De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Regelnummers proza verbergen

[p. 553]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het vyfste boek.aant.

Inhout.

1 Het oproer van Fineus en zijne aenhangelingen, op de bruiloft van Perseus, in steen 2 verandert. Pallas bezoekt de hengstebron. Hier wort verhaelt van Pirenus, en hoe de^{r. 2} 3 Pieriden, na den zangstrijt van verscheide veranderingen met de zanggodinnen, in aexters herschapen worden.

r. 2 Hier, nl. bij die bron.

[p. 554]

tekstkritische noten

Terwyl helt Perseus 't hooft der Moorenlantsche kroone,^{+vs. 1}

En Cefeus raet met dees vertellinge onderhiel,
Begint de bruiloftszael, op 't buldren en gekriel³
Van een' hoop kryghsvolx, luit te galmen en te wanken.⁴
Het schynt geen liefelyk geluit van bruiloftsklanken,
Maer eer een wapenklank, en gruwzaem kryghsgewelt.
De gansche bruiloftszael steekt op, en bruischt ontstelt,⁷
Gelyk men eene zee, strax kalm en stil en effen,⁸
Met bulderenden storm heur baren hoort verheffen.
Vermeeten Fineus zelf, eerste oorzaek van 't krakkeel,¹⁰
En boos berokkenaer van 't gruwzaem feestgescheel,¹¹
Koomt met eene essche speer al drillende ingevlogen,
En roept: hier ben ik zelf, die van de wraek bewogen,
My wreeken wil aen u, om dien geleden hoon,
Het schaeken van myn bruit. nu kunnen, by de goôn!¹⁵
Uw vleugels, noch Jupyn, vermomt met gouden regen,¹⁶
U myne handen niet ontrukken. elk verlegen¹⁷
Zagh om, en Cefeus riep hem toe, die schieten wou:¹⁸
Wat gaet u, broeder, aen? wat dolheit stoort dees trou,¹⁹
Dees bruiloft met een' moort? vergeltge op 't ongezienste,
Ondankbaer op dees wys des bruidegoms verdienste?
Besteetge dees verloofde en pas verloste bruit²²
Met zulk een lasterstuk, en moort en schennisse uit?²³
Indienge recht bevroet, geen dappre Perseus schaekte²⁴
Dees jongkvrou, maer de wraek der zeegodinnen blaekte
Van gramschap: Ammon, met den horen scherp gespitst,^25-26
En 't grimmigh zeegedroght, van onder opgehitst,
Opborlende om myn kint te zwelgen en verslinden;
Toen zy, ter doot gedoemt, zich aen de klip liet binden,
Beroofdenze u alreede, of gy most wreet en snoot
Gedient zyn met myn' rouwe, en haere onnoosle doot.
Is 't niet genoegh dat gy de jongkvrou, als verslonden,
Zaeght onmedoogende aen de steenrots vast gebonden,³³
Daer gy, haer bruidegom en oom, de dochter niet³⁴

TEKSTKRITIEK: vs. 1 oude uitg.: Morenlantse (wegens ruimtegebrek; vgl. Bk. I, vs. 546). - Kantschrift. H. drukt i.p.v. Cefeus: Fineus. Ten onrechte; het Latijn heeft: Cephenei Perseum oppugnantes in saxa. Ook Phineus zelf behoorde tot de versteenden. - 9 oude uitg.: baeren. - 15 hs. goon.

+ [Randschrift:] Cefeus aenhangelingen, Perseus bruiloft stoorende, en hem bevechtende, in steenen herschapen.

vs. 1 hooft: meester, drager.

3 gekriel: gekrioel.

4 wanken: beven, daveren; H.

7 steekt op: verheft zich, eigl. van stormweer; vgl. Bk. XIII, vs. 785; vooral Bat. Gebr. vs. 1753.

8 strax: zo pas nog.

10 vermeeten: onbesuisd; Fineus, Phineus, broeder van Cepheus; met hem was Andromeda verloofd geweest.

11 feestgescheel; zie over de vorm Wdb. N.T. IV 1733; vgl. vs. 302 geschil.

15 bruit: verloofde.

16 Vgl. Bk. IV, vs. 837.

17 verlegen: niet wetend wat of hoe.

18 zagh om: - rondom.

19 trou: bruiloft.

22 Is dit uw huweliksgeschenk? verloofde (bnw.), 'n woord (niet bij Ov.) dat weinig geschikt was om Ph. te bedaren.

23 lasterstuk: schanddaad.

24 schaekte: ontnam u.

25-26 zeegodinnen, vgl. Bk. IV, vs. 919; Ammon, t.a.p. 917; hij werd afgebeeld met ramshorens; vgl. vs. 447-vlg.

33 onmedoogende, bij gy.

34 daer: terwijl.

[p. 555]

35

Verdaedighde in dien noot op 't uiterste? en verdriet³⁵

 

Het u hier boven dat een ander haer beschermde,³⁶

 

En weigertge den helt, die zich uit liefde ontfermde,

 

Onbillyk zynen loon? scheen u die prys te groot?

 

Dees stont te haelen, toen menze aen de strantrots sloot.³⁹

40

Nu staze billyk toe die my, stokout van jaeren,⁴⁰

 

Voor kinderloosheit hoede, en laet hem minzaem paeren.

 

Vergun den bruidegom de bruit, en zyn beding,⁴²

 

Rechtvaerdiglyk verdient. bedenk, o jongeling!

 

Hoe ik my tegens u geensins uit nyt verzette,

45

Maer tegens het gevaer des doots, die d'onbesmette

 

Ree boven 't hooft hing. de verbolgen Fineus staet⁴⁶

 

Voor zulk een antwoort stom, ziet met een stuur gelaet

 

Zyn' broeder Cefeus, dan helt Perseus onder d'oogen.

 

Hy twyfelt wie van bey hy eerst zou treffen mogen,⁴⁹

50

En mikkende eene poos, schiet flux met al zyn maght

 

Helt Perseus, doch vergeefs, een esschenhoute schacht

 

Wraekgierigh naer het hooft, datze in het tafelkussen⁵²

 

Bleef steeken: Perseus, die geduldigh ondertussen

 

Vast wachte, sprong flux op, en hadde, fors getart,⁵⁴

55

Den dollen Fineus met dien schicht geraekt in 't hart,

 

Zoo 't outer dezen schelm, op wien de schicht het munte,

 

En daer hy achter dook, niet veilighde. de punte⁵⁷

 

Treft Retus evenwel in 't voorhooft, dat hy stort,⁵⁸

 

Het punt uit brein en been met kracht getrokken wort,⁵⁹

60

Den bruiloftsdisch met bloet besprengkelt, daer hy spartelt.⁶⁰

 

Al 't bruiloftsvolk ontstelt, hem ziende dus gemartelt,

 

Stuift op, en schiet verwoet in dien verwaten hoop.^61-62

 

Een deel dreef toornigh men behoorde met een' loop⁶³

 

Den schoonvaêr en den zoon met kracht ter neêr te vellen.⁶⁴

35 verdaedighde; de spelling met ae wijst erop, dat V. 't woord met daet verbond; vergel. Walch, Var. Pal. 37.

36 hier boven: bovendien nog.

39 dees; zeker wel: Andromeda; Lat.: ‘die prijs’; in ieder geval is met ze Andr. bedoeld, daar prys bij V. regelmatig mann. is; 'n uitzondering voor de pronomin. aanduiding proza-En., V, r. 385: den prijs, wienze...

40 billyk: zoals billik is; die: aan hem die.

42 de bruit en zyn beding: zijn bedongen bruid.

46 ree: reeds.

49 wie; zie V. Helten, I blz. 136; hier vs. 636.

52 tafelkussen: aanligkussen; vgl. tafelbedde, Dl. III, 158:54.

54 vast: al die tijd.

57 de punte, om 't rijm, maar ook reeds Mnl.; vgl. vs. 59, waar Hoogstr. ook de punte drukte, vs. 97 e.e.; punt bij V.o. en vr., maar niet volgens de huidige verdeling; veilighde; voor de tijdsvorm vgl. Bk. VI, vs. 212.

58 Retus, Rhoetus, een aanhanger van Phineus; de naam keert terug voor een Centaur, Bk. XII, vs. 360; ook verschillende andere namen uit deze episode dienen daar, hetzij voor Centauren of voor Lapithen.

59 als tussenzin te lezen.

60 daer: terwijl.

61-62 al 't bruiloftsvolk, voor Lat. vulgus, d.i. de bende van Phineus; V. heeft de verhouding omgekeerd, zoals ook blijkt uit verwaten hoop; vgl. bij vs. 69; verwaten: vermetel, laatdunkend; zie over deze betekenis, naast de andere: ‘vervloekt, gebannen’, Mnl. Wdb. IX, 301; H. op XI, 555.

63 dreef: beweerde, riep; met een' loop: zonder talmen; of: met één loop, d.i. aanloop, aanval.

64 zoon, hier: schoonzoon.

[p. 556]

65

Maer Cefeus daetlyk, toen zich 't feest begon t'ontstellen,⁶⁵

 

Al heimlyk tydigh door eene achterdeur ontvloôn,⁶⁶

 

Riep 't heiligh gastrecht, en gewyde bruiloftsgoôn⁶⁷

 

Tot tuigen van 't gewelt, dat tegens zyn geboden

 

Wert aengestelt. Belloon, de schutsvrou der genooden,

70

Hier tegenwoordigh, dekt den broeder met haer' schilt,^69-70

 

En moedight hem. ook was hier Atis, woest en wilt,

 

In Ganges stroomkristal uit een godin geboren,

 

Genoemt Limnatis, zoo de faem zich recht laet hooren.⁷³

 

Hy telde zestien jaer, was schoon. het feestgewaet

75

Verrykt de schoonheit door optoisel en cieraet.

 

Hy droegh een' purpren rok met gout geboort, een keten

 

Van gout om zynen hals. de mirreboomen zweeten

 

Een' aengenaemen geur, om 's jonglings krollent haer^77-78

 

Te zalven. hy was fix op snelle schichten, maer

80

Noch fixer met den boogh den vyant aen te rannen.

 

Helt Perseus zagh dien knaep den taeien hantboogh spannen,

 

Greep flux een branthout, daer 't noch rookte op 't outerplat,⁸²

 

En klonk hem in 't gezicht 't gebit in twee, bespat

 

De zael met been en bloet, gemengt en uitgespogen.

85

Toen Likabas Sirier, met toegelokene oogen,⁸⁵

 

Den ongeveinsden vrient, genoot, en bloetverwant,⁸⁶

 

En zyn geschonden hooft, in zulk een' droeven stant,

 

Te dootelyk gewont, zagh scheiden uit dit leven,^87-88

 

En wentelende in bloet, den lesten dootsnik geven,

90

Beschreide hy den knaep, en greep in dit rumoer

65 t' ontstellen: in de war te lopen.

66 door eene achterdeur; niet bij Ov.

67 gewyde (heilige) bruiloftsgoôn; Ov.: de goden v.h. gastrecht.

69-70 aengestelt: bedreven; Belloon, krijgsgodin, zuster, of volgens anderen, vrouw van Mars; hier onjuist (door Ov.' Bellica Pallas) voor Minerva, Pallas (1e lez. Minerf); schutsvrou der genooden; niet bij Ov.; maar verkeerdelik door Van L. afgekeurd op grond dat zij hier juist Phineus en zijn ongenoden zou beschermen: de broeder is Perseus, die evenals Pallas van Jupiter was gesproten.

73 Limnatis; zij heet bij Ov. een dochter van (de) Ganges; de naam is in 't hs. herhaaldelik gewijzigd, in deze volgorde: Limniace, Limnate, Limnatis, Limnatie (4-silbig), Limnatis; de veranderingen verklaren zich deels uit de onvastheid der Lat. lezing, deels uit 't metrum: de 2e vershelft luidde eerst: zoo haer de faem laet hooren.

77-78 de mirreboomen zweeten; H.; volgens de wat al te logiese opmerking van Van L. klinkt het, ‘of de boomen nog altijd bezig waren te zweeten’; Ov. zegt enkel: ‘vochtig van mirre’; dat de jonkvrouw Myrrha pas in het 10e Boek in een mirreboom veranderd wordt (H.), hinderde Ov. niet zeer; vgl. overigens reeds Bk. III, vs. 740. De vertaling is met de franse slag gedaan; Ov. spreekt niet van krollent haar, maar van een curvum crinale, d.i. een gebogen haarsieraad, een diadeem.

82 outerplat: de altaartafel.

85 Likabas, Lycabas; zie dezelfde naam Bk. III, vs. 828; en, voor een Centaur, Bk. XII, vs. 394; Sirier, 2 lettergrepen, klemtoon op de 2e; Lat. Assyrius; de vertaling berust op een aant. van Regius (ook bij Schrev.); vgl. nog vs. 170.

86 bloetverwant; voor Lat. iunctissimus, ‘innig verbonden’.

87-88 en zyn geschonden hooft, vormt 'n hendiadys met bloetverwant; met in plaats van en, gelijk Van Lennep wilde, had Vondel oorspr. geschreven, maar gewijzigd, wschl. wegens met in vs. 85, dat zelf pas in 4e lez. definitief is geworden; te dootelyk, was eerst en dootelyk; deze wijziging vloeide voort uit de juistgenoemde van met in en, maar ze was niet gelukkig, onverschillig of men te als ‘al te’, dan wel als ‘zeer’ opvat.

[p. 557]

 

Den opgespannen boogh van Atis, op den vloer

 

Te deerlyk uitgestrekt, en zeght: waer zyn de helden?⁹²

 

Nu is 't uw beurt met my. nu zultge dit ontgelden,

 

En u niet langer in des jonglings droeve doot

95

Verheugen, die u min tot lof gedyt, dan snoot

 

Tot laster en verwyt. het woort was naeu gesproken,⁹⁶

 

Of't snorrend punt bleef, mits helt Perseus lagh gedoken,⁹⁷

 

In zynen wyden rok vast hangen. Perseus, ras⁹⁸

 

En vaerdigh, dryft hierop den wreeden Likabas⁹⁹

100

De kromme sabel, met Meduzaes bloet bestreeken,

 

Manhaftigh in de borst, waerom hy, dootsch bezweeken,

 

En flaeu, en stervende, in zoo groot een nachtverdriet¹⁰²

 

Benevelt en bezwalkt, naer Atis ommeziet,¹⁰³

 

Op wien hy jammerlyk het hooft leght, daerze vielen,

105

En vaeren met dien troost, als reisgenoots, ter zielen.¹⁰⁵

 

Hier sneuvlen op den vloer in bloet, dat t'zamenron,¹⁰⁶

 

Sieensche Forbas, zoon en telgh van Metion,¹⁰⁷

 

Amfimedon met een, uit Libiaensche zanden,

 

Beide even fors en stout om andren aen te randen.¹⁰⁹

110

d'Een kryght den degen door den strot al t'onverwacht,

 

En d'ander in de rib geduwt met volle kracht.

 

Toen Eritus, de zoon van Aktor, met zyn breede

 

En blinkende oorloghsbyl, heel bits en scherp van snede,¹¹³

 

Hier aenquam, ging de helt hem met geen zwaert te keer,¹¹⁴

115

Maer greep een' beker, groot en zwaer, tot hantgeweer,¹¹⁵

 

Een' beker, kunstigh met kleen beeldewerk gedreven,

 

En dreef, met allebey de handen opgeheven,

 

Hem voor het voorhooft, dat hy, flaeu en zonder moedt,¹¹⁸

 

Heentuimelde op den rug, in 't uitgebraekte bloet.

120

Hy velt Polidemon, Semiramis bestaende,¹²⁰

 

Kaukaeschen Abaris, Liceet, eer 't iemant waende,

 

Sperchions eigen zoon, ook Elix, Flegias,¹²²

 

En Klitus mede, en stapt op eenen hoogen tas¹²³

 

Van dooden. Fineus, die hier onder vyants oogen

92 uitgestrekt, bij Atis.

96 laster: schande.

97 mits: daar.

98 vast: intussen, toen (d.i. zonder vervolgens verder door te dringen).

99 wreeden: gruwzame.

102 nachtverdriet, van de doodsnacht.

103 bezwalkt: omduisterd.

105 met dien troost, nl. van het gezamenlik sterven; vaeren, bij Ov. alleen van Lycabas; Athis was reeds eerder dood (vs. 89); ter zielen; met de oude betekenis der uitdrukking: te der zielen, ‘naar de verblijfplaats der afgestorvenen’; vgl. Bk. I, vs. 711: ter ziele zonk; hier vs. 262.

106 t'zamenron: tot een plas bijeenvloeide.

107 Sieensche, van Syene, een Egyptiese stad, bij de grens van Ethiopië gelegen.

109 fors: strijdbaar.

113 bits: (bijtend) snijdend.

114 aenquam: aan kwam zetten.

115 beker; voor cratera, een mengvat.

118 flaeu: machteloos.

120 Polidemon, met de klemtoon verkeerdelik op de i; bestaende: verwant aan, uit 't geslacht van.

122 Sperchions zoon, d.i. Licetus.

123 tas: stapel; over dit woord en het ww. tassen H. en Van Lelyv.; volgens H.; heeft het ‘tegenwoordig iets dat naar de Oudheid zweemt’.

