus verlaten (vgl. vs. 278-vlg.).

287 gemoedight: met trots vervuld.

288 ten waere.... duchten: tenzij (zij zou moeten wijken) voor Juno.

293 gaet hooger: stelt zich daar niet mee tevreden; vgl. niet hooger, Dl. V, 283: 263; Van Rijnbach, Kluchten van Bredero, blz. 138; hier vs. 631: ten hooghste bevolen.

294 De 1e lez.: My Tantals gruwelstuk berust op een aanvankelik misverstaan van Lat. Tantalis, ‘de Tantalus-dochter’.

305 roskam, als zinnebeeld van de paardesport.

309 Ov.: ‘een deel van Amphion's zeven zonen’.

310 getroost: gemoedigd.

312 montstuk: gebit.

[p. 597]

 

Terstont ontglipt ontglyt de toom de flaeuwe hant.

 

Hy zyght allengs van 't paert, ten rystryt fors gekant,³¹⁸

 

Ter rechte zyde om laegh. als Sipil hier ter baene

320

Om hoogh hoort rammelen den koker van Diane,³²⁰

 

Noopt zyne spore 't ros, of hy 't ontryden kon:

 

Gelyk een stuurman, na'et betrekken van de zon,

 

Den zeestorm vreest, en flux zich stellende op zyn hoede,

 

De zeilen inhaelt: maer noch trof, eer hy 't vermoede,³²⁴

325

Een onverwachte pyl hem in den vollen ren,

 

Die drillende in den nek bleef hechten met de pen,³²⁶

 

Ter keele uitsteekende. hy komt in 't overweegen³²⁷

 

Recht over hals en hooft van 't renpaert neêrgezeegen,

 

En verft den bodem met een' plas van rookend bloet.

330

Onzaelge Fedimus, en Tantal, trots van moedt,

 

Vernoemt naer grootvaêrs naem, ophoudende van ryden,

 

En zich met oli gladt bestrykende, ter zyden

 

In 't worstelperk, belust te worstlen vaerdigh staen,³³³

 

En randen, voor de vuist, elkandre kampreede aen,

335

En drukken borst aen borst, elkandre wel gewogen,³³⁵

 

Wanneer een vlugge pyl ter peze af komt gevlogen,

 

En treft hen, beide schrap en tegens een gekant.³³⁷

 

Zy steenen te gelyk, en krimpen in dien stant³³⁸

 

Van weedom, en van smerte, en storten t'zamen neder,

340

Verdraeiende 't gezicht in 't uiterst' heene en weder,³⁴⁰

 

En geven te gelyk en teffens hunnen geest.

 

Alfenor ziet elx borst gewont, en schiet bevreest³⁴²

 

Hun toe met groot misbaer, en neemt de doôn in d'armen,

 

Omze op te heffen, en komt, midden in 't ontfarmen

345

En zyn godtvruchtigh werk, te sneuvlen: want Apol

 

Dreef hem een dootlyk punt, van bittre wraekzucht dol,

 

In 't harte, dat het met den weêrhaek aen de longen³⁴⁷

 

Gehecht, met groote kracht ter wonde uit wiert gewrongen,

 

Waerop de ziel het bloet komt volgen warm en root.³⁴⁹

350

Maer Damazichton, noit geschoren, kreegh een' schoot,³⁵⁰

318 fors: vurig.

320 van Diane; niet bij Ov., en ook niet in overeenstemming met de sage; vgl. bij vs. 396.

324 inhaelt; foutief voor Lat. deducit: ‘ontrolt, d.w.z. om ze te spannen’ ten einde de storm te ontzeilen; vgl. de juiste weergave Bk. III, vs. 877: binden 't zeil los.

326 drillen: trillen; pen: de punt; de pijl treft hem in de nek, en blijft zitten, aan de keelzijde uitstekende.

327 óverweegen: overhellen, vooroverbuigen.

333 vaerdigh: gereed.

335 borst, lijd. voorw. bij drukken; gewogen: opgewogen tegen.

337 schrap; vgl. voor dit absoluut gebruik Dl. III, 224: 703.

338 stant: staat; vgl. vs. 910.

340 ‘de ogen in 't rond slaande’.

342 elx borst gewont; onjuist: hij slaat zich zelf de borst ten bloede.

347 het: 't punt (pijlspits).

349 Vgl. Bk. II, vs. 801.

350 noit geschoren; 't haar werd bij de Grieken niet gesneden vóór de mannelike leeftijd; schoot: schot (vs. 361).

[p. 598]

 

Daer been en knieschyf, met de zenuw taey gebonden,³⁵¹

 

Vergaderen, en als de hant des droef gewonden³⁵²

 

Den zorgelyken pyl uitrukken wil, zoo streeft³⁵³

 

Een ander riet tot aen de veder, daer het kleeft,³⁵⁴

355

Gesnort door zyne keel, waeruit een bloetstroom rende

 

En bruischte in d'ope lucht. Ilioneus in 't ende³⁵⁶

 

Hief, biddende om gena, de handen naer om hoogh,

 

En sprak: o groote goôn, die heerscht in 's hemels boogh,^358-vlg.

 

[Want hem was onbewust wat godt hy aen most spreeken]

360

Verschoont myn leven. godt Apol wert door dit smeeken

 

Bewogen, doch te spade, om 't afgaen van den schoot.³⁶¹

 

Een kleene hartquetsuur bestorf hy met de doot.

 

Het luid gerucht van deze elende en zwaeren rouwe³⁶³

 

Des volx, de traenen van het hof, en haer getrouwe³⁶⁴

365

Verkundigen terstont de moeder dit bederf,³⁶⁵

 

Al t'onverwacht. zy staet verwondert menighwerf,

 

Dat goden zulk een stuk en recht zich onderwonden.

 

Zy staet vergramt, dewyl de goden dit bestonden.^367-68

 

Amfion, vader van dees zoonen, stiet door smart³⁶⁹

370

Zich eenen blooten dolk in 't vaderlyke hart,

 

En endighde terstont de droefheit met zyn leven.

 

Wat scheelt nu Niobe van Niobe, eerst verheven,³⁷²

 

En die noch flus het volk Latonaes hoogh altaer³⁷³

 

Verboot, en met de borst vooruit, van eene schaer

375

Gevolght, door 't midden van de stadt quam aengetreden,

 

Van d'onderdaenen zelfs benyt, en aengebeden,

 

Daer nu de vyant droef zich over haer ontfermt!^376-77

 

Zy legt'er op de doôn met haere borst en kermt,³⁷⁸

351 been: onderbeen.

352 vergaderen: bijeenkomen.

353 zorgelyk: (levens)gevaarlik; vgl. Dl. III, 495: 27.

354 Bij Ov. drijft 't bloed deze tweede pijl weer naar buiten; kleeft: blijft zitten, hecht.

356 in 't ende; hij was de laatste zoon.

358-vlg. 's hemels boogh; Bk. I, vs. 251; 1e lez.: die alle in 's hemels boogh Ten troon zit ('k weet niet datmen u niet all' magh smeeken); Ov.: ‘o goden allen te samen; niet wetend, dat hij niet alle goden om hulp moest vragen’. V.'s wijziging berust op Farnabius: ‘omdat hij niet wist, wie hij aanroepen moest: Latona nl. en haar kinderen’; anders, en minder goed, Pontanus: ‘Apollo, Diana, en in ieder geval Latano moesten uitgezonderd worden’.

361 Apollo's medelijden was oorzaak, dat de kracht van het schot geringer was.

363 zwaeren rouwe, is onderwerp (Lat. populi dolor); vgl. den mont, Loofw. vs. 158; eenen arts, blz. 399, r. 124; den naem Bk. XIV, vs. 448; Van Helten, II blz. 152.

364 getrouwe, meerv.; vgl. voor de buiging Van Helten, I blz. 110.

365 bederf: verderf, ondergang.

367-68 recht: gerecht, rechtspleging; zich onderwonden, Lat. hoc potuisse: ‘vermocht hadden’; bestonden, Lat. ausi essent: ‘gewaagd hadden’.

369 stiet; onjuist: Amphion hàd dit reeds gedaan, zodat er nog slechts over Niobe te verhalen viel.

372 Vgl. vs. 212 over deze naamsherhaling H.

373 flus: daarstraks.

376-77 onderdaenen;.... vyant; Ov.: ‘de haren (d.i. ‘haar vrienden);.... haar vijand(en)’; en aengebeden, 'n misplaatste toevoeging; daer: terwijl.

378 legt'er; H. verklaarde 'er als ‘haar’, en keurde dit af, zoals ook haar (reflexief) vs. 185 (var.), Bk. XIV, vs. 92; Bk. XI, vs. 759; (aan Van Helten, I blz. 123 zijn deze plaatsen ontgaan); intussen, zoals Van Lenn. opmerkt, 'er staat hier voor daer.

[p. 599]

 

En kust noch, zoo het valt, de zoons, en heft ten leste³⁷⁹

380

Gevouwe handen naer het hemelsche geweste.

 

Och zegtze, o wreede felle en onvermurwde vrou,

 

Latoon, verza u vry met moeders bittren rou.

 

Verza uw wreet gemoet. vernoegh u met myn smarte.

 

Ik volge 't zevental, begraven in myn harte,

385

Ten grave. o vyandin, nu juich en triomfeer:

 

Gy wont den stryt. maer hoe? noch legge ik niet ter neêr.

 

'k Heb meer geberreght in dien storm van ongelukken,

 

Dan gy in uw geluk. schoon my veel lyken drukken,

 

'k Behoude noch den prys. dus sprakze, toen de boogh

390

Gespannen, eenen pyl liet snorren van om hoogh,

 

Datze alle sidderden, behalve dees verharde,

 

Die halssterk in dien staet, de goôn ter straffe sarde.³⁹²

 

Daer staen de zusters in den rou, van hoop berooft,

 

Voor 't lykbedt van de doôn. de haervlecht hangt om 't hooft.

395

Een zuster trekt den pyl ter borst uit van den broeder,

 

En sterft op broeders mont. een andre pooght de moeder³⁹⁶

 

Te troosten, maer verstomde, en kreegh met eenen schoot^397-vlg.

 

Twee wonden teffens, gaf terstont den geest, en sloot

 

Hiermé den bleeken mont. een andre pooght te vlugten,

400

Doch ydel. d'andre geeft den dootsnik in het zuchten,

 

Op zusters droevigh lyk. een andre zoekt een' hoek

 

Om wech te schuilen, en een andre schroomt godts vloek,

 

En siddert voor de straf. toen dry paer aen verscheien^402-403

 

Quetsuuren sneefden, schoot een eenige, onder 't schreien⁴⁰⁴

405

Der moeder, over, die met al 't gewaet uit trou,

 

En 't gansche lichaem noch de dochter dekken wou.

 

Zy kermde: och laetme toch deze eenige uit de zeven,

 

Myn jongste en liefste pant, behouden. schenk haer 't leven:⁴⁰⁸

 

Behou alle andren. spaer myn allerminste pant.⁴⁰⁹

410

Dit stort, terwylze bidt. d'onzalighste van 't lant

 

Zit deerelyk berooft van dochtren, man, en zoonen,

 

Stokstyf [men weet hier niet van spaeren noch verschoonen]

 

In 't midden van de doôn. geen luchtje roert het haer.

 

Het aengezicht ziet dootsch, en d'oogen, vol misbaer,⁴¹⁴

379 zoo het valt: in 't wilde.

392 halssterk; volgens H. is, ofschoon halssterk door V., Hooft e.a. gebezigd is, ‘het rechte woord’ halsstarrigh, halssterrigh; zie ald. en Wdb. N.T. i.v. halsstarrig.

396 Volgens de sage werden, 'tgeen Ov. niet vermeldt, de dochters gedood door Diana, de zonen door Apollo; vgl. bij vs. 320.

397-vlg. Lat. duplicataque vulnere caeco est: ‘zij kromde zich ineen, getroffen door een onzichtbare wonde (of: door een wonde waarvan men niet zag vanwaar zij werd toegebracht)’.

