De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Regelnummers proza verbergen

[p. 439]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het tweede boek.aant.

Inhout.^*

1 Epafus Faëton eens verwijtende hoe Apollo valschelijk hem ten vader gegeven was, 2 verzocht aen den vader, tot een pant en bewijs van zijn echte zoonschap, den zonnewagen² 3 eenen eenigen dagh te mogen mennen, het welk hy verwervende, stak de gansche werrelt 4 in brant, waerdoor onder andere volken d'Etiopiers van hitte in moorjaenen verkeerden.⁴ 5 Faëton hierop van den blixem getroffen, wort van de gezusteren, en met een van zijnen

* Inhout: Men vergelijke voor het verhaal van Faëton Vondels treurspel van die naam, dat sterke overeenkomst vertoont met de Ovidius-vertaling, en volgens Van L. bewijst ‘hoe groot hij als navolger, hoe zwak hij doorgaans als vertaler is’ (XI 343); vgl. H.², 1242.

2 verzocht; dit zou moeten zijn verzocht deze; vgl. bij vs. 25.

4 onder... volken; Lat. inter cetera: ‘onder andere zaken’.

[p. 440]

tekstkritische noten

6 bloetvrient Cignus beweent. Jupiter de gansche werrelt bezichtigende, en gaef in den 7 eersten staet herstellende, komt Kalisto te zien, en verkrachtze in den schijn van Diane. 8 Juno, hierom gestoort, misschept haer in een beerinne. De zoon Arkas hadze hierna ge- 9 schoten, ten waere Jupiter deze beide in het gestarrente plante. Juno beklaeghde zich 10 hierover by den Oceaen, en voer ten hemel op den rugh van haere paeuwen, onlangs 11 met verwen geschakeert: gelijk de Rave lest van wit in zwart verandert was: want de 12 Rave op wegh, om het overspel der Kraeie Apollo aen te brengen, wert van de Kraeie¹² 13 vergeefs geraden hare reis te staeken, en onderwezen hoe zy zelf hierom van dien godt 14 gestraft, en Niktimeene in eenen nachtuil verandert wiert. Toen Ociroë hierna haeren¹⁴ 15 zoone toekomende dingen voorspelde, wertze in eene merrie herschapen. De vader Chiron 16 riep vergeefs Apollo om bystant aen, toen de godt, een harder in Elis, zijne ossen wei- 17 dende liet verdwaelen. Dit gaf Merkuur gelegentheit te steelen. Merkuur ontdekte hierna 18 de meinedigheit van Battus, alleen van dien diefstal bewust, en veranderde den aen- 19 brenger in eenen toetssteen. hy quam hierna in Attika, en misbruikte Herse, Cekrops 20 dochter Aglauros haere zuster benijdende, verstijfde gelijk een steen. Jupiter gebiedende²⁰ 21 Agenors ossen strandewaert te drijven, vermomde zich in stiers gedaente, en voerde 22 Europe door zee in Kreten.

Het hof der zonne staet op pylaers, schoon in 't praelen^{+vs. 1}
Met louter gout, robyn, en levendige straelen.²
Het dak is wit ivoor. de valdeur flonkert schoon
Op zilvre drempels. hier staet kunst by kunst ten toon,^3-4
Noch ryker dan de stof: want Mulciber graveerde⁵
Hier d'aerde in, en de zee, die rondom heen spanseerde,⁶
Ook d'ope en ruime lucht, die 't altemael omvangt,
En 't hemelsche gewelf, dat om de werrelt hangt.^7-8
De zee krioelt, en stoft op blaeuwe waterheeren,⁹
Trompetter Triton, en godt Proteus, en 't verkeeren
Van zyn gedaente, die van d'eene in d'andre smelt.¹¹
Hier toomt Egeon het verslindend zeegewelt¹²
Van wallevisschen, die den schepen schrik aenjaegen.
Men ziet'er Doris met haer dochteren en maegen.¹⁴
Een deel bezwemt het diep: een deel, te water uit
Op rotsen, zit en drooght en net de groene tuit:¹⁶

TEKSTKRITIEK: vs. 1 oude uitg.: pijlers; de lez. van 't hs. is niet geheel zeker. - 15 oude uitg.: na deel geen komma.

12 van de Kraeie; foutief voor Coronidis: ‘van Coronis’; vergel. bij vers 767.

14 haeren; Cant. bedoelt: van Coronis.

20 gebiedende; versta: hem (Merc.).

+ [Randschrift:] Het zonnehof.

vs. 1 hof der zonne, zie slot van het eerste boek.

2 robyn, als stofnaam in 't enkelv.; Lat. pyropus: goudbrons (een mengsel van 3/4 koper en 1/4 brons; sterk glanzend); men heeft het woord vroeger ook als naam van een edelsteen opgevat, zo bv. Maerlant, Alex. III, vs. 184; Vossius, ook Pont., vermeldt, maar als onjuist, deze opvatting, die wij o.m. bij Farn. aantreffen; levendig: vlammend.

3-4 dak; Ov.: geveldak; valdeur: 2-vleugelige deur; misschien uit vald-deur (‘vouwdeur’); Lat. valvae bifores; vgl. over dit woord Mnl. Wdb. VIII, 1187; bij Ovidius zijn het de deuren zelf die van zilver glanzen.

5 Mulciber: Vulcanus (Hephaestus), de edelsmid onder de goden.

6 spanseerde: zich bewoog, vloeide.

7-8 't, pers. vnw.; lucht.... gewelf, bij Ovid. alleen: caelum: de hemel, ‘die over de aarde heenhangt’.

9 stoft: gaat groot op; blaeuwe waterheeren: zeegoden (blaeuw naar de kleur van de zee); vgl. H., Bi.; Bk. IV, vs. 726. - Triton. vgl. Bk. I, vs. 402; Proteus, een waarzeggende god, die verschillende gestalten kon aannemen; verkeeren; veranderen.

11 smelt: geleidelik overgaat.

12 Egéon, honderdarmige zeegod, volgens Homerus door de goden Briareoos genoemd; hier voorgesteld als walvissen berijdend, die hij (volgens Ovid.) met zijn armen omklemt; zeegewelt: zeemacht, -troep; vgl. ‘Bevreesde mijn gewelt’ in het Wilhelmus.

14 Doris, gemalin van Nereus, moeder der Nereïden; maegen, niet bij Ovid., en ook niet in overeenstemming met vs. 19.

16 net, van netten: net maken, ordenen, opknappen; (niet te verwarren met netten: nat maken, Bk. III 214, ofschoon het daar soms moeilik van te onderscheiden is. Wdb. IX 1883 v.; vgl. H.); groene tuit: het groene (naar de kleur v.h. water) haar; vgl. Bk. V, vs. 773.

[p. 441]

 

Een deel beschryt den visch. zy gaen zich hier vermeiden.¹⁷

 

Elk heeft haer wezen, doch het kroost is niet verscheiden,¹⁸

 

Als volle zusteren van 't zelve bedde past.

20

Het aerdtryk grimmelt'er, van menschen overlast,²⁰

 

En dieren, bosschen, stroom- en veltgodin, en steden.

 

Maer boven ging de kunst de valdeur ryk bekleeden

 

Met twalef merken van de zonne op eene ry,²³

 

De zes op d'eene deur, de zes op d'andre zy.

25

Zoo dra Klimeenes zoon den drempel op quam treden,⁺²⁵

 

In zyn heer vaders hof, zet hy beducht de schreden

 

Naer vaders hoogen stoel, en houdt van verre stant,²⁷

 

Gestuit van 't vierigh licht, dat sterk in d'oogen brant.

 

Daer zagh men Febus op 't gestoelte om hoogh braveeren,²⁹

30

Dat van smaragden blonk, en hy in purpre kleêren.³⁰

 

Ter rechte en slinke hant bestuwen hem het Jaer,

 

De Dagen, Maenden, Uur, en Eeuwen, eene schaer,

 

Alle even wyt van een. daer stont de nieuwe Lente,^31-33

 

Bekranst met bloem, en blos, een jaerelyxe rente:³⁴

35

De naekte Zomer, met den korenkrans om 't hooft:

 

De Herrefst, nat van most: de Winter, gansch berooft³⁶

 

Van warmte, en kout en kil: de baert en 't haer bevroren

 

Met kegelen van ys. de sneeuvlok hangt om d'ooren.

 

Hier zat de vader van 't alziende hemelsch licht

40

In 't middenperk, en zagh den jongling, die vast zwicht⁴⁰

 

Voor al dees vreemdicheên. hy sprak: o zoon, tre nader,

 

Onlochenbaere telgh van my, uw' rechten vader.⁴²

 

Wat 's d'oorzaek van uw reis? wat zoektge in 't zonnehof?

 

Hy antwoort: hooftlicht van 't gansche aerdtryk, ryk van lof,⁴⁴

17 vermeiden, met ‘epenthetiese’ d.

18 haer wezen: haar eigen gelaat; kroost: gelaatstrekken; Ovid.: facies non omnibus una, nec diversa tamen; vgl. vs. 670.

20 grimmelt: krioelt.

23 de twaalf tekens van de dierenriem; op eene ry; niet bij Ovid.; de ry kan men zich, aan weerskanten, gebogen denken. Ovid. spreekt van caeli fulgentis imago, signaque sex etc.: ‘een afbeelding van de fonkelende hemel, en zes tekenen enz.’; wellicht is het laatste slechts een nadere toelichting van het eerste; vgl. overigens de uitvoerige beschouwing bij H. en de aant. bij Van Ln., (waarin H's uiteenzetting niet juist is weergegeven). Men behoeft niet aan een natuurgetrouwe afbeelding te denken.

+ [Randschrift:] Faëton by Febus.

25 drempel; Ovid.: acclivo limite: ‘langs opglooiende weg’; Vondel verwarde limes met limen (drempel).

27 houdt stand; vgl. Bk. I, vs. 743.

29 braveeren: pralend zetelen.

30 purpre kleêren draagt Febus als heerser, maar ook wijl de donkerrode kleur van het zonnelicht daarmee werd aangeduid.

31-33 Bij Ovid. Dag en Maand in het enkelv.; daarentegen Uren in het meerv., en slechts van deze laatste heet het, dat zij op gelijke afstand van elkaar staan; bij Ovid. is de volgorde: Dag, Maand, Jaar, Eeuwen, en dan de Uren; vgl. H.; Lucifer, vs. 2180-vlg.

34 blos: bloesem; vgl. Dl. II, 788: 536 bot en blos; rente: opbrengst.

36 most: druivesap.

40 perk: vak, plek; vast: onderwijl; zwicht: verbluft staat.

42 onlochenbare: niet te verlochenen; vgl. Wdb. N.T. VIII, 2697; rechten: echte, ware.

44 ryk van lof, bij aertryk; Lat. immensi mundi: ‘van de onmetelike wereld’; anders zou ook de woordspeling geen zin hebben.