[p. 558]

125

Niet treên durf, schiet een' schicht, die by geval gevlogen¹²⁵

 

Juist Idas treft, die by geen schult den stryt ontgelt,

 

En geene zyde koos. dees zagh, ter neêr gevelt,

 

Heel nors naer Fineus om, en sprak: nu ik, gedwongen

 

Door u, ook zyde kies, gevoel van my besprongen

130

Wien gy ten vyant terght. boet met uw wonde en smart^129-30

 

Myn dootwonde, en het bloet onschuldigh aengesart.

 

Zoo sprak hy, wou den schicht, getrokken uit de wonde,

 

Hem tornen naer het hooft: maer 't hart bezweek. hy konde¹³³

 

Door 't storten van zyn bloet niet langer, en viel neêr.

135

Hier trof Klimeen Odyt, den treffelyxten heer¹³⁵

 

Naest Cefeus in het ryk. toen most Protenor sneven¹³⁶

 

Door Hipseus. Linceüs holp flux Hipseus mede om 't leven.¹³⁷

 

In dit krakkeel was d'oude Emation, oprecht¹³⁸

 

En recht godtvruchtigh, wien de jaeren het gevecht¹³⁹

140

Verboden, dies hy met de tong alleen most stryden.

 

Hy vloekte 't goddeloos gevecht van wederzyden.

 

De felle Kromis maeit den ouden kouden man,¹⁴²

 

Die siddrende 't altaer ter noot omhelzen kan,

 

Het hooft af, dat het op 't altaer ter neder storte,

145

Daer vloekt de tong hem noch, die zyne dagen korte,¹⁴⁵

 

Terwyl het gaepend hooft den geest geeft in den brant.

 

Nu velde Fineus twee gebroeders, op de want¹⁴⁷

 

Geoefent, Broteas en Ammon, noit verwonnen,¹⁴⁸

 

Zoo zwaerden door de want de neêrlaegh krygen konnen.^148-49

150

Hy velde ook Amikus, aen Ceres dienst verlooft,¹⁵⁰

125 by geval: in 't wild, buiten zijn baan.

129-30 gevoel enz.: ervaar, door mij besprongen, wie gij u tegen zijn wil tot vijand hebt gemaakt.

133 tornen: met kracht werpen; vgl. Eneas IX, vs. 672: met eenen torn gevelt; En., XI, vs. 786: den eersten torn uitstaen; ib. XII, 781: dry in eenen torn (vellen); uit ‘snede, scheur’ zal de betekenis ‘aanval’ e.d. ontstaan zijn; vgl. torrenen, tarnen bij Bredero (Kluchten, uitg. Rijnbach; na 't gat-: ‘te lijf gaan’); bij Hooft torn, ‘aanval’, tornen (Uitlegk. Wdb.; ook: ‘verscheuren, rukken’, Oudemans Tk. Wdb. op Hooft); niet uitgesloten is vermenging met een ander tornen, oorspr. ‘keren’, waarover zie Wdb. N.T. op optornen; Lat. remissurus: ‘op 't punt terug te slingeren’; ofschoon aan ‘terugslingeren’ hier niet moet worden gedacht.

135 Odyt: (H)odites.

136 naest: onmiddellik na.

137 Linceüs: Perseus; zie Tekstkritiek; holp; H. oordeelde holp ‘beter dan hielp, gelijk men nu schrijft’.

138 was: bevond zich; oprecht: rechtschapen.

139 godtvruchtigh, in letterl. zin: de goden vrezend (timidus deorum).

142 Kromis: Chromis; Bk. XII, vs. 430 Chromis (een centaur).

145 Vgl. Bk. VI, vs. 756-vgl.; Bk. XI, vs. 71-vlg.

147 want: vechthandschoen.

148 Broteas; Bk. XII, vs. 350 (Brotean) als naam van een der Lapithen; de caestus was eigl. een lederen riem, met ijzeren of loden knopen voorzien, waarmee de vuistvechters hun handen omwikkelden.

148-49 noit verwonnen enz.; d.i. alleen voor 't zwaard moesten zij met dit wapen wijken; konnen is tegenw. tijd, hoewel de verl. tijd hier heter zou passen.

150 Amikus, bij verschrijving voor Ampikus, gelijk Vondel eerder geschreven had; zijn allereerste lezing was Alfitus, naar een Lat. variant.

[p. 559]

 

Met zynen witten bant gevlochten om het hooft.¹⁵¹

 

Iäpets zoon, die niet geoefent in krakkeelen,¹⁵²

 

Gewoon op zyne lier, een vredetuigh, te speelen,

 

Nu bezigh hier 't gehoor te streelen van dit paer,

155

Stont niemant in den wegh, en tokkelde de snaer

 

Met zyne citerpen. ga heene uit deze feesten,¹⁵⁶

 

Schimpt Pettalus, volent het bruitsliet by de geesten

 

Des afgronts. hierop dreef hy 't spits ter slinke zy

 

Hem door den slaep van 't hooft, zoo schrikkelyk, dat hy

160

Ter aerde stervende bedrukt de snaeren streelde,

 

Met styve vingren by geval een klaeghliet speelde.^160-61

 

Likormas, fors van aert, kon zonder wraek en rou¹⁶²

 

Niet aenzien dat men dus een' speelman martlen zou.

 

Hy rukte van den post met kracht ter rechte zyde¹⁶⁴

165

Een' boom af, dreef Pettael, die Perseus eer benyde,¹⁶⁵

 

Zoo hardt op 't bekkeneel van boven, dat het kraekt,¹⁶⁶

 

En hy, gelyk een os, voor zyne star geraekt,¹⁶⁷

 

Ter aerde nederploft. toen komt met sterke handen

 

Cinifsche Pelates den slinken post aenranden,¹⁶⁹

170

En wrikt: maer Koritus Marmarianer hecht¹⁷⁰

 

De rechtehant terstont met eenen pyl, die recht

 

Zyn' gang ging, dat de hant aen eenen post bleef hangen:¹⁷²

 

En Abas stak hem, daer hy vast stont, als gevangen,¹⁷³

 

Den degen in de zy: waerom hy, hangende aen

175

Den post met zyne hant, den geest gaf. onder 't slaen

 

Rolt Melaneus om ver, die 't heir der Perseanen

 

Met grooten yver volght. de rykste in weide en graenen,^176-77

 

Een Nazamoner, die lantrykste Dorilas¹⁷⁸

151 witten bant; priesterdracht; vgl. Bk. XIII, vs. 910-vlg.

152 Iäpets zoon, die; de bijzin loopt niet af, als gevolg van wijzigingen in de vertaling; vgl. H.; Iäpets zoon, naar de lezing Iapetide, i.p.v. de aangenomene: Lampetide.

156 citerpen; vgl. vs. 461 cyterveder.

160-61 ter aerde stervende; gewijzigd uit ter aerde sneuvelt; beide vss. zijn in deze vorm eerst na herhaalde wijziging tot stand gekomen; een gevolg daarvan is het tekort aan samenhang: immers dat hij ‘de snaeren streelde’ kan geen gevolg zijn van de toegebrachte wonde; misschien wilde V. 't redden met bedrukt (in dat geval met klemtoon te lezen), dat pas na 2 maal geschrapt te zijn, definitief werd; by geval, voor Lat. casu, opgevat in de zin van ‘toevallig’: het was toevallig juist een klaaglied (en dus passend bij de omstandigheid), dat hij nog aansloeg. Ongeveer aldus verstaat ook Ehwald het Latijn; anderen vertalen casu: ‘in 't vallen’; zo Valentyn, en ook V. oorspr.: En speelde een klaeghliet, daer het hooft zich nederleide; vgl. Farn.

162 fors: strijdlustig, onstuimig.

164 post: deurpost; ter rechte zyde; vgl. voor de buiging vs. 672.

165 boom: sluitboom.

166 bekkeneel; onjuist voor cervix ‘nek’.

167 star: voorhoofd; vgl. Dl. II, 341: 7; III, 244: 1293.

169 Cinifsche, van Cinyps, een rivier-, en streeknaam in Libye; Pelates, Bk. XII, vs. 339, de naam van een Lapieth; bij V. echter Belates.

170 en wrikt; echter, bij Ov., niet aan de post, maar wederom aan de sluitboom; Marmarianer, van Marmarica, een streek aan de Nd. kust van Afrika; vgl. vs. 85.

172 eenen post, is vreemd, en dan ook uit den post ontstaan in verband met andere wijzigingen.

173 daer: waar, terwijl hij daar.

176-77 Melaneus, de zwarte; Perseanen: aanhangers van Perseus; die 't heir.... volght, voor: castra secutus, wat hier niet meer betekent dan: ‘de zijde houdend van’.

178 De Nasamonen, een volk Zl. van Cyrenaïca in Nd. Afrika.

[p. 560]

 

Wert door zyne eechenis getroffen, dat de plas¹⁷⁹

180

Van bloet ter dootquetsuure al schuimende uit quam springen.¹⁸⁰

 

Alcioneus van Baktre, een wreedaert, niet te dwingen,¹⁸¹

 

Die hem neêrvellende den dootsnik geven ziet,¹⁸²

 

En d'oogen in het hooft verdraeien: nu geniet

 

Gy, sprak hy, van uw graen en uitgestrekte landen¹⁸⁴

185

Niet meer dan 't lichaem dekt. hiermede scheit hy van den¹⁸⁵

 

Verslagen dooden: en helt Perseus rukt terstont

 

Den schicht ter wonde uit, en treft boven zynen mont

 

Alcioneus recht op den neus met kracht van voren,

 

En 't snorrend punt komt vlug door zynen nek te booren,

190

Steekt voor en achter uit. de helt vervolght zyn' spoet,¹⁹⁰

 

Velt Klanis, Klitius, twee broêrs, een moeders bloet,

 

Doch ongelyk gewont: want d'arm met moedt gesteven,

 

Heeft Klitius de schacht van esschen toegedreven,

 

Door bey de heupen heene, en Klanis byt de speer

195

Met zynen bitsen tant, en stort ter aerde neêr.

 

Hier sneuvlen Celadon Mindezer, de getrouwe,¹⁹⁶

 

En Astreus, zoone van een Palestynsche vrouwe.

 

De naem des vaders schuilt. Etion bleef'er me,

 

Die, loos op wichlery, getroffen hier ter ste,¹⁹⁹

200

Zich vint bedrogen in zyn vogelwichleryen.

 

Toaktes, schiltknaep van den koning, heet in 't stryen,

 

Bleef hier verslagen, en Agirt, om vaderslaght^196-202

 

Verlastert, en gevloekt. de doôn hier omgebraght

 

Zyn min dan levenden. het raetslot van hun allen^203-204

205

Stont vast dat Perseus, daer hy stont, most nedervallen.

 

Al 't vloekverwantschap houdt gestreng uit haet en nyt²⁰⁶

 

De zy, die tegens recht verdienste en voorwaerd stryt.²⁰⁷

 

De schoonvaêr, schoonmoêr, bruit en 't hof houdt Perseus zyde

 

Vergeefs, en huilt en kermt. de galm rolt door de wyde

210

Gewelfde bruiloftszael. 't geklikklak van het stael

 

En schor gerammel van de wapens vult de zael.

 

Het jammeren, gesteen, en schreien der gewonden

179 eechenis: lies.

180 dootquetsuure; Ov. ‘doodelik is die plek’.

181 Baktre: Bactra, hoofdstad van Bactriana in Perzië; wreedaert enz., toevoeging van V.; vgl. vs. 99.

182 neêrvellende, bij die.

184 sprak hy; opmerkelike hervatting v.h. subjekt.

185 van den: landen; over zulke en andere ongewone rijmen bij V. e.a. H. en Bi.

190 spoet: voorspoed, geluk.

196 Mindezer, van Mendes, een stad in de Nijldelta; de getrouwe, een toevoeging van V., eerst het gevolg van een korrektie in de vertaling.

199 loos: scherp, schrander.

196-202 De hier genoemden zijn ook aanhangers van Phineus.

203-204 verlastert: te kwader faam bekend; met andere bet. staat verlasteren Bk. III, vs. 941; 1e lez.: verlastert, en berucht; de doôn.... levenden: er bleven nog talrijker aanvallers over; Lat. plus exhausto superest: ‘meer dan het volbrachte blijft er te doen over’.

206 vloekverwantschap: de saamgezworenen; vgl. vloek, Bk. I, vs. 286; gestreng: onverwrikbaar.

207 zy: zijde, partij; recht, znw.; voorwaerd, het beding van vs. 42; Ov.: ‘tegen de verdienste (van Perseus) en het gegeven woord (van Cepheus)’.

[p. 561]

 

Verdooven hunne stem. Belloon verft ongebonden

 

De kamers met veel bloets, en mengelt zich van 't een²¹⁴

215

In 't andere gevecht. helt Perseus, hier alleen

 

Omringt van Fineus, en zoo veele aenhangelingen,

 

Ziet zynen vyant, die hem vreeslyk wil bespringen,

 

Daer dus afgrysselyk en dapper wort gestreên.

 

Het hagelt pylen, buy op buy, als hagelsteen.

220

De schichten vliegen van ter zyde, en ook van vooren,

 

Langs bruiloftsfakkels en de tafel om zyne ooren.^220-21

 

Helt Perseus zet zich aen een' dikken hofpilaer

 

Met zynen rugge schrap, en scheutvry voor gevaer²²³

 

Van schichten, om 't gewelt der vyanden te keeren,

225

En houtze moedigh staende: al d'andre, om hem te deeren,

 

Genaeken vast, ter rechte en ook ter slinke hant,

 

Etemon Nabateer, Chaonsche Molp, gekant²²⁷

 

Van wederzy. gelyk uit twee verscheide wegen

 

De tiger in een dal, van hongers noot verlegen,²²⁹

230

Twee kudden loeien hoort, met jammerlyk geschal,

 

Noch twyfelt welke hy van beide aanranden zal,

 

Verhit omze alle beide en teffens aen te tasten:

 

Zoo twyfelt Perseus wien hy eerst van deze gasten²³³

 

Toevaeren wil ter rechte of aen de slinke zy.

235

Hy treft eerst Molpeus been, en laet hem vrank en vry²³⁵

 

Ontslippen, aengezien Etemon niet wil wachten,

 

Maer dingt naer Perseus hals, en treft met domme krachten²³⁷

 

Den kant des hofpilaers, daer 't zwaert aen stukken springt,

 

En wont hem in de keel niet dootlyk. Perseus dringt²³⁹

240

Den degen hem in 't lyf, die sidderende d'armen

 

Noch vruchtloos uitsteekt, of de helt zich woude ontfermen.

 

Maer Perseus sprak, toen voor de menighte en 't gewelt²⁴²

 

De deught bezweek: dewylge u zoo geweldigh stelt²⁴³

 

Om my te praemen, dwingt de noot my hulp te zoeken

245

By myn Meduze. keert uwe oogen van dees hoeken,²⁴⁵

 

En draeit uw aengezicht, gy die myn vrienden zyt.

 

Hy haelt, zoo spreekende in het barnen van den stryt,

214 kamers, voor penates, de huisgoden.

220-21 Ov.: ‘.... langs zijn beide zijden en voorbij zijn ogen en oren’.

223 scheutvry, nl. van achter.

227 Nabateer (3 lettergr.); vgl. Bk. I, vs. 75; Chaonsche Molp: Molpeus (vs. 227) uit Chaonia, zoals een stad in Syrië heette; wellicht beter: de Choaniër (bij Plinius een volk in de buurt der Nabatheërs).

229 verlegen: benard. Bij Ov. bevinden zich de kudden in twee tegenover elkaar gelegen dalen.

233 gasten, hier mogelik in de tans gangbare opvatting; vgl. echter Bk. I, vs. 769, Bk. II, vs. 908, Bk. III, vs. 768.

235 vrank en vry: vrij; vgl. in gelijke opvatting vry en vrank, Bk. II, vs. 207.

237 dingt naer P. hals; vgl. Dl. II, 708: 1446; en ib. 748: 2261; met domme krachten: met plomp geweld.

239 hem, nl. Ethemon zelf.

242 de menighte en 't gewelt: de overmacht.

243 deught: dapperheid.

245 myn Meduze; 1e lez. mynen vyant, Lat. ab hoste, d.i. ‘bij mijn (vroegere) vijandin’; van dees hoeken: hiervandaan; vgl. Dl. II, 609: 1599 wt Plutoos hoecken.

[p. 562]

 

Meduze voor den dagh. een Teskelus byzonder²⁴⁸

 

Riep: zoek een slechthooft, dat vervaert is voor uw wonder:²⁴⁹

250

En toen dees met zyn hant den helt een' schicht naer 't lyf

 

Wou schieten, bleef hy flux in 't mikken kout en styf,²⁵¹

 

Gelyk een marmerbeelt. na hem stont Ampix vaerdigh,

 

Om Linceus zoon, een' helt, grootmoedigh en eêlaerdigh,²⁵³

 

Te raeken, maer de hant verstyfde als steen alree,

255

En kon zich 't minste niet eens reppen. Nileus me

 

[Die zich een' zoon des Nyls opveilende, en te krachtigh²⁵⁶

 

De zeven monden van den Nylstroom trots en prachtigh

 

Half zilver, hallef gout, en kunstigh gegraveert,²⁵⁸

 

In zynen beuklaer voert,] riep: Perseus, eerge u deert,

260

Let op den adel en den stam, waeruit wy sproten.²⁶⁰

 

Gy mooght u troosten, dat gy sneuvelt door een grooten

 

Manhaftigen, en met dien roem ter zielen zweeft.