402-403 schroomt.... straf, voor Lat. trepidare, dat hier echter: ‘sidderend heen en weer lopen’ betekent.

404 één eenige.

408 en liefste; toevoeging van V.

409 allerminste: jongste (Lat. minimam).

414 vol misbaer: met een uitdrukking van wee; bij Ov. staat maestis bij ‘wangen’.

[p. 600]

415

Staen styf in 't aengezicht. in 't lichaem is geen leven.⁴¹⁵

 

De tong blyft, kil van vorst, aen 't montgehemelt kleven.⁴¹⁶

 

Het bloed bevriest, en stremt in d'aren, dat men 't ziet.

 

Zy draeit den hals niet meer, noch rept haere armen niet.⁺⁴¹⁸

 

De voeten staen nu styf. al 't ingewant en beenen,⁴¹⁹

420

En vel, en vleesch, en bloet verandren in een steenen

 

Gemarmert stokbeelt, en van bitter schreien blint,⁴²¹

 

Wortze opgegreepen, en met eenen dwarrelwint

 

In 't vaderlant gevoert ten bergh, daer nat bedropen⁴²³

 

De zilte traenen noch van 't marmer nederloopen.

425

Maer toen begonnen mans en vrouwen, en elkeen

 

Te schrikken van Latoon, en haer verbolgentheên,

 

En strenge wraekzucht om gelede lasteringen,

 

Waeromze altzamen dees godin met eere ontfingen,

 

Als moeder van Diaene, en godt Apollo me:

430

En volgens 's lants gewoont' gaf dit elk stof alree⁴³⁰

 

Te melden d'oorzaek van de straf, voorheene aen zielen⁴³¹

 

Gepleeght, die in den haet der jaghtgodin vervielen.⁴³²

 

Een onder allen zey hoe eertyts akkermans

 

In Licie Latoon niet ongestraft van glans

435

En eer beroofden. schoon dit weinige andren hoorden,⁴³⁵

 

Mits hier geen lantzaet woont van aenzien in deze oorden,

 

De zaek is evenwel gebeurt en wonderbaer.

 

'k Heb zelf de plaets gezien, en 't staende water, daer

 

Dit wonderwerk gebeurde, en kenbaer is: want vader

440

Bedaeght, en traegh te voet, zont my van huis, te gader

 

Met een' wechkundigen van 't zelve lantschap heen,⁴⁴¹

 

Om puik van ossen. daer bezichtighde ik met een

 

Door's leitsmans kunde al 't lant, en zagh'er in moerassen,

 

Gezoomt met bevend riet, te water uitgewassen,

445

Een outer staen van outs, daer asch noch kool op lagh.⁴⁴⁵

 

Hier hiel myn leitsman stant, en mompelde, als hy 't zagh:

 

Zyt my genadigh, en ik mor: zyt my genadigh.⁴⁴⁷

415 geen leven: geen beweging (de beweging van het leven); Lat. vivum; H.

416 kil van vorst; wegens Lat. congelat: ‘verstijft (als door bevriezing’)

+ [Randschrift:] Niobe in een marmerbeelt.

418 reppen: bewegen.

419 beenen: beenderen; vgl. Bk. II, vs. 1034.

421 stokbeelt: standbeeld; Weiland: ‘anders blokbeeld, een beeld, dat uit een blok vervaardigd is’; oorspr. een uit hout vervaardigd beeld; bitter schreien; Ov.: ‘zij weent nochtans’.

423 vaderlant, Lydië; vs. 203; nat bedropen, bij marmer.

430 's lants gewoont'; Ov.: ‘zoals dat gaat’.

431 zielen, voor ‘personen’; vgl. Dl. II, 731: 1917.

432 jaghtgodin: Diana; niet bij Ov.; vgl. de Tekstkritiek bij de Inhout van dit boek; H. sloeg voor: in den haet van dees godin.

435 schoon.... hoorden: ofschoon de zaak weinig ruchtbaarheid kreeg; het verhaal gaat hier over in de oratio recta.

441 van 't zelve lantschap: uit die streek afkomstig.

445 asch noch kool; Lat. ‘zwart van de asse van offers’.

447 Zyt my genadigh; bede tot de godheid van die plek; mor: prevel; vgl. Bk. XI, vs. 750.

[p. 601]

 

Ik vraeghde nietemin, uit weetzucht onverzaedigh,⁴⁴⁸

 

Of 't Faunus outer was, of een godin van 't velt⁴⁴⁹

450

Gewyt, of voor een' godt des lantschaps, hier gestelt⁴⁵⁰

 

Om hem te vieren. toen berechte op myne vraege

 

De leitsman my aldus: o jongman, zytge graêge⁴⁵²

 

Om dit te weeten: dit 's geen outer, toegewyt

 

Aan eenen heuvelgodt, maer aen Latoon, door spyt⁴⁵⁴

455

Van' s dondraers gemaelin ter werrelt uitgedreven,⁴⁵⁵

 

En die aen 't zwerven naeu een herbergh wert gegeven⁴⁵⁶

 

Ter bede in Delos, 't welk noch dreef op zouten stroom.⁴⁵⁷

 

Latoon, hier leunende aen een' vruchtbren dadelboom,⁴⁵⁸

 

Baert tweelingen, in spyt der stiefmoêr, en zy zeggen⁴⁵⁹

460

Dat Juno haer, die hier ter noot in kraem quam leggen,⁴⁶⁰

 

Weêr wechdreef, dies zy vlugte uit hooghgedrongen noot

 

Met haere tweelingen, twee goden, in den schoot.

 

Aldus quamze in 't gewest van Licie, en die deelen,

 

Daer 't lant het berghgedroght Chimere quam te teelen.⁴⁶⁴

465

De bange moeder door dien langen wegh vermoeit

 

En dorstigh, aengezien de zon van 't hooftpunt gloeit,⁴⁶⁶

 

De kinders haere borst en tepels ledigh zoogen,

 

Zagh by geluk een dal, dat diep en ingebogen,

 

Bespoelt wert van een meer, daer d'akkermannen teen,⁴⁶⁹

470

En lies, en biezen, die in moeren groeien, sneên.⁴⁷⁰

 

Zy trat'er flux op aen, en bukte aen 's waters randen,

 

Om eenen koelen dronk te scheppen met de handen.

 

De boeren, plomp van aert, verbiên het dees godes,

 

Die zegt: wat weigertge dat ik myn' dorst eens lesch

475

Met water, elk gemeen? natuur, op datwe leven,

 

Heeft niemant zon noch lucht in eigendom gegeven,

 

Noch water, neen gewis, maer ieder tot gebruik.

448 onverzaedigh; vgl. Harpz., LXXIII, vs. 84; ook daar in het rijm; H. keurt 't woord af; hij wijst nochtans voorbb. aan vóór V., aangevuld uit H.'s aantekeningen door Lelyv., ook met gevallen buiten rijm; het is met -ig van onverzaad gevormd.

449 Faunus, een woud-, en veldgod; godin van 't velt; Lat. naiadum: ‘van bron-, stroomnimfen’; vgl. vs. 605; Bk. VII, vs. 1055; echter wordt Lat. naias ook in algemene zin voor ‘nimf’ gebruikt.

450 van 't lantschap: van die streek.

452 graêge, met -e in praedikatief gebruik; niet opgemerkt door Van Helten, I blz. 103; H. vergelijkt vs. 555: Spartaene, eveneens in rijm; maar 't bnw. kent de -e, in andere funktie.

454 heuvelgodt, Lat. montanum (berg-)numen, ziet op de inheemse god (vs. 450); spyt: wan-, afgunst.

455 1e lez.: Van Jupiters gemael; vgl. Bk. IX, vs, 284; ter werrelt uitgedreven; Lat. orbem interdixit: ‘ontzeide haar 't aardrijk’.

456 die: aan wie; Van Helten, I blz. 132; mógelik ware ook opvatting als 1e nv.; aen 't zwerven: terwijl zij rondzwierf; herbergh: verblijf.

457 1e lez. In driftigh(= drijvend) Delos.

458 Behalve de dadel- (palm-)boom noemt Ov. nog de boom van Pallas, 'n olijfboom.

459 stiefmoêr: Juno, stiefmoeder van Jupiters kinderen, Apollo en Diana.

460 ter noot: in haar nood; vgl. Bk. IX, vs. 84; ter noot in conditionele opvatting Dl. III, 281: 461; in kraem; vgl. Bk. II, vs. 837.

464 Chimere: Chimaera, een vuurbrakend monsterwezen, van voren leeuw, van achteren draak, in 't midden geit.

466 hooftpunt; vgl. Bk. II, vs. 62.

469 teen: wilgetwijgen.

470 moer: poel; vgl. Bk. V, vs. 552.

[p. 602]

 

Meer eische ik niet, en noch ter bede, niet ter sluik.

 

Ik wil myn lichaem, noch deze afgematte leden

480

Niet baden, maer den dorst verslaen. ay volght de reden.⁴⁸⁰

 

Myn mont en keel zyn droogh, en naulyx kan myn mont

 

Een woort uitbrengen. een dronk water zal gezont

 

Als nektar smaeken, ik u al myn leven danken⁴⁸³

 

Datge een' dronk waters schenkt aen my, en deze kranken⁴⁸⁴

485

Het leven bergde. eilaes erbarmt u toch, en troost⁴⁸⁵

 

Deze arme kinders. och gy ziet myn dorstigh kroost

 

De tedere armen droef uitsteeken, en zy staeken

 

Juist beide d'armen uit. wien zou dees be niet raeken

 

Aen 't hart! maer neen, o neen, zy passen op geen be,

490

En dreigen boven dien, ten zyze uit deze ste

 

Vertrekke, en schelden haer. dit's niet genoegh, zy plenssen

 

Met hant en voeten in het meer, en zien geen wenschen,

 

Noch klaght, noch bidden aen. zy stampen in den gront,

 

En trappen dat de moer een' stank geeft in den mont.

495

De dorst gaet over van verdriet. zy staekt het smeeken⁴⁹⁵

 

By onbeschoften, en verneêrt zich niet te spreeken

 

Beneden haeren staet, maer heft naer 's hemels troon

 

Gevouwe handen op, en zegt: geniet uw' loon.

 

Gy moet, eeu in eeu uit, gedooken in elenden,

500

Uw leven in dien stank en modderpoelen enden.⁵⁰⁰

 

De nadruk volght dien vloek. de boeren krygen trek⁺⁵⁰¹

 

In 't moddrigh element te wroeten met den bek,

 

Te duiken in den gront, dan 't hooft om hoogh te beuren,

 

Dan boven op het kroos al zwemmende te scheuren,⁵⁰⁴

505

Dan op de kanten zich te baekren in de lucht,

 

Dan weder in den gront te springen met een vlugt.⁵⁰⁶

 

Noch kunnenze doorgaens den vuilen bek niet snoeren:⁵⁰⁷

 

Zy moeten schaemteloos vuil spreeken in de moeren.⁵⁰⁸

 

De heesche keel zwilt aen den hals heel bol en dik.⁵⁰⁹

510

Met opgespalkten bek begraeuwenze elk in 't slik.

480 reden: rede(likheid).

483 al myn leven; Lat.: vitamque fatebor accepisse, ‘ik zal bekennen 't leven [van u] ontvangen te hebben’; V.'s al m.l. als tijdsbepal berust wellicht op een herziening van zijn vertaling, waarbij hij 't Lat. niet meer vergeleek.

484 deze kranken, 3e nv. vr. ekv.; opvatt. als meerv. zou van het Lat. afwijken; vgl. Bk. V, vs. 836; hier vs. 512.

485 berghde: redde; troost: helpt.

495 verdriet: ergernis.

500 stank en modderpoelen: stinkende m.

+ [Randschrift:] Liciaensche boeren in kikvorschen.

501 nadruk: bekrachtiging, verwerkeliking; vgl. Bk. XIII, vs. 1062 van grooten nadruk en gevolgh; de boeren; 1e lez. het boerendom.