[p. 442]

45

Myn vader Febus, magh u Faëton dus noemen,⁴⁵

 

En zocht Klimeene niet haer oneer te verbloemen

 

Met eenen valschen schyn, verleenme een zeker pant,⁴⁷

 

Waerby het blyke dat ik, buiten schimp en schant,

 

Een echte en rechte zoon, ben uit uw' stam geboren,⁴⁹

50

En sterk den twyfelaer, verbluft van smaet te hooren.⁵⁰

 

Zoo sprak de zoon, vol drux. de vader streek terstont⁵¹

 

De straelen van zyn hooft, om nader mont aen mont

 

Te spreeken, en beval hem dichter te genaeken.

 

Nu neemt hy Faëton [men ziet de liefde blaeken]

55

In d'armen om den hals, en zeght: ay zyt getroost:⁵⁵

 

Het waer geen reên u niet te kennen voor myn kroost.⁵⁶

 

Klimeene baerde u, en ging waerlyk van my zwanger:⁵⁷

 

En op dat gy voortaen gerust gestelt, niet langer

 

Hieraen zoudt twyfelen, eisch onbekommert nu⁵⁹

60

Wat gaef uw hart behaege en luste: ik schenk het u.⁶⁰

 

O Stix, by ons gevloekt, waerby de goden zweeren,⁶¹

 

Ik neeme u tot getuige, en zweere u zyn begeeren

 

Te paeien. naulyx zwoer godt Febus dezen eedt,⁶³

 

Of Faëton verzocht, te wulpsch, te vroegh gereet,⁶⁴

65

Heer vaders paerden en karros een' dagh te mennen.

 

Terstont beroude godt dien eet, nu niet te schennen.⁶⁶

 

Hy schudde drywerf en noch eens het glansryk hooft,

 

En sprak: te reukeloos hebbe ik u dit belooft,

 

U toegezworen. zoon, moght ik 't beloofde weigeren,⁶⁹

70

'k Ontzeide u dit alleen, verwaent om hoogh te steigeren.⁷⁰

45 magh.... noemen: indien enz.; bij het volgende.

47 zeker: onaanvechtbaar.

49 uit uw' stam; H. keurt stam af, daar dit niet t.a.v. ‘eigelijke kinderen, maar van de navolgende neeven’ zou worden gebezigd.

50 den twyfelaer, nl. Faëton zelf.

51 v. de vader enz., vgl. vs. 27-28.

55 zyt getroost: wees gerust.

56 Het waer geen reên: het zou onredelik in mij zijn; kennen voor: erkennen als.

57 van my zwanger; H's opmerking, dat bij zwanger van alleen de vrucht past, geldt niet voor V.; zie Bk. II, vs. 842.

59 eisch: vraag (Eng. to ask).

60 het; zie over dit het H. en Van Ln.

61 Stix, vgl. Bk. I, vs. 223, vs. 898; by ons gevloekt; Van Ln. vraagt zich af, waar V. de vreemde uitdrukking vandaan heeft: ‘het Lat. heeft hier oculis incognita nostris: die onze oogen nooit aanschouwd hebben’. Wat het hs. leert is dit: V. schijnt eerst te hebben willen schrijven: Onzichtbre jammerpoel, maar het eerste woord mist de 2 laatste letters, en heeft ont i.p.v. on (een meer voorkomende verwarring; vgl. Dl. II, 777: 216 onsteld; Dl. III, 244: 1287 ontdiep; Herschepp. Bk. IV, vs. 342 ontschuldight, met in het hs. bovengeschreven t); (het schijnt wel, dat de t van ont latertussengeschreven is); dit heeft V. van het spoor gebracht, en hem (door de associatie van ontsich(t), ontzichelyk, onsichtelyken, vgl. Dl. I, 451: 101, 466: 46; Dl. II, 173: 1491; 123 Harpzang, vs. 8) vervolgens doen schrijven: Ontzaghbre; de laatste verandering was: O Stix, aanstonds met i (niet y) geschreven, en dus van een latere revisie afkomstig; dit veroorzaakte de wijziging van jammerpoel in: by ons gevloekt (voor welk laatste woord V. eerst geha(et) begon te schrijven), wat wel niet bij Ovid. stond, maar in de mond van de zon niet onpassend was.

63 paeien: bevredigen, inwilligen.

64 wulpsch: onbezonnen.

66 beroude: had berouw van, betreurde; over het gebruik als bedrijvend ww. Wdb. II 1930 vv., waar ook Bi. tegen H. wordt aangevoerd; en vgl., waar ook H. op wijst, Bk. IV, vs. 327.

69 toegezworen; vgl. toevloecken, Dl. II, 609: 1600; Ovid.: temeraria vox mea facta tua est: ‘onbezonnen is mijn woord geworden door het uwe’ W.

70 dit alleen, nl. al het andere zou ik u schenken; verwaent... steigeren: vermetel verlangend hoog op te stijgen.

[p. 443]

 

Zoo hier ontraeden gelt, uw eisch steekt vol gevaer.

 

Gy eischt, o Faëton, dit ampt, een' knaep te zwaer.

 

Het lot van sterflykheit is u te beurt gevallen:

 

Uw wensch, geen menschenwerk, past u noch geen' van allen

75

Die sterflyk zyn, noch staet den goden zelfs niet vry.

 

U port onweetenheit. elkeen, gelooftge my,^76-v.

 

Magh zich behaegen: maer de zonnepaerden mennen

 

Voeght niemant dan alleen uw' vader, dienze kennen.⁷⁸

 

De dondergodt Jupyn, die schrikkelijk en prat⁷⁹

80

Den fellen blixem zwaeit, zou zelf het zonneradt⁸⁰

 

Niet dryven konnen, schoon zyn maght het al beheerste.⁸¹

 

En wie is hem gelyk? de wegh loopt steil in 't eerste,

 

Waer langs het morgenpaert naeu veiligh steigren kan:⁸³

 

En recht in 't midden, aen het hemelsche gespan,⁸⁴

85

Leght al de wegh zoo hoogh, dat myne haeren ryzen,⁸⁵

 

Het hart in 't lichaem beeft, wanneer ik zie met yzen

 

Hoe aerde en zee zoo laegh beneên myn voeten deist.⁸⁷

 

In 't ende valt de baen voorover, en vereischt

 

Een zekre maetigheit en kunst in 't nederryden.⁸⁹

90

Dan ziet men Tetis zelve, uit zorge om my, in lyden,⁹⁰

 

Die overhelle, en schier in zee plomp door dien last,

 

Wanneerze 's avonts spade onthaelt den avontgast.⁹²

 

Bereken nu hierby hoe 't hoogh gewelf in 't zwaeien

 

Gezwint niet ophoudt van geduurigh ommedraeien,⁹⁴

95

En ommezwindlende al 't gestarnte met zich voert.

 

Dan streve ik tegens stroom. de vaert, die 't al beroert

 

En weghrukt, vint aen my geen vatten op dees paden.⁹⁷

 

Ik dring'er tegens aen met myn gezwinde raden.⁹⁸

76-v. elkeen... behaegen: ieder (van hen) mag zich inbeelden wat hij wil; Lat. placeat sibi quisque licebit.

78 voeght: past bij, kan geschieden door.

79 prat: trots; vgl. Bk. V, vs. 498; VI, vs. 106; IX, vs. 630.

80 zelf: zelfs.

81 beheerste: H. wil, dat dit, naar de zin, beheersche zou moeten zijn; (uit het Lat. is het niet te beslissen;) als een praeteritum-attraktie is het nauweliks te verstaan; maar in waarheid beheerst Jupiter niet volstrekt alles (bv. het Noodlot; ook niet, als men wil, de zee en de onderwereld, nadat die aan Neptunus en Pluto waren toegevallen). In beide gevallen is het al = ‘al het andere’, tenzij men verstaat, dat vaardigheid (dryven) nog iets anders is dan macht (beheerste). Ten slotte zal V. niet veel meer bedoeld hebben dan de moeilikheid v.h. mennen op paradoxaal-krachtige wijze tot uiting te brengen.

83 morgenpaert: de verse paarden 's morgens.

84 gespan: gewelf; vgl. Bk. I, vs. 96.

85 dat enz.; saepe, ‘dikwijls’ zegt Ovid.

87 deist: wegwijkt; bij aerde en zee als één kompleks; vgl. vs. 102.

89 zekre: beheerste, vaste (Lat. certo); maetigheit, voor moderamen: ‘'t besturen’.

90 Tetis: Tethys, een zeegodin, gemalin van Oceanus, moeder van Clymene; vgl. Bk. XI, vs. 1011.

92 onthaelt: ontvangt.

94 gezwint, bij zwaeien (allitteratie); geduurigh: voortdurend; vgl. Bk. I, vs. 131.

97 weghrukt: meevoert.

98 er tegens aen: in de tegenovergestelde richting. Sedert Anaxagoras (5e eeuw vóór Chr.) nam men durende snelle beweging aan van de hemelsfeer; met de hemel draaien de daaraan bevestigde vaste sterren; de zon en de planeten bewegen zich in tegenovergestelde richting; raden; vgl. Dl. III, 170: 388; bladen Dl. II, 794: 729 (bladers, ib. 808: 10).

[p. 444]

 

Genomen ik stont u den zonnewagen toe:⁹⁹

100

Wat zultge doen? kunt gy in 't ryden, nimmer moe,

 

De draeiende assen wel regeeren onder 't reizen,¹⁰¹

 

En zonder dat de raên met u te rugge deizen?

 

Gy beelt misschien u in dat boven zon en maen

 

Gewyde kerken, steên, en groene bosschen staen.¹⁰⁴

105

Het spoor der zonne loopt door vreesselyke dieren,¹⁰⁵

 

En laegen: en om spoor te houden in het zwieren,

 

Is al de baen gemerkt. gy moet langs deze baen^106-107

 

Ook tegens horens van gestarnde Stieren aen,¹⁰⁸

 

Den boogh van Chiron, voortgeteelt in Emonye,¹⁰⁹

110

Den Leeusmuil, brullende als een dolle Razerye,¹¹⁰

 

Ook tegens 't Scorpioen, welx armen lang en krom¹¹¹

 

U grypen, en den Kreeft, die d'armen avrechts om

 

Kan buigen. gy zyt ook niet afgerecht op paerden^112b-113

 

Te toomen, die vol moedts, het vier, waer naer zy aerden,¹¹⁴

115

Mevoeren in hun borst, en snuiven 't uit den bek.

 

Ik ben niet maghtigh hun te houden in bestek,¹¹⁶

 

Wanneerze fors en trots geraeken aen 't verhetten,¹¹⁷

 

Te hardt van bek. och zoon, laet u myn raet verzetten.¹¹⁸

 

Zie dat ik u niet helpe aen heiloos ongeluk.

120

Terwijl 't noch tyt is, eisch wat beters buiten druk:¹²⁰

 

Want om te toonen dat gy sproot uit onzen bloede,¹²¹

 

Begeertge een zeker pant, dat is myn zorgh en hoede,¹²²

99 genomen: aangenomen.