 

Zoo spreekend staet hy stom, mits hem de stem begeeft.

 

Gy zout gelooven dat dees gaepende ook wil spreeken,²⁶⁴

265

Hoewel de tong bezwykt. dien smaet wil Erix wreeken,²⁶⁵

 

En graeutze toe: uw laf en suffende gemoet,²⁶⁶

 

Maer niet het slangryk hooft is oorzaek dat uw bloet

 

En leên verstyvende, zich langer niet beweegen.

 

Valt aen met my, en hout met uwen blanken degen

270

Dien tovervechter neêr. toen trok hy op hem aen:

 

Maer daetlyk hielt de gront de beide voeten staen,

 

Hem styf en stom, als een geharnast beelt van marmer.

 

Deze alle quamen om, en vonden geen' beschermer,

 

By hun verdiende schult: maer Perseus had noch een'²⁷⁴

275

Trouwant Akonteus, die al vechtende ook in steen

 

Verstremde, toen hy 't hooft met adderen behangen

 

Aanschoude. Astiages, van misverstant bevangen,

 

Noch meenende dat dees noch leefde, nam zyn zwaert²⁷⁸

 

En klonk het op den steen. Astiages veraert,²⁷⁹

280

En houdt verwonderende alleen den schyn van 't leven,²⁸⁰

248 een: 'n zekere.

249 slechthooft, vgl. Bk. I, vs. 920.

251 flux: aanstonds.

253 grootmoedigh: dapper, manhaftig.

256 zich opveilende: zich uitgevend voor; krachtigh: blufferig; vgl. Eneas, V 652 te kraftigh; Wdb. N.T. VIII 61.

258 half.... hallef; deze wisseling behaagde niet aan H.; bij Bi. een verdediging in het algemeen van deze, door hem scheva genoemde ‘smeltende overgang’.

260 wy: ik; Lat. nostrae gentis.

264 ‘dat deze die daar met zijn mond open staat, ook spréken wil’; deze kan ook zelfst. zijn: gaepende: terwijl hij gaapt; vgl. vs. 280.

265 hoewel enz.; meer eigenaardig Ov.: ‘de mond liet geen woorden meer passeren’.

266 suffende: vreesachtig.

274 noch een' (één); noch terecht niet bij Ov. (vgl. vs. 246); deze Aconteus trof dus ónverdiend hetzelfde lot.

278 noch meenende; beter en meenende. H.

279 veraert: verandert van aard, wordt veranderd.

280 verwonderende: zich v. (als in vs. 281); vgl. Bk. III, vs. 875; Ov.: ‘en op het marmeren gelaat blijft de uitdrukking van verbazing’.

[p. 563]

 

Dat zich verwondert, en in marmer staet gedreven.

 

Het valt te lange hier te noemen hooft voor hooft.²⁸²

 

Tweehondert was 't getal, dat van verstant berooft,

 

Dien braven Perseus dorst oproerigh wederstreven,^283-84

285

En juist tweehondert sterk door 't slangryk hooft versteven.²⁸⁵

 

Nu roude Fineus het onbillyke gevecht.²⁸⁶

 

Maer och, wat gaet hem aen? hy zagh'er vast en hecht²⁸⁷

 

Verscheide beelden staen, en kende noch de zynen,

 

Noemde elk by hunnen naem, die nog te leven schynen,²⁸⁹

290

En naeu geloovende het geen hy hier ziet staen,

 

In schyn van 't leven, tast hen met de handen aen:

 

Dan och zy waeren steen. nu keert hy droef met kermen

 

Zyne oogen van hun af, en bidt: wil u ontfermen:²⁹³

 

Verschoon ons, Perseus. och gy wint den stryt alleen.

295

Neem uw gedroghten uit onze oogen, eerwe in steen²⁹⁵

 

Verkeeren. neem het hooft vol slangen uit onze oogen,

 

Of wat het zy, dat elk verstomt door zyn vermogen.²⁹⁷

 

De haet noch staetzucht voerde ons aen tot dit gevecht.²⁹⁸

 

Wy vochten om de maeght. zy komt met grooter recht²⁹⁹

300

Door uw verdienste u toe, niet my: want zy verloofde³⁰⁰

 

Zich eerst alleen aen my, die om haer schoonheit sloofde.

 

't Geschil is in den tyt. 'k gevoel nu, my ter straff',³⁰²

 

Myn onrecht: want ik u niet tydigh plaetse gaf.

 

Och allerbraefste helt, laet my'er 't lyf afdraegen,³⁰⁴

305

Behou al 't ander vry. zoo bidt hy neêrgeslagen,

 

En durf niet aenzien dien hy aenspreekt. Perseus zeght:

 

O bloode Fineus, 'k schenke u 't leven tegens recht,³⁰⁷

282 lange, de oude bijw. vorm; H., die hooft voor hooft bijw. opvatte, miste hier een objekt; terecht door Van L. afgewezen.

283-84 Hier (vgl. vs. 274) had noch moeten staan (Lat. restabant).

285 sterk, bij versteven (verl. tijd); vgl. styf en sterk, Bk. III, vs. 756.

286 roude: berouwde, met Fineus als objekt.

287 wat gaet hem aen?: wat staat hem te doen? vgl. Bk. III, vs. 627.

289 noemd' elk by hunnen naem; H.: ‘by ELK behoort zyn’; hij verwijst naar Bk. X, vs. 249, en daartegenover naar Joann. de Boetgez. (‘een beschaafder’, d.i. be-schaafder, ‘werk’) VI 429. Van L. vermoedde er een Latinisme in; 1e lez. En noemde elk by zyn (zyn'?) naem; H.'s vermoeden, dat V. hunnen schreef, omdat hij in 't meerv. doorging, wordt door 't hs. waarschijnliker: de gehele regel was geschreven, voordat de verandering in de 1e helft werd aangebracht; vgl. nog Bi.

293 van hun: veeleer van Medusa.

295 gedroghten, voor monstra, 'n meerv. met ekv.-bet.; V. zal aan de slangen gedacht hebben.

297 wat het zy; Ov. ‘uw Medusa, wie ze dan ook is’.

298 staetzucht: begeerte naar hoge staat, hier bepaaldelik naar 't staatsbewind (regni cupido); ons: mij.

299 wy: ik.

300 want enz.: immers aan mij enz.

302 geschil: verschil (gelijk een eerdere redaktie ook heeft); 1e lezing van vs. 300-302: U toe door uw verdienste, aen my die om haer sloofde, Ten opzicht van den tyt: dewylze zich verloofde, Aen my, haer' bruidegom. De verandering schaadde de helderheid.

304 braef: dapper; lyf: leven (animam).

307 met deze woorden is het vervolg in strijd; Ov. laat Perseus zeggen, dat hij door geen zwaard zal worden getroffen. H.

[p. 564]

 

En 't is een groot geschenk voor een' versuften blooden.³⁰⁸

 

Laet vaeren alle vrees: geen sabel zal u dooden:

310

Maer in myn schoonvaêrs hof blyftge eeuwigh schelms en snoot

 

Een erfgedachtenis voor myne bedgenoot.^310-11

 

Hy keert Meduzes hooft naer Fineus, in het ende

 

Dus spreekend derwaert dees 't gezicht al bevend wende,^312-13

 

En 't hooft al schrikkende verdraeien woude, maer

315

De hals stont styf, 't gezicht versaeght en vol misbaer.³¹⁵

 

De traenen worden steen. het aenzicht stont bezweeken³¹⁶

 

In marmersteen gedrukt. de hant houdt aen met smeeken.

 

Helt Perseus triomfeert met zyne gemaelin,

 

En trekt naer Argos toe, en vaders vesten in,

320

Om 't schendigh ongelyk van zyne onnoosle moeder

 

Aen dwinglant Pretus streng te wreeken, die den broeder

 

Akrys zoo godeloos ten troon hadde uitgejaeght,^319-22

 

En 't koningkryk bezat. maer die oprechten plaeght

 

Kan zich met onrecht en gewelt geensins verweeren³²⁴

325

Voor Perseus slangryk hooft, gewoon te triomfeeren.

 

De dapperheit des helts, in zoo veel zwaericheên

 

Gebleeken, noch de straf by menighten geleên,³²⁷

 

Vermurwt geen' Polidekt, den kleenen heer van 't eilant³²⁸

 

Serifus, die te trots helt Perseus, ieders heilant,³²⁹

330

Noch onverzoenbaer, en onbillyk schent en haet,

 

En dryft dat Perseus kracht niet zy dan logenpraet,

308 versuften; vgl. vs. 266.

310-11 Bij Ov. is de eeuwigdurendheid van 't gedenkteken (: ‘ja zelfs, ik zal [u] een eeuwigdurend gedenkteken schenken’) afgescheiden van de troost, die Andromeda daaruit zal puren; schelms en snoot is een, niet passende, toevoeging van V.

312-13 dus spreekend, bij hy keert, waarop het in de 1e lez. ook volgde; bovendien had deze 'n komma na spreekend; derwaert: (in de richting) waarheen.

315 versaeght: met een (blijvende) uitdrukking van vrees.

316 bezweeken: zonder zijn vroegere trotsheid? (supplex, ‘smekend’; misschien ook: obnoxia: ‘deemoedig’).

319-22 vaders vesten, onjuist voor patrios muros: ‘de stad zijner vaderen’; immers Perseus was een zoon van Jupiter (Bk. IV, vs. 836); zijn moeder Danaë was een dochter van Acrisius, koning v. Argos; 't schendigh ongelyk trof Perseus' onnoosle moeder slechts onrechtstreeks, maar rechtstreeks Acrisius, de broeder (vs. 321) van Pretus en grootvader v. Perseus; 't Lat. parentis, door V. in 1e lez. met vader, daarna met moeder vertaald, en in 't algemeen ‘verwant’ betekenend, staat hier voor ‘grootvader’. De juiste opvatting bij Pontanus, Farn.; V. volgde, altans bij zijn laatste redactie, een lezing immeritae i.p.v. immeriti parentis, door N. Heinsius uit Naugerius geput, en van Danaë te verstaan, ‘omdat het op de vader, Jupiter, niet kan doelen’. Daarom ook: onnoosle voor immeritae (-i) i.p.v. ‘die het niet verdiend had (aan Pers.); vgl. aant. bij vs. 328.

324 onrecht, ziet op 't onrechtmatig vermeesteren van Acrisius' burcht.

327 straf, voor mala: ‘euvelen, lijden’.

328 Polidekt: Polydectes, vorst van het Cycladen-eilandje Seriphus. Een orakel had aan Acrisius voorspeld, dat wanneer Danaë een zoon zou ter wereld brengen, deze hem zou doden. Daarom geeft hij beide in een houten kist aan de golven prijs; zij spoelen aan op Seriphus, en worden opgenomen door Polydectes, die later, ten einde zich vrijer met Danaë te kunnen occuperen, Perseus uitzendt op de levensgevaarlike Medusa-onderneming, kwansuis omdat hij 't Medusa-hoofd als bruidsgeschenk aan Hippodamia had toegedacht; kleenen heer, voor: ‘heer van 't kleine Seriphus’ (parvae als parve verlezen; of eerder heeft V. kleen bij heer overgebracht, omdat hij het in de versmaat bij eylant niet kon plaatsen; de zin is prakties dezelfde).

329 heilant: heilbrenger, redder (t. opzichte van wie in nood verkeerde, als Andromeda; overigens waren er tot nog toe meer sláchtoffers; niet bij Ov.); vgl. voor dit gebruik van het woord bv. Dl. II, 798: 830 's rijex heyland; Dl. III, 127: 10 heyland hunner smarte (voor: Hercules).

[p. 565]

 

En noit Meduze voor zyn sabel zich most buigen.

 

De helt sprak: laet de daet uw logens overtuigen.

 

Dat ieder wie my kent terstont zyne oogen dekk'.

335

Zoo spreekend wort het hooft des konings en de nek³³⁵

 

In bloedeloozen steen verkeert door 't hooft, vol slangen.⁺

 

De strytbre Pallas was dus lang om hoogh de gangen

 

Van haeren broeder, 't zaet der goude regenvlaegh,³³⁸

 

Gevolght: nu lietze hem, na Fineus nederlaegh,³³⁹

340

In kleen Serife, en in een holle wolk gestegen,

 

Zweeft Citnus en Giaer, ter rechte hant gelegen,³⁴¹

 

Voorby, en kiest eensgangs, noit ommevliegens moe,³⁴²

 

De reisbaen overzee, heel kort naer Tebe toe,

 

En komt aen Helikon, den maeghdebergh geheeten.³⁴⁴

345

Daer houdtze stant, en spreekt haer zusters, hier gezeten,³⁴⁵

 

En uitgeleert in kunst en weetenschappen, aen:³⁴⁶

 

De faem der nieuwe bronne, ontsprongen door het slaen

 

Der hengstehoeve, van Meduzaes bloet gesproten,³⁴⁸

 

Quam ons ter ooren. ik belust, koome aengeschoten

350

Om deze bron te zien. ik zagh dit vliegent paert

 

Eer steigeren, en uit Meduzaes bloet gebaert.³⁵¹

 

Uranie antwoort: 't zy wat reên u hebb' gedreven³⁵²

 

Om, o godin, te zien dees huizen, hoogh verheven;³⁵³

 

Gy zyt van ganscher harte ons allen wellekoom.

355

't Gerucht, alom gespreit, is geen verzierde droom.³⁵⁵

 

Pegaes is oirzaek van dees bron: met eenen leide

 

Zy Pallas, daer de stroom des waters zich verspreide,⁺

 

Verwondert staende voor dees hoefbron, als kristal.

 

Zy liet van dezen bergh haere oogen overal

360

Gaen weiden, in aeloude en vrolyke bosschaedjen,

 

En berghspelonken, dicht van groene boompluimaedjen

 

Beschaduwt, en met kruit en bloemen gestoffeert.

 

Zy schat den maeghdenrey, die zang en spel hanteert,³⁶³

335 zoo spreekend: terwijl P. zo sprak (een absol. constructie zonder uitgedrukt onderwerp).

+ [Randschrift:] Polidekt in eenen steen.

338 't zaet der goude regenvlaegh; H.: ‘eene geestige en zeer Poëetische benaaming van Perseus, geboren uit den gouden regen, die Danaë in haaren kerker bedaude’; Ov. Aurigenae: ‘de uit goud geborene’.

339 Fineus; 1e lez. Pretus; 2e: zulk een.

341 Citnus en Giaer: Cythnus en Gyarus, eilanden der Cycladen-groep; voor Citnus eerst: Ciprus, overeenkomstig de lezing der Lat. hss. en van 'n paar zeer oude drukken; reeds door Reg. verworpen; vergelijk bij vers 526; 852.

342 eensgangs, vgl. Bk. II, vs. 208; ommevliegens, niet in de zin van ‘vliegens langs omwegen’, maar van ‘alom vliegen’; vgl. Bk. IV, vs. 1075 omreis.

344 maeghdebergh, nl. van de Muzen.

345 haer zusters, voor Lat. sorores, dat eerder eenvoudig ‘de zusters’ betekent; maar de Muzen hadden, evenals Pallas, Jupiter tot vader; vgl. vs. 365; vs. 367.

346 kunst, niet als meerv.: (kunst en weetenschapp)en; 1e lez.: in kunst, op deze wyze eens aen.

348 Vgl. Bk. IV, vs. 1072; de bron heet daarom Hippocrene, d.i. ‘paerdebron’.

351 Ov.: ‘ik zag het uit M.'s bloed geboren worden’.

352 Uranie: Urania, d.i. hemelse; later, wegens haar naam, Muze der sterrekunde.

353 huizen, voor: domos, ‘woning’.

355 verzierde droom: droom verzinsel.

+ [Randschrift:] De hengstebron.

363 schat: oordeelt, maar tevens: noemt (vocat; uitdrukking geven aan 't oordeel).

[p. 566]

 

Gelukkigh om haer kunst, verblyf en oefeningen,³⁶⁴

365

Dies een der zustren sprak: o strytbre Pallas, gingen

 

Uw zinnen niet zoo hoogh opzweven naer het zwerk,³⁶⁶

 

Wy kozen, zuster, u ten reie in onze kerk.³⁶⁷

 

Gy pryst met groote reên onze oefeninge en stede.³⁶⁸

 

Dit lot is wenschelyk, indienwe slechts in vrede

370

En veiligh zaten: maer de lasteraer van kunst³⁷⁰

 

Acht allen moetwil vry, betoont ons haet, geen gunst.³⁷¹

 

Wy zuivre maeghden hier, gestreelt van alle weelden,

 

Ons allerhande ramp errinren en verbeelden.³⁷³

 

Pireneus, waert gevloekt, zweeft noch voor ons gezicht,

375

En naulyx is myn hart van angst en schrik verlicht.

 

Dees dwinglant durf, met hulp der Traciaensche benden,³⁷⁶

 

't Gewest van Daulis en het ryke Focis schenden,³⁷⁷

 

En zette met gewelt zich in dees ryken neêr.