504 boven op: aan de oppervlakte.

506 met een vlught: met een vaart; vgl. Bk. VII, vs. 299; VIII, vs. 517; 1116.

507 doorgaens: bij voortduring.

508 schaemteloos, bij zy. Het vers is de weergave van het vermaarde Lat.: pulsoque pudore, Quamvis sint sub aqua, sub aqua maledicere tentant: ‘en alle schaamtegevoel aan kant, trachten zij, schoon onder water, ook onder water nog te schimpen’; het klankeffekt is bij V. verloren, maar hij haalt de schade in vs. 513-vlg.

509 Versta: reeds is de stem hees, en de hals zwelt.

[p. 603]

 

Het hooft hangt aen den rug, die groen, den hals kan derven.⁵¹¹

 

De buik, het grootste deel van 't lyf, is wit van verven.⁵¹²

 

Zy huppelen lichtop in 't vochte en vlottend gras,

 

En borrekikken heesch in 't slymige moeras.^513-14

515

Toen dit een Liciaen, wie 't zyn moght, ons vertelde,⁵¹⁵

 

Verhaelde een ander hoe Apol zyn' smaet vergelde⁵¹⁶

 

Aen eenen boxvoet, die verwonnen van zyn fluit,⁵¹⁷

 

Als hy gestraft wiert, kermde: och strooptge my de huit:

 

Hoe kuntge een kleen en licht vergryp zoo zwaer opweegen?⁵¹⁹

520

Apol, ontferm u. och wat's aen een fluit gelegen!

 

En onder 't kermen wert het vel vast afgestroopt,⁵²¹

 

Al 't lyf, een enkle wonde, in 't roode bloet gedoopt.⁵²²

 

Het bloet droop af alom. men zagh de taeie zeenen⁵²³

 

Bloot leggen. d'ader lilt. men kon'er onder 't steenen

525

Het hart zien kloppen, en de vezels over al

 

Den boezem tellen. bosch- en boomgoôn, groot in tal,

 

En saters, zyn gebroêrs, Olimp, en veltgodinnen,⁵²⁷

 

En wat op hoogh geberght pooght schaepewol te winnen,

 

En 't groote horenvee gaet weiden, weenden vast.⁵²⁹

530

De vruchtbre gront wert nat, en dronk, van smarte en last,⁵³⁰

 

De vochte traenen, die langs zyne kaeken droopen,⁵³¹

 

En slorpteze van dorst in d'aren, dun en open,

 

Tot datze in water weêr verandert, over 't velt⁺⁵³³

 

Ter bronne uitborsten, en daer d'oever nederhelt^534-vlg.

535

Afvloeiende in den vliet van Frigie vergaêren,

 

Noch Marsia naer hem genoemt zoo veele jaeren.

 

Die voorbeelden verhaelt op eene lange ry,⁵³⁷

 

Zoo quam'er wederom het droeve voorbeelt by

 

Van Niobe, en elk most Amfion noch beklaegen,

511 die groen; versta: die groen is, en; de groene kleur van de rug vermeldt Ov. eerst hiernà.

512 verven; de oorspr. zwakke 3e nv. vr. ekv., om 't rijm; vgl. Van Helt. I blz. 62-vlg.

513-14 Hier bezigt Ov., ter aanduiding der voltooide herschepping, het woord ‘kikvorsen’.

515 wie 't zyn moght: een of andere.

516 vergelde; ‘het moest zijn vergoldt’, H., onder verwijzing naar onvergouden Bk. II, vs. 521.

517 boxvoet: sater.

519 opweegen: vergelden.

521 vast: onderwijl.

522 een, met klemtoon; vgl. Bk. XV, vs. 703.

523 zeenen: pezen en spieren; vgl. geel naast geluw; en Dl. I, 657: 6; Dl. II, 293: 1168; Dl. III, 184: 61; hier Bk. XV, vs. 299.

527 Olimp; Lat. Olympus, een knaap door Marsyas in 't fluitspel onderwezen (Farn.); volgens anderen Marsyas' broeder, of vader; Olympus als de berg der goden verstaan door Florianus en Pontanus, en blijkens de lezing Olimp- door Van Lennep.

529 vast: onderwijl; of: voortdurend.

530 dronk; H. over drinken in overdr. gebruik; de toevoeging van Lelyv. bevat o.m. een aantal vbb. van wat men tans synesthesie zou noemen; van smarte en last toevoeging van V.

531 zyne; juister ware: hunne.

+ [Randschrift:] Marsias in eenen stroom.

533 Het Kantschrift (aldus ook in V.'s Lat. bron) past niet op Ov.' verwerking van de sage.

534-vlg. uitborsten, verl. tijd; de volgende praesens-vormen beantwoorden aan Lat. praesentia, die echter in een nieuwe, door V. onjuist weergegeven zin staan: ‘van daar tussen hellende oevers neerschietend naar de bruisende zee, draagt het [water] den naam Marsyas, de meest heldere rivier van Phrygië’. W.; noch: nog altijd; zoo veele jaeren: nu reeds zo v.j.; H.: ‘diende eigelijk te zijn, NA zoo veel jaren’. V. schreef eerst: gelyk 't betaemde; toen: een ry van jaeren (vgl. vs. 537); de naamsvorm Marsia naar 't Lat.; vgl. Kantschr. en Tekstkrit.

537 absol. constructie.

[p. 604]

540

Die met zyne afkomst wert verdelght door zwaere plaegen.

 

De moeder haettenze. men zegt dat Pelops hier⁵⁴¹

 

Alleen zelf Niobe, zyn zuster, al te fier⁵⁴²

 

In 't roemen, noch beschreide, en onder 't bitter nokken,

 

Het kleet van zynen hals en boezem afgetrokken,⁵⁴⁴

545

De slinke schouder toont, die, na den slagh van 't radt,^545-vgl.

 

Gevormt was van ivoor, als 't rechte schouderbladt,⁺

 

Dat hy ter werrelt bragt, en strax door 's vaders toren

 

Vermoort, zoo zetten al de goden naer 't behooren

 

De leden flux in een, behalve 't opperdeel,

550

Dat tusschen arm en hals gestaen had, en niet heel

 

Herstelt, geboet wert door ivoor, met kunst gesneden.

 

Aldus kreegh Pelops zyn beslagh en volle leden.⁵⁵²

 

Toen baden oversten, en naestgelege steên⁵⁵³

 

Hun vorsten, Pelops noch te troosten. zy gaen heen

555

Op dit verzoek, Argyf, Miceener, en Spartaene,⁵⁵⁵

 

En Kalidon, noch niet in ongunst by Diane,

 

Het forsse Orchomenos, Korinte, om erts geacht,⁵⁵⁷

 

Messene, en Patra, met Kleone, zonder maght

 

En kleen, ook Trezen, en out Pilus, en meer steden,⁵⁵⁹

560

Die in den langkhals van Korinten, aengestreden^560-vlg.

 

Van eene dubble zee, rondom besloten zyn,

 

En die hier buiten zien, by klaeren zonneschyn,

 

Zoo veele vesten aen een dubble zee bescheenen.

 

Maer wie gelooft dat gy, o wyt befaemt Athenen,

565

Hier niet verscheent? de krygh behinderde u dien plicht,⁵⁶⁵

 

d'Uitheemsche vloot en 't heir aenbruisschende ongezwicht⁵⁶⁶

 

Van overzee ten storm op Cekrops burgh en muuren.

541 Pelops, zoon van Tantalus.

542 zelf: zelfs; Lat. tunc quoque, d.i. ‘ook toen nog’, nl. ondanks de algemene haat was zij hem lief, zodat hij haar lot beweende; (vgl. noch, vs. 543).

544 absol. constructie.

545-vgl. Toen Tantalus aan de goden, om hen te beproeven, de ledematen van zijn zoon Pelops voorzette (vgl. Bk. IV, vs. 622-vlg.), merkten zij de list, voegden de leden tezamen en riepen P. ten leven terug. Slechts Ceres, in gepeinzen over haar dochter verloren, had de schouder opgegeten, die nu door een ivoren vervangen werd. De slagh van 't radt, die niet bij Ov., en evenmin in V.'s eerste lezing vermeld wordt, is vermoedelik een misplaatste herinnering aan de, door Van Mander vertelde, sage van de wagenren tussen Pelops en Oenomas om de hand van diens dochter Hippodamía, waarbij 't echter Oenomas was die verongelukte; als 't r. schouderbladt; de gelijkheid heeft niet betrekking op de stof, maar op de vorm; strax: kort na zijn geboorte; strax.... vermoort, absol. constructie; geboet: aangevuld.

+ [Randschrift:] Pelops ivoore schouder.

552 beslagh; vgl. vs. 84; Bk. VII, vs. 193.

553 Toen.... oversten; Ov.: ‘de voornamen der omgeving komen tezamen’.

555 De Aetoliese stad Calydon werd door Diana's toorn getroffen wegens de weigering om haar te offeren; vgl. Bk. VIII, vs. 372-vlg.

557 forsse: krijgshaftige; Lat. ferox; naar de lez. (N. Heins., Schrev.) die Orchomenos met ferox verbindt, (en Messene met ferax).

559 Trezen, gri. Troidzèn.

560-vlg. langkhals; vgl. Bk. V, vs. 556. Bedoeld zijn bij Ov. de steden (tevoren genoemde en andere), die door de Isthmus afge(-, niet: be-)sloten worden, dus die van de Peloponnesus,- en die van af diezelfde, aan twee zeeën gelegen, Isthmus zichtbaar zijn (spectantur) naar 't Noorden heen; Valentijn: ‘en al de andere steden van Peloponnese, en Achaïe’; V. meent: land-, en zeesteden op de Isthmus.

565 behinderde; vgl. Bk. X, vs. 520.

566 ongezwicht; vgl. Bk. III, vs. 249, vs. 684.

[p. 605]

 

Daer hanthaeft Tereus en de Trax zyne overbuuren,⁵⁶⁸

 

Verstroit al 't kryghsgewelt, en wint een' grooten naem.

570

Dies gaf Pandion aen dien koning, groot van faem,⁵⁷⁰

 

En maght, en middelen, om bystant, versch genoten,⁺

 

Ook om dien hoogen stam, misschien uit Mars gesproten,

 

Zyn dochter Progne, ryk en schoon, tot eene bruit.

 

Doch Juno leide haer, als bruitsvrou, niet vooruit,^574-vlg.

575

Noch ook de bruiloftsgodt: en geen bevalligheden⁵⁷⁵

 

Bekleên dees feest. hier quam de Razerny aentreden,

 

En droegh de bruiloftstorts. de helsche Razerny^576-77

 

Quam 't bedde spreiden, en de nachtuil zat'er by,⁵⁷⁸

 

Op 's bruilofts ledekant. met zulk een voorspook paeren⁵⁷⁹

580

Hier Progne, en Tereus. met dit voorspook, na'et vergaeren,⁵⁸⁰

 

Wort d'eene moeder, en de gade vader van

 

De vrucht. gansch Tracie, ter feest gebeden, kan

 

Niet laten hun geluk te wenschen, daerze trouwen,

 

De goôn te danken, en den dagh van 't bruiloftshouwen

585

Te vieren, als dees bruit aen zulk een' koning huwt.

 

Zy eeren Itis dagh, die zyn geboort' vernuwt.⁵⁸⁶

 

Hoe weinigh weet de mensch was nut is! na vyf jaeren⁵⁸⁷

 

Bad Progne hem aldus: indien ik door het paeren

 

In uwe gunste sta, zoo gunme op myn geklagh

590

Dat ik myn zuster, my zoo waert, bezoeken magh,

 

Of laetze herwaert met haere overkomste ons eeren.⁵⁹¹

 

Zeg uwen schoonvaêr dat zy daetlyk weêr zal keeren.

 

Magh ik myn zuster eens aenschouwen met een' wenk,⁵⁹³

 

Dat zalme waerder zyn dan eenigh groot geschenk.