101 v. draeiende assen, enz.; rotatis obvius ire polis, ne te citus auferat axis: ‘het omdraaien der polen tegemoet gaan, zodat u de snelle hemelas niet meesleurt’. Vondel verstond polis en axis van de zonnewagen.

104 gewijde ook bij steên en bosschen; gewyd: aan de goden nl.

105 dieren: nl. van de dierenriem.

106-107 laegen: hinderlagen, dreigende gevaren; met dieren in hendiadys verbonden; om spoor.... gemerkt; in de tekst van Ovid.: ‘en of gij al de weg houdt enz.’ verstond V. het minder gewone ut = ‘ofschoon’ als: ‘opdat’, en voegde er is.... gemerkt ter afronding bij. H. keurt de herhaling van spoor af; men behoeft echter slechts de klemtoon op houden te leggen.

108 gestarnde stieren: het sterrebeeld ‘de stier’; tegens aen: tegemoet.

109 de boog van de ‘Schutter’, afgebeeld als Centaur (Chiron); de Centauren stamden uit Thessalië (Haemonia; vgl. Bk. I, vs. 686); Chiron was door Zeus onder de sterren geplaatst; hij was eerder o.a. de leermeester van Achilles, vgl. Vondelkron., jg. 3, blz. 29-vlg. en hier Bk. VI, vs. 175.

110 Razerye: Furie (vgl. Bk. I, 886 razerny); H. voelt er iets voor, dat men, naar analogie van slaavery: slaaverny een onderscheid zou maken tussen raazerny, ‘de drift en dolheid zelve’, en ook: Furiën, en raazery, ‘de tegenwoordige en daadelyke uitwerking van die drift; vgl. H², Walch 57.

111 Scorpioen, onz. genus vroeger gewoon.

112b-113 Ov.: ‘die zijn scharen kromt in andere richting’, n.l. tegengesteld aan de Schorpioen.

114 Bij Ov. is de moedt, ‘drift’, een uitwerksel van het vuur; waer naer zy aerden, een toevoeging, waardoor de zonnepaarden in betrekking worden gesteld tot de zonnegod.

116 Ik, met nadruk; V. schreef eerst: Ik zelf; niet, bij Ovid. ‘nauweliks’; hun; H. keurt dit hun af; hij verwijst naar Bk. V, vs. 549 (hun te praemen), naast Bk. XIV, vs. 850 (hen praemt), verder naar Bk. VIII, vs. 967 naast Bk. III, vs. 837; ‘Dit onderscheid van hen en hun neemt Vondel anders zeer nauwkeurig waar’; in een nota zegt Van Lelyveld o.m.: ‘Iedere taal heeft hare eigenschappen, buiten welke geen taalopbouwer behoort te gaan’. Het verdient de aandacht, dat V. op dèze plaats, en ook V 549 het eerstgeschrevene hen door hun verving; VIII 967 (hun aen te spreeken) en ook II 168 schreef hij aanstonds hun; III 837 hen (hen aensprak) uit hun gewijzigd; in bestek: binnen de baan.

117 fors: onstuimig; trots: weerbarstig; verhetten; vgl. Bk. X, vs. 337 hette.

118 verzetten: van gedachte doen veranderen.

120 buiten druk: gevaarloos.

121 om te toonen: opdat u zou blijken.

122 dat....: dat pand vindt ge in enz.; zorgh: vrees, bezorgdheid (Lat. timendo); hoede: voorzorg.

[p. 445]

 

En vaders zorgh getuight gy zyt myn eigen kint.¹²³

 

Bezie hem styf en sterck, die uwe welvaert mint,¹²⁴

125

Eens onder d'oogen. och of gy door 't oogh der smarte¹²⁵

 

Van uwen vader zaeght in 't vaderlyke harte.

 

Ten leste zie eens om naer al dien ryken schat,¹²⁷

 

Van hemel aerde en zee in hunnen arm gevat,¹²⁸

 

En kies al wat u lust. dit eenigh durve ik smeeken:

130

Sta af van 't geen een straf, geene eer is, laet dit steeken.

 

Och Faëton, gy eischt een straf, geen waerde gift¹³¹

 

Onweetende. och wat valt gy ons uit wulpsche drift

 

Al smeekende om den hals? wy stemmen uw begeeren:¹³³

 

Neen, twyfel hier niet aen: gy hoort het wat wy zweeren:

135

Maer draegh in 't eischen u voorzichtigh, zoo 't betaemt.^134-35

 

De vader staekte zyn vermaening: d'ander praemt¹³⁶

 

En dringt op zynen eisch, en brant om heen te vaeren.

 

De vader, of men hem kon brengen tot bedaeren,¹³⁸

 

Houdt draegende, zoo lang hy kan; ten leste moe,¹³⁹

140

Geleit den jongling naer den zonnewagen toe,⁺

 

Het werkstuk van Vulkaen, die dissel smede, en assen,

 

En raden van fyn gout, de speek van zilvre massen.¹⁴²

 

Het daghlicht schittert in gesteente en chrizolyt,¹⁴³

 

Op ieder juk gehecht. de trotze zoon verblyt,¹⁴⁴

145

Bespiegelt deze kunst, van boven tot beneden.¹⁴⁵

 

De morgenstar quam uit den oosten aengetreden,¹⁴⁶

 

Ontsloot de purpre poort, en roode roozezael.¹⁴⁷

 

Het heir der starren, van den klaeren morgenstrael

 

Verdreven, nam de wyk. de morgenstar ten leste^148-49

123 zorgh, als in vs. 122 (Lat. metu).

124 welvaert: welzijn.

125 onder d' oogen: in de ogen (Wdb. X, 2259); vs. 124 schreef V. eerst, i.p.v. styf en sterk: in 't gezicht; 't oogh, des vaders nl.

127 ten leste; daarachter een komma te denken.

128 van: door.

131 waerde: kostelike.

133 smeekende: vleiend (-smekende); Lat. blandis lacertis; stemmen: inwilligen.

134-35 wat wy zweeren; Ovid.: ‘wij hebben gezworen bij de vloeden van de Styx’; voorzichtigh: beleidvol; Ovid.: ‘wijzer’. H. vergelijkt met deze onjuiste weergave Faëton, vs. 462-vv.; zie ook beneden bij vs. 146.

136 praemt: dringt aan.

138 of: op hoop dat.

139 houdt draegende: houdt de zaak slepend.

+ [Randschrift:] De zonnewagen.

142 speek: spaak; vgl. vs. 426; mas (= massa) klomp van de een of andere stof; ‘van massief zilver’ dus; vgl. H.

143 Ovid. zegt eigenaardiger, dat die edelstenen door de weerkaatsing van de zon een schitterend licht uitstraalden; chrizolyt was vroeger benaming van verschillende edelgesteenten van gele of goud-groene kleur; gesteente en chrizolyt is letterlik, hoewel in omgekeerde orde, naar het Latijn, waar echter et gemmae = ‘en andere edelgesteenten’; misschien mag men Vondels en verstaan als: ‘en daaronder’.

144 ieder juk, Lat. iuga, een zgn. poëties meerv. met enkelv. betekenis; verblyt, praesens (Lat. miratur, ‘bewondert’).

145 bespiegelt: beziet; vgl. bv. opdracht van Batav. Gebroeders.

146 morgenstar; vervangt hier verkeerdelik de dageraad (Ovid. vigil Aurora, ‘de vroegwakende Aurora); vgl. vs. 149; inderdaad had Vondel eerst geschreven: Toen quam de dageraet in 't oosten aengetreden; hij verving dageraet door morgenstar, en schreef ten slotte zoals in de tekst staat. Vgl. Faëton, vs. 469 v.: De Dageraet breeckt aen, de morgenstar verschijnt, En jaeght de starren voor. de bleecke maen verdwijnt.

147 roozezael, wegens de rooskleurige hemeltinten.

148-49 morgenstrael; Lat. stellae, quarum agmina cogit Lucifer: ‘de sterren, wier stoet de morgenster besluit’. Vondel verstond cogere als ‘voor zich uitdrijven’; vgl. Schrev. en bij 't vs. 146 aangehaalde. Het schijnt echter, dat hij hier met morgenstrael het daglicht bedoelt. Voor verdreven schreef hij eerst: gedreven.

[p. 446]

150

Trok mede van haer wacht, op 's hemels hooge veste.

 

Toen nu de vader zagh hoe hemel, aerde en lucht¹⁵¹

 

Begon te bloozen, en d'afgaende maen, ter vlught¹⁵²

 

Haer horens kortende, verdween, en neêr ging daelen,

 

Beval al d'Uuren flux de paerden voort te haelen,¹⁵⁴

155

Te spannen voor de koets. zy volgen met der spoet

 

Dien last, en halen vier viersnuivers, snel te voet,¹⁵⁶

 

Verzaet van hemelschen ambroos, uit versche weiden,¹⁵⁷

 

En toomenze met hun gebit. maar in het scheiden¹⁵⁸

 

Bestreek de vader noch het aenzicht van zyn bloet¹⁵⁹

160

Met balsem, eerst gewyt, op dat het vlam en gloet

 

Verduuren moght. hy hult het hooft met goude straelen,

 

En zuchte reis op reis, bekommert voor zyn quaelen:¹⁶²

 

Een voorspook, en een merk van dien aenstaenden rou,¹⁶³

 

En sprak beducht aldus: o jongling, volgh getrou,

165

Is 't mooglyk, vaders les, en pas de zweep te spaeren,¹⁶⁵

 

Den teugel streng en styf te houden en bewaeren.¹⁶⁶

 

Zy vliegen van zich zelf gewilligh in 't gespan,¹⁶⁷

 

Zoo snel ook dat men hun naeu tegenhouden kan.¹⁶⁸

 

Laet u niet lusten, langs de baen, rechtuit te ryden,

170

Die door vyf riemen loopt: want breet en dwars in 't snyden,

 

Zy binnen 't zonneperk door zyn dry riemen rent.^170-71

 

Vermy de zuidas, en de noordas, elk bekent,¹⁷²

 

En neem den wegh hier door, zoo zultge, onthou myn zeggen,

 

Het klaere wagenspoor recht voor u heen zien leggen.

175

Om hemel, aerde, en elk te warmen op hun pas,¹⁷⁵

151 hemel, aerde en lucht; Ovid.: terras, mundumque, ‘de aarde en de hemel’; mundum naar het Griekse kosmos, ‘heelal’, en in beperkter zin: ‘hemel’; de lezing van het Lat. vers is onzeker. Vondels tekst: Tum pater ut terras mundumque rubescere vidit.

152 afgaende: verflauwende; ter vlught: haastig; vgl. Bk. VIII, vs. 1116.

154 beval al; voor soortgelijke spelingen, alsook voor het uitlaten van het voornw. (beval hy) zie H.; het laatste keurt hij af (de door hem aangehaalde gevallen zijn onderling niet gelijk), van de eerste meent hij, dat ze ‘gaar weinig’ tot de ‘fraaiheid’ van een werk bijdragen. Van L. oordeelt dit al ‘wanluidend’, en ook overtollig, omdat ‘eenige Uren genoeg waren geweest’; een zonderling motief. Aandacht verdient, dat Vondel eerst beval hy schreef.