 

Wy gingen op Parnas ter kerke, ryk van eer.

380

Hy zagh ons heenegaen, en groete ons godtheên, mede³⁸⁰

 

By hem bekent, doch valsch met een geveinsde zede,³⁸¹

 

En riep: o zangrey, houdt, ik bidde u, och houdt stant.

 

Ontschuilt dees regenvlaegh, dit buldrende onweêr [want

 

Het regende] in de schim en schaduw van myn daeken.³⁸⁴

385

De goden schuilden wel, en konden zich vermaeken.³⁸⁵

 

Gedoken onder riet, en lager rieten dak

 

Dan 't myn. wy dus beweeght door hem, die nedrigh sprak,³⁸⁷

 

En om den regen treên ter voorzaele in naer binnen.

 

De wint in 't zuiden wykt den noortwint, die zyn vinnen³⁸⁹

364 oefeningen: bezigheden.

366 Ov.: ‘had niet uw dapperheid u opgevoerd tot grotere daden’ (het krijgsbedrijf nl.).

367 zuster, niet bij Ov.; vgl. bij vs. 345; ten reie: om deel uit te maken van ons koor.

368 met groote reên: zeer terecht.

370 de lasteraer: smader; de, hier in algemene zin.

371 allen moetwil; zie Tekstkrit.; Hoogstr. drukte allen; de lez. van 't hs. is door Van Lelyv. niet opgemerkt; Van Lennep geloofde, ‘dat Vondel alle moetwil schreef even als hij alle man, alle kant enz. zoû schrijven, en daarbij aan een meerv. denkt’; H. wenste: haet voor gunst.

373 errinren en verbeelden, 'n fraaie uitbreiding van V.; Ov.: ‘alles jaagt ons vrees aan’; ramp; H. ziet hier vr. genus, en verwijst daarvoor naar Palam. vs. 153 d'eene of d'andere ramp, wat echter, als zijnde 1e nv., niets bewijst, evenmin als zijn ander citaat, Hsch. XIII, vs. 818 (haer, niet haer', ramp) geheel betrouwbaar is, omdat daar ramp in de plaats van lant is gekomen; ook de vorm allerhande (een oude vr. 2e nv.) bewijst geen vr. genus (V.L. hield ramp hier voor een afgeknot meerv.!); vgl. daarover, en over 't vr. genus van ramp bij V. Hoogstr.-Kluit, waaraan toegevoegd zij, dat het Dl. II, 79: r. 32, 106: 90, 593: 1239, 637: 34 onz. voorkomt; errinren; H. (bij wie een plaats uit Oudaan met erinnéren!)

376 durf schenden, voor Lat. ceperat: ‘had bemachtigd’; daarom als praeteritum te beoordeelen? vgl. Bk. IV, vs. 760-vlg.; Bk. VIII, vs. 1013; in afh. zin V 487-490; ook Bk. VII, 172; voor zette drukt Hoogstr. zetten.

377 Daulis, een stad in het door Thraciërs bewoonde Phocis; vandaar voerde een weg naar de Parnas(s)us.

380 ons, bezitt. vnw.

381 by: aan; bij Ov. heeft dit betrekking op 't noemen van de naam: Mnemonides, d.i. ‘dochters van Mnemosyne’; zede: wijze van doen, voorkomen.

384 het regende: Lat. imber: ‘heftige regen’.

385 zich vermaeken: genoegen vinden.

387 dan 't myn; de vergelijking sluit intussen niet in, dat P.'s woning een nederig verblijf zou zijn.

389 de wint in 't zuiden; vgl. bij Bk. I, vs. 81; zyn vinnen: leden; vgl. H., en bepaaldelik Stoett, Sprkw.⁴, II 415.

[p. 567]

390

Heel grimmigh van zich steekt, en meer en meer gestyft,

 

De donkre wolken aen 't gewest der lucht verdryft,

 

Den hemel opklaert. wy staen reede te vertrekken,³⁹²

 

De schelm Pireneus sluit de poorten en de hekken,

 

Wil ons schoffeeren, dies wy, vliegende uit zyn hant,⁺³⁹⁴

395

Ons mosten redden. hy hiel op zyn hoftin stant,³⁹⁵

 

Gereet te volgen, en riep toornigh en verbolgen:

 

Vlieght heene waer 't u lust, ik zal uw luchtstreek volgen,³⁹⁷

 

En springt krankzinnigh uit den trans, daer hy op leunt,³⁹⁸

 

Het bekkeneel aen twee, dat d'aerde schud en dreunt,

400

En 't godelooze bloet den gront rondom bemaelde.

 

Zoo sprak Uranie, en na datze dit verhaelde⁴⁰¹

 

Hoort Pallas een gesnor van vleuglen in de lucht⁴⁰²

 

Uit hooge boomen, een geheele vogelvlught

 

Haer groeten, en zy vraeght hoe deze, als menschen, spreeken.⁴⁰⁴

405

Het was een negental van aextren, die hier streeken,⁺

 

En snaterbekkende dus jammeren van druk,

 

Beklaegende dit droef en deerlyk ongeluk,

 

Het welk haer overquam. Uranie in 't byzonder

 

Berechte Pallas, die het aenhoorde als een wonder:

410

Dit wuft gezelschap, lest in zangstryt overheert,⁴¹⁰

 

Verkeerde in voglen. een Piërus, hoogh ge-eert⁴¹¹

 

En lantryk binnen Pelle in Grieken, was de vader.⁴¹²

 

Peoniaensche Euip de moeder brogt te gader⁴¹³

 

Dees negen zusters voort, na datze in arbeit zat,⁴¹⁴

415

En negenmael Lucyn om haer verlossing badt⁴¹⁵

 

En uitkomst. deze vlugt van negen zustren boogen⁴¹⁶

392 reede: vgl. kampreede, Bk. VI, vs. 334.

+ [Randschrift:] Pirenus heilighschennis. Zanggodinnen in vogels.

394 vliegende; Lat. sumptis alis: ‘na onze vleugels aangelegd te hebben’.

395 hoftin: het gekanteelde dak van zijn vorstelike woning, blijkens 't vervolg van een toren ervan.

397 luchtstreek; streek: koers; vgl. Bk. II, vs. 221.

398 trans, eigl. torenverdieping (vgl. Dl. I, 509: 87), omgang; Lat. e summo culmine turris: ‘boven van de torentop’ (Farn.); daer hy op leunt: H. zag liever: waerop hy leunt, hetgeen V. oorspr. nagenoeg geschreven heeft: waerop hy steunt; vgl. nog Bi., die, de poëzie met haar klemtoon-eisen daargelaten, ‘het samensjorren van de pronomina op, van, in en al dergelijke, met waar en daar, tot één woord geene schoonheid [acht] gelijk men zich inbeeldt’.

401 na datze.... verhaelde; vgl. voor deze constr. vs. 414-vlg.

402 gesnor; tegen H., die meent dat snorren hier en elders (zo Bk. IV, vs. 850) voor ‘vliegen’ staat, wijst V.L. terecht op het geluids-element (gonzen, gonzend doorklieven e.d.); hier: geraas, geklapper.

404 De vertaling van suspicit: Minerve ziet om hoogh is in de definitieve lezing vervallen.

+ [Randschrift:] Piërides in aexters.

410 wuft: beweeglik.

411 Piërus, met onjuiste klemtoon; vgl. vs. 120; H. wenste: in vogelen een Piërus ge-eert; aldus bij Hoogstr. Piërides is elders een naam voor de Musen zelf.

412 Pella, stad in Macedonië.

413 Peonia, landschap in 't N. van Macedonië; Euip: Euippe; te gader, tezamen met wat volgt, wekt de indruk, dat de negen zusters tegelijk geboren werden; Ov. zegt 't uitdrukkelik anders; te gader dus: alle.

414 arbeit: barensnood. Versta: nadat ze, in barensnood zijnde, enz.

415 Lucyn: Lucina, (de aan 't licht brengende), de geboortegodin, bijnaam van Juno, en ook van Diana.

416 boogen: roemen; over dit door hem afgekeurde woord een uitvoerig vertoog bij H., uitgebreid door Van Lelyv., die bij deze gelegenheid van de Teuthonista gewaagt en de wens uitspreekt, ‘dat een of ander Taalkenner de moeite geliefde te nemen, ons van dit Boek eene nieuwe en nauwkeurige uitgave te bezorgen’; Lat. intumuit, d.i. ‘zwol op’ (de schare nl.); bracht V. 't woord in verband met boog, gelijk ook H. voor mogelik hield?

[p. 568]

 

Op zulk een groot getal, en quamen snel gevlogen

 

Langs Emonye, en langs Achaie herwaert aen,⁴¹⁸

 

En daeghden ons dus uit: houdt op van uw bestaen,⁴¹⁹

420

Gy Tespische, die stout u uitgeeft voor godinnen.⁴²⁰

 

Houdt op met licht gezang het hart des volx te winnen,

 

En ydel streelen van hunne ooren. hebtge 't hart,

 

Komt uit: zingt tegens ons: gy wort ten stryt getart.

 

Gy zult ons noch in kunst noch stemmen overtreffen.

425

Wy zyn zoo sterk als gy: het negental staet effen:⁴²⁵

 

En schroomtge, wykt voor ons, en staet de hengstebron

 

Met Aganippe ons toe: of zoo party het won,^426-27427

 

Wy staen gereet om uit Ematie te wyken,⁴²⁸

 

En in het berghsneeu van Peonie te stryken.

430

Men kieze een' maeghdenrey, tot slechting van dit pleit.⁴³⁰

 

Het stont oneerlyk dit gezelschaps onbescheit⁴³¹

 

Te volgen in dien eisch, en schandelyker echter

 

Te schroomen 't vonnis, uit te spreeken by den rechter.

 

Men koos een maeghdental, dat by de stroomen zwoer

435

Geen zy te kiezen, en het zette in dit rumoer

 

Zich neêr in zetelen, uit steen van zelf gewassen.⁴³⁶

 

Terstont hief een van al, die op geen lot wou passen,⁴³⁷

 

Den zangstryt aen, en zong den reuzestryt met goôn,⁺⁴³⁸

 

Verkleende 't godendom, gaf 't reuzendom de kroon.

440

Zy zong hoe, uit de kolk des aertryx opgedondert,⁴⁴⁰

 

Tifeüs 't godendom, van staf en kroon geplondert,⁴⁴¹

 

Verschrikte, en met den rug gekeert en afgemat,

 

Naer Memfis, en den Nyl, die uit zyn watervat⁴⁴³

 

De zeven stroomen giet, verjoegh, hy zelf verwaten⁴⁴⁴

418 Emonye: Haemonia, Thessalië; Achaie: Griekenland.

419 bestaen: onderneming, bedrijf.

420 Tespische: te Thespiae in Boeotië bij de Helicon was de oude zetel der Muzenverering.

425 sterk: nl. in aantal.

426-27 schroomtge, wykt voor ons; Lat. vel cedite victae etc.: ‘òfwel, overwonnen zijnde, wijkt van de Medusaeïese bron (d.i. Hippokrene; vgl. vs. 348) en van de Hyantiese (: Boëotiese) Aganippe (een Muzenbron bij de Helicon), òfwel enz.

427 party: de tegenpartij, dus: de Muzen; vgl. Harpoen, vs. 132.

428 Ematie: Emathia, landschap in Macedonië.

430 maeghdenry: nimfen.

431 oneerlyk: smadelik (turpe); onbescheit: drieste overmoed.

436 Vgl. Eneas, I 256: Hier wrocht Natuur uit steen natuurelyke stoelen.

437 die.... passen: die 't niet nodig achtte te loten (eigl. die om geen lot wou geven).

+ [Randschrift:] Reuzestryt.

438 den reuzestryt met goôn: de strijd van reuzen met goden.

440 opgedondert: plotseling te voorschijn gekomen.

441 Tifeüs; vgl. Bk. III, vs. 390; hier vs. 474-vlg.

443 watervat: de hoofdstroom, die zich in zeven mondingen splitst; tegelijk is de Nijl als riviergod gedacht.

444 verwaten; vgl. vs. 62.

[p. 569]

445

Hen op de hielen volghde, en zy, ten roof gelaeten,⁴⁴⁵

 

Van angst zich berghden in gedierten, en hunn' schyn.⁺⁴⁴⁶

 

De koning en het hooft der goden, godt Jupyn

 

Veranderde in een' ram, den leitsman van de schaepen,

 

Die door gansch Libie voor Ammon, door zyn wapen^449-vlg

450

Bekent, twee horens draeght. Apollo schynt een raef.

 

Godt Bacchus schynt een bok, Minerve, kuisch en braef,

 

Een kat, Jupyns genoote een witte koey in 't weiden,^451-52

 

En Venus schynt een visch. Merkuur kon 't oogh verleiden,⁴⁵³

 

Vermomt met vederen, gelyk een oievaer.

455

Dus lang zongze op den klank der schelle citersnaer.

 

Toen wert het onze beurt. doch u moght tyt ontbreeken

 

Te luistren naer dien toon, dies laet men dit best steeken.

 

Neen neen, zey Pallas, zyt hierover niet bezwaert.

 

Zing op van voren aen. zy zette zich bedaert

460

In zachte schaduwe van 't koele bosch ter neder.

 

Toen sprak de zanggodin: de stryt der cyterveder

 

En keele wert by ons aen eene alleen gestelt:⁴⁶²

 

En Kallioop, gehult met klimop, rees op 't velt⁴⁶³

 

Recht overende, en speelde een voorspel op heur snaeren,

465

En wist dus in dien stryt gezang en lier te paeren.⁴⁶⁵

 

Het was de graengodin, die eerst den ploegh door 't lant^+466-vlg.

 

Quam dryven, en het graen ging zaeien met haer hant,

 

De menschen spyzen, en verzien met wyze wetten.

 

Van Ceres komt het al. ik wil myn toonen zetten⁴⁶⁹

470

Op haeren lof, indien men slechts, gelyk het voeght,

 

Haer eer verheffen kan met zang, die elk vernoeght.^470-71

 

Voorwaer de graengodin wint lof by 's lants gemeente.

445 ten roof: ten prooi.

+ [Randschrift:] Goden in verscheide dieren.

446 hendiadys: in de gedaante van dieren.

449-vlg Vgl. Bk. IV, vs. 917; Versta: welke (veranderde) Jupiter, in geheel Libye door zijn horens (wapen) als Ammon bekend (kenbaar), met twee horens wordt voorgesteld; de raaf was aan Apollo gewijd.

451-52 kuisch en braef: toevoeging van V., voor de maagdelike krijgsgodin wel geschikt, maar V. vergist zich in de persoon: soror Phoebi, de zuster van Apollo, is Diana; de kat was gewijd aan de Egyptiese maangodin Bubastis, in wie de Grieken Artemis (Diana) zagen; de Egyptiese oppergodin Isis had koehorens.

453 Verandering in een vis wordt aan inwerking van Syriese mythen toegeschreven; vgl. Dercetis, Bk. IV, vs. 58; Merkuur; hij verandert bij Ov. in een ibis, die gewijd was aan de door de Grieken met Hermes (Mercurius) gelijkgestelde Thoth.

462 aen eene alleen gestelt: aan één onzer toevertrouwd.

463 Kallioop: Calliope, (‘de schoonstemmige’) Muze v.h. heldendicht; gehult: omkranst; klimop; H. over verschillende benamingen van klimop; de uitspr. klimóp keurt hij niet goed; eekloof (Bk. III, vs. 879, vermeldt hij niet); de klimop, simbool van Bacchiese kultus, dan ook van dichterlike bezieling.

465 dus: als volgt.

+ [Randschrift:] Ceres lof.

466-vlg. graengodin: Ceres (Demeter), zuster van Jupiter; tevens schenkster van wetgeving en beschaving (wijl de akkerbouw daartoe leidt); vgl. Eneas, IV 83, waar V. de ‘wetgevende Ceres’ specificeert tot: Ceres, de vooghdin van echte huwlijckswetten; vgl. bij Dl. VI, 548: 95

469 het al, nl. het genoemde.

470-71 indien men slechts enz.; bij Ov. een met utinam ingeleide wenszin; Valent.: ‘og kost ik maar deunen uitten, die Godin waardig: waarlijk een Godin, waar van men hoort te singen’.

[p. 570]

 

Sicilje leght bezaeit met 's reuzendoms gebeente.⁴⁷³

 

Tifeüs, die de goôn des hemels quam aen boort,⁴⁷⁴

475

Leght onder zwaer geberght' begraven, en gesmoort.

 

De wreedaert rept zich noch, en spartelt menighmaelen,⁴⁷⁶

 

Of hy opryzende zyn schade kon herhaelen,⁴⁷⁷

 

Doch vruchteloos. Peloor verplet de rechte hant,^478-vlg.

 

Pachyn de slinke, en Lilibeüs drukt de plant

480

Der voeten, Etne 't hooft. hy op den rug gelegen,

 

Braekt vier en vlam, die steil ten hemel komt gestegen.

 

Hy pooght het aertryk, dat zwaerlyvigh leght en stuch,

 

Noch om te keeren, en den overladen rug

 

t' Ontlasten van geberghte, en zwaere rots, en steden:

485

Dan davert al de gront, van boven tot beneden.