568 Tereus en de Trax: Tereus met zijn Thraciërs; overbuuren, niet bij Ov., en onjuist wegens de afstand tussen Attica en Thracië; vgl. vs. 679.

570 Pandion, koning van Attica.

+ [Randschrift:] Tereus trout Pandions dochter.

574-vlg. Versta: uit dat huwelik zou jammer en rampspoed voortkomen; bruitsvrou, voor Lat. pronuba, ‘bruidleidster’, eigl. de vrouw, die op de huweliksdag de zorg voor de bruid had; vandaar ook epitheton voor de huweliksgodin Juno. Ofschoon ook Valentijn 't woord hier gebruikt, behaagde het aan H. minder dan 't Bk. IX, vs. 1081 door V. gebruikte bruiloftsleitster; het was hem te onbepaald, waarbij hij (vgl. Van Lenn.) over 't hoofd zag, dat 't begrip door de samenhang scherpgesteld wordt; zie nader ald., ook over andere bijbehorende benamingen.

575 bruiloftsgodt: Hymenaeus; bevalligheden: de Gratiën.

576-77 Razerny, tweemaal voor 't meerv.: de Eumeniden of Furiën; helsche, zonder klemtoon te lezen; bruiloftstorts; die fakkels waren ‘van een lijkstoet geroofd’ (Ov.).

578 't bedde spreiden; H.: ‘hiervoor zegt men nu in de gemeene taal het bed maaken’; vgl. daarbij een kritiese aant. van Van Lenn. De nachtuil was onheilspellend (Lat. profanus).

579 op 's bruilofts ledekant; Valent.: ‘boven de bruilofts-koets’; W.: ‘boven op het bruidsvertrek’; voorspook; Ov. noemt bepaaldelik de vogel.

580 vergaeren, voor ‘'t volbrengen des huwelijks’, zie H.

586 Itis: Itys, 't zoontje van Tereus en Progne; zie Sam. Coster's treurspel Ithys; vernuwt; H.: ‘om 't Rijm. anders schrijft hij altijd vernieuwen’; vgl. Gysbr. vs. 1084 (: gruwen); Van Helten, I blz. 11 geeft alleen de plaats uit Hsch. Hier ook een uitvoerige aant. van Van Lelyv. betreffende de spelling y, ij; hij verdedigt 't stelsel door H. in zijn laatste werk, de Melis Stoke, gevolgd: ij te schrijven ter onderscheiding van de uitspraak met doffe i, dus voor tautosyllab. medekl. (my, tyden, tijd); hij merkt ook op, dat in V.'s hs. van de Hsch. overal y staat.

587 weinigh; 1e lez. luttel; wschl. gewijzigd wegens nut.

591 Het vers is in 't hs. gewijzigd ten einde herrewaert te vervangen.

593 wenk: oogwenk, -slag; vgl. Geboortegety van Mevrou Amelia (1659), vs. 13.

[p. 606]

595

Terstont beveelt hy 't volk de zeilen op te haelen,

 

En komt ter haven van Athene in, voor de paelen⁵⁹⁶

 

Gedreven aen het hooft Pireüs, recht door zee.

 

Hy komt, en geeft de hant zyn' schoonvaêr, die alree

 

Hem welkomt, en begint ter quaeder tyt te spreeken⁵⁹⁹

600

Hoe zyne gemaelin hem dryft naer vaders streeken,

 

Om haere zuster, en belooft, heel hoogh en dier,

 

Een snelle weêrkomst'. toen quam Filomele fier

 

En prachtigh aengetreên, en heerlyk uitgestreeken,

 

Noch heerelyker door haer schoonheit, waert bekeeken:

605

Gelyk men zeght dat boom- en veltgodinnen treên⁶⁰⁵

 

Door velt en bosch, indien men haer 't cieraet verleen'

 

Van Filomele, als zy voor 't volk zich openbaeren.⁶⁰⁷

 

Zoo dra zagh Tereus niet de schoone maeght opklaeren,

 

Of blaekte daetlyk, als het blonde graen op 't velt,

610

En stoppel, hoy, en stroy, in lichten brant gestelt.

 

Haer aenschyn zeker blonk bekoorlyk in elx oogen.⁶¹¹

 

Ook wort hy van zyn' aert, die ritzigh is, bewogen:

 

Want Tracischen zyn geil, niet schuw van Venus vlek.

 

Hy brant dan door zyn zelfs en door zyn lants gebrek,⁶¹⁴

615

En yvert om haer' sleep en 's voesters trou te krenken,⁶¹⁵

 

En Filomele door geweldige geschenken

 

Te winnen, en al 't ryk te hangen aen dees zaek,⁶¹⁷

 

Of toe te leggen dat hy deze schoone schaek',⁶¹⁸

 

En dan 't geschaekte pant beschutte met den degen.

620

De breidelooze lust kan hem zoo ver beweegen,

 

Dat niets te schendigh schynt te denken en bestaen.

 

Het hart kan dezen gloet niet dekken van nu aen.

 

Hy kan zyn lusten naeu, ook geenerwys, betoomen.⁶²³

 

De mont is vol van Progne, en zusters overkomen,

625

En onder dezen schyn beooght hy, diep verstrikt,

 

Te treffen 't heiloos wit, waerop zyn wellust mikt.

 

De min regeert de tong, met honigh overstreeken.⁶²⁷

596 paelen; ‘ter afsluiting van een haven, tevens dienende voor het vastmeren van schepen’ (Wdb.).

599 ter quaeder tyt; naar de lez. infausto (i.p.v. et fausto) omine; Valent.: ‘heeft hij ter quader ure ongeluklijk taal gewisselt’.

605 veltgodinnen; foutief voor: stroomnimfen; vgl. vs. 449.

607 als.... openbaeren; toevoeging van V.

611 aenschyn: gelaat; voor Lat. facies, ‘gestalte’.

614 zyn; H. wenste zijns, ‘hoewel 't hier, mids de herhaling, wat hard schijnt’; de vorm zonder -s is bij selfs de oudere (vgl. Franck. Mnl. Gr. § 229; Dl. II, 678: 835 sijns sellefs), maar kon ook nieuw ontstaan, door invloed v.h. poss. en door flexie-uitsparing (zoals ook in zyn lants); en door, klemt. op en.

615 sleep: gevolg, staatjuffers.

617 't ryk, versta: zijn rijk.

618 toe te leggen; vgl. Bk. I, vs. 265, vs. 295.

623 ook; vgl. voor dit versterkende ook Bk. II, vs. 197, vs. 221; Bk. III, Inh. r. 5; Bk. VIII, vs. 217; X, vs. 450; Leven, bl. 399, r. 123.

627 honigh; de schrijfwijze honing door H. op taalhistor. gronden afgekeurd, wordt door Van Lelyv. als dichterl. vrijheid verdedigd; vgl. ook Van Lenn.; volgens Bi. is hoon een spat, honig 't daarvan afgeleide bnw., en honing gelijk spatting!

[p. 607]

 

Als zyn aenhouden haer te lastigh valt met smeeken,

 

Dan schuift hy zyne schult op Progne, en zynen last,

630

Ja smilt in traenen, als een' trouwen dienaer past,

 

Gelyk of Progne dit ten hooghste had bevolen.⁶³¹

 

Help goôn, wat leght'er niet in 't hol van 't hart gescholen!⁶³²

 

De valsche Tereus, die in 't harte een schelmstuk broeit,

 

Kryght een' godtvruchten schyn. zyn lof en aenzien groeit⁶³⁴

635

Door zulk een lasterstuk: ja Filomeel bidt vader,

 

En valt hem om den hals al smeekende, en komt nader

 

Ten val, en houdt vast aen in haer bederf te spoên,

 

Recht tegens haer geluk, om zonder quaet vermoên,

 

De zuster over zee met vreught te gaen bezoeken.

640

De booswicht Tereus, waert dat alle goôn hem vloeken,

 

Belonktze, en beelt zich in dat hyze al kust en voelt,

 

En onder 't zien omhelst, en 't minnevier verkoelt,^641-42

 

En neemt het alles aen, als een van min gegriefde,

 

Voor prikkelinge en aes van zyne dolle liefde.

645

De schender wenscht dat hy, als vader, haer bestont,

 

Zoo dik zy vader streelt, en zou dit, geil gewont,

 

Geen misdaet rekenen. dit bidden van hun beide^646-47

 

Smeet vader over stagh. z'is blyde, en dankte, en schreide

 

Van blyschap om 't verlof, en juicht verblint om dat⁶⁴⁹

650

Haer bede is toegestaen, het welk hun beide, nat

 

Van traenen, staen zal op vier uitgekretene oogen.⁶⁵¹

 

De zon had haeren kring en daghvaert niet voltogen.⁶⁵²

 

De moede paerden spoên ter kimme hunne reis.

 

Men recht het koningklyk banket aen in 't pallais.⁶⁵⁴

655

Men schenkt den klaeren wyn ten dissche in goude schaelen.

 

Nu zoekt men rust in 't bedt: maer Tereus zinnen maelen

 

Na'et scheiden op dit schoone en minnelyk gezicht

 

Van 's konings dochter. haer gedaente, en zwier, en plicht,⁶⁵⁸

631 ten hooghste; vgl. vs. 293.

632 Help goôn, ‘moest eigelijk weezen, helpt goôn!’ meent H., wiens daarop volgend vertoog over de buiging v.d. gebied. wijs wordt aangevuld en verbeterd door Van Lelyv. Beiden zien over 't hoofd, dat help hier niet de waarde van een geb. wijs heeft; vgl. overigens Van Helten, II blz. 50-vlg., en Bk. X, vs. 47.

634 godtvruchten; Lat. pius; vgl. Bk. I, vs. 174; H. verwijst hier naar Coster, Ithys, 2e bedrijf, rei.

641-42 kust.... omhelst; V. verstaat dit van Tereus, i.p.v. Philomela, afscheid nemend van haar vader.

646-47 zou.... rekenen; Ov.: ‘hij zou er niets minder gewetenloos om zijn’.

649 blyschap; aldus overal, ook vs. 893, waar de druk blytschap heeft; ‘'t is de moeite niet waard, te twisten wat beter zij’, meent H., die zelf gewend was blyschap te schrijven; Bi. schreef liefst blijdschap; zo ook drukt Hoogstr.

651 staen zal; komt 't best overeen met Lat. erit bij N. Heins.; foutief Geerts 146.

652 daghvaert: dagelikse reis; H.; niet: niet geheel, bijna.

654 banket, nl. ten afscheid.

658 zwier: beweging(en); plicht: wijze van doen; deze betekenis (niet opgegeven in Wdb. N.T.) zal aansluiten bij de door Kiliaen opgegevene: usus, consuetudo; vgl. Wdb. XII, 2648.

[p. 608]

 

En wezen, en gelaet verbeelt hy in de zinnen,⁶⁵⁹

660

Ook 't geen zyne oogen niet aenschouden onder 't minnen.

 

Hy voedt zyn eigen vier, noit overdenkens moe,

 

En zyne zorge waekt, en laet geen nachtrust toe.

 

De klaere dagh quam op. Pandion in het scheien

 

Vat zyn' reisvaerdigen heer schoonzoon, nu tot schreien

665

Bewogen, by de hant, beval met harte en zin⁶⁶⁵

 

Zorghvuldigh hem zyn kint, de trouwe reisvriendin.⁶⁶⁶

 

O Tereus, zegt hy, 't geen gy zoekt by haeren vader

 

Is zelf verzocht van twee gezusteren te gader.

 

Myn waerde schoonzoon, ik door een godtvruchte reên

670

Geperst, beveel u deze, en bidde dit alleen,

 

Op alle trou, op dat geen vrientschap magh vervreemen,⁶⁷¹

 

Gy wiltze, goôn ter eere, in uwe hoede neemen,⁶⁷²

 

Gelyk een vader. z'is in mynen ouden dagh

 

De staf, en troost, waerop ik zeker steunen magh.⁶⁷⁴

675

'k Zal in bekommering hier zitten, en vertoeven.