156 viersnuivers; vier-: vuur-; zie bij vs. 154; Ovid. spreekt hier niet van vier, wel van ‘viervoeters’ (quadrupedes).

157 ambroos: ambrozijn, hemelse spijs; vgl. Dl. II, 799: 879 ambrosivocht, naar Gri.-Lat. ambrosia; ambroos naar oud-fra. ambroise; ambrozijn naar oud-fra. ambrosin; uit versche weiden; Ovid.: ‘van de hoge kribben’; vgl. bij Homerus (Ilias V 777) ambrozijn voor godenpaarden, welke spijs daar in de vorm van kruid gedacht schijnt.

158 toomen: optooien (ook Mnl.).

159 zyn bloet: zijn zoon.

162 zyn quaelen: zijn (Febus') leed.

163 voorspook: voorteken; werk: teken.

165 vaders les; Ovid.: ‘altans déze vermaningen van uw vader’; pas: zorg; zweep; Ovid.: ‘prikkelstaf’.

166 bewaeren: acht geven op; voor het niet-herhalen van te vgl. Bk. III, vs. 955.

167 gespan: span.

168 hun; vgl. bij vs. 116.

170-71 vyf riemen: vijf gordels (vgl. I, vs. 55 vv.); Faëton wordt gewaarschuwd, ze niet rechthoekig, d.i. in de richting van de hemelpool, te doorsnijden; met een wijde boog (breet en dwars) loopt zij (de juiste zonnebaan, de ekliptika) door het gebied van niet meer dan drie gordels; in 't snyden: doorsnijdend; zonneperk: zonnegebied; zyn, van het zonneperk.

172 Naar de lez. Effugito; naar een betere: effugit, begint de vermaning pas in het volgende vers.

175 en elk: en wel elk; V. schreef eerst: Om aerde en hemel elk; op hun pas: naar hun eis.

[p. 447]

 

Zoo ry te hoogh, noch laegh. rydt gy te hoogh aen d'as,¹⁷⁶

 

Dan zou de hemel licht in lichten brant geraeken,

 

En rydtge veel te laegh, gy zult het aertryk blaeken.¹⁷⁸

 

De middenwegh is ver het veilighste: hou maet.¹⁷⁹

180

Zie datge niet te los ter rechte hant bestaet¹⁸⁰

 

De kringkelende Slang, en haere huit te braden,¹⁸¹

 

Noch raekt ter slinke hant geen Outer met uw raden.¹⁸²

 

Hou tusschen beide. voort al 't ander stelle ik aen¹⁸³

 

Het wilt geval, dat wil u hoên, en beter raên¹⁸⁴

185

Dan gy u zelven raet. terwylwe met u spreeken

 

Genaekt de vochte nacht de westersche avontstreeken.

 

Men drael' niet langer. elk verwacht ons, en de nacht¹⁸⁷

 

Verdwynt: de klaere dagh komt op in volle kracht.¹⁸⁸

 

Aenvaert den teugel: doch kan u myn raet beweegen,

190

Zoo laet den wagen staen; terwylge niet verlegen,¹⁹⁰

 

Noch tyt hebt, en gerust, hier staende op vasten gront,

 

Noch niet te wagen steeght, waer naer gy, ongezont

 

Van zinnen, vast verlangt, helaes, ter quaeder uure.¹⁹³

 

Zie met gerustheit aen dat vader, vrou Natuure¹⁹⁴

195

Ten dienst, den aertboôm met zyn licht en warmte dien'.

 

De jongeling styght flux, en zonder om te zien,

 

Te wagen, snel ter vaert, ook zonder eens te treuren,¹⁹⁷

 

Verquikt dat hem de toom en teugel magh gebeuren

 

Te mennen al den dagh, en weet den vader dank,¹⁹⁹

200

Die, aen zyn' eedt verplicht, dit toelaet door bedwangk.²⁰⁰

 

Vierblazer, Oosterling, en gloeiendige Brander,⁺²⁰¹

 

En Blaeker, alle vier de paerden, elk voor ander²⁰²

 

Aen 't brieschen, trapplen voor den draeiboom ongerust,²⁰³

 

Geterght tot ongedult, dies Tetis, onbewust²⁰⁴

176 te hoogh, noch laegh, d.i. noch te laegh; door H. afgekeurd, die verwijst naar Faëton, vs. 488: Hou niet te hoogh, noch oock te laegh; vgl. hier vs. 166 te houden en bewaeren; Bi.

178 blaeken: doen ontbranden; vgl. Dl. II, 731: 1907.

179 Lat.: medio tutissimus ibis.

180 los: onbeheerst; of: onbedacht (vgl. I, vs. 442); bestaet te: gaat.

181 kringkelende (eerst: krunkelende) Slang: het sterrebeeld de Draak, tussen de beide Beren; vgl. Bk. III, vs. 56; hier vs. 228.

182 Outer: Altaar, sterrebeeld van het zuidelik halfrond, bij de Schorpioen.

183 voort: voorts.

184 wilt geval: de onzekere (Faëton, vs. 494: hachelijck) fortuin.

187 men drael': draal; Overd. II blz. 225; ons: mij (vgl. we in vs. 185).

188 klaere dagh; het Lat. spreekt slechts van Aurora.

190 klemtoon op staen; niet verlegen: buiten nood.

193 vast: bij voortduring.

194 met gerustheit: zelf in veiligheid (tutus).

197 snel ter vaert, bij wagen (levem, wat in verbinding met iuvenali corpore eer betekent: lichtbelast, nl. door zijn jeugdig lichaam); ook zonder eens: zonder ook maar eens; vgl. vs. 221.

199 te mennen: om die te mennen; zie over mennen met toom als voorw. H., die 't afkeurt, en Wdb. IX, 542; vgl. vs. 530.

200 door bedwangk: gedwongen, zijns ondanks.

+ [Randschrift:] De zonnepaerden.

201 Vierblazer; Pyrois, ‘de Vurige’; Oosterling; Eöus, ‘de Vroege’, of ‘de glanzende als de morgenstond’; gloeiendig; zie bij vs. 310; Brander, Aethon.

202 Blaeker; Phlegon, ‘de Vlammende’; elk voor ander: de een al meer dan de ander; vgl. Dl. II, 373: 17.

203 draeiboom: afsluitboom; ongerust: onrustig.

204 Tetis, zie bij vs. 90; de aan T. hier toebedeelde rol past minder bij het zonnepaleis, dan bij de voorstelling, dat de zon 's morgens uit de zee opstijgt, en er 's avonds in neerdaalt.

[p. 448]

205

Van 't onheil, haeren neef, ter quaeder tyt, beschoren,²⁰⁵

 

De heirbaen opzet, en 't gespan, ter vaert gekoren,²⁰⁶

 

Den ruimen hemel vry en vrank ten beste gaf.²⁰⁷

 

Zy gaen eensgangs hunn' gang, en treên op eenen draf²⁰⁸

 

De nevels met de hoef, en breeken onder 't streven

210

De wolken met de borst, en luchtigh opgeheven

 

Van vlugge vleugelen, gaen snorren zy aen zy²¹¹

 

Den oostenwint uit dat geweste snel voorby.²¹²

 

Maer och de vracht viel licht, en 't geen de zonnepaerden

 

Niet rieken konden, als die eerst dien last aenvaerden,^213-14

215

Het juk ontbeerde den gewoonen last op reis:

 

En recht gelyk een jaght, niet naer den rechten eisch

 

Geballast, en te licht, vast slingert heene en weder;²¹⁷

 

Zoo schokt de wagen in de lucht ook op en neder,

 

Als voer hy ledigh. toen de paerden uit de poort²¹⁹

220

Dit rooken, ruktenze, niet toombaer, schichtigh voort,²²⁰

 

Verlieten 't wagenspoor, ook zonder streek te kennen.²²¹

 

Hy zelf verschrikte, en hiel den breidel onder 't rennen

 

En teugel niet, gelyk de vader hem beval,

 

Noch kende 't spoor, noch zagh het wrevligh viergetal²²⁴

225

Te mennen, schoon hy 't spoor al kende. nu gevoelen

 

De noortsche Beeren eerst de hitte, niet te koelen,²²⁶

 

En poogen zich vergeefs te dompelen in zee,

 

Dat hun verboden is. de Waterslang in 't snee,^227-28

 

En 's Winterbeers gebuur, eerst traegh, niet wreet te voren,

230

Verbrant haer huit van hitte, en schuifelt, dol van toren.²³⁰

 

Och Ossendryver, magh men steunen op gerucht,²³¹

 

Gy zette het ontstelt ook daetlyk op de vlught,

 

Hoewelge traegh waert, en de wagen u belette.²³³

205 neef: kleinzoon.

206 opzet: opent; ter vaert: voor de tocht; vgl. vs. 197.

207 vry en vrank: open en vrij.

208 eensgangs: onmiddellik.

211 van: door.

212 uit dat geweste, nl. uit datzelfde Oosten.

213-14 't geen... konden, door V. met vs. 215 verbonden; het Lat. nec quod cognoscere possent solis equi, ‘en zo dat de zonnepaarden haar niet eens konden bespeuren (of herkennen)’ sluit aan bij het voorgaande; als die: die immers.

217 vast: voortdurend.

219 uit: buiten; H.

220 rooken: merkten; Lat. sensere; vgl. Bk. I, vs. 144; Bi.

221 ook zonder: zonder ook maar; streek: koers, richting.

224 wrevligh: lastig: bij Kiliaen o.a. ‘stomachosus, rebellis’.

226 eerst: voor 't eerst.

227-28 vergeefs, nl. omdat voor de bewoners van ons halfrond de beide Beren nooit ondergaan (in de zee, zoals de Ouden het zeiden); Waterslang, vgl. vs. 181; de Waterslang of Hydra is eigl. een ander, zuidelik, gesternte; H., ook op Bk. III, vs. 56; in 't snee: dicht bij de Pool; snee(u) ook elders onz.; vgl. Dl. II, 773: 121; snee, de oude nomin. en accus.-vorm, hier wel wegens het rijm.

230 schuifelt: sist.

231 Ossendryver: Boötes, (aldus 1e lez.), drijver der zeven ossen (vgl. I, vs. 80), staande naast de Grote Beer of Wagen; ook Arctophylax genoemd (Berehoeder); als zodanig is eigl. eerst later Arcas aan de hemel geplaatst, gelijk met zijn moeder Callisto als de grote Berin; zie vs. 675.

233 traegh, omdat hij nl. langzaam daalt en eerst laat in de nacht ondergaat.

[p. 449]

 

De noot perst Faëton, die zyne dootverf zette.²³⁴

235

De beenen beven, als hy 't aertryk in 't verschiet,

 

Uit 's hemels hoogen trans, zoo diep verzinken ziet.

 

't Gezicht wort donker door dat licht, te sterk in d'oogen.