 

De vorst des afgronts beeft en siddert reis op reis,

 

Uit vreeze dat hy bloot, met zyn ondekt pallais,

 

Moght leggen, elk ten schimp, en 't aertryk opgekloven,⁴⁸⁸

 

Het inneschynend licht met zynen strael van boven

490

't Gedoemde zielendom een' schrik aenjaegen zal.

 

De helsche dwingelant, voor zulk een ongeval,⁴⁹¹

 

In zynen duistren stoel, van 't leven afgezondert,

 

Met reên beducht, quam uit de nachtkolk opgedondert,

 

Met twee paer paerden, zwart van haer, gespannen voor

495

Den wagen, en liep langs den gront van 't eilant door⁴⁹⁵

 

Sicilje, en vindende geen plaetsen die bezweeken,⁴⁹⁶

 

Verging zyn vrees, en wert gezien, langs deze streeken,

 

In 't ommerennen van nicht Ericyn, die prat⁴⁹⁸

 

Met haeren zoon, de minne op haeren lustbergh zat.

500

Toen sprakze aldus: myn zoon, myn andre hant en wapen,

 

Myn kracht, Kupido, neem uw hantgeweer, geschapen^500-501

473 bezaeit; onjuist voor ingesta (var. iniecta), d.i. Sicilië ligt op 't gebeente; zie 'tgeen volgt; 's reuzendoms, voor giganteis, d.i. ‘van de reus’.

474 Tifeüs; de naam wordt verbonden met gri. tuphein: ‘roken, dampen’ (van erupties); de goôn; uitg. den goôn; 't eerste spontane, 't tweede reflexe casus-syntaxis.

476 wreedaert; vgl. vs. 181, 99.

477 herhaelen: terug-, inhalen; vgl. Bk. IX, vs. 592, 594.

478-vlg. Peloor: Pelorus, kaap aan de N.O.-kust van Sicilië; Pachyn: Pachynus, kaap aan de Z.-kust; Lilibeüs: Lilybaeum, Wl. kaap; plant; zool; H. op Bk. VII, vs. 794; Lat. crura: ‘de benen’; V.'s weergave is in tegenspraak met vs. 480 op den rugh; 1e lez. in vs. 480: dat (daarna: 'twelk) op den nek gelegen; vgl. vs. 483 den overladen rugh; Lat. voor vs. 480 resupinus: ‘ruggelings uitgestrekt’; voor vs. 483 corpore: ‘van 't lichaam’.

488 opgekloven: opengekliefd.

491 dwingelant, voor tyrannus, ‘heerser’.

495 gront: grondslagen.

496 vindende, absoluut geconstrueerd (‘toen hij vond’), hoewel te betwijfelen is, of V., dit neerschrijvende, reeds de verandering van onderwerp (zyn vrees) in de zin had, mede gelet op de hervatting met wert (i.p.v. wert hy) gezien.

498 van: door; nicht Ericyn: Venus, naar haar heiligdom op de Siciliese berg Eryx; nicht (niet bij Ov.); volgens één voorstelling was zij dochter van Pluto's broeder Jupiter; prat: fier.

500-501 Vgl. Eneas, I 942; een plaats, waar Ovid. Vergilius navolgt; hantgeweer: boog en pijlen.

[p. 571]

 

Om elk te trotsen, schiet terstont een' pyl in 't hart⁵⁰²

 

Van hem, die door het lot een vorst des afgronts wert,⁵⁰³

 

Het allerlaeghste lot van dry hooftheerschappyen.

505

Gy dwingt al 't godendom, Neptuin, die t'allen tyen

 

De holle baren toomt, en 't hooft van alle goôn

 

Jupyn, die 't godendom der aerde voor zyn' troon

 

Leert buigen. wat verschoont gy Pluto hier beneden?

 

Waerom verbreitge uw eer en moeders mogentheden

510

Niet wyder uit? nu wort om 's werrelts derde deel^509-10

 

Gestreên. waerom gedooght het hemelsche kasteel

 

Den laster en den schimp der schimpende aerdelingen?^511-12

 

Uw groot gezagh en 't myn vermindert. laetge u dwingen?⁵¹³

 

En zietge niet alree hoe Pallas en Diaen,

515

De jaghtgodin, ons maght niet meer zyn onderdaen?⁵¹⁵

 

De telgh van Ceres zal haer zuiverheit bewaeren,

 

Indien wy 't lyden: want zy schuwt ook 't minzaem paeren,

 

En volght haer voorbeelt na. maer zoo gy zorge draeght⁵¹⁸

 

Voor uw en myn gezagh, paer dees godin, de maeght,

520

Met uwen grooten oom. zoo sprakze, en hy met ylen⁵²⁰

 

Ontsluit den koker, neemt uit duizent minnepylen

 

Den sterksten, en die fix en scherp ten boge uit schiet,⁵²²

 

En spant op zyne knie, nu moeder dit gebiet,

 

De taeie pees, en dryft godt Pluto, dat het smarte,⁵²⁴

525

Het vlug geweêrhaekt punt in 't binnenste van 't harte.

 

Niet wyt van Etna leght een stillestaende meer,⁵²⁶

 

Het welk Peruze heet. Kaïster, ryk van eer⁵²⁷

 

Door zwaenequeeken, hoort in zyne staende wateren

 

Geen' luider zwaenezang op watervallen klateren.^528-29

502 trotsen: trotseren; (anders dan Bk. IV, vs. 565).

503 Vgl. Bk. IV, vs. 727; hier vs. 714.

509-10 verbreitge... wyder uit; met wyder uit als adverbiale bepal.; of: contaminatie van verbreiden en uitbreiden?

511-12 Ten onrechte stelde V. in coelo in betrekking tot Venus en Cupido (ongeveer: ‘wij in de hemel’), terwijl bij Ov. de zin is, dat zij ook in de hemel worden geminacht; laster: smaad; aerdelingen; daarvan spreekt Ov. niet.

513 laetge u dwingen (bedwingen): laat ge de baas over u spelen?

515 onderdaen; vgl. Bk. IV, vs. 50; ‘Mij ontsnapt zijn’ (door maagd te blijven).

518 haer, nl. van Pallas en Diana.

520 uwen oom; 1e lez. haeren; Lat. patruus; V.'s 1e lez. was juist: Proserpina was de dochter van Ceres en Pluto's broeder Jupiter; van Cupido was Pluto een oudoom (zijn moeder Venus 'n dochter van Jupiter).

522 fix: zeker treffend (certus).

524 de taeie pees; eigl. drukt hij de knie tegen de boog om de pees te hechten.

526 Etna; naar de lezing (A)et(h)n(a)eis à moenibus? reeds door Farn,. en ook ouderen, verworpen; vgl. bij vs. 341; de betere lezing is: Hennaeis, dus: ‘niet ver van de muren van Henna’, een stad op Sicilië (tans: Castro Giovanni), waar Ceres een tempel had.

527 Peruze, moest naar Vondels lezing (Pergusa) Perguze zijn; nu: Percusa of Laghitello; Kaïster, vgl. Bk. II, vs. 340.

528-29 staende wateren, onjuist voor de wateren van de Cayster, die een rivier is; Ov. noemt ze labentibus (d.i. zacht stromend); door V. werd dit als ‘vallend’ verstaan (watervallen); klateren; H.: ‘Men kan aanmerken, dat deze drie letteren KLA, zeer bequaam zijn, om een helder geluid, dat tevens sterk is, uit te drukken’.

[p. 572]

530

Rondom den oever loopt een loofryk bosch, dat dicht

 

Den bodem boort en dekt voor 't vinnigh straelend licht,^530-31531

 

Als met een kleet. de gront schakeert naer zyn gewente⁵³²

 

Hier bloemen zonder tal. hier is 't geduurigh lente.

 

Terwyle Prozerpyn, hier speelziek, en verrukt

535

Van yver, lelien en violetten plukt,^534-35

 

Den schoot en korven vult, om haere speelvriendinnen⁵³⁶

 

Voorby te streven, en den bloemprys af te winnen,

 

Komt Pluto naeuwelyx dees schoonste bloem te zien,

 

Of wordt verlieft, en schaekt die geene weer kan biên:^+538-39

540

Zoo schichtigh wort ook zelf een godt vervoert door 't minnen.

 

Zy riep de moeder, en haer trouwe gezellinnen,

 

Verbaest en deerlyk, doch de moeder allermeest,⁵⁴²

 

Om hulp aen, en ontzet, en scheurt, ontstelt van geest,

 

Haer kleet. den open schoot ontschieten al de bloemen.

545

d'Onnoosle, in 't opgaen van haere oude, ontvalt het roemen⁵⁴⁵

 

Op dien geplukten schat, niet zonder hartewee,

 

Zoo simpel was dees maeght. de schaeker voertze me,

 

En dryft den wagen, port de paerden met hun naemen,

 

En viert den teugel op den rug, om hun te praemen,

550

Den teugel, op den roest der mane en nek geschudt.⁵⁵⁰

 

Zoo rent hy schichtigh voort, door 't nimmer uitgeput⁵⁵¹

 

En staende lek, en door de Paliceensche moeren,⁵⁵²

 

Daer 't water, uit de kloof des aertryx, zich komt roeren

 

En schuimen, en de stank van zwavel opwaert vaert:

555

En daer Bacchias zaet, uit Korintiers gebaert,⁵⁵⁵

 

Twee zeen den langkhals hoort van wederzyde schaven,⁵⁵⁶

 

En namaels Sirakuis bout met een dubble haven.

530-31 boort voor cingens (‘omringend’); bodem voor latus (‘zijde’): waterspiegel; of: ‘dat op de bodem (rond 't meer) een rand vormt’?

531 Vgl. Hooft's Het vinnich stralen van de Son ontschuil jck in 't bosschage.

532 kleet; Lat. velum, als waarmee het Romeinsche amfitheater werd afgedekt tegen de zon.

534-35 verrukt van: meegesleept door.

536 speelvriendinnen; 1e lez. gespeelinnen; 't laatste staat ook in de Staetsie van Heleene Blezen (1658; vs. 28); anders: gespeel, ook en met name voor 't vr. (bv. Dl. II, 517: 191; Dl. III, 323: 13); voor engelen: Lucif. vs. 838.

+ [Randschrift:] Proserpijn geschaekt.

538-39 Het prachtige vers van Ov.: paene simul visa est dilectaque raptaque Diti; die.... biên, toevoeg. v.V.

542 verbaest: ontsteld; deerlik: droevig.

545 d'onnoosle, in 't opgaen van haer oude: het naïeve kind; oude: jaren.

550 op den roest der mane: op de roestkleurige manen (vgl. Bk. II, vs. 881); V. nam die bepaling bij ‘manen’, zij hoort echter bij ‘teugels’.

551 nimmer uitgeput: nl. door zijn diepte, nooit droog.

552 lek: meer; 1e lez. meer, wsch. vervangen wegens moeren; vgl. vs. 670, 725, 804; Dl. II, 711: 1510; de Paliceensche moeren (poelen); Palici heten tweelingzonen van Jupiter en Thalia ('n dochter van Hephaestus); hun was tussen Henna en Syracuse een poel met hete zwavelbronnen geheiligd.

555 Bacchias zaet; Lat. Bácchiadae, de Bacchiaden, nazaten van Bacchis (anders: Bacchias) een Corinthies vorst; uit Corinthe verdreven, stichtten zij Syracuse op 't eiland Ortygia; H. wijst op 't onjuiste accent, gelijk vs. 559 Ciáne, Cyane; Korintiers, lees 3-lettergr., klemt. op -iers.

556 langkhals: de landengte; Bi. meende, dat V. misschien landhals geschreven had, ‘'t geen beter bykoomt’; landhals komt bij Valentyn en Hooft voor; vgl. Bk. VI, vs. 560.

[p. 573]

 

Men hoort een volle zee verheffen haer geruisch

 

Recht in het midden van Ciane en Aretuis

560

By Pize, daer het ryst, en van het schuim begoten^558-60

 

Met enge hoornen, in een' inham wort gesloten.⁵⁶¹

 

Hier woont Ciaen, waervan het meer den titel draeght,⁵⁶²

 

Het puik der godtheên, daer Sicilje van gewaeght.

 

Dees stak ten navel toe in 't water, en in 't rennen

565

Begintze Pluto heel bescheidelyk te kennen,⁵⁶⁵

 

En roept terstont: hou stant: gy mooght niet verder gaen.

 

Gy mooght, in weêrwil der godin van 't korengraen,⁵⁶⁷

 

Geen schoonzoon worden: want het voeght u niet te schaeken,

 

Maer aen te zoeken. staet het vry by groote zaeken

570

Geringe zaeken te gelyken: 't is bekent

 

Hoe Anapis my vryde, en ook verworf in 't ent,⁵⁷¹

 

Geensins door dwang, als dees, maer aenzoek en gebeden.⁵⁷²

 

Zoo sprakze, en wou den godt, dus verre voortgereden,

 

Met uitgestrekten arm verhindren in zyn vaert:

575

Maer Pluto, die een poos, zachtzinnigh en bedaert,

 

Zyn' yver intoomt, berst in gramschap uit ten leste,⁵⁷⁶

 

Begraeut het helsch gespan, en wringt den toom, en preste⁵⁷⁷

 

Het heftigh aen, en slaet den gront met zynen staf

 

En oversterken arm. de gront getroffen, gaf

580

Een' krak in deze kolk, en in het overhangen

 

Des wagens Dis ruimbaen. de paerden gaen hun gangen^580-81

 

In 't midden door de kloof. maer och de brongodin,

 

Om 't schaeken van dit pant, ontstelt van geest en zin,

 

En om 't verweldigen der bronne, voet met smarte⁵⁸⁴

585

Een ongeneesbre wonde in 't binnenste van 't harte.

558-60 Cyane, een bron, wier water, uit een moeras, stroomt in de Anapus, die uitmondt in de ‘grote haven’ van Syracuse. Arethusa, 'n bron; zie verderop, vs. 744-vlg.; de bronnimf Arethusa vluchtte van Pisa in 't Griekse landschap Elis naar Sicilië; daarom noemt Ov. haar hier de Pisaeïese; V.'s by Pize is dubbel onjuist: 1. wijl hij 't op Sicilië zoekt; 2. wijl hij 't afscheidt van Arethusa, en 't aanwijst als de plaats waarbij de ‘volle zee’ ruist. De ‘volle zee’ (Lat. aequor, ‘'n water’) is de groote haven; daer het ryst zou wegens het op geruisch moeten slaan; het is echter zeer mogelik, ook met 't oog op het Latijn, dat het op genus-verwarring berust, door Lat. aequor veroorzaakt; 1e lez. daerze leght uit haere kruik gegoten.

561 enge hoornen: dicht bijeenliggende landtongen.

562 hier, d.i. in deze streek, 't gebied van 't moeras, de bron, de rivier en ‘de volle zee’, vgl. bij vs. 558; het meer is dan dat moeras, Lat. stagnum.

565 bescheidelyk: duidelik.

567 gy mooght: gij kunt (niet), 't gaat (niet) aan dat (non potes); in weêrwil van: tegen de wil van.

571 Door de wijziging (zie Tekstkritiek) kreeg Anapis zijn juiste aksent: zij doet ook my beter uitkomen; 1e lez. Anapis Beminde ook my; Anapis, zie bij vs. 558.

572 gebeden: smekingen.

576 yver: drift (iram).

577 begraeut: grauwt toe.

580-81 krak: scheur; kolk; Pluto had nl. zijn scepter tegen de bodem der bron geslingerd; niet tegen de grond daarbij, zoals V. zegt; in het overhangen des wagens: aan de neerhellende wagen; Dis: aan Dis (‘de rijke’, bijnaam v. de god der onderwereld, als waaruit de rijkdommen herkomstig zijn).

584 verweldigen (vgl. Dl. II, 714: 1553); 1e lez. ontheiligen.

[p. 574]

 

Zy smilt aen traenen, en aen water, van verdriet,⁺

 

Waerover zy voorheen, als een godin gebiet.

 

Haer lendens worden week. 't gebeente laet zich buigen.⁵⁸⁸

 

De nagels worden zacht. het dunste lidt kon tuigen⁵⁸⁹

590

Hoe 't lichaem smolt, als sneeu. het blaeuwe haer verdween.⁵⁹⁰

 

De vinger, been, en voet, de dunne en teêre leên,⁵⁹¹

 

Verandert in een koude en kille bron, verdwynen.⁵⁹²

 

De schouders, en de rug, de borst, en lendens quynen,

 

Gemat van droefheit, en vergaen in eene beek.

595

Het water trekt ten leste in bloet, verrot en bleek,⁵⁹⁵

 

Eerst levendigh. niet schoot hier over na dit zypen,

 

Geen lichaem, met de hant en vingeren te grypen.

 

De droeve moeder zocht vergeefs het lieve kint,

 

Te water en te land', het welk zy nergens vint;

600

Het zy de morgenstont ten daeuwe uit koom' gerezen,

 

Of d'avont vall'. z'ontsteekt, gepraemt van duizent vreezen,^600-601

 

Een pynboomfakkel in de smidtze van Vulkaen,⁶⁰²

 

En zoekt haer kint by nacht, en donkre en klaere maen,⁶⁰³

 

In 't vallen van den ryp, en 's daeghs, als 't licht hier boven⁶⁰⁴

605

Het leven aenqueekt, en de starren uit komt dooven.