 

Dan valt de tyt ons lang, dewylwe hulp behoeven,

 

Dies zentze dra weêrom: het valt my, eer ik sterf,⁶⁷⁷

 

Noch lydigh zwaer genoegh, dat ik de zuster derf,⁶⁷⁸

 

Zoo verre van der hant: en gy, o Filomeele,

680

Legt vader u in 't hart, volgh 't geen ik u beveele,⁶⁸⁰

 

En keer toch haestigh t'huis. hy geeft hun dezen last,

 

En kust de dochter noch, en most in 't scheiden vast

 

Zyn traenen storten. dit belovenze alle beide

 

Met hunne handen. hy beval, terwylze scheide,

685

Den neef en dochter ook te groeten naer den eisch,⁶⁸⁵

 

En wenschtze, al nokkende en bedrukt, behoude reis.⁶⁸⁶

 

Hy endight naeu, of't hart scheen hem niet goets te spellen.⁶⁸⁷

 

Zoo dra ging Filomeel niet scheep, of bootsgezellen

 

Verlaeten 't lant. de riem roeit wakker zeewaert in,

690

En Tereus roept: al klaer: 'k heb toegangk tot myn min,

 

En myn gewenschte vracht. het hart van dien verwaten⁶⁹¹

659 wezen en gelaet: gelaat en houding; vgl. Bk. II, vs. 18; Bk. III, vs. 554-vlg.

665 bewogen, bij Pandion.

666 zorghvuldigh: vol bezorgdheid.

671 geen vrientschap: niet (op enigerlei wijze) de vr.; vgl. Dl. III, 280: 418-vlg.; Bk. V, vs. 126 by geen schuld: ‘zonder schuld’, en ons: geen schuld hebben; vervreemen; vgl. Zeemagazyn (1658) vs. 353, eveneens in rijm.

672 gy wiltze: dat gij haar wilt; de constructie (met aanv. wijs) is nog in 't Duits gangbaar; goôn: de goden; analoog aan 't zonder lidw. bezigen van godt: ‘de god’.

674 zeker: veilig, gerust.

677 zentze; 1e lez. stuurze.

678 lydigh; versterkend bijw.; vgl. Dl. V, 175: 153.

680 beveele: op 't hart druk; 1e lez. Hangtge over vaders hart.

685 neef: kleinzoon.

686 nokken: snikken; vgl. bij Bk. XI, vs. 920.

687 niet: niets.

691 verwaten; Lat. barbarus, ‘de barbaar’; vgl. Bk. V, vs. 62, vs. 444; Bk. VII, vs. 1176; Bk. XI, vs. 555.

[p. 609]

 

Sprong op van groote vreught. hy kon zich niet gelaeten⁶⁹²

 

Instellen, noch zyn vreught uitstellen, noch beraên⁶⁹³

 

En zedigh 't geil gezicht van zusters aenschyn slaen.

695

Als d'arent van Jupyn, verlekkert op het rooven,

 

Met zynen krommen klaeu, ten neste uit styght naer boven,

 

Den velthaes oppakt, die hem niet ontworstlen kan,

 

En loos gegreepen, vaert naer 't hemelhoogh gespan.

 

Men land behouden, met de moegezeilde doeken,⁶⁹⁹

700

Daer Tereus haer verleit in eenzaeme achterhoeken⁷⁰⁰

 

Van eenen diepen stal, gedooken in het wout.⁷⁰¹

 

Hier sluit hyze in, die van verbaestheit, bleek en kout⁷⁰²

 

En bevende, alles schroomt, en langer ongeruster⁷⁰³

 

Al jammerende vraeght naer heure lieve zuster.

705

Hy melt het opzet, en dien gruwel, al te snoot,

 

Schoffeertze met gewelt, daerze uit gedrongen noot⁺⁷⁰⁶

 

Om haere zuster roept, om vader, en de goden.

 

Zy treurt, gelyk een lam, dat pas den wolf ontvloden,

 

Gebeeten en gesleurt, zich naulyx veiligh acht,

710

En even als de duif, wiens afgebroke schacht

 

Noch druppelt van het bloet, noch yst voor 's havix klaeuwen,

 

Waer van zy strax, beklemt om 't hart, begon te flaeuwen.⁷¹²

 

Toen Filomeel bequam, en opzagh, trokze 't haer

 

Dat los hing, uit het hooft, met jammerlyk misbaer,

715

Gelyk een droeve, die by 't lyk treurt voor 't verbranden.

 

Zy slaet voor haere borst, en heft gevouwe handen

 

Ten hemel op, en zegt: veraerde dwingelant,

 

Die uwen aert toont, door dees gruwelyke schant,^717-18

 

Het vaderlyk gebodt, zyn traenen, noch de zorgen

720

Van zuster, noch myn eer en maeghdom, lang geborgen,⁷²⁰

 

En kommerlyk bewaert, noch 's huwlyx recht en wet,

 

Vermurwden u geensins. gy hebt door zulk een smet

692 gelaeten: kalm; de plaats is niet aangehaald Wdb. IV 1049.

693 zich instellen: zich gedragen; vgl. Bk. VII, vs. 1148; Dl. IV, 126: 1105.

699 doeken: zeilen.

700 verleit: wegleidt.

701 stal; Ov.' stabula alta moet men zich denken als een open, door een hoge omheining afgesloten veeperk; V. vatte altus in de betekenis ‘diep’.

702 verbaestheit; vgl. Bk. V, vs. 542. De komma na van verbaestheit duidt aan, dat bleek.... bevende als groep daarbij hoort.

703 langer ongeruster; vgl. langer verdrietelijcker, Dl. II, 159: 1181; hoe langer meer, Dl. III, 193: 77; gewl. langs hoe met kompar. (zie Dl. I, 489: 296), maar Dl. I, 573: 6 lancx hoe krachtigh; ib. 689: 7 lancx hoe straf; vgl. H.

+ [Randschrift:] Tereus schent Filomele.

706 uit gedrongen noot: gedrongen door de nood; gedrongen is daarbij ‘oneigenlik’ van de persoon op noot overgebracht; vgl. ons noodgedrongen (ouder: genooddrongen), dat echter anders wordt toegepast.

712 strax: kort tevoren.

717-18 veraerde; .... uwen aert; een weinig gelukkig woordspel (niet bij Ov.).

720 geborgen; niet, als gewoonlik, ‘in veiligheid gebracht’, maar: ‘veilig bewaard’; niet bij Ov., zomin als kommerl. bew.

[p. 610]

 

Met eenen slagh het al en teffens neêrgesmeeten.

 

'k Ben zwagers byzit. gy, o helsche godtvergeeten!⁷²⁴

725

Zyt onzer beider man. dit hadde ik niet verdient

 

Aen u, alleen in schyn een' aengehuwden vrient.^725-26

 

Waerom, op dat'er toch niet schelms waer nagebleven,⁷²⁷

 

Waerom beneemtge my met eenen niet het leven?

 

En och had gyme voor de schennisse omgebragt,

730

Zoo waer myn geest van zulk een laster niet verdacht,⁷³⁰

 

En onbezoedelt. zoo de goden uit hun troonen

 

Dit aenzien; zooze noch het hemelsch hof bewoonen,

 

En zoo het al met my niet omgekomen is,⁷³³

 

Zult gy te zyner tyt dit boeten. dat 's gewis.

735

Ik zelve zal de schaemte aen eene zyde zetten,⁷³⁵

 

En kryten dat de lucht gewaege van dees smetten.

 

Kryge ik gelegenheit, 'k zal komen onder 't volk.

 

Besluitge my in bosch: myn keel zal door een wolk

 

Inbooren, zal een rots, bewust van dit schoffeeren,^738-39

740

Beweegen, en de goôn, die boven ons regeeren,⁷⁴⁰

 

En zien al wat'er schuilt in dezen aertschen nacht,

 

Verdaghvaerden ter wraek van zulk een zusterkracht.⁷⁴²

 

's Tirans verbolgenheit door dit geschrey ontsteeken,^743-vlg.

 

Ook zyne vrees dat dit nootwendigh uit most breeken,

745

En van deze allebey geprikkelt, rukte hy

 

Uitzinnigh zyne kling, gehangen op de zy,

 

Ter scheede uit, greep de maeght by 't haer, en raest en revelt,⁷⁴⁷

 

Daer hy de handen op den rugge bint en knevelt.

 

De droeve Filomeel steekt trots en onvervaert⁷⁴⁹

750

Den strot hem toe, en ziet het uitgerukte zwaert,

 

Met hoope datze nu door 't blank geweer zal sneven.⁷⁵¹

 

Hy grypt met eene tang, van helscheit aengedreven,

 

Het bladt der tonge, en snyt het met den degen af;

 

Terwyl de maeght hem schelt, en even streng en straf^754-vlg.

724 zwagers byzit; Ov. ‘mijner zuster bijvrouw’; evenzo vs. 824; voor zwagers zonder bepalend woord vgl. vs. 720: zuster.

725-26 dit.... aen u; naar de lez.: non haec mihi debita poena; aengehuwden vrient; een speling met vrienden: ‘verwanten’.

727 niet: niets; schelms; vgl. Dl. III, 253: 1544; nagebleven: achterwege g.

730 geest; Lat. umbras; d.i.: ‘dan ware mijn schim onschuldig in de onderwereld gekomen’; vgl. Bk. VII, vs. 305; laster: schande.

733 het al: alles; vgl. Luc. vs. 569.

735 De lez. van het hs., met zelve (Lat. ipsa) is wel om redenen van welluidendheid (de vele begin-sisklanken) in de druk gewijzigd.

738-39 myn.... inbooren; Ov.: ‘ik zal de bossen vervullen (met mijn stem); een rots; Ov.: ‘de rotsen’.

740 die.... regeeren; Ov., konsekwenter (vgl. vs. 732-vlg.): ‘de hemel, en indien daar (nog) enig God in is’.

742 kracht: verkrachting.

743-vlg. Een anakolouth; vs. 745 sluit bij vs. 744 aan alsof in vs. 743 in de plaats van het deelw. ontsteeken een vervoegde vorm ontstak stond; het Lat. heeft een postquam (‘nadat’)-constructie.

747 revelt: spreekt wartaal; vgl. Dl. IV, 166: 291.

749 trots en onvervaert; niet bij Ov.

751 geweer: wapen; 1e lez. blanke zwaert.

754-vlg. Bij Ov. gaat de vermelding van dit verzet aan die van het afsnijden vooraf; even, nl. als zij 't reeds eer gedaan had; Lat. usque: ‘steeds maar’.

[p. 611]

755

Den naem des vaders noemde, en pooghde zich te wreeken.

 

De wortel van de tong schynt lillende te spreeken,

 

In 's dochters mont. de tong op d'aerde spartelt, baert,⁷⁵⁷

 

En mompelt, eveneens gelyk een slangestaert,

 

Van 't lyf gehouwen, plagh te huppelen, te springen,⁷⁵⁹

760

Daerze afgepynight leght, en stervende te dingen⁷⁶⁰

 

Om zich aen 't lichaem, dat verminkt is, weêr aen een

 

Te hechten, en men zeide, indien 't geloofbaer scheen,

 

Dat Tereus noch zyn vier quam menighmael te blusschen

 

Met dit verminkte lyf. zoo durf hy ondertusschen⁷⁶⁴

765

Den drempel van zyn hof en voorzael weêr betreên.

 

Zoodra hem Progne ziet inkomen vraeghtze alleen⁷⁶⁶

 

Naer zuster. hy verzucht, en veinst datze is gestorven.

 

De traenen holpen dat zyn reên geloof verworven:

 

En Progne scheurde uit rou het gouden feestgewaet.⁷⁶⁹

770

Zy trok een roukleet aen, en boude in droeven staet

 

Een ledigh graf, en slaghte een offer voor de ziele⁷⁷¹

 

Der dootgenoemde, en treurde, om datze haer ontviele,⁷⁷²

 

Heel anders dan men dees met recht betreuren zou.⁷⁷³

 

De zon was, sedert dit gebeurde, aen 't hoogh gebou

775

Des hemels door de zes paer tekenen geronnen:⁷⁷⁵

 

Want wat zou Filomeel in druk aenrechten konnen?