 

Nu wenscht hy vaders koets noit aen zyn onvermogen

 

Vertrout te wezen. nu verdroot hem zynen stam²³⁹

240

Te kennen, en dat hy door bidden hiertoe quam.

 

Nu wenscht hy Merops zoon te heeten, min verheven.²⁴¹

 

Van alle kanten wort hy heene en weêr gedreven,²⁴²

 

Gelyk een hobblend jaght van Boreas in zee,

 

't Welk van den stuurman, die het opgeeft, nu alree

245

Verlaeten heenedryft alleen op godts genade.

 

Hy bidt ootmoedigh, of het bidden quaem te stade.²⁴⁶

 

Wat gaet hem aen, en wat is entlyk zyn besluit?²⁴⁷

 

Hy ziet een groot gedeelt' des hemels achter uit,

 

Een grooter deel voor zich, te verre om honk te winnen:²⁴⁹

250

En overmeet hy 't bey met zyn verstant en zinnen;²⁵⁰

 

De voerman ziet helaes het westen, hem te wyt

 

Om aen te doen, en is alree het oosten quyt.²⁵²

 

Hy zit verbaest, en weet niet wat hem sta t'aenvaerden.²⁵³

 

Hy kan den breidel niet regeeren van zyn paerden,²⁵⁴

255

Noch laeten glyden, noch kent hunne naemen niet.²⁵⁵

 

De gansche hemel hangt vol wondren, waer men ziet.²⁵⁶

 

Hy beeft voor tekenen van wilde dierenesten.²⁵⁷

 

Het Scorpioen beslaet hier boven twee gewesten

 

Van starretekenen, met zynen langen staert,^258-59

260

En boghtige armen van weêrzyde. dit vervaert²⁶⁰

 

Den jongling, als hy 't ziet bezweet van al 't gezopen²⁶¹

 

Moordaedigh zwart vergif, daer 't met den bek wyt open,

 

En scherpen prikkel, hem wil moorden in zyn vaert.²⁶³

 

Hy zinneloos wort kout van schrik. de toom van 't paert

234 dootverf zetten, vgl. Dl. II, 695: 1181.

239 vertrout te wezen: toevertrouwd geworden waren (acc. c. inf.).

241 Merops, Bk. I, vs. 933.

242 van: door.

246 hy: de stuurman van vs. 244; of: of wellicht.

247 Wat gaet hem aen; de 1e lezing was: Wat gaet hy aen, hetgeen onmiddelliker overeenkomt met het Lat. quid faciat, ‘wat moet hij nu doen’. De betekenis van de gewijzigde lezing zal echter niet ver afwijken, want Bk. III, vs. 617 vertaalt V. quid faciam op overeenkomstige wijze.

249 honk: eindpunt.

250 de puntkomma na dit vers in hs. en oude uitg.

252 aendoen, hier minder juist voor: bereiken (contingere).

253 hy zit, onjuist voor: stond, naar het oude gebruik; aenvaerden: aanvangen.

254 regeeren: strak houden (Lat. retinere).

255 naemen, om ze daarmee aan te roepen.

256 wondren: wondergestalten; men, naar de opmerking van H. weinig gelukkig in deze omstandigheid.

257 Lat. vastarum simulacra ferarum: gedaanten van ontzettend grote dieren; wilde dierenesten: nesten, ligplaatsen van wilde dieren; V. schreef eerder: dieren (voorafgegaan door nog een bnw.).

258-59 gewesten van starretekenen: twee delen v.d. diereriem.

260 dit, nl. het schorpioen.

261 bezweet, nl. van het uitgezwete gif.

263 prikkel: angel (waarin de staart uitloopt).

[p. 450]

265

Ontglyt zyn handen, 't welk de paerden, en hun vlerken

 

En breede rug, en 't juk in 't rennen naulyx merken,^265-66

 

Of zy geraeken snel aen 't hollen buiten 't spoor;

 

En langer niet betoomt, slaen in de lucht dwers door

 

Een onbekent geweste en velt in, vry van teugelen,

270

Waer drift de hoef vervoert, op 't snorren van hun vleugelen.

 

Zy jaegen hooger op de vaste starren aen,²⁷¹

 

En rukken met hun wiel langs d'afgelege baen,

 

Dan hoogh, dan weder laegh, dan steiler naer beneden,

 

Den aertkloot nader. zelf de maen verstomt met reden,

275

Nu broeders paerden diep beneên haer wielen gaen.²⁷⁵

 

Een dikke rook verheft zich opwaert naer de maen.

 

De wolken rooken, en naer maete van de landen,⁺²⁷⁷

 

Gelegen hoogh of laegh, beginnenze te branden,

 

Te splyten, en verdort te quynen, als het sap

280

Verdrooght is. weide, en voêr, en hoy verandren knap²⁸⁰

 

In witte en stuivende asch. geboomte, loof, en stammen

 

Verbranden. dor gewas schaft voetsel voor de vlammen,^282-v.

 

En koestert zyn bederf: noch klaege ik over 't kleen.²⁸³

 

Der muuren ommekreits vergaet, met steên by steên.²⁸⁴

285

Geheele ryken staen in vier, vergaen in assen.^285-v.

 

Geberghte en bosch vergaen. de vlam styght op aen d'assen.

 

Bergh Atos, Taurus, Tmool, en Ete, en Cilix vloogh^287-v.v.

 

In brant, en bron by bron op Idaes top wort droogh,

 

En Helikon, waerop de zangrey is gezeten,

290

Ook Hemus, noch niet naer Eagers naem geheeten.

 

De brant van Etna, die den reus Tifeüs perst,

 

En op den mont leght, braekt nu telkens met een' berst

 

De vlammen eens zoo hoogh ten hemel uit zyn kolken,²⁹³

 

Ten schrik der eilanden en omgelege volken.

265-66 paerden.... juk; bij Ovid. alleen de ruggen (waarop de teugels los komen te liggen); naulyx verbinden met of (vs. 267).

271 op.... aen; en er tégen aan.

275 broeders; Diana, de maangodin is de zuster van Phoebus, de zonnegod.

+ [Randschrift:] Het aertryk in brant.

277 v. Naar gelang zijn ligging, de hoogste delen het eerst, begint het land te branden.

280 knap: aanstonds; vgl. Bk. I, vs. 456.

282-v. Verbranden. dor gewas; aldus het hs., en ook, ondanks V.L., de eenstemmige lezing der oude uitgaven (1671, 1703, 1730); niet: verbrand en dor gewas. H. (vgl. H.²)'s bezwaar geldt dan ook het ‘tusschenrijm’, waarvan hij nog een aantal vb. uit V. e.a. aanhaalt.

283 bederf: verderf, ondergang.

284 maar wat meer is: enz.; der muuren ommekreits: kringvormige muren.

285-v. assen: assen, een zgn. ‘rime riche’; vergel. Bk. XII, vs. 679, Bk. I, vs. 454; en hier vs. 281 asch.

287-v.v. Atos, aan de oostkust van Chalcidice; Taurus, in Cilicië; Tmool, Tmolus, in Lydië; Ete, Oete, in Thessalië; Cilix, verkeerdelik als naam van een berg verstaan (H.) hoort in 't Latijn als bnw. bij Taurus; Ida, bij Troje; Helikon, de muzenberg in Boeotië; Hemus, Haemus, Balkan, die later naar de daar regerende Eager (Oiagros, Oeager), vader van Orpheus heette; onder de Etna lag de gigant Typhoeus, door Ovid. hier niet vermeld, wel in Bk. V, vs. 474-v.v.; op den mont, vgl. Bk. V, vs. 480.

293 de Etna brandt dubbel, door vulkanies vuur en door zonnevuur; met de wijziging de kolken (oude uitg.) wilde V. misschien de eenzijdige nadruk op het vulkaniese opheffen; zie nog H.'s kurieus betoog over (nog) eens zoo hoogh.

[p. 451]

295

De myterbergh Parnas verbrande, en Erix me,²⁹⁵

 

En Cintus, Febus bergh, ook Otris, Rodopé,

 

Die endelyk noch eens van sneeujaght raekt ontslagen;

 

En Mimas, Dindime, aen vrou Cibele opgedraegen.

 

Ook barrent Mikale, en Citeron, toegewyt

300

Aen Bacchus offerfeest. het noortsche Russen lyt.

 

Zyn sneeubergh kan den brant niet blusschen noch verkoelen,

 

En Osse, en Pindus, en Jupyns Olimp gevoelen

 

Den brant van Faëton; d'Olimp, waer van men yst,³⁰³

 

Dewyl dees hooger dan bergh Osse en Pindus ryst.

305

Ook branden hemelhoogh alle Alpen, en hun volken,

 

En d'Apenyn, wiens kruin opsteigert door de wolken.

 

Maer toen zagh Faëton 't heelal in vier vergaen,

 

En wist dien rooden gloet niet langer uit te staen,

 

En haelde al hygende die heete lucht van boven,

310

Als uit een' gaependen en gloeiendigen oven,³¹⁰

 

Ter longe in, en gevoelt den gloet van zyn karros.

 

Hy kan alreede d'asch en vonken, licht en los

 

Aen sprengkels vliegende, in zyne oogen niet verdraegen,

 

En van dien rook en smook bewonden op den wagen,³¹⁴

315

Van zwarte nevelen, en damp, en duisternis

 

Omringt, weet naulyx waer hy heeneryt, of is.

 

Hy wordt verrukt wat heen de paerden ommezwerven.³¹⁷

 

Men zeght dat toen de brant den Moor eerst zwart quam verven,

 

Dewyl de viergloet al het bloet uit d'adren zoogh.³¹⁹

320

Gansch Libie verdort, leght waterloos en droogh.

 

Nu laet de stroomgodin het haer in 't wilde spreien,³²¹

 

En om 't verlies van bronne en beeke valt aen 't schreien.

 

Beotie zocht Dirce, en Argos Amimon.³²³

 

Epire jammert om Pirene en zyne bron.³²⁴

325

Geene oevers van de wyt van een gelege vlieten³²⁵

 

Gaen vry. de Done kan zoo snel niet zeewaert schieten,³²⁶

295 v.v. myterbergh Parnas, de tweekoppige P. (vgl. Dl. II, 770: 25) in Phocis; Erix, Eryx op Sicilië; Cintus, Cynthus op Delos; Otris, Othrys, in Thessalië; Rodopé, in Thracië; Mimas, in Ionië; Dindime, Dindyma, in Phrygië; Mikale, Mycale, in Ionië; Citeron, Cithaeron, in Boeotië; de betrekking der bergen tot Febus, Cybele en Bacchus vermeld in de aanteken. v. Farn. en Schrevel.; Russen, vgl. Bk. I, vs. 79; Osse, Ossa, in Thessalië; Pindus, tussen Thessalië en Epirus; Olimp, tussen Thess. en Macedonië.

303 waer van: van welk gebeuren. De bergen worden opzettelik zonder geografiese orde opgenoemd.

310 gloeiendigen; door H. afgekeurd, maar vgl. Bi; 't woord is nog Brab.

314 bewonden: omhuld.