 

Zy zocht het van den op- tot aen den ondergang.⁶⁰⁶

 

Vermoeit van zoeken, valt de dorst heur zwaer en bang;

 

Dewylze een lange wyl geen bron noch water nutte.

 

Toen zaghze, by geval, een laege stroie hutte,

610

En stapte naer de deur, die laegh hing onder 't riet.

 

Zy klopte. een stokout wyf kykt daetlyk uit, en ziet

 

Een hemelsche godin om een' dronk water smeeken.

 

Zy schonk het haer terstont met een eerbiedigh teken,

 

En eene teil vol moes, met garst gezoôn heel gaer.⁶¹⁴

+ [Randschrift:] Ciane in eene bron.

588 lendens; vgl. vs. 593; Hoogstr. op beide plaatsen: lenden: H. merkt op, dat V. elders lenden schrijft: Bk. IV, vs. 656, 693, 996; Bk. IX, vs. 235; Bk. XII, vs. 616, 727; ‘tenzij lenden daar in 't enkelvoudige getal staa’, waarvoor hij Maeghdebr. V 176 aanhaalt (zie ib. I 146 lendens); ekv. lenden ook Hsch. XII, 727; op de overige plaatsen in Hsch. is ekv. niet of nauweliks aan te nemen. Nog een derde mv.-vorm bij V. is lendenen (Dl. II, 285: 1023; III, 222: 647, e.e.); zie overigens V. Helten, I blz. 67; Franck-V. Wijk i.v.; lendens en lendenen zijn van een ekv. lenden; 't mv. lenden van een ekv. lende, kon echter oorspr. ook een uitgangloos mv. zijn bij lenden; lenden staat voor membra, ‘ledematen’ (in vs. 593 voor latus, ‘zijde’); men zou leden verwacht hebben; of de lendens hier ‘als zetel der lichaamskracht genoemd’ zijn (Wdb. VIII 1548) is twijfelachtig.

589 het dunste lidt kon tuigen enz.; Ov.: ‘het eerst worden van haar gehele lichaam de tederste delen (tenuissima) vloeibaar’.

590 blaeuwe; vgl. Bk. III, vs. 446.

591 dunne en teêre leên, ziet op de tevoren genoemde.

592 verandert: veranderd.

595 Ov.: ‘.... dringt in plaats van het levende bloed de reeds door bederf aangetaste aderen binnen’.

600-601 Ov. zegt, dat noch Aurora noch Hesperus (de avondster) haar zagen rusten.

602 smidtze van Vulkaen: de Etna.

603 donkre en klaere maen; toevoeg. v.V.; de klaere maen is naast de fakkel weinig gelukkig; H. wilde: by donkre.

604 en 's daeghs; wel te verstaan: de fakkel dient alleen bij nacht; bij Ov. is de scheiding scherp.

606 van het Oosten tot het Westen.

614 teil, door H. omschreven als: ‘schotel van gebakken aarde’; naar de lezing testa, niet tosta (‘geroosterde’, nl. gerst). Ov. zegt níet, dat zij Ceres water gaf, maar een zoete drank (wijn met honing nl.) met gerst gekookt.

[p. 575]

615

Terwylze dronk quam hier een snatrend jongske haer⁶¹⁵

 

Beschimpen, gulzige en een vuile prachster schelden.⁶¹⁶

 

De graengodin gestoort wou zulk een' smaet vergelden,

 

En goot het overschot van 't moes het kint op 't lyf.⁶¹⁸

 

Het aengezicht des kints wert om dit snoot misdryf

620

Gespikkelt, en men ziet den arm in 't been verkeeren.⁶²⁰

 

Het kryght een' staert, en krimpt, om niemant meer te deeren

 

Noch hinderen met smaet, heel kort en dicht in een,

 

Wort een haeghdis. het vlught nu bang, en schuilt alleen⁶²³

 

Voor 't oude wyf, dat zich verwonderde en vast huilde,

625

En pooghde dit gedroght te raeken, daer het schuilde.

 

Het jongsken over 't lyf gesprengkelt en gevlekt,

 

Wort naer zyn verf genoemt, gespikkelt en geplekt.^626-27

 

Het valt verdrietigh lang naeukeurigh op te haelen⁺

 

Wat lant en stroomen dees godin ging ommedwaelen:

630

Want onder 't zoeken docht haer d'aerde noch te kleen.

 

Terwylze omsnufflend zwerft door alle hoeken heen,

 

Zietze in Sicilie Ciaen, die alle dingen

 

Haer naekt ontdekken zou, zoo geen veranderingen⁶³³

 

Dit werk verhinderden. nu weigert haer de mont

635

De spraek, en evenwel vertoontze haer terstont⁶³⁵

 

Te water uit den riem, die Persefoon in 't ryden⁶³⁶

 

In deze heilge bron uit schrik zich liet ontglyden.

 

De moeder kent den riem, rukt schreiende en bemorst

 

De haervlecht uit het hooft, en slaet voor haere borst,

640

Alleens als of men haer de dochter eerst ontschaekte.⁶⁴⁰

 

Noch wistze niet waer dees vervoerde heeneraekte.

 

Zy vloekte lant by lant, scholt d'aerde alle eer onwaert,

 

Ondankbaer, onwaert dat haer schoot noch vruchten baert;

 

Sicilje boven al, daer zy, niet zonder toren,⁶⁴⁴

615 snatrend: zegvrij, brutaal.

616 prachster: bedelaarster; van prachen: ‘bedelen’ ‘maar inzonderheid met aandrang’ Bi.; een ander prachen, ook bij V. voorkomend, heeft de betekenis ‘pralen, dik doen’ e.d.; vgl. H.

618 Volgens Ov. goot zij hem over 't lijf het nog restende mengsel van water en gerst; vandaar de vlekken (maculas; gespikkelt).

620 in 't been; eerder: in been; 1e lez.; d'armen staen terstont verkeert in beenen; wonderlik genoeg liet V. in 2e lez. armen en beenen van plaats verwisselen.

623 een haeghdis, en dat wel: ‘nog kleiner dan een kleine hagedis’.

626-27 Ov. heeft hier een woordspeling van het overigens door hem niet genoemde stellio ‘een hagedisje’ met stellatus, ‘sters-gewijs gesprikkelt’ (Valent.); verf: kleur; gespikkelt en gevlekt bij verf.

+ [Randschrift:] Het kint in eene haeghdis.

633 veranderingen, nl. de ‘herscheppinge’ van Cyane; het meerv., als samenvattende aanduiding der stof van 't gehele werk, overigens wel om 't rijm; vgl. vs. 741; en voor de constructie Bk. VI, vs. 212.

635 haer: aan Ceres.

636 te water uit; vgl. ten bek uit, Bk. IV, vs. 849; de gordel drijft op 't water; die: zie over de onverbogen vorm van het betr. vnw. V. Helt., I bl. 131; Overd. II, blz. 189; in V.'s latere tijd zeldzaam; zie nog hier vs. 49; Bk. XIV, vs. 60, 94, 158; Persefoon, Persephone, de Gri. naam voor Proserpina.

640 eerst: nu pas.

644 toren: verontwaardigde smart.

[p. 576]

645

Het blyk vont van haer scha, te jammerlyk verloren.

 

Hier over toornigh brakze al 't eilant door den ploegh,^646:

 

Dien d'akkerman door 't klay der korenlanden joegh,⁶⁴⁷

 

Holp huisman, akkerman, en ossen om het leven,⁶⁴⁸

 

Geboot alle akkers streng noch zaet noch vrucht te geven,

650

Maer onkruit. dees landou, al 't aertryk door vermelt,

 

Staet stil. het graen verdort, 't welk groen stont op het velt.

 

Dan gloeit de zon te heet: dan regent het gestadigh:

 

Dan lyt het koren last: dan ruischt de wint baldaedigh.⁶⁵³

 

De vogels pikken 't zaet. de distel groeit door 't gras.

655

De doorne en onkruit smoort den oogst, en 't ryk gewas.

 

Toen liet zich Aretuze uit heure bronaêr hooren,⁶⁵⁶

 

En streek het druppend haer van 't voorhooft naer heure ooren,

 

En sprak: o moeder, van de maeght, alom gezocht,

 

Aenteelster van het graen, ay staek eens wel bedocht

660

Dien slaefschen arrebeit. vergram u niet op d'aerde,⁶⁶⁰

 

Die u getrou bleef, en gehoorzaem vruchten baerde.

 

Och d'aerde draeght geen schult. haers ondanx gafze uit dwang

 

Den schaeker vryen pas. ook bidde ik, die eerlang⁶⁶³

 

Hier aenquam, geensins voor myn vaderlant en werve.

665

Myn vaderlant is Pize, en Elis is onze erve.⁶⁶⁵

 

'k Bewoon Sikanie, als een vreemde, zonder faem:⁶⁶⁶

 

Doch geen landou noch lucht is my meer aengenaem.⁶⁶⁷

 

Ik Aretuis bewoon dit lantschap, en geweste,⁶⁶⁸

 

En neem hier myn verblyf in 't lant, dat gy ten beste

646: overal op 't hele eiland; bij H. tussen ‘commaas’.

647 joegh; volgens H., die oordeelde dat jaagde alleen goed was, sprak en schreef men nochtans in zijn tijd, ‘ik mag wel zeggen altijd’: joeg(h); het ww. is oorspr. zwak; Bi. onderscheidde jaagde en joeg ‘als verba neutra en activa’; vgl. vs. 878.

648 huisman is 'tzelfde als akkerman; wellicht bedoelde V. een verschillend aspekt, naargelang van huis- en akker; een minder gelukkige verbinding land- en akkerman bij Van Lennep (zie Wdb. II 26); synoniemen-verbindingen zijn overigens bij V. talrijk; vgl. vs. 668.

653 1e helft valt buiten de orde; Ov.: ‘de gesternten en de winden brengen schade teweeg’.

656 Aretuze; Ov. noemt haar hier Alpheias, ‘de door Alphéus beminde’; en zij rijst op Eleïs undis, ‘uit de Elis'se wateren’; vgl. vs. 665, 671, 862-vlg.; in de Fasti van Ov., zoals ook in de Homeriese hymne ervaart Ceres het nieuws niet van A., maar van de Zon; heure; 1e lezing: haere; heure schrijft Vondel regelmatig, om gelijkklank te vermijden.

660 slaefschen arrebeit, voor immensos labores, ‘onmetelike arbeid’.

663 eerlang: voor kort; (vergelijk Deel II, 656: 431 ‘binnenkort’). H. maakt bezwaar tegen dit eerlang: ‘Eerlang [zou] veel eerder Voorlang, dan Onlangs, konnen betekenen’; hij haalt nochtans van elders (Van Arp, Boon v. Engelant) 'n paar voorbb. van dit in 't Wdb. niet aangewezen gebruik aan; het door Van Lelyv. uit Kiliaen e.a. aangehaalde eer-langh, eer yet lanck doelt op de toekomst. In de hier aanwezige toepassing is 't begrip ‘korte spanne’ van het toekomstige op 't verledene overgebracht, waartoe eer aanleiding gaf.

665 Vgl. vs. 561; ik.... onze ook bij Ovid.

666 Sikanie (4-silbig met overloop): Sicilië; zonder faem, niet bij Ovid.

667 meer aengenaem: aangenamer.

668 Ov. ‘Hier heb ik, A., tans mijn Penaten, hier mijn woonplaats’.

[p. 577]

670

Des lantmans wilt behoên. de reên van myn vertrek⁶⁷⁰

 

Waerom ik over zee 't Ortigiaensche lek⁶⁷¹

 

Ging zoeken, wil ik u ter rechte tyt verhaelen,⁶⁷²

 

Wanneer uw hart, ontlast van zorge en ommedwaelen,

 

U tyt en lust verleent. het aertryk gaf beneên

675

My pas, en voerde my door zyn spelonken heen.⁶⁷⁵

 

Ik heffe 't hooft omhoogh, en zie d'ontwende starren.

 

'k Vernam, terwyl ik door den afgront zonder marren⁶⁷⁷

 

Al voortgle, Prozerpyn, en zaghze daer in staet.⁶⁷⁸

 

Zy zagh'er eenighzins bedrukt uit van gelaet.

680

De dootschrik was noch uit haer aenzicht niet gedreven.

 

z' Is daer nochtans ten hove als koningin verheven,

 

In 't schemerdonker ryk des afgronts fier en trots,⁶⁸²

 

En heerscht, als gemaelin des onderaertschen godts.

 

De moeder hoort dit aen, wort kout als ys van schrikken,

685

En styf als steen, en schynt een lange poos te stikken.⁶⁸⁵

 

Verbaest om deze maer, en zinneloos van rou,⁶⁸⁶

 

Vertrektze met haer kar naer 't hemelsche gebou.

 

Daer staet de moeder, met een zwaert van rou doorregen,⁺⁶⁸⁸

 

Voor Jupiter, bedroeft, en schreiende, en verlegen,⁶⁸⁹

690

Met ongebonden haer, en zeght: o godt Jupyn,

 

U koome ik bidden voor uw eigen kint en 't myn.

 

Verdient de moeder geen genade voor uwe oogen,

 

De dochter raeke 't hart des vaders met medoogen.⁶⁹³

 

Al staetze niet zoo diep gewortelt in zyn hart,

695

Hy acht ze daerom toch niet minder in haer smart.^694-95

 

Myn dochter, lang gezocht, wert endelyk gevonden;

 

Indien 't verzekren van 't verlies op duistre gronden⁶⁹⁷

 

Magh vinden heeten; of indien het weeten waer

670 wilt: moget; vgl. Dl. III, 283: 519 God wil prins Fredrick Henrick spaeren.

671 Ortygia, ‘kwarteleiland’, eilandje vóór de havens van Syracuse; over zee; per aequoris undas; beter: ‘door de golven’; vgl. Ep. ex Ponto II, 10, 28 tecta sub aequorea.... aqua, ‘onder 't water der zee zich verschuilend’.

672 rechte; vgl. vs. 164; het verhaal: vs. 774-vlg.

675 pas: doorgang.

677 vernam: bespeurde; afgront: de onderwereldse diepten.

678 in staet: in hoge staat.

682 fier en trots, bij als koningin verheven.

685 schynt.... te stikken; Ov. ‘en stond 'n lange poos als van de donder getroffen’.

686 verbaest; vgl. vs. 542.

+ [Randschrift:] Ceres bidt voor haere dochter Prozerpyn.

688 Reeds H. wees hier op ‘de woorden van Simeon tot de Moedermaagd, Luc. II: 35’, V.L. op het Stabat Mater: Cuius animam gementem, Contristatam et dolentem Pertransivit gladius. H. vond de uitdrukk. met.... doorregen ‘wat hard’; Bi. ‘schier onverstaanbaar’; vgl. Bk. IV, vs. 201 van een pyl doorregen. Beiden verzuimen op te merken, dat bij Ov. de houding van Ceres geheel anders is: ‘met een omwolkt gelaat’ staat zij ‘vol bittere haat’ voor Jupiter; Bi. ten onrechte invidiosa, ‘beklaaglyk’.

689 verlegen: radeloos.

693 des vaders: van Jupiter.

694-95 al staetze, nl. als zijnde niet meer dan mijn dochter(?); Ov.: ‘ik bid u, draagt geen minder zorge voor haar, omdat ikse gebaart heb’ (Valentijn); achtze: achte ze; op te merken de gesplitste schrijfwijze; 1e lez. dezer vss. overgeplakt.

697 verzekren: met zekerheid vaststellen; op (1e lezing in) duistre gronden: in de onderwereld.

[p. 578]

 

Zy heenevoer, den naem van vinden na gevaer⁶⁹⁹

700

Magh draegen: evenwel wy zullen noch gedoogen

 

Dat dees geschaekt zy, zoo het onderaertsch vermoogen⁷⁰¹

 

Haer wederlevere aen de moeder, als het voeght:

 

Want uwe spruit verdient geensins datze onvernoeght⁷⁰³

 

Dien schaeker trouwe, al waer 't myn kint niet. hierop zeide⁷⁰⁴

705

Jupyn: deze is een pant en zorge van ons beide:

 

Doch wort dees daet op 't hooft met haeren naem geraekt,⁷⁰⁶

 

Uit wrevelmoedigheit is zy geensins geschaekt,⁷⁰⁷

 

Maer uit oprechte liefde, en let men op 't betaemen,

 

Wy hoeven zeker ons dien schoonzoon niet te schaemen,⁷⁰⁹

710

Zoo gy, godin, dit slechts bestemt met uwen wil,⁷¹⁰

 

Al zytge niet gekent: laet vaeren dit geschil.

 

Hoe heerlyk is 't een broêr van Jupiter te wezen!⁷¹²

 

Nu hangt'er meer gelux aen vast, dies staek dit vreezen.⁷¹³

 

Hy wyktme in herkomst niet, maer enkel door het lot.⁷¹⁴

715

Doch lust u 't pleiten voor den allerhooghsten godt;⁷¹⁵

 

Dat Prozerpyn van daer ten hemel opwaert ryze,

 

Behoudens zooze om laegh zich zelve onthiel van spyze:⁷¹⁷

 

Want deze zaek staet vast by nootlot eens gestemt.⁷¹⁸

 

Aldus sprak Jupiter: maer Ceres hiel zich vremt.⁷¹⁹

720

Zy eischt met alle maght haer dochter weder boven.