 

De wacht verhindert haer te vlieden uit den stal.

 

De muuren vallen dik, en z'is in dit geval⁷⁷⁸

 

Nu stom en spraekeloos, en kan haer leer niet klaegen.

780

Wraekgierigheit is kloek. daer dwang het kruis leert draegen,⁷⁸⁰

 

Werk geest en kloek vernuft. zy stikt op wit satyn

 

Uitheemsche purperspraek en letters, dol van pyn,⁷⁸²

 

Die 't schelmstuk melden, geeft dit kunststuk, na'et voltoien,

 

Een dieze met gebaer beweegt dit niet te stroien,⁷⁸⁴

757 baert: gaat te keer.

759 plagh: pleegt; vgl. vs. 92.

760 afgepynight; 't woord duidt de staat van uitputting aan, wat hier niet past; het is in de plaats gekomen van afgesneden; van 't lyf gehouwen in vs. 759 stond er eerst niet; dingen: zoeken te bereiken; pogingen doen.

764 zoo, d.i. na zich op deze wijze te hebben veilig gesteld; juister wel, met W.: ‘na zulke snoode daden heeft hij nog den moed enz.’

766 alleen; niet bij Ov.

769 gouden feestgewaet; Ov.: ‘gewaad met een brede gouden rand’.

771 ledigh graf; een zgn. cenotaphium, gelijk men ze oprichtte voor degenen, die in den vreemde gestorven waren.

772 ontviele: ontviel; Van Helten, I blz. 45-vlg. vermeldt van deze soort verl. tijd alleen wierde, worde, werde uit V.'s oudere periode; mogelik is conjunctief bedoeld.

773 heel anders, (bij treurde): op gans andere wijze, nl. als een gestorvene; zou: moest.

775 tekenen, van de dierenriem; er was dus een jaar verlopen.

778 vallen: zijn; dik; V. stelt zich (vgl. vs. 701) een stal voor naar onze begrippen, waarbij de dikte der muren van belang is; Ov. noemt de muren steil en stevig; geval: lotstoestand.

780 kloek: schrander; kruis.... draegen, is in deze omgeving een sterk voorb. van verbleking der oorspr. betekenis.

782 uitheemsche, Lat. barbarica, dat echter door Ov. gezegd wordt van het weefgetouw; V. miskende de prosodiese kwantiteit; purperspraek: purperkleurige lettertekens.

784 met gebaer: door tekens; vgl. H., die gebaer omschrijft als ‘eigelijk allerlei uiterlijke beweeging, die men begrijpen kan onder de naamen van houding, mynen, of gelaat’; ook over gebaerden, waarvan hij de d afkeurt; anders Bi.; stroien: er anderen mede in kennis brengen.

[p. 612]

785

Maer aen mevrouwe zelf te brengen stil en snel.

 

De lantmaeght brengt het flux, op Filomeels bevel,

 

En weet niet wat dit melt, aen 's konings gemaelinne,⁷⁸⁷

 

Die leest dit droevigh vaers der schennisse hierinne,⁷⁸⁸

 

En dat een wonder is, zy zwyght dien droeven rou.

790

Zy vint geen woort, dat dit verdriet uitdrukken zou,

 

En geeft zich zelve niet eens over om te schreien,

 

Maer een gewisse wraek te vinden en bereien,

 

Ook zonder reên, of recht of onrecht aen te zien,

 

En beelt zich 't wraekstuk in, een wyl eer 't zal geschiên.

795

Het was juist hooghtyt, als de Traciaensche snaeren⁷⁹⁵

 

Op het dryjaerigh feest van Bacchus 's nachts vergaêren,⁷⁹⁶

 

Om een nachtoffer in de naere duisternis

 

Te wyden aen dien godt: dan raest al wat'er is,

 

En Rodope op de been, bestuwt van dronke drommelen,⁷⁹⁹

800

Verwekt den wedergalm met holle keteltrommelen,

 

En klinkt en rammelt met afgrysselyk geluit.

 

De koningin vlieght 's nacht ontzint ter hofpoorte uit,

 

Bereit de pleghtigheên des wyngodts uit te voeren,⁸⁰³

 

Met eenen wyngertstaek, en bommen en tamboeren⁸⁰⁴

805

Gewapent, en om 't hooft gekranst met wyngertblaên

 

Met harte- en pantersvel gedost, en aengedaen.⁸⁰⁶

 

Zy leunt op haeren stok, daer bladers rondom krollen.⁸⁰⁷

 

De schrikkelyke Progne, en haer gevolgh aen 't hollen,

 

Gaen rinkelroien door bosschaedjen uit en in,⁸⁰⁹

810

Bezeten van de wraek, vermomt, als wynpaepin

 

Van Bacchus. endelyk geraekteze onder 't spooken⁸¹¹

 

Ter zyde, daer de stal in boschloof staet gedoken,

 

En huilt vast Evoë. zy bonst de poort in twee.⁸¹³

 

Zy rukt de zuster uit, en trektze, dol van wee,

815

De liverey des godts aen 't lyf, en dekt met blaêren⁸¹⁵

787 aen.... gemaelinne, bij brengt.

788 vaers: vers; Lat. carmen, dat hier echter niet meer dan ‘inschrift’ betekent.

795 snaeren: jonge vrouwen.

796 dryjaerigh: driejaarliks.

799 Rodope; vgl. vs. 118; op de been, een oude uitgangsloze meerv.-vorm; H. heeft een uitvoerig betoog over op de been, onder de voet, de beest spelen e.d.; volgens Bi. zou het beest een kollektieve bet. moeten hebben; drommelen: drommen.

803 bereit; Ov.: ‘zij wordt onderricht in de riten’.

804 bom: rinkelbom; tamboer: tamboerijn.

806 1e lez.: en losschevel; gewijzigd wegens gedost.

807 leunt op; onjuist voor Lat. incubat; Ov.: ‘een lichte (thyrsus-)staf ligt op haar schouder’; de bladers waren klimop-, of wijnranken.

809 rinkelroien: tierend rondlopen.

811 spooken: rondrazen; vgl. Dl. II, 201: 2066.

813 Evoë: twee; van deze rijmsoort (versus leoninus, naar een 12e eeuwse dichter Leo), waarvoor hij de naam midden-, of midrijm voorstelt, geeft H. een aantal vbb. uit Hsch. en uit andere dichters; in 't algemeen, oordeelt hij, waren zij ‘in 't Latijn niet van de besten; en zijn 't ook geenszins in het Duitsch’ (d.i. Nederlands); veelal zijn zij toevallig; vgl. Bk. II, 281-vlg., over ‘tusschenrijm’; IV, 330 over ‘staartrijm’.

815 liverey; Lat. insignia, ‘onderscheidings-, kentekens’; zie de voorgaande beschrijving; vgl. voor liverey in deze bet. Joann. d.B. III, 436; En. X, 293: bij H. een zeer uitvoerige, belangwekkende verhandeling over bet. en herkomst van dit woord, dat door Hooft als een afleiding van lief beschouwd werd (met -ery); V. schrijft elders ook wel lieverey; vgl. Bi.

[p. 613]

 

En veil haer aengezicht. zoo komenze gevaeren

 

Ter poorte in van de stadt. zoo dra nu Filomeel

 

Gevoelt den drempel van het koningklyk kasteel,

 

Besterftze in 't aengezicht. toen Progne vrank en veiligh

820

In 't hof stont, ruktze veil en wyngertloof, dat heiligh

 

Op 't wynfeest wort geschat, de zuster van het hooft,

 

Ontmomt het aenschyn, nu beschaemt van eer berooft.

 

z'Omhelstze, die 't gezicht niet opsloegh van elende,

 

Dewylze een byzit is des zwagers, die haer schende.⁸²⁴

825

Nu wilze zweeren en getuigen voor de goôn

 

Dat zy niet schuldigh is aen zulk een' smaet en hoon,

 

Geleden door gewelt: en aengezien het spreeken

 

Verboôn is, geeftze met de hant een zeker teken.⁸²⁸

 

Toen kropte Progne naeu haer gramschap langer in.

830

De traenen melden klaer en openbaer den zin⁸³⁰

 

Van haere stomme klaght. de zuster zegt in 't ende:

 

Men boet met traenen, noch met kermen geene elende,

 

Maer met den zwaerde, of iet noch feller dan het zwaert.

 

'k Heb, zuster, al wat schelmsch en helsch is niet gespaert

835

In myn gedachten. 'k zal, geen maght kan dit beletten,

 

Al 't koningklyke hof in lichte vlamme zetten,

 

En Tereus, dien tiran, in 't midden van den brant

 

Heenstorten, of hem met een mes het ingewant

 

Uitsnyden, of de tong, of, zonder lang te draelen,

840

Hem d'oogen uit den kop met eenen moortpriem haelen,

 

Of ongenadigh 't lit afkappen, en die leên,

 

Misbruikt om zusters naem en eer in slyk te treên.

 

Ik wil zyn schelmsche ziel door duizent duizent wonden⁸⁴³

 

Uitdryven. 'k heb wat groots wat gruwzaems uitgevonden,^844-vlg.

845

Waer van veele eeuwen lang, zoo lang het ryk blyf staen,

 

Elk lant gewaegen zal, besloten aen te gaen,

 

En twyfle noch, al is die gruwel voorgenomen,

 

Waerop myn dolle wraek en wraeklust uit zal komen.

824 Vgl. bij vs. 724.

828 verboôn: onmogelik gemaakt; vgl. Dl. III, vs. 198.

830 De traenen enz.; Lat. corripiens, ‘lakende’, door V. als ‘aangrijpend, klaar begrijpend’ opgevat?

843 Dit is, bij Ov., nog weer een ander plan; duizent duizent; Lat. mille, ‘duizend’, 'n onbeperkt getal.

844-vlg. Ov.: ‘Ik heb wat gruwsaams (magnum) voorgenomen, maar twijffel nog, op wat fatsoen ik 't aanleggen wil’ (Valent.). In V.'s vertaling is de zin niet in orde; uitgevonden (vs. 844) staat er teveel, en berust op 'n aanvankelik misverstaan van paravi (‘ik heb mij voorgenomen’), dat ook nog uit schijnt te komen in de 1e lez. van voorgenomen in vs. 847, nl. ondernomen; elk lant: elk rijksdeel; en twijfle noch: slechts weet ik nog niet.

[p. 614]

 

Terwyle Progne vast haer ongelyk herkaeut,⁸⁴⁹

850

Komt Itis aentreên by zyn moeder, dus benaeut,

 

En boezemtze in wat maght en kracht haer is gegeven.⁸⁵¹

 

Zy ziet hem overdwars en grimmigh aen, gedreven⁸⁵²

 

Ter wraeke, en zegt: wat zytge uw' vader zoo gelyk!

 

Zy broeit verstomt een stuk dat geenen gruwel wyk'.⁸⁵⁴

855

Van grimmigheit begint het bloet al stil te blaeken:⁸⁵⁵

 

En evenwel toen 't kint aenminnigh quam genaeken,

 

De moeder groeten, en de tedere armen slaen

 

Om haeren hals, en kuste, en streelde, bleefze staen.

 

Het moederlyke hart bezweek. de wraek bedaerde,

860

En tegens haeren dank besprengt de moeder d'aerde⁸⁶⁰

 

Met traenen, die de liefde uit d'oogen perst en wringt.

 

Maer als medoogenheit voor wraek te rugge springt,

 

Dan keertze d'oogen van het kint naer heure zuster,

 

En zietze eens allebey by beurte aen, ongeruster⁸⁶⁴

865

In 't sluiten, en zy zegt: hoe smeektme d'een. waerom⁸⁶⁵

 

Zwyght d'andre tongeloos, en spraekeloos, en stom?

 

Waerom of deze my niet zuster noemt, als d'ander

 

My moeder noemt? o telgh, Pandions telgh, let schrander⁸⁶⁸

 

Wat man gy troude. ontaert gy van uw eerlyk bloet?