317 verrukt: voortgesleurd; wat heen: welke kant uit; vgl. Bk. I, vs. 831 dat heen.

319 uit d'adren; nl. door de porieën heen naar de opperhuid.

321 spreien, onovergankelik, zoals ook reeds Mnl., b.v. maeghdenbloet dat spreit so breet.

323 zocht; aldus in het hs., ondanks de bewering van V.L., door Unger overgenomen dat het hs. zoeckt (Unger: zoekt) zou hebben; Lat. quaerit; Dirce, bron bij Thebe; Amimon, Amymone, bron v.d. gelijknamige rivier.

324 Epire, Ephyre (V. schreef eerst Efire), oude naam voor Korinthe, op welks burcht de bron Pirene ontsprong.

325 Ovid.: ‘rivieren met wijd uiteengelegen oevers’.

326 Done: de Don (Tanais; aldus, maar 2-silbig, Dl. II, 537: 10; III, 229: 863; vgl. Tanaïten, Dl. III, 217: 487); V. schreef eerst: Tanays (?), toen: Tanais.

[p. 452]

 

Of slaet aen 't rooken; zoo doet Peneus, grys van haer,³²⁷

 

En die Teutrantische Kaïkus loopt gevaer,³²⁸

 

De Focische Erimant, en oversnelle Ismene,³²⁹

330

En Xantus, anderwerf te branden om Helene.³³⁰

 

Likormas, blont van lok, Meander, ryk begaeft,³³¹

 

Die dertel kringklende den zoom des oevers laeft,

 

Migdonsche Melas, en Eurotas, aen de keelen³³³

 

Des afgronts, branden, ook d'Eufraet, gewoon te deelen

335

Het Babilonsch gewest. Orontes, Termodon,³³⁵

 

De Ganges, d'Isterstroom, en Fazis, zien de zon³³⁶

 

Nu gloeien. Alfeus, Sperchius oevers branden.³³⁷

 

Het gout van Tagus smilt in 't vier langs zyne randen.

 

De zwaenen, die met zang Meonie, aen den zoom

340

Van 't water, eeren, in Kaïsters waterstroom,^339-40

 

Verbarnen: en de Nyl vlught heene aen 's werrelts ende,

 

Verbergende zyn bron, dus lang een onbekende.³⁴²

 

Zyn zeven keelen staen verzant voor ieders oogh.³⁴³

 

Zyn zevenvoude kil leght waterloos en droogh.³⁴⁴

345

Dees heete dagh verdrooght den Ismarus, met boomen³⁴⁵

 

Beplant, en Hebrus, en vliet Strimons koele stroomen,

 

En Hesperye wort berooft van vloet by vloet.³⁴⁷

 

Ryn, Padus, en Rodaen, en Tyber, trots van moedt,³⁴⁸

 

Aen wien Jupyn de kroon der werrelt durf beloven,³⁴⁹

350

Vergaen. de klaigront berst: het licht schynt door de kloven

327 Peneus, in Thessalië; vgl. Bk. I, vs. 541; grys van haer: hier en verder is tevens aan de riviergoden te denken.

328 De Kaïkus, in Mysië, waarvan een deel naar een vroegere koning Teuthras Teuthrania heet.

329 Erimant, in Arkadië, ontspringt op het gelijknamig gebergte; Vondels tekst had hierbij een foutief bnw. phocaïco, i.p.v. Phegiaco, hetzij naar de stad Phegía, of naar een vroegere koning ervan Phegeus; zij heette later Psophis; Ismene, in Boeotië.

330 Xantus, bij Troje, ook Skamandros genoemd, die door het vuur van Hephaestus (Vulcanus) verhinderd werd Achilles te achtervolgen (Ilias, XXI, 342 v.v.); Helene hier (niet bij Ovid.) genoemd als de inzet van de strijd om Troje; ‘die (later) andermaal, om H., zal gaan branden’ (arsurus).

331 Likormas, Lycormas, in Aetolië; blont, Lat. flavus, (met) geelkleurig (zand); vgl. Bk. XV, vs. 968 des blonden Tybers; De Meander is wegens zijn vele kronkelingen bekend; vandaar meander voor een slingerende lijn.

333 Melas, in Mygdonië, een Phrygiese landstreek; volgens anderen in Thracië: Mygdonius dan = Thracies, wijl de Mygdones uit Thracië kwamen; Eurotas, in Laconica; bij Ovid. Taenarius, naar het voorgebergte Taenarus, waar men door een rotskloof in de onderwereld kon afdalen.

335 Orontes, in Syrië; Termodon, in Pontus.

336 Ister, de Donau; Fazis, in Colchis.

337 Alfeus, Lat. Alphéos (Gri. Alpheios), in Elis; Sperchius (Gri. Spercheios) in Thessalië, vgl. Bk. I, vs. 703; Alfeus bij V. driesilbig, maar met de klemtoon op de eerste; 1e lezing: Sperchius en Alfeus (eu = ui); oevers branden; daarna: Alfeus en Sperchius (met verbeterd aksent in deze laatste naam); eindelik als boven; vgl. H., H.², en Bk. V, vs. 775.

339-40 Meonie, Maeonia, oude naam voor Lydië; aen.... water, bij Meonie; de komma na dit vers is schadelik: medio caluere Caystro.

342 dus lang: van toen af, nog steeds.

343 keelen: monden.

344 Ovid.: septem sine flumine valles: ‘als zeven dalen zonder water’.

345 Ismarus; bij Ovid. Ismarios, een bnw. bij de riviernamen: Hebrus en Strymon; Ismaries, naar de Thraciese berg Ismarus.

347 Hesperye: Hesperia, het Westen, avondland; klemtoon naar 't voorbeeld van landnamen op ijë; vgl. vs. 437 Hespérie.

348 Padus: de Po; Rodaen, Rhódanus, de Rhône.

349 durf beloven: belooft (vgl. het gebruik van bestaen), of: hij ziet er niet tegen op enz.; durf eerder als verl. tijd dan als praes. hist. op te vatten; vgl. Bk. VII, vs. 172.

[p. 453]

 

Ter helle in, op den gront van Plutoos jammerpoel,

 

Daer hy met Prozerpyn verschrikt op 's afgronts stoel.

 

De zee wort enger, en een zantvelt. wat met golven^353-v.v.

 

Noch flus bedekt lagh, wort geberghte, eerst diep gedolven,

355

En d'eilanden, op zee geslingert, groeien aen.

 

De visschen duiken, en geen dolfyn durf bestaen,³⁵⁶

 

Naer zyn gewoonte, 't hooft te water uit te steeken.

 

Het zeekalf trekt het hooft naer achter, half bezweeken.³⁵⁸

 

Men zeght dat Nereus, met zyn Doris en haer kroost,³⁵⁹

360

In warme kolken dook. de zeevorst zelf getroost³⁶⁰

 

Zich, met een nors gezicht, tot drywerf bey zyne armen

 

Te steeken uit den vloet, maer kon zich niet beschermen,

 

Noch drywerf in de lucht gedoogen zulk een vier.

 

De koestrende Aerde in 't ende [alleens gelykze hier³⁶⁴

365

Omringt wort van de zee, en tusschen zoute baren,

 

En bronnen, die alom in een gekrompen waren,³⁶⁶

 

En in den donkren schoot van haere moeder vast³⁶⁷

 

Zich berghden] hief verdort het aengezicht van last,³⁶⁸

 

Ten halze toe, om hoogh, en bang hiel van benaeutheit³⁶⁹

370

De hant veur 't voorhooft, en met huivrende verflaeutheit³⁷⁰

 

Haer pak eens schuddende, zeegh neder, en bezweek.^371-v.

 

Ten leste sprakze heesch beneden uit haer streek:

 

O hooft der goden, lust u dit, en ben ik schuldigh³⁷³

 

Te lyden, waerom rust uw blixem zoo geduldigh?⁺

375

Vergunme, die verdien rechtvaerdigh te vergaen,³⁷⁵

353-v.v. De zin der Lat. verzen is: ‘De zee krimpt in, en wat voor kort nog zee was, is nu een droge zandvlakte; en de bergen, die de diepe (of in dit geval: hoge; altum) zee bedekt had gehouden, komen te voorschijn, en vermeerderen het getal der verspreide Cycladen’. H. merkt op, dat bij V. wat met golven noch flus bedekt lagh bij zantvelt diende te behoren, en wil wijzigen: De zee wort enger; en een zantvelt, wat met golven noch flus bedekt lagh. Het geberghte enz. V.L. acht Vondels zin niet duister; ten onrechte: immers, wat van de zeebodem is opgedroogd bestaat uit zantvelt èn geberghte. Wellicht is V. door een punctuatie (Schrev.) misleid.

356 dolfyn, bij V. met wisselend aksent; vgl. Bk. XI, vs. 332.

358 zeekalf, (jonge) zeerob; Ovid. noemt ze resupina, d.i. hier, in verband met exanimata (‘dood’), ‘op de rug drijvend’.

359 Nereus, Doris, zie bij vs. 14.

360 in kolken, die zelf al lauw waren; Vondel schreef eerst: In 't warme water; getroost zich: vat de moed om enz.

364 De aarde tevens als persoon gedacht; koestrende, Lat. alma, ‘de voedende’; alleens (= al eens) gelyk; Lat. ut; omringd als ze was.

366 die.... waren, Lat. contractos undique, ‘van overal samengestroomd’.

367 vast: onderwijl.

368 zich berghden, hier niet: zich redden, maar als weergave van Lat. se condiderant, ‘zich verborgen hadden’; de begrippen gaan trouwens in elkaar over; hief.... omhoogh; Lat. sustulit.... collo tenus arida vultus: ‘hief, tot de hals toe verdord, haar .... gelaat omhoog’; of in V.'s opvatting: hief, verdord het bedrukte (wel naar de lez. oppressos) gelaat tot de hals toe (nl. van boven uit genomen) omhoog’.

369 bang.... van benaeutheit; niet bij Ov.; Van L. hield bang, als opgesloten reeds in benaeutheit, voor overbodig; het brengt z.i. verwarring in de zin; het eerste is niet juist: benaeutheit is 't objektieve aspekt, bang het subjektieve; wat het tweede betreft: er is parallelisme tussen de 2e helft van dit, en die van het vorige vers.

370 veur i.p.v. het eerstgeschrevene voor, wegens voorhooft; vgl. H. en Dl. III, 245: 1319 een veurspel van te vooren; in het voorgaande vers heeft zo V. hief door hiel vervangen, wegens hief in vs. 369.

371-v. haer pak: al wat zij draagt (Lat. omnia); zeegh neder en bezweek: zonk dieper weg; vgl. vs. 372: beneden uit haer streek (plaats); heesch; naar de lez. sicca (N. Heins.).

373 hooft der goden: Jupiter; vgl. Bk. I, vs. 238; ben ik schuldigh: heb ik verdiend.

+ [Randschrift:] Jammerklaghte der aerde.