 

Het nootlot lyt dit niet, dewylze in Plutoos hoven

 

Een' rooden appel plukte, en zeven kernen at

 

Van 't bleeke tuinooft, by Askalafus te radt^722-23

 

Gezien. dees was een zoon van Orfne, by de reien⁷²⁴

725

Des afgronts niet de minste in 't lek, daer zielen schreien.

699 na gevaer; zonder nadruk te lezen; ‘na gevaarvol zoeken’.

701 het onderaertsch vermoogen: de potentaat der onderwereld.

703 onvernoeght: tegen haar zin.

704 al waer 't myn kint niet; Lat. si iam mea filia non est; V.'s opvatting is: ‘ook al zou zij, wat zij nochtans is, mijn kind niet wezen’; juister ware: ‘indien zij dan al niet als mijn dochter dat lot kan wraken’. Een andere lez., door N. Heinsius als ‘venustissima’ geprezen, is: .... filia digna est: ‘indien al mijn dochter zo'n gemaal wèl waard is’.

706 op 't hooft, als ons: ‘op de kop’.

707 uit wrevelmoedigheit: uit zin om te kwetsen; voor Lat. iniuria, dat echter door V. vermoedelik, en dan ten onrechte, voor een ablatief werd aangezien: non hoc iniuria factum: ‘in dat stuk werks steekt geen verongelijking’ (Valentyn).

709 H. verkiest bij zich schaemen de 2e nv., en verwijst naar Elektra, vs. 652. Bi. achtte zich schaemen ‘gemeen of triviaal’.

710 bestemt met uwen wil: inwilligt.

712 een broêr van Jupiter, gelijk Pluto (met Neptunus) was.

713 ‘Echter, méér dan dat is hem beschoren’.

714 hy.... niet; dit blijkt reeds uit vs. 712; maar Ov. zegt, dat hem, naast dat broeder-schap, ook de overige voorrechten niet ontbreken (vgl. vs. 713), maar dat hij bij J. alleen door het hem toegevallen deel (Farn. in sortilegio mundi; vgl. bij vs. 503) achterstaat.

715 't pleiten; Lat. discidii: ‘scheiding’, niet van 't geding, maar van Proserpina; voor.... godt (Jupiter zelf), toevoeg. v.V.

717 behoudens zoo: maar op voorwaarde dat.

718 eens gestemt (bij: nootlot): eenmaal vastgesteld.

719 hiel zich vremt: wilde er niets van weten.

722-23 een' rooden appel; V. moet zich deze (granaat)appel dan bleekrood hebben voorgesteld ('t bleeke tuinooft); of anders verschreef hij zich; Ov. pallenti, ‘bleek’, d.i. bleekgeel; by: door; te radt: zeer (of: al te) snel.

724 Gri. órphne, ‘duisternis’; reien: Ovid.: de Avernaliese nimfen; Avernus heette een meer in Campanië, dat naar men meende (vgl. Eneas, Bk. VI 349-vlg. Avernus, dat is Vogelloos) vogels met zijn giftige uitwaseming doodde, en - zie ook aldaar - toegang tot de onderwereld verleende; verder geldt de naam ook voor een rivier in de onderwereld, en voor deze zelf.

[p. 579]

 

De poelstroom won hem in zyn smookende spelonk.⁷²⁶

 

Dees zagh het, en verklikt het stuk, dat luide klonk.⁷²⁷

 

Hy hindert Prozerpyns verlossing door het melden.⁷²⁸

 

Maer 's afgronts koningin bedroeft, wou dit vergelden,

730

En sprengde hem met nat van Flegeton uit wraek,⁷³⁰

 

Verkeerde Askalafus, aenbrenger van dees zaek,⁺⁷³¹

 

In eenen vogel, 't hooft in eenen bek en veêren,⁷³²

 

En groote blikken. hy bedekt in dit verkeeren

 

Den rug met vleuglen, ros van verwe, en traegh, niet licht.

735

Het hooft groeit aen, vermast het lyf door overwight.⁷³⁵

 

De nagels worden lang. de vlerken, die hem voeren,

 

En d'armen dekken, zyn pas maghtigh zich te roeren.⁷³⁷

 

Dees vuile vogel is een nachtuil, boos van aert,

 

Een gruwzaem voorspook van 't geen menschen wedervaert,⁷³⁹

740

En bo van ongeluk en droefheit, ree voor handen.⁷⁴⁰

 

Elk docht Askalafus had deze straf en schanden⁷⁴¹

 

Rechtvaerdighlyk verdient met zyn verklikkend lidt.

 

Maer Acheloüs zaet, ay zegh ons, hoe komt dit,⁷⁴³

 

Dat gy geraekte aen poot, en nagel, pluim, en pennen,

745

En 't maeghdenaenzicht hielt, waeraen men u kan kennen⁺

 

Voor meereminnen? of gebeurde het om dat,

 

Toen Prozerpyn in 't velt, van plukken moe noch mat,⁷⁴⁷

 

Gy haer gezelschap hielt, en wenschte, na het zoeken⁷⁴⁸

 

De gansche werrelt door, in winkelen en hoeken,

750

Doch vruchteloos, haer noch te volgen over zee,⁷⁵⁰

 

Met uwe vleugelen, van d'eene aen d'andre ree,

 

Op dat de zee gevoele alle uw bekommeringen?

 

Verhoorden u de goôn, zoo dra uw leên vergingen,

 

En met een rosse pluim begroeiden? evenwel

755

Op dat uw heldre keel, gestelt op zang en spel⁷⁵⁵

726 poelstroom, voor Acheron, stroom(god) in de onderwereld.

727 dees, nl. Ascalaphus.

728 hindert: verhindert; vgl. Bk. II, vs. 583.

730 Flegeton: Phlegethon, rivier in de onderwereld.

+ [Randschrift:] Askalafus in eenen nachtuil.

731 aenbrenger, 1e lez.: verklikker.

732 vogel; Lat. profanam avem, ‘een onheilige, onheilspellende vogel’.

735 vermast: bezwaart; vgl. hier Bk. XIII, vs. 1135; zie over dit woord met name Moller, Heerl. der Kercke, blz. 157-59; onnodig is de onderstelling geuit in Dl. III, 150: 738, dat de imperatief vermast gevormd zou zijn naar 't adj. vermast; dit laatste is veeleer een oud deelw. van vermasten, oorspr. ‘vet mesten’; of echter die betekenis daar ter plaatse nog aanwezig is, schijnt mij onzeker; Meyer's Woordenschat noemt vermast, ‘overladen’, onder de verouderde woorden.

737 pas: ternauwernood.

739 Gri. askálaphos, 'n soort uil.

740 bo: bode; ree: reeds; voor handen: ophanden, aanstaande; vgl. Bk. III, vs. 689.

741 schanden, meerv. om wille van het rijm; vgl. vs. 633.

743 Acheloüs zaet: de Sirenen, dochters van Acheloüs, de grootste rivier van Griekenland, die stroomt op de grens van Aetolië en Acharnanië.

+ [Randschrift:] Acheloüs dochters in meerminnen en vogels.

747 Een anakolouth; de bijzin Toen enz. loopt niet af.

748 gezelschap hielt; hiermee eindigt bij Ov. de vraag; ook vs. 753-vlg. is bij hem geen vraag.

750 doch vruchteloos: bij zoeken.

755 gestelt op; vgl. Bk. II, vs. 840.

[p. 580]

 

Om 't oor te streelen, en de honighzoete lippen⁷⁵⁶

 

En mont 't gebruik des zangs niet zouden laeten glippen,

 

Behieltge een menschenstem, en maeghdenaengezicht.

 

Maer Jupiter, gelyk een scheitsman in 't gericht

760

Van Pluto, zynen broêr, en Ceres, zyne zuster,

 

Verdeelde 't jaer in twee. nu zitze daer geruster,⁷⁶¹

 

Als een godin, gemeen aen 't een en 't ander ryk,

 

En vergezelschapt man en moeder, te gelyk⁷⁶³

 

Zes maenden lang. hierop verandertze van wezen⁷⁶⁴

765

En aenzicht: want gelykze eerst droevigh zagh van vreezen,

 

Zoo zietze weder bly, gelyk uit eene wolk

 

De zon te voorschyn komt, en zich vertoont voor 't volk.

 

De koestrende godin had naeu haer kint bekomen,⁷⁶⁸

 

Of vraeghde aen Aretuis: wat 's d'oirzaek datge uit schroomen

770

De vlught naemt? waerom zytge in eene bron verkeert?

 

De beeken zweegen stil. de brongodin, ge-eert⁷⁷¹

 

By allen, stak het hooft ter bronaêr uit naer boven,

 

En haere groene vlecht, aen d'eene zy geschoven,⁷⁷³

 

Afwissende, verhaelde al d'oude vryery

775

Van stroomgodt Alfeüs, en zeide: hoor naer my:⁷⁷⁵

 

Ik ben een speelnoot van Achaische veltgodinnen,⁷⁷⁶

 

En niemant meer dan ik plagh bosschen te beminnen,⁷⁷⁷

 

Noch net te spannen: en hoewel ik nimmer eer⁷⁷⁸

 

Uit myne schoonheit zocht, en in de jaght niet teêr

780

Maer sterrek was, wert my alleen de kroon gegeven,⁷⁸⁰

 

Als d'allerschoonste bloem. dit kon op my niet kleven,⁷⁸¹

 

Noch 'k was beholpen met myn gaven, en dien naem⁷⁸²

 

Van schoonheit, overal geprezen door de faem.

 

In 't spieglen schaemde ik my t'aenschouwen 't geen bevalligh

785

In d'oogen schynen moght, en minzaem, en lieftalligh,

756 honighzoete; H.; de door hem uit D. Heinsius' Lofz. van Jezus Christus aangehaalde vss. herinneren ten sterkste aan de kerkhymne: Iesu dulcis memoria.

761 ze: Proserpina.

763 te gelyk: gelijkelik; H.: ‘zeer verkeerd, doch om 't rijm’; onjuist is zijn opmerking, dat V. had moeten schrijven beurt om beurt; altans dat ware iets anders.

764 wezen: inwendige; facies et mentis et oris: lett. ‘het gelaat van geest en gezicht’.

768 koestrende; voor alma, ‘voedende’.

771 beeken: wateren.

773 groene: zeegroene; vgl. Bk. II, vs. 16; aen d'eene zy: op zij.

775 Alfeüs: Alphéus, hoofdrivier v.d. Peloponnesus, ontspringt in Arcadië, stroomt langs Olympia in Elis, verdwijnt meermalen onder de grond, waarmee de hier verhaalde sage samenhangt; 't gewone slot ervan, dat nl. Alpheus zijn geliefde na-stroomde naar Sicilië, laat Ov. weg; vgl. nog Vergil., Xe Herderskout. Het accent van Alfeüs is bij V. onjuist (H.); hij herstelde deze lezing, nadat hij eerst gewijzigd had in: godt Alfeus (= Alféüs); vgl. vs. 807, 1e lez.: Toen riep Alfeüs met een heesche keel; en Bk. II, vs. 337.

776 Achaische: Griekse.

777 niemant meer dan ik; H. noemt dit dubbelzinnig, en verwijst o.a. naar Bk. XIV, vs. 21.

778 net te spannen; net voor het net (kollektief) wegens het parallelisme met bosschen te beminnen; men denke aan het wegblijven van het lidw. bij meerledige zinsdelen.

780 wert my alleen; volgens H. had V. behoren te schrijven: nochtans wert my; de zin is, dat zij geprezen werd om haar schóónheid, ofschoon enz.

781 kon op my niet kleven: vermocht geen indruk op mij te maken.

782 beholpen: gediend; vgl. Bk. III, vs. 324.

[p. 581]

 

Dat anderen verquikt. ik rekende dit schant.⁷⁸⁶

 

Het heughtme dat ik eens van jaegen moede op 't lant,

 

Uit Stimfalis, het bosch, weêrkeerde na het jaegen.⁷⁸⁸

 

De hitte was te groot. de moeilykheên en plaegen

790

Der jaght verdubbelden de hitte en bangen brant.

 

Ik quam by 't staende meer, dat langs den waterkant⁷⁹¹

 

Niet ruischte, en klaer was op den gront. wie neêrgebogen⁷⁹²

 

Zich spiegelde, zoude al de kaikens tellen mogen.⁷⁹³

 

Men zagh het water zich niet roeren. popelblaên

795

En witte wilgen, van de bron gekoestert, staen

 

Van zelf gewassen, langs de barmte van de zoomen,⁷⁹⁶

 

En schaduwen den gront. ik naeulyx aengekomen,

 

Tre neder, steek den teen in 't water, en terstont

 

Aen 't lobbren tot de knien, en niet vernoeght, ontbont⁷⁹⁹

800

Ontkleede my, en hing de kleeders aen de takken

 

Der willigen, en quam heel naekt in 't water zakken,

 

En voort aen 't plenssen, baên, en gieten met de hant.

 

Ik sprey myne armen, en verneeme in dezen stant,

 

In 't midden van het lek, ik weet het naulyx, 't ruisschen

805

Van water, en verbaest, om 't geen ik hoorde bruisschen,

 

Ga nederzitten op den koelen waterkant.⁸⁰⁶

 

Terstont riep Alfeüs aldus heel heesch: hou stant.⁸⁰⁷

 

Waer looptge, o Aretuze? o Aretuis, waer heenen?⁸⁰⁸

 

Ik vlugt terstont, zoo naekt als ik'er was verscheenen.⁺⁸⁰⁹

810

Myn kleeders hingen in den tak, aen d'andre zy

 

Des waterkants. zoo veel te heeter blaekte hy,

 

En hiel'er meer op aen: dewyl ik bleek van vreezen,

 

Hem, nader by der hant, gereeder scheen te wezen.⁸¹³

 

Zoo liep ik vast vooruit, de wreedaert achteraen:⁸¹⁴

815

Gelyk de tortel voor den havixklaeu belaên:

 

Gelyk de havik snel de duif zit op de hakken.⁸¹⁶

 

'k Volharde in 't loopen, om my uit den wegh te pakken,⁸¹⁷

786 dat anderen verquikt: over welk bezit anderen (andere maagden) zich verheugen.

788 Stimfalis, is bij Ov. bnw. van Stymphalus (een meer en rivier in Arcadië): ‘het Stymphaliese bos’.

791 't staende meer; bedoeld is: een stil voortstromend water.

792 op: tot op.

793 mogen: kunnen.

796 barmte: berm, glooiing.

799 vernoeght: tevreden.

806 nederzitten; ondanks vs. 808 niet onmogelik (als H. wil); Ov. insisto: ‘ga ik staan’.

807 Vgl. bij vs. 775; heesch: dof, als komend uit de diepte.

808 Aretuze, Aretuis; men mag hier niet uit afleiden, dat Aretuis = Aretuus zou zijn; vgl. nog heden Neptuin naast Neptunus; vgl. Bk. IV, vs. 846; en Bk. X, vs. 11 Euridys, vs. 47 Euridies, in rijm resp. op wijs en verlies.

+ [Randschrift:] Aretuze vlught, en verandert in een bron.

809 was verscheenen; onjuist; Ov. ‘gelijk ik was’.

813 nader: hoe nader .... des te (?); gereeder: gemakkeliker te vermeesteren; bij Ov. is de motivering in vs. 809-vlg. gelegen.

814 vast: onafgebroken; wreedaert; vgl. vs. 181; 476.

816 zit op de bakken; vgl. H., die dit voor vogels minder geeigend acht; zie Dl. II, 401: 28; Dl. III, 283: 525 op de bakken treden; hak voor ‘hiel’ is nog Zl. Ned.

817 volharde; verl. tijd.

[p. 582]

 

Tot onder Erimant, Menael, en Orchemeen,

 

En Elis, Psofis, en den berghtop van Cilleen.^818-19

820

Hy vielme niet te snel: doch echter kon ik 't jaegen⁸²⁰

 

Om myne zwakheit niet lang harden, noch verdraegen,

 

En hy dien arrebeit verduuren door zyn kracht.⁸²²

 

'k Liep evenwel door velt en bosch met alle maght,

 

En over rots en bergh door ongebaende plekken.

825

De zon scheen achter my, en 'k zagh in 't heenerekken

 

Zyn schaduwe vooruit, ten waer 't de vreeze zagh:^825-26

 

En zeker 'k was vervaert, en anders dan ik plagh⁸²⁷

 

Voor 't hardt getrappel en het stuiven van zyn planten,⁸²⁸

 

En hyghde naer myn' aêm. myn haer aen alle kanten

830

En haersnoer droopen van zyn' adem, vocht en nat.⁸³⁰

 

Ten leste sprak ik, door lang rennen afgemat:

 

Diane, och helpme, die uw jaghtgenoote in 't jaegen,⁸³²

 

Uw' koker, en uw' boogh zoo dikwyl plagh te draegen.

 

De jaghtgodin beweeght, bedektme in myne vlugt,

835

Met eene donkre wolke en nevel uit de lucht.

 

De vlietgodt zoekt rondom my heen, gelyk een blinden,⁸³⁶

 

En wistme, door dien mist verduistert, niet te vinden.