870

Zich over Tereus, uw' gemael, ontfarmen, moet

 

En zal in eeuwigheit een gruwelstuk verstrekken.

 

Zoo rukteze Itis, als, aen Ganges stroom en plekken,

 

Een wreede tigerin, een jonge hinde in 't wout:

 

En aen een zyde in 't hof gekomen, steektze stout⁸⁷⁴

875

Van wraek, het jonge kint in 't hart, daer 't aen haer zyde

 

De moeder smeeken wil, en minnelyk en blyde

 

Haer d'armen toesteekt, en, als het zyn moeder ziet,

 

Noch moeder moeder roept. het kint, dat zy doorstiet,

 

Heeft met een wonde alleen genoegh, en Filomele⁸⁷⁹

880

Steekt met een vinnigh mes den strot af en de keele,

 

En scheurt het lillende en half levendige lit.⁸⁸¹

 

Men kookt een deel aen 't vier. men braet een deel aen 't spit⁸⁸²

 

Het vet uit, dat het kist. de kamer dryft van 't bloeden:⁸⁸³

849 vast: aldoor.

851 boezemtze in: brengt haar in de geest.

852 overdwars: schuins, verstoord; vgl. Dl. III, 742: 730.

854 verstomt: zwijgend.

855 bloet.... blaeken; 1e lez.: begint haer hart allengs te blaeken.

860 tegens haeren dank: haars ondanks.

864 ongeruster: minder zeker, nl. dan zij te voren was; of naderend tot de waarde van een stellende trap; vgl. Dl. II, 292: 1164; Bk. VIII, vs. 610; VII, vs. 213, vs. 1198; VIII, 610; IX, 312. Stoett. Mnl. Sprkk.³ § 155.

865 smeekt: liefkoost.

868 o telgh; tot haarzelf; 1e lez.: o telgh van Pandion; gewijzigd wegens de foutieve klemtoon; vgl. 570, 663, 924.

874 aen een zyde: terzijde, op een afgezonderde plek.

879 en; versta: ‘nochtans’; bij Ov. ontbreekt ieder voegw.

881 lit, voor 't meerv. ‘leden’ (membra).

882 aen 't vier; nl. in een ketel.

883 kist: sist, snerkt; vgl. Bk. VII, vs. 169; Bk. XII, vs. 365; Bk. VII, vs. 213; Dl. IV, 779: 257; H.

[p. 615]

 

En Progne schaft den schelm, noch buiten quaet vermoeden,

885

Den gaer gebraden zoon ten dissch', daer hy alleen^885-vlg.

 

Op 't feest aenzitten moet, naer aller vadren zeên,

 

En ceremonien. de stoet is nu gedreven

 

Ter zaele uit. Tereus zit ten dissche, alleen gebleven,

 

En eetende met smaek zyn eigen ingewant,⁸⁸⁹

890

Is noch zoo blint berooft van zinnen en verstant,

 

Dat hy in 't eeten zegt: laet Itis hier verschynen.

 

Maer toen kon Progne uit wraek zich langer niet verpynen⁸⁹²

 

Haer wreede blyschap in te toomen. zy verlangt

 

Te melden zyn bederf, en wat de maegh ontfangt,⁸⁹⁴

895

En zegt: het geen gy eischt hebtge al in 't lyf geslagen.⁸⁹⁵

 

Hy ziet rondom, begint verbaest naer 't kint te vraegen,⁸⁹⁶

 

Te roepen reis op reis, te buldren met geklagh.

 

Hierop komt Filomeel gesprongen voor den dagh;

 

Gelyk de haervlecht, na dien dollen moort, om d'ooren⁸⁹⁹

900

Noch slingerde, nu smyt zy Itis hooft van toren,

 

Zoo bloedigh als het is, den vader in 't gezicht,

 

En wenschte noit zoo dol, voor 't moorden van dit wicht,^902-vlg.

 

Om eene tong en sprak, om haere vreught te melden.

 

De Trax ryst op, en luide aen 't bulderen en schelden,⁹⁰⁴

905

Stoot dol de tafel om, verdaeght uit Plutoos stoel⁹⁰⁵

 

De Razernyen met haer slangen uit dien poel,

 

En arbeit, zoo hy kon, den boezem op te rukken,⁹⁰⁷

 

Om zich van dit gerecht met brokken en met stukken

 

t'Ontlasten, en 't gebraste en walgende ingewant,⁹⁰⁹

910

Te braeken uit de keel. hy noemt in dezen stant

 

Zich schreiende het graf van zynen zoon. verwonnen⁹¹¹

885-vlg. daer (d.i. waar) hy alleen enz.; zij maakte hem nl. diets, dat 't een feestmaal met godsdienstig karakter (sacrum) gold naar voorvaderlike zede, waaraan hij alleen moest aanzitten; daarom wordt de stoet gedreven ter zaele uit. Anderen, als Pontanus en Valentijn, verstaan de tekst zó, dat Progne spreekt van een Atheense godsd. zede, waarvolgens zij-alleen de spijzen voor haar man-alleen mocht opdienen; in die geest ook Schrev.; ceremonien; vgl. H., die liever zag, ‘dat dit basterdwoord in geen Duitsch dichtwerk geleezen wierdt’; Dl. IV, 474: 55 cermonien; waar ook nog Van Lenn. geen smaak had in 't woord; vgl. H. en Bi. op Bk. XIII, vs. 509-10.

889 ingewant, voor: kind; naar 't Lat. viscera; vgl. H., en Bi., die daarin ‘iets zeer aandoenelijks, en zelfs iets ontroerends’ vond.

892 zich verpynen: zich geweld aandoen.

894 bederf: ramp; zyn bederf, onjuist voor Lat. suae cladis, d.i. haar (Progne's) eigen rampspoedig verlies.

895 in 't lyf slaen, een spreekwijze, die ‘ons een geweldig en onnatuurelijk eeten verbeeldt’; H.

896 verbaest; vgl. Bk. V, vs. 542.

899 gelyk enz.; vgl. Bk. VIII, vs. 440.

902-vlg. ‘Nooit tevoren verlangde zij zo heftig, te kunnen spreken, als nu’.

904 luide.... schelden; de constructie met aen 't doet hier vermoedelik de dienst van een bijzin; zij komt echter ook zelfstandig voor, zie Bk. IV, vs. 694, 706; V, vs. 799; VII, vs. 174.

905 verdaeght: roept op; Plutoos stoel (troonzetel), voor de onderwereld; vgl. Bk. XIII, vs. 786.

907 arbeit: spant zich in; arbeit, zoo hy kon; dezelfde verhouding van tempora in 't Lat.; den boezem op te rukken; Lat. reserato pectore, waarin echter pectus=‘keel’.

909 gebraste: ingezwolgen; vgl. Dl. IV, 516: 75; En. I 319.

911 het graf van zynen zoon; H. verwijst naar Coster's Ithys, vs. 1760-vlg.

[p. 616]

 

Van rouwe, volght hy dol de zusters, snel geronnen⁹¹²

 

Ten hove uit, met zyn zwaert. gy zout gelooven dat

 

d'Atheensche dochters op haer pennen, snel en radt,

915

Voortdreven, en voorwaer zy dreven op haer pennen.⁹¹⁵

 

d'Een geeft zich in het bosch, en d'andre kan men kennen⁺⁹¹⁶

 

In schaduw van het dak, aen haere borst, verwoet

 

Met vuilen moort gemerkt, en root geverft van bloet.^917-18

 

De Tracische tiran, van wraekzucht fel bezeten,

920

Verkeert van droefheit in een' vogel, waert verbeeten,⁹²⁰

 

Met eenen kam op 't hooft, en kryght een' langen snuit,⁺⁹²¹

 

En wort een hop, en schynt gewapent en op buit

 

Te vlammen met den bek, die spits valt om te pikken.

 

d'Atheensche koning komt in zulk een' druk te stikken,⁹²⁴

925

En vaert ter zielen, voor den hoogen ouden dagh.⁹²⁵

 

Erichteus volghde hem t'Athene in 't ryxgezagh,

 

Of billyker in recht, of sterker door den degen,

 

Dat 's twyfelbaer. hy won in echt, ten huwlyxzegen,

 

Vier zoons, vier dochters, twee uitmuntende even schoon.⁹²⁹

930

d'Een Prokris trout Cefael, des wintgodts braven zoon,⁹³⁰

 

Gelukkigh in zyn' tyt, zoo lang zy bleef in 't leven,

 

En d'andre Oritia, bleef lange wederstreven⁹³²

 

Haer' vryer Boreas, die maeghschap van den Trax⁹³³

 

En schelmschen Tereus, na veel leets en ongemax,

935

In 't vryen geene gunst door dreigement noch smeeken⁹³⁵

 

Verworf, waerom hy, van verbolgenheit ontsteeken,

 

Een aert, die eigen aen den wint is, entlyk sprak:

 

Wel waerom quam ik niet gewapent naer dit dak,

912 geronnen; de sterke vorm is, in de intrans. betekenis, oorspr.

915 dreven.... pennen; zij waren inderdaad vogels geworden; zie het kantschrift.

+ [Randschrift:] Filomele in eenen nachtegael. Progne in een zwaluwe.

916 De tegenstelling: bosch: dak wordt verduisterd door de vermenging met kennen aen hare borst (de roodbruine borst v.d. zwaluw).

917-18 verwoet.... gemerkt; Ov. spreekt van de tekens van de moord.

920 waert verbeeten: die verdient te worden doodgebeten; vgl. Van Helten, II blz. 115-vlg.; van de constructie waert met partic., alsook van die met infin. voorafgegaan door te geeft H. een aantal vbb. bij Bk. I, vs. 834.

+ [Randschrift:] Tereus in een hop.

921 snuit; daarin veranderde nl. zijn zwaard.

924 stikken: plotseling sterven; 1e lez.: De koning Pandion komt in dien druk; 2e: De vorst Pandion komt in zulk een' druk; vgl. vs. 868.

925 ter zielen; vgl. Bk. I, vs. 711; voor: vóór.

929 twee, van de dochters nl.

930 des wintgodts zoon; Lat. Aeolides, d.i. hier: kleinzoon van Aeolus, door zijn vader Deion(eus), kon. van Phocis; Van Mander noemt hem ‘soon van Eon, of Eolus’; Valentijn: ‘den neef (d.i. kleinzoon) des wind-gods’; vgl. Bk. VII, vs. 910-vlg. Of Ov. met Aeolus de windgod bedoelt, blijkt niet; de Oudheid kende ook een Aeolus als koning van Thessalië, die niet altijd van de windgod onderscheiden werd.

932 Oritia; de naam luidt doorgaans Orithyia; in ieder geval zou de door V. gebezigde vorm de klemtoon op de voorlaatste lettergr. moeten hebben; vgl. vs. 965; Orithyia is bij Ov. viersilbig; H. wenste dat men schreef Orithyja, m. klemt, op y.

933 Boreas, god v.d.N. of N.O.-wind; hij heeft zijn zetel in Thracië; maeghschap: tot de maagschap behorend van; Ov. zegt enkel, dat Tereus en de Thraciërs (nl. het feit van hun landgenootschap) zijn aanzoek in de weg stonden; 1e lez.: die een geboren Trax En zoon van Tereus.

935 dreigement; hier misplaatst, vgl. vs. 940.

[p. 617]

 

En stelde myne kracht, en toorne, en groot vermogen,

940

En dreigement te werk? wat baet myn ydel poogen

 

Met smeeken, en gevley, het welk my geensins past!

 

Aen maght ontbreektme niet. de wolken op myn' last⁹⁴²

 

Verschoien aen de lucht. de zee verheft heur baren,⁹⁴³

 

En d'eikenboom ploft neêr, en stroit een bosch vol blaêren,⁹⁴⁴

945

De sneeu bevriest. ik sla den akker en zyn vrucht

 

Met eene hagelbuy, verbaest door myn gerucht.⁹⁴⁶

 

'k Heb met myn' broederen de lucht in myn vermogen.