375 v.v. Lat. liceat periturae viribus ignis Igne perire tuo clademque auctore levare: ‘het zij mij vergund, indien ik door vuur vergaan moet, te vergaan door úw vuur, en mijn ondergang te verlichten door zijn verwekker, (d.i. laat de gedachte, dat gij hem mij aandoet, mijn ondergang verlichten); vs. 375 werd door V. aanstonds zo geschreven; vs. 376 herhaaldelik omgewerkt (doorgehaald is o.a.: donder; donderkloot; uw blixem; uw vier en blixem); de laatste redactie had eerst nog 't vier; in vs. 375 dient die.... vergaen [‘die naar recht de ondergang verdien’ = (wegens vs. 373, 388) in de onderstelling dat enz.] als weergave van periturae; viribus ignis rekende V. dan wschl. bij het volgende; blixem, vier: de bl. met zijn vuur; in vs. 377 staat oorzaek voor Lat. auctore, scha voor cladem, betaelen voor levare; overigens misverstaan; een oorzaek, vgl. voor dit gebruik v.h. lidw. bv. Heerl. d.K. II 26.

[p. 454]

 

Dat my de blixem, vier, en felle donder slaen,

 

En ik, een oorzaek van dees scha, die magh betaelen.

 

De pyn kan naulyx my dit woort ten halze uit haelen:³⁷⁸

 

[Want op haer lippen lagh een nevel, dik en zwaer]³⁷⁹

380

Myne oogen zyn vol rook. aenschou 't gezengde haer.

 

De vonken vliegen langs myn aenzicht heene en weder.³⁸¹

 

Vereertge deze vrucht, deze eer aen my, gereeder³⁸²

 

Dan iemant, om het ampt van teelte en vruchtbaerheit

 

Te waeren, lydende des bouwers arrebeit,³⁸⁴

385

De wonden van den ploegh en egge, al 't jaer in 't ronde?

 

De kudden weidende, en het menschdom, stonde op stonde

 

Zyn voetzel schenkende, bewierooke ik 't altaer³⁸⁷

 

Met aengenaemen geur: en schoon ik schuldigh waer³⁸⁸

 

Aen mynen ondergangk: wat hebben myne stroomen,³⁸⁹

390

En broeder toch verdient? waerom wort hem benomen³⁹⁰

 

Het water van de zee, hem toegeleght by lot?³⁹¹

 

Waerom ontzaktze dus het starlicht hemelsch slot?³⁹²

 

Doch trektge broeders noch myn liefde niet ter harte;³⁹³

 

Ontferm u om uw hof, den hemel, nu in smarte.³⁹⁴

395

Zie d'assen, van weêrzyde ontsteeken, ommegaen.³⁹⁵

 

Geraeken deze in brant, zoo vlieght de hemel aen.

 

Bezie hoe Atlas, lang in arbeit, vreest te smooren,³⁹⁷

 

En met zyn' schoudren naeu de gloeiende as kan schooren.

 

Koomt hemel, aerde, en zee te spatten zonder knoop,³⁹⁹

378 ‘Nauweliks kan ik door pijn enz.’.

379 nevel: walm; (eerst: damp).

381 vonken, voor favillae: ‘gloeiende as’.

382 Lat. Hosne mihi fructus, hos fertilitatis honorem Officiique refers: ‘schenkt ge mij dit loon, deze eer voor mijn vruchtbaarheid en dienstwilligheid’. De lezing van het hs. heeft V. in de druk nog veranderd, missch. omdat vrucht onduidelik was; hij perste toen de 1e vershelft samen in Vergeltze, liet eer vallen, als daarin voldoende opgesloten, gaf officium en fertilitas weer met deught en vruchtbaerheit, maar zag over het hoofd, dat hij die beide al vertaald had met ambt en vruchtbaerheit in het volgende vers.

384 waeren: vervullen; bouwer: bebouwer, landbouwer.

387 bewierooke: voorzie van wierook.

388 ik, met klemtoon.

389 myne stroomen; Lat. undae: de wateren.

390 broeder: uw broeder (Neptunus); verwantschapsnamen bij V. dikwijls zonder bepalend woord; zie bv. Bk. XI, vs. 407 en hier vs. 393.

391 by lot, nl. na de val van Saturnus, toen Jupiter, Neptunus en Pluto hemel, zee en onderwereld onder elkaar hadden verloot.

392 ze: de zee.

393 broeders: tot uw broeder (objektieve genit.).

394 uw, met klemtoon.

395 ontsteeken: ontstoken, (reeds) gloeiend; vgl. vs. 398 (Lat. fumat, ‘rookt’).

397 Atlas, met de Titanen tegen Jupiter opgestaan, droeg tot straf het hemelgewelf; in arbeit: in last.

399 spatten: uiteenbarsten; zonder knoop: zonder dat iets hen samenhoudt.

[p. 455]

400

Dan leght het al, gelyk een baiert, overhoop.⁴⁰⁰

 

Ontruk 't heelal den viere, is iets noch vry van straffen,⁴⁰¹

 

En pas in dezen noot noch tydigh raet te schaffen.

 

Aldus sprak d'Aerde: want zy kon die bange lucht

 

Niet langer uitstaen, en verstomde met een' zucht,

405

En haelde 't aenzicht in den boezem, en de holen,⁴⁰⁵

 

Die naest aen 't zielendom in duisternisse schoolen.⁴⁰⁶

 

Maer d'alvermogende Jupyn nam al de goôn,

 

En vader Febus, die den wagen zynen zoon

 

Vertroude, in 't openbaer tot zekere getuigen,

410

Dat zoo hy dit niet keerde, al d'aertboôm most, in duigen

 

Van een gespat, met zee en lucht en al vergaen.

 

Hy steegh om hoogh, van waer d'almogende, belaên⁴¹²

 

Om regen, dikwyl plagh te spreiden dikke wolken,

 

Te dondren, blixemen op wrevelige volken:⁴¹⁴

415

Doch toen ontbrak'er zwerk, en vochtigheit, en dou,⁴¹⁵

 

En regenboogh, om uit het hemelsch hooftgebou

 

Den ganschen aertboôm met een storting t'overgieten.

 

Hy dondert, en gereet den wagenaer te schieten,⁴¹⁸

 

Dryft eenen vierschicht, met de rechte hant gevat,

420

Den voerman toe, dat hy hem, lang van 't rechte padt

 

Gedwaelt, ter neder smyt stikdoot op 't hooft geklonken,⁺⁴²¹

 

En bluscht zoo vier, en vlam met vlamme en vonken.

 

De paerden storten snel, en horten tegens een.

 

Zy smakken, steigerende en slaende been aen been,

425

Het juk van hals en schoft, geschokt uit hun gareelen.

 

Hier leggen speeken, daer de breidels, teugels, zeelen,

 

De dissel elders heen geschoven, en geknakt,

 

De zweep noch verder, en 't gerabraekt radt gesmakt

 

Van 't spoor, de wagen wyt verstroit door 's blixems toren.⁴²⁹

430

Maer Faëton, helaes, wiens goutgeel haer om d'ooren

 

Noch brant, quam over 't hooft getuimelt van om hoogh:

 

Gelyk een star by wyl verschiet aen 's hemels boogh,

 

Die schoonze wel niet valt, noch neder schynt te vallen.⁴³³

 

De stroomgodt Eridaen ontfangt hem op zyn wallen⁴³⁴

400 baiert, nl. de oude chaos.

401 is.... straffen: als er nog iets ongeschonden bleef.

405 en de holen: en in de holen.

406 zielendom: schimmenrijk.

412 d'almogende: Jupiter zelf; belaên om: verlegen om; met de bedoeling het te doen regenen.

414 wrevelig: verstoord.

415 zwerk: wolken; dou = vochtigheit; vgl. Bk. III, vs. 213; voor zwerk, vochtigheit, dou, regenboogh heeft Ovid. alleen nubes (wolken), en imbres (stortregens); dou synon. met vochtigheit; vgl. dauwend: regenbrengend Dl. III, 201: 14.

418 wagenaer: nl. Faëton.

+ [Randschrift:] Faëtons val.

421 stikdoot op 't hooft geklonken: op 't hoofd getroffen, zodat hij morsdood was; of stikdoot bij 't voorafgaande? minder wschl. wegens caesuur en interpunctie.

429 verstroit, nl. de brokstukken.

433 noch: nochtans; schynt, met klemtoon.

434 Eridaen, een fabelachtige rivier in 't Westen, door de ouden wel met de herkomst van het barnsteen verbonden; een en andermaal met de Rijn (?), de Rhône, de Po vereenzelvigd; wallen: oevers.

[p. 456]

435

Geslingert, verre van zyn eigen vaderlant,

 

En wascht den mont van 't schuim, berookt, en zwart gebrant.

 

De watermaeghden van Hesperie bestellen

 

Het lichaem, dat van dien drysnedigen en fellen

 

Geschoten vierpyl rookt, ten grave, en snyden 't merk

440

En grafschrift met haer hant aldus op zynen zerk.^439-40

 

Hier sluimert Faëton, die 's vaders wagen mende,

 

En schoon hy storte, stout voorby de stoutsten rende.⁴⁴²

 

De vader Febus dekt van rouwe 't aengezicht

 

Met eenen sluier, en de hemel zagh geen licht

445

Noch zon den ganschen dagh, zoo 't zeggen is waerachtigh.

 

De brant gaf eenigh licht. men diende zich van 't klaghtigh

 

En deerlyk ongeval, dat al de werrelt trof.

 

Maer droevige Klimeen krabt razend, vuil van stof,

 

Den boezem op, en klaeght haer hart uit met veel steenen,

450

Gelyck dit onheil eischt. zy zwerft door 't aerdtryk heenen,

 

En zoekt de doode leên, en vint het kout gebeent',⁴⁵¹

 

Doch op uitheemsche wys begraven onbeweent,

 

Valt schreiende op den zerk van marmer, leest weemoedigh⁴⁵³

 

Den naem, en stooft hem met haer borsten, bloot en bloedigh.

455

De Zonnedochters staen bedrukt in droeven schyn,⁴⁵⁵

 

En storten traenen, die slechts ydle gaven zyn,

 

Op 't broederlyke lyk, en houden aen met kermen,

 

By daegh, en nacht van rouwe om Faëton, och armen,

 

Die haere jammerklaght niet hoort, noch hooren kan.

460

Zy zwymen op het graf. de maen, aen 't hoogh gespan,

 

Had vierwerf achtereen de horens krom geboogen:⁴⁶¹

 

Zy, naer heur wyze nu gewoon uit mededoogen

 

Te schreien, hielden aen met jammerlyk misbaer;

 

Waeronder Faëtuis, haer outste zuster, zwaer⁺⁴⁶⁴

465

Voorover hellende, beklaeghde dat haer beenen

 

Verstyfden, dies Lampeet, de blankste, op zusters steenen⁴⁶⁶

 

Te hulp quam, doch geraekte aen eenen wortel vast.

 

De derde, die heur haer verscheuren wou van last,

439-40 merk en grafschrift: grafschrift als merkteken (Lat. signant carmine).