 

Hy liep tot tweewerf toe onwetende om dit rak,⁸³⁸

 

Daer my de jaghtgodin voor zyn gezicht verstak.

840

Hy riep: o Aretuze, o Aretuis tweemaelen.

 

't Is my vergeeten, en ik kan het niet verhaelen⁸⁴¹

 

Hoe bang my was te moede, als 't jonge lam, 't welk schuilt

 

In eenen hoogen stal, waer langs de boschwolf huilt:

 

Of als een bloode haes, die schuilende in de haege,

845

De haezewinden hoort, die roofziek evengraege⁸⁴⁵

 

Op wiltbraet vlammen, daer de haes zich rept noch roert.⁸⁴⁶

818-19 Erimant: Erymanthus, gebergte in Arcadië, zoals ook Menael: Maenala, en Cilleen, Cyllene; Orchemeen: Orchomenos, en Psofis zijn steden in dat landschap; maar Elis op de Peloponnesus; geen dezer plaatsen ligt bij de Alpheus.

820 doch echter; 1e lez.: doch kon ik; 2e: doch ik en kon; vgl. Bk. II, vs. 1045; jaegen: ijlen.

822 en hy: hij echter wèl; V. heeft deze wending eerst na aarzeling opgenomen.

825-26 in 't heenerekken; vgl. Tekstkrit.; voortijlen; vgl. Bk. I, vs. 644-vlg. zyn voetspoor rekken; eerste (foutieve) lezing in vs. 826: Myn schaduw.

827 anders.... plagh: ‘uit mijn gewone doen’.

828 planten; vgl. vs. 479.

830 Het druipen enz. komt voor rekening van V.

832 uw: als uw.

836 gelyk een blinden; ‘zou niet beter zijn, gelijk DE blinden?’ H.; kan V. (tegen zijn gewoonte) de 3e nv. bedoeld hebben, na gelyk? men zou dan echter een' verwachten.

838 rak: plek, stuk gronds; het woord wordt gaarne gebezigd van een strook water (Damrak, rakje in den wind), en wellicht heeft dit (Arethusa was een riviernimf) de keuze van het woord beïnvloed.

841 't Is my vergeeten; vgl. Proza-Eneas, Bk. I, r. 61-62; Kern, Omschrev. Ww. vormen, § 97-vlg.

845 evengraege: gelijkelik gretig; of: zeer gretig; vgl. Dl. I, 246: 1757 e.e., en Mnl. Wdb. II 749; graege, rijmshalve, met bijw. -e (Van Helten, I blz. 151), wellicht ook onder invl. van gaarne; vlg. nog vlugge (:) Bk. II, vs. 1113.

846 wiltbraet; vgl. Tooneelschilt: ‘(De kerckuil) vangt by nacht het lichtschuwe ongedierte, als een lecker wiltbraet’. Een betekenis-veralgemening (vgl. Mnl. Wdb. i.v., 2): ‘een stuk wild’?; missch. ook verbond V. 't woord niet met braden (vgl. de etym. bij Weiland), of heeft een ander woord braad, brade (‘mals, eetbaar vlees enz.’) zich doen gelden, waarover zie Wdb. III 979-vlg., en ook Ten Kate II 133); zie nog Boek XI, vers 185; XIII, vers 1162; daer: terwijl.

[p. 583]

 

Zoo wykt dees hier niet af, terwyl hy 't spoor beloert,⁸⁴⁷

 

Het welk niet verder ging. hy blyft de plaets bespieden,

 

En slaet den nevel ga, daer ik verdween in 't vlieden.⁸⁴⁹

850

Het koude zweet brakme uit, en droop langs al myn leên.

 

De blaeuwe zweetdrup vloeit langs al myn lichaem heen.⁸⁵¹

 

Waer ik een' voet verzet, daer drupt en vloeit het mede.⁸⁵²

 

De dau drupt langs myn vlecht: en sneller dan dees rede⁸⁵³

 

Het onheil u ontvout, en melt al mynen druk

855

En jammeren geleên in 't breede stuk voor stuk,

 

Verandere ik allengs, door myne klaghte en beden,

 

In water, vloeiende natuurlyk naer beneden.

 

Maer aengezien de stroom dit water daetlyk kent,

 

En mint, leght hy den schyn van man af in het ent,

860

Na'et lange loopen, om zich met myn' vloet te mengen.

 

Hy wort weêr water door het goddelyk gehengen.⁸⁶¹

 

Diane ontsluit den gront. ik kruip'er heimlyk in,

 

Vloeie in Ortigie, dat my om dees godin

 

Heel aengenaem was: want dit hadde my het leven^863-64

865

En eersten ademtoght in ope lucht gegeven.

 

Dus lang rekte Aretuis voor Ceres dit verhael.

 

De vruchtbre graengodin, genezen van heur quael,

 

Spant een paer slangen, fix in 't vliegen, voor den wagen,⁸⁶⁸

 

En toomtze, en laet zich door de lucht en nevels draegen

870

Recht naer Athene, en geeft den wagen, snel ter vlugt,

 

Triptolemus, beveelt hem weder, uit een zucht⁸⁷¹

 

Tot 's menschdoms heil, het lant met koren te bezaeien,⁸⁷²

 

Dat lang verwildert lagh, en daer niet viel te maeien,

 

En een geruimen tyt ge-egt wert noch geploeght.

875

De jongeling reedt door Europe, heel vernoeght,⁸⁷⁵

 

En over Azie in 't gewest van Tartarye,⁸⁷⁶

 

Daer koning Linkus heerscht, bekent door dwinglandye.

 

Men vraeghde hem in 't hof van waer hy herwaert quam:⁸⁷⁸

847 wykt: verwijdert zich.

849 in 't vlieden: al vliedend.

851 blaeuwe; vgl. Bk. III, vs. 446.

852 1e lez. daer blyft de zelve stede; V. volgde dus eerst de lezing met locus (in oude drukken; vgl. vs. 341) daarna die met lacus.

853 rede: woorden.

861 door het goddelyk geheugen; niet bij Ov.; door zijn goddelike wil, goedvinden (?); of eer: door het toelaten der goden.

863-64 in Ortigie; Lat. advehor Ortygiam, ‘ik bereik Ortygia’; aengenaem; Ov. ‘mij dierbaar wegens de (gelijke) bijnaam mijner godin’; Diana heette nl. ook Ortygia, de Ortygiese, wegens haar geboorte op Delos, oudtijds ook Ortygia geheten. De vertaling van het volgende is foutief; Ov.: ‘dit bracht mij 't eerst weer boven aan de open lucht’; aengenaem; H. over genaem.

868 paer slangen; Lat. angues; vgl. Bk. VIII, vs. 1081 draeken, Lat. dracones; hier vs. 891, en Bk. IV, vs. 817 aant.

871 Triptolemus, Dl. IV, 441: 100.

872 het lant enz.; Ov.: ‘deels nog onbebouwde grond, deels na lange tijd opnieuw bebouwde’.

875 vernoeght: verheugd; vgl. vs. 799, en voor de betekenis-overgang Zd. Ned. content.

876 Tartarye; voor: Scythië; vgl. vs. 886 en Bk. I, vs. 79.

878 vraeghde; H. over vraagde en vroeg; vgl. vs. 646, en Bi.; bij V. steeds vraeghde en joegh; (Van H., I blz. 34).

[p. 584]

 

Wat reên hem herwaert dreef. men vraeght naer zynen stam,

880

En vaderlant en naem. hy zeght: het wyze Athene

 

Is 't vaderlant, myn naem, door al de werrelt heene

 

Bekent, Triptolemus. ik koom niet over lant

 

Noch over zee, maer door de lucht aen dezen kant,

 

Die voor my open leght. ik brenge u Ceres gaven,

885

Die over d'akkers heengeworpen, hunne slaven

 

Zacht voetsel geven. dees Tartaer benyde dit,⁸⁸⁶

 

Herberghde hem, en om den vont van 't korenpit

 

Zich toe te schryven, zocht dien gast in slaep te keelen:

 

Maer Ceres straft den schelm, die 's anders eer wil steelen,

890

Herschept hem in een' losch, en riedt den jongeling⁺⁸⁹⁰

 

Dat hy met zyn gespan van draeken stryken ging.

 

De wyze Kallioop, de bloem der zanggodinnen,

 

Zwyght stil, en staekt den zang en stryt om prys te winnen.

 

Al 't veltgodinnedom bestemt uit eenen mont,⁸⁹⁴

895

Dat Helikon de kroon met recht te haelen stont.⁸⁹⁵

 

Toen d'overwonnen rey op dezen zangprys smaelde,

 

Sprak Kallioop: dewyl u allen 't oordeel faelde,

 

En gy geensins genoeght datge ons ten zangstryt daeght,

 

En hierom straf verdient, of gy, die andren plaeght,^898-99

900

Moet trots uw misdaet dus met lastren noch verzwaeren,⁹⁰⁰

 

En tergen ons gedult; zoo staet ons voort te vaeren⁹⁰¹

 

Met straffe, op datge voelt wat ons de gramschap leert.

 

De zusters loegen, en beschimpten heel verkeert⁹⁰³

 

Het felle dreigement, en poogende te spreeken,

905

En met een luit geschal de hant aen ons te steeken,

 

Zien hoe een lichte pluim de nagels ruigh bewast,⁺⁹⁰⁶

 

De veder d'armen dekt, de mont, verstyft en vast,

 

In eenen bek verkeert. zy vliegen boschwaert binnen,

 

En willende misbaer bedryven, droef van zinnen,

910

Zoo roeienze, op den arm gedreven, door de lucht,⁹¹⁰

 

Als snatrende aexters: en noch heden is dees vlugt⁹¹¹

 

Van vogelen de lust van 't spreeken bygebleven,

 

Een heesche snaterzucht, ter spraekkunde aengedreven.⁹¹³

886 geven; voor reddant, d.i. ‘mogen geven, zullen g.’

+ [Randschrift:] Linkus in eenen losch.

890 losch: lynx; Lat. lynca (4e nv.); vgl. Lyncus.

894 zie vs. 430-vlg.

895 Helikon (3e nv.): de Helicon-bewoonsters, de Muzen; vgl. vs. 344-vlg.

898-99 genoeght... of: tevreden zijt.... zonder dat gij; vgl. Bk. IV, vs. 424-vlg.; genoegen, ‘tevreden zijn’ Bk. I, 673: 15.

900 lastren: honen.

901 staet ons: moeten wij.

903 verkeert: dom; verkeertheyd, Harpoen vs. 30.

+ [Randschrift:] Piërides in aexters.

906 Kantschr.; vgl. Kantschr. bij vs. 405.

910 zoo; zonder klemtoon.

911 aexters; Lat. picae, in klankspeling met Piërides.

913 spraekkunde: bekwaamheid om te spreken; ter spraekkunde aengedreven ten onrechte door Van L. als een ‘loshangende rijmlap’ afgekeurd; vertaling van studium immane loquendi, Val.: ‘over-groote spreeklust’, maar door V., ook blijkens spraekkunde, opgevat als ‘het streven naar enz.’ (Schrev. maxima cupiditas), waardoor hij ook een nuance bereikte naast lust van 't spreeken (Lat. facundia, ‘praatlustigheid’, t.w. in iemand die spreken kàn).

TEKSTKRITIEK: Titel: vyfste. Vondel schreef eerst vyfde, maar wijzigde dit in vyfste; oude uitg.: vyfde.

TEKSTKRITIEK: vs. 49 wie; Hoogstr., H. wien.

TEKSTKRITIEK: vs. 74 oude uitg.: Hy zestien jaeren out, was schoon.

TEKSTKRITIEK: vs. 128 naer; oude uitg.: na; H. reeds naer. - 137 Linceüs.... leven; de oude uttg.: heeft Linceus zoon holp Hipseus enz. Vondel schreef eerst: Lincides holp Hipseus enz. Daarna verving hij Lincides door Linceus zoon, en dit weer door Lincides. Ten slotte schreef hij wat in de tekst is opgenomen. Op de proef zal hij dan de lezing gekozen hebben, die de oude uitg. biedt. Lynceüs (tweelettergrepig) moet hij als patronymicum bedoeld hebben. Latijn: Prothoënera percutit Hypseus, Hypsea Lyncides.

TEKSTKRITIEK: vs. 171 rechtehant; de bedoeling van het hs. is onzeker: rechte hant?

TEKSTKRITIEK: vs. 249 oude uitg.: na dit vers een punt. - 250 oude uitg.: Toen dees met zijne hant. - 258 Hoogstr. en half gout. 260 oude uitg.: na dit vers een komma; sproten, oude uitg.: sprooten. - 276 oude uitg.: na dit vers een komma; hs. aanvankelik een komma na hooft, en een aan het einde, die beide zijn weggewist.

TEKSTKRITIEK: vs. 306 oude uitg.: zegt.

TEKSTKRITIEK: vs. 322 oude uitg.: had.

TEKSTKRITIEK: vs. 356 oude uitg.: oorzaek.

TEKSTKRITIEK: vs. 371 oude uitg.: alle. - 376 de komma na benden niet in 't hs.; bij 't aanbrengen ener korrektie vergeten.

TEKSTKRITIEK: vs. 392 oude uitg.: na dit vers een punt; hs. na wy een komma; 1e lez.: wy, nu staende op ons vertrekken,; de komma na wy is bij vergissing blijven staan. - 394 Kantschrift oude uitg.: Pireneus; ook in de tekst (vs. 374 en 393) stond eerst Pirenus; Lat. Pyreneus. - 399 hs. bekkenel (vgl. Bk. IV, vs. 704).

TEKSTKRITIEK: vs. 441 hs. Tifeus; bij de weergave van deze naam heeft V. sterk geaarzeld (Tif, Tifeus, Tifoeus, Tifeus); Lat. Typhoëa (van Typboëus = -oüis); vgl. Bk. III 390, hier vs. 474 Tifeüs. Hoogstr. hier en vs. 474 Tifoeus; vgl. bij vs. 474.

TEKSTKRITIEK: vs. 459 oude uitg.: zicht. - 461 cyterveder; op ratuur; H. drukt: citerveder, en geeft voor de oude uitg. verkeerdelik op: citterveder; vgl. vs. 455.

TEKSTKRITIEK: vs. 473 oude uitg.: Sicilie; zo ook vs. 496. - 474 oude uitg.: den goôn. - 475 Tifeüs, ook hier (als vs. 490) na herhaalde wijziging. - 487 ondekt na als eerste aanloop: ontdek; oude uitg.: ontdekt. - 490 hs. aejaegen. - 496 vgl. vs. 473. - 499 oude uitg.: komma na minne, niet na zoon.

TEKSTKRITIEK: vs. 506 oude uitg.: na goôn 'n komma. - 522 oude uitg.: booge.

TEKSTKRITIEK: vs. 534 Volgens V.L. heeft de oude uitg.: terwijl; dat is onjuist, even als zijn bewering, dat de -e in 't hs. wel niet zeer duidelik is, maar er toch staat: zij is even duidelik als wat dan ook.

TEKSTKRITIEK: vs. 560-61 oude uitg.: begooten, geslooten. - 563 oude uitg.: Sicilie. - 571 oude uitg.: Hoe my Anapis vrijde. Latijn: et me dilexit Anâpis; hs. 1e lez. Anapis (571:) Beminde ook my, verworpme in 't ende, doch gewis. - 580 hs. een.

TEKSTKRITIEK: vs. 625 oude uitg.: na raeken geen komma. - 644 oude uitgave: Sicilie; vgl. vs. 632, waar 't woord 4-silbig genomen is.

TEKSTKRITIEK: vs. 645 oude uitg.: de dochter droef verloren; hs. 1e lez. i.p.v. scha: pant; de wijziging in de druk bedoelt de verbinding scha.... verloren te verbeteren. - 658 de komma na moeder wel blijven staan uit de eerdere opzet, om met die te vervolgen; niet bij Hoogstr., H. - 663 eerlang is wschl. als 1 woord bedoeld; oude uitg.: eer lang. - 665 oude uitg.: ons.

TEKSTKRITIEK: vs. 671 't; hs. t'; oude uitg.: 't. - 676 omhoogh; aldus zeer wsch.; oude uitg.: om hoogh. - 684 hs. had na kout eerst 'n komma, die geschrapt en daarna weer geplaatst werd; een komma achter ys is weggewist, waarna die achter kout, wel bij vergissing, is blijven staan. Oude uitg. als in de tekst. - 695 oude uitg.: achtze; zie beneden.

TEKSTKRITIEK: vs. 739 oude uitg.: t geen. - 740 hs. voorhanden (?). - 743 oude uitg.: zegt. - 747 oude uitg.: en mat. - 748 oude uitg.: na zoeken 'n komma, die in 't hs. tot 2 X toe geplaatst en verwijderd is.

TEKSTKRITIEK: vs. 769 oude uitg.: oor-. - 777 oude uitg.: na dit vers een dubbelpunt. - 778 Noch; oude uitg.: En.

TEKSTKRITIEK: vs. 809 Kantschrift, oude uitg.: vlugt, niet gevolgd door komma. - 813 oude uitg.: na wezen 'n komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 821 hs. na verdraegen een punt, die uit een vroegere redaktie is blijven staan; zie onder. - 825 oude uitg.: heenetrekken; reeds door H. werd heenerekken gegist, echter niet in zijn uitg. opgenomen.