 

Daer is myn worstelperk. ik worstele uit den hoogen,

 

Met zulk een aertsgewelt, dat al de hemel ruischt.⁹⁴⁹

950

Zoo dikwyl wy aen een geraeken, barnt en bruischt^950-vgl.

 

En barst het gloeiend vier ter wolke uit naer beneden.

 

Indien ik onder d'aerde en haere hollicheden

 

Eens kruipe, en mynen rug eens zette pal en vast,

 

Recht tegens een spelonk, dan lyt al d'afgront last,⁹⁵⁴

955

En d'aerde davert. zoo betaemt het my te vryen,⁹⁵⁵

 

En myn' schoonvader niet te bidden, maer te stryen,⁹⁵⁶

 

Om dus Erichteus af te parssen streng en fel,

 

Dat hy zyn dochter my van zelf in handen stell'.

 

Aldus spreekt Boreas heel luide, en ruim zoo ysselyk^959-vlg.

960

En schud zyn pen, dat het door 't gansche lant afgrysselyk

 

Vervaerlyk stormt, en al de zee raekt overent,

 

En over 't hoogh geberghte elk schrikt, zoo ver hy rent.

 

Een sluier, dicht van stof, vaeght d'aerde en alle plekken.

 

Zoo quam de vryer zich met eenen nevel dekken,⁹⁶⁴

965

En vatte Oritia, verbystert en verbaest⁺

 

Van vreeze, met zyn pen. terwyl hy in der haest⁹⁶⁶

 

Vast heenvlieght, brant zyn vier noch feller, en de rover⁹⁶⁷

 

Trekt eer den toom der vlught niet aen, of komt recht over⁹⁶⁸

942 ontbreektme, voor ‘ontbreekt het me’, met versmelting van het enclitiese 't, als in 't Mnl. gewoon; of niet: niets?

943 verschoien: wijken, op de vlucht gaan, verstuiven; bij schooien in een oudere bet. v.h. woord; vgl. H.; Bk. XV, vs. 1165; Horat. XVIII Gezang; Bi. achtte verschooien ‘zekerlijk zoo laag niet als .... schooien, maar echter niet van den aanzienlijksten stempel’.

944 bosch vol blaêren; H. wenste i.p.v. vol: van, gelijk ook Bk. IV, vs. 999; hier kan, hyperbolies, bedoeld zijn: ‘dat een heel bos er vol van raakt’ (vgl. Van Lenn.); of anders: ‘een grote massa’ (vgl. handvol e.d.; een zee vol bloet, Bk. IV, vs. 999).

946 verbaest; bij 't tijd. voorw.

949 ruischt; Lat. insonet, d.i., in verband met het volgende, ‘kraakt, dondert’.

950-vgl. Vgl. Bk. I, vs. 69; naar de gedachte der Ouden ontstond de bliksem door wrijving van wind en wolken; en evenzo (vs. 952) de aardbeving door onderaardse winden.

954 afgront: schimmenrijk.

955 zoo; met klemtoon.

956 myn schoonvader; de naam is prolepties gebruikt, tengevolge ener onjuiste opvatting van 't Latijn: ‘ik had E. niet moeten smeken mijn sch. te worden, maar hem dat moeten máken’; te stryen, nl. betaemt my.

959-vlg. en ruim zoo ysselyk; Lat. aut his non inferiora: ‘of geen geringere taal’; 1e lez.: Aldus sprak Boreas vertorent, of niet zachter, En schudt zyn vleugels, dat door 't lant, van voor tot achter, Afgryslyk stormt; voor en ruim stond eerst nog of ruim; de lettergr. se in ysselyk en afgrysselyk is boven bijgeschreven.

964 nevel: ‘donkere wolk’; vgl. Bk. II, vs. 2; Lat. caligine: ‘duisternis’.

+ [Randschrift:] Oritie geschaekt.

966 pen: vleugel(s).

967 vast, versterkt 't begrip van terwyl; brant.... noch feller, zoals vuur door snelle beweging wordt aangewakkerd.

968 trekt.... aen: beteugelt; vlught: het vliegen; Lat. aërii cursus; of komt: vooraleer hij komt; de constructie is zover ik weet niet opgetekend.

[p. 618]

 

De steên van Tracie. daer wertze een gemaelin⁹⁶⁹

970

Des Noortschen koning, en gelagh, bevrucht van min,⁹⁷⁰

 

Van lieve tweelingen, die naer de moeder aerden,

 

En eerst de vleugels van den vader hier aenvaerden.^971-72

 

Men zegt dat geene pen hun aengeboren was,⁹⁷³

 

Maer Kaläis en Zeet de vleugels niet zoo ras⁺

975

En blonden baert aen kin, en mont, en lip gevoelden,^974-75

 

En vederloos, zoo lang in stilte, nergens woelden.⁹⁷⁶

 

Hierna begon de pen, aen elke zy gepaert,⁹⁷⁷

 

Te groeien aen het lyf, en haer en blonde baert

 

Te botten aen de kin, hun groene jeught, aen 't bloeien

980

En vroegh ontvonkt, schept lust, met d'eerste kiel, te roeien⁹⁸⁰

 

Door d'onbekende zee, met ridderlyk geslacht⁹⁸¹

 

Verzelschapt, om den prys van Kolchis goude vacht.⁹⁸²

969 steên van Tracië; Ov.: ‘het volk en de stad der Ciconen’ (in Thracië); 't meerv. bij V. is 't gevolg van populos en moenia bij Ov.; een gemaelin: (de) gemalin; dus niet ter onderscheiding van andere; vergel. de Eng. manier.

970 des Noortschen konings: van Boreas.

971-72 aerden; aenvaerden, verl. tijd; en eerst (1e lez. en slechts) enz.: en vleugels eerst later van (naar) hun vader kregen; Ov.: ‘die al 't overige (de gestalte) van hun moeder, de vleugels huns vaders hadden’; aenvaerden: kregen; vgl. Bk. IV, vs. 968.

973 Men zegt dat geene; 1e lez. Men zegt doch dat geen; doch: toch, immers.

+ [Randschrift:] Zetes en Kaläis krygen vleugels.

974-75 Kaläis; zie boven Tekstkrit. De zegging is zonderling; volgens Ov. hadden zij geen vleugels zolang zij nog geen baard hadden; niet zoo ras: niet zo aanstonds; dat de baard niet aanstonds kwam, was echter geheel natuurlik; alleen van de vleugels had men anders kunnen verwachten; V.'s vertaling berust hierop, dat hij vs. 715 van de Lat. tekst foutief met het voorgaande i.p.v. met het volgende verbond.

976 woelden: zich deden gelden.

977 gepaert; zal beantwoorden aan Lat. pariter, waarmee echter de gelijktijdigheid van baard-, en vleugelgroei bedoeld is.

980 d'eerste kiel; de Argo, volgens de sage het eerste schip.

981 d'onbekende: nl. tot dan toe; ridderlyk geslacht: de Argonauten (Argo-vaarders), ook, en hier door Ov., Minyërs genoemd, hetzij omdat zij ten dele van de Boeötiese koning Minyas afstamden, hetzij omdat een deel van de volkstam der Minyers in Thessalië woonde, van waaruit de tocht om het gulden vlies, onder Jason's leiding, plaats had; zie verder Bk. VII.

982 H. over vacht, vlies, vel, vluis; Bi.; vgl. Bk. VII, vs. 13 gulden vlies.

TEKSTKRITIEK: Inhout: r. 5 elk gedacht hoe Diane; Huydecoper verving Diane door Latone. Vgl. vs. 432-vlg. van dit boek. Vondel nam de fout over uit zijn Latijns voorbeeld, Canterus.

TEKSTKRITIEK: vs. 32 Ho., H. wol spon.

TEKSTKRITIEK: vs. 73 aenkomst; hs. aemkomst.

TEKSTKRITIEK: vs. 84 oude uitg. geen komma na spoet. - 89 Ho. de lichte kleur.

TEKSTKRITIEK: vs. 151 oude uitg. na Antiope geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 185 zich; oude uitg. haer.

TEKSTKRITIEK: vs. 190 oude uitg. na af komst geen komma. - 210 oude uitg. hoovaerdy. - 214 oude uitg. na dit vers geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 228 oude uitg. eenighzins.

TEKSTKRITIEK: vs. 266 teelt'; oude uitg. teelt. - 271 quaem; oude uitg. quam.

TEKSTKRITIEK: vs. 292 verdroten; oude uitg.: verdrooten. - 308 oude uitg.: na opzitten geen komma. - 309 koninglyke; oude uitg.: koningklijke. - 313 hs. een ring met afkapp.-teken van een' boven de g; vandaar oude uitg., en ook lateren, een ring'.

TEKSTKRITIEK: vs. 327 oude uitg.: uitstekende.

TEKSTKRITIEK: vs. 402 Ho. den vloek.

TEKSTKRITIEK: vs. 417 oude uitg.: aêren. - 423 oude uitg.: bedroopen. - 429 oude uitg.: Diane. - 441 oude uitg.: weghkundigen.

TEKSTKRITIEK: vs. 467-68 oude uitg. zoogen en ingeboogen. - 469 hs. akkemannen.

TEKSTKRITIEK: vs. 488-90 oude uitg. bê, bê, stê.

TEKSTKRITIEK: vs. 525 hs. en oude uitg. (ook Unger) overal; reeds H. terecht over al. - 536 Ho. Marsias.

TEKSTKRITIEK: vs. 560 oude uitg. enghals; vgl. Bk. VII, vs. 558.

TEKSTKRITIEK: vs. 571 oude uitg. genooten. - 575 oude uitg. bruilofsgodt. - 585 oude uitg. een.

TEKSTKRITIEK: vs. 602 oude uitg. Filomeele; zo ook vss. 607, 617, 879; hs. 1e lez. telkens -eele; vgl. vs. 679. - 606 hs. ciraet. - 624 oude uitg. overkoomen.

TEKSTKRITIEK: vs. 651 oude uitg. uitgekreetene. - 652 oude uitg. voltoogen.

TEKSTKRITIEK: vs. 687 Ho. niets.

TEKSTKRITIEK: vs. 701 oude uitg. gedooken. - 706 Kantschr. hs. Progne; de juiste lez. in de Bladwyzer; 't geheel ontbr. in V.'s Lat. voorbeeld. - 708 oude uitg. na dit vs. geen komma. - 713 oude uitg. na haer 'n komma. - 714 oude uitg.: na hooft geen komma; in het hs. onzeker. - 718 oude uitg.: na toont 'n komma. - 722 oude uitg. vermorwden.

TEKSTKRITIEK: vs. 733 oude uitg. omgekoomen. - 734 Ho., ter. - 735 oude uitg. Ik zal de schaemte los aen enz. - 737 oude uitg. koomen. - 738 oude uitg. in 't bosch. - 742 oude uitg. een'.

TEKSTKRITIEK: vs. 766 oude uitg. Zoo dra.

TEKSTKRITIEK: vs. 812 oude uitg. gedooken.

TEKSTKRITIEK: vs. 832 oude uitg. geen. - 842 Ho., H. in 't slyk. - 846 oude uitg. beslooten. - 848 oude uitg. koomen.

TEKSTKRITIEK: vs. 854 oude uitg. na dit vers dubbelpunt. - 858 oude uitg. slaen; Ho., H. staen.

TEKSTKRITIEK: vs. 893 oude uitg. blytschap.

TEKSTKRITIEK: vs. 917 oude uitg. na dak geen komma. - 919 oude uitg. Tiran. - 920 Kantschr. een wel verschreven voor een' of eenen. - 925 oude uitg. geen komma na zielen. - 937 oude uitg. de wint.

TEKSTKRITIEK: vs. 974 Kaläis; aldus met de twee punten op de a; kantschr. Kalais, oude uitg. Kaläis. - 975 oude uitg. na mont geen komma. - 976 oude uitg. En veêrloos, zoo men zegt, in stilte, enz. - 981 oude uitg. geen komma na zee.