442 stout.... rende; Lat. magnis tamen excidit ausis: ‘toch was het een grote en stoute onderneming, die zijn val werd’. Vgl. Dl. II 230, waar V. deze verzen aldus weergaf: ‘alhier light Phaéton verslagen De voerman van zyns vaders wagen: Die, of hem is den toom ontgaen, Nochtans heeft vry wat stouts bestaen’. Zie nog het randschrift Dl. V, 515.

451 Lat.: ‘eerst de ontzielde leden, daarna de beenderen zoekend, vond zij de beenderen, begraven nochtans aan een vreemde oever’.

453 weemoedigh: met diepe smart.

455 Zonnedochters, de Heliaden, dochters van de zonnegod Helios en Clymene, dus zusters van Faëton; schyn: voorkomen.

461 en aldus haar schijf volgemaakt.

+ [Randschrift:] Zonnelingen in populieren.

464 Faëtuis, Phaëthusa, ‘de schijnende’ (vrouwelik bij Phaëthon).

466 Lampeet, Lampetié, ‘de lichtende’.

[p. 457]

 

Verscheurde blaên en loof. d'een klaeght dat stam en wortel⁴⁶⁹

470

De stramme beenen houdt: eene andre in dit gesportel

 

Gevoelt haere armen vast in tak en telgh vergaen.⁴⁷¹

 

Terwyl de zusters om dit stuk verwondert staen,⁴⁷²

 

Begint een dorre schors haere eechnis t'overkleeden,⁴⁷³

 

Die steigert trapsgewyze om navel, borst, en leden,⁴⁷⁴

475

En arm en schouders heen. de mont alleen staet bloot,

 

Die moeder moeder roept. wat recht in dezen noot

 

De droeve moeder aen? wat kanze doen dan hoopen,⁴⁷⁷

 

En van verbystering dan hier dan ginder loopen,

 

De dochters kussen, nu het haer gebeuren magh!⁴⁷⁹

480

Maer dit vernoeght haer niet. zy pooght met droef geklagh

 

De lichaemen het hout t'ontrukken, breekt in 't groeien

 

De teêre telgen af, het bloet begint te vloeien,

 

Gelyk uit een quetsuur. wie van haer is gewont

 

Roept moeder, och verschoonme. ik bidde u, rust terstont:⁴⁸⁴

485

Gy scheurt ons lichaem in den boom, met schorsse omtogen.

 

Vaer wel: en onder 't woort bedekt de schors haere oogen,⁴⁸⁶

 

En sluit den bleeken mont. de traenen, het is vremt,⁴⁸⁷

 

Ten boom uitvloeiende, staen in de zon, gestremt⁴⁸⁸

 

Tot barrensteen, die in den klaeren stroom gevallen,⁴⁸⁹

490

De Roomsche jongkvrou dient om trots hierme te brallen.⁴⁹⁰

 

By dees herschepping was ook Cignus, Stenels zaet,⁺⁴⁹¹

 

Die schoon hy Faëton van moeders zy bestaet

 

En kent, zich niettemin door liefde toont veel nader:⁴⁹³

 

Want hy regeerende Ligurie, als een vader,⁴⁹⁴

495

En heer van groote steên, verliet zyn eigen lant,

 

Beklaeghde Faëton, dat zyne klaght den kant

 

Des Eridaens beweeghde, en klonk door bosch en boomen,⁴⁹⁷

469 d'een, nl. weer een andere; stam en wortel, bij Ovid. alleen ‘stam’; ‘wortel’ reeds eer, bij Lampeet, genoemd.

471 vast: onderwijl.

472 stuk: gebeuren.

473 eechnis: lies; inguen, ‘lies, onderlijf’.

474 v. Bij Ovid.: onderlijf, borst, schouders, handen, in deze volgorde; H.; V. schreef eerst: trapswijs om den buik.

477 wat.... hoopen; niet bij Ovid.

479 nu.... magh: nu het haar nog vergund is.

484 rust: houd op.

486 oogen, niet bij Ovid. en ook niet juist, wegens vs. 475; de opmerking van H. dat in ieder geval de mond had moeten voorafgaan, houdt er geen rekening mee, dat de mond de laatste moest zijn, om de afscheidswoorden te spreken.

487 de traenen zijn bij deze treurenden bestendig; vremt: wonder.

488 in de zon; en dóór de zon.

489 barrensteen, zie bij vs. 434.

490 Roomsche: Romeinse; brallen: pronken; over dit woord een aant. bij H., die er niet van hield, en het i.p.v. praalen uitgevonden hield ‘van iemand die om een rijmwoord verlegen was, toen men de vaarzen aan zeker getal van voeten en lettergreepen begon te binden’; zulks in verband met zijn mening, dat het in en om het rijm placht gebruikt te worden. Dit is voor Vondel zeker onjuist; maar evenzeer Van L.'s bewering, dat volgens H. het woord door V. alleen op deze plaats zou gebezigd zijn: H. zegt: ‘in dit groote werk’; Bi. heeft het woord verdedigd; zie verder t.a.p.p.; H.² vermeldt op gezag van Philip Zweerts een proefdruk, waarin V. gevallen: brallen had veranderd in gezonken: pronken; zie Vondelkron. IV, 78-vlg.

+ [Randschrift:] Cignus in eene zwaen.

491 Stenels zaet: zoon van Sthenelus, koning van Ligurië.

493 ‘hem niettemin door genegenheid nog nader stond (dan door de bloedverwantschap)’.

494 als een vader, niet bij Ovid.; ‘ongelukkig gekozen, wijl er van een jongeling gesproken wordt’; Van L.

497 beweeghde; H. geeft uit V. en van elders een groot aantal vb. van zwakke buiging; hij hield beweegen voor oorspr. zwak (naast sterk weegen), waarin V. Lelyv. van hem afweek (H.², I, 181 v.); niet juist de mening van Van L. (VII, 31), dat V. het ww. zwak bezigt voor gemoedsbeweging, sterk van stoffel. zaken; vgl. Dl. II, 104: 44, en de aant. aldaar; V. Helten, V.'s Taal I, 32.

[p. 458]

 

Om dees verandring der gezustren, hier vernomen.⁴⁹⁸

 

Dus klaegende verging zyn eerste stem en kracht.⁴⁹⁹

500

De lange haerlok wort in eene witte schacht

 

En pluim verkeert. de hals begint heel lang te worden,

 

Van zyne schoudren af. de vingers, vyf in orden,⁵⁰²

 

Beginnen root te zien. het vel beweeft de hant.⁵⁰³

 

De pluimen kleeden 't lyf. de mont verliest den tant,

505

In eene dikke snab verandert lang uitsteekend,⁵⁰⁵

 

En Cignus wort voortaen een witte zwaen gerekent,⁵⁰⁶

 

Die noch den hemel noch Jupyn vertrout, dewyl⁵⁰⁷

 

Godt t'onrecht Faëton trof met een' blixempyl.⁵⁰⁸

 

Hy zwemt in wateren, en stroom, en staende meeren,

510

En schuw van vier, schept lust door vlieten te laveeren,⁵¹⁰

 

Die uit den aert den gloet en viere vyant zyn.⁵¹¹

 

Maer Febus midlerwyl ziet bleek, en zonder schyn.

 

En ongehavent, recht gelyk hy plagh te wezen,⁵¹³

 

Wanneer zyn licht bezweek. wie kan dees smart genezen!⁵¹⁴

515

De vader haet het licht, zich zelven, en den dagh,

 

Geeft aen dien rou zyn hart, met jammerlyk geklagh,

 

Gansch over: en hierby komt afkeer, die verbolgen

 

Ontzeght, den mensch ten dienst, het zonnespoor te volgen.⁵¹⁸

 

Ik, zeght hy, hebbe van 't begin der werrelt vast⁵¹⁹

520

Dit lastigh ampt bedient. my rout zoo groot een last

 

En arbeit zonder endt te draegen onvergouden.⁵²¹

 

Wien 't lust magh vry voortaen den zonneteugel houden:

 

En vint men niemant in de gansche godenschap,

 

Die dit vermagh, zoo zett' Jupyn zich daetlyk schrap,⁵²⁴

525

En voer' den wagen zelf, op dat, terwyl de paerden

 

Hem werk bestellen, en al hollende veraerden,⁵²⁶

 

Hy bet beraên, vermyde een' vader zyne vrucht⁵²⁷

 

t'Ontrukken met een' schicht en weêrlicht uit de lucht.⁵²⁸

498 vernomen: waargenomen; Ovid.: ‘het woud, met de zusters vermeerderd’.

499 ‘Terwijl hij zo klaagde, minderde de vroegere (= tot dan toe aanwezige) kracht zijner stem’; vgl. eerst: vroeger, Dl. II, 606: 1527.

502 schoudren; Ovid.: ‘borst’; vyf in orden: vijf op 'n rij; niet bij Ovid.

503 vel: huid, zwemvlies.

505 snab: sneb, snavel; vgl. snabbe, Bk. XI, vs. 995.

506 Lat. nova avis: een tevoren niet bekende vogel; door V. wellicht met opzet vermeden wegens vs. 339, waar bij Ovid. slechts van ‘riviervogels’ sprake is (flumineae volucres), waarmee nochtans ook zwanen bedoeld zijn.

507 Jupyn is heer, en soms personifikatie, van de hemel.

508 Godt: de god; V. schreef eerst: Hy, wijzigde dit wel wegens Hy van vs. 509 (Lelyv.); Hoogstr. en H.: Hy, waarover zie H. op I, vs. 633.

510 laveeren: heen en weer zwemmen; vgl. H.

511 vyant: vijandig; vgl. Dl. III, 164: 227.

513 ongehavent: van tooi verstoken, verwaarloosd; in de eerste lezing van deze passage komt ongetoit voor.

514 bij zonsverduistering.

518 ontzeght: weigert.

519 vast: bij voortduring.

521 arbeit: moeite, inspanning; onvergouden, oude vorm, ‘onvergolden’; vgl. bv. Dl. II, 110: 160.

524 Jupyn; bij Ovid. verzwijgt hij, uit toorn, de naam: ‘hij zelf’.

526 veraerden: ontaarden, er van door gaan.

527 bet: beter.

528 schicht en weêrlicht: bliksemschicht.

[p. 459]

 

Zoo Jupiter den aert der paerden recht leer' kennen,

530

Zal hy niet treffen dien 't ontschoot den toom te mennen.⁵³⁰

 

Dus spreekende staen al de goden om hem heen,

 

En smeeken dat hy toch den aertboôm en zyn steên

 

Niet smoore in duisternis. Jupyn geeft reên byzonder,

 

Waerom hy Faëton most treffen met den donder,

535

Door nootdwang dezen gloet der werrelt bluschte in 't endt,

 

En sterkt zyn bede met ontzagh en dreigement.⁵³⁶

 

De vader Febus, om de zonnereis t'aenvaerden,

 

Verzaemt de noch verschrikte en sidderende paerden.

 

Hy toutze en prikkeltze vertorent en verwoet,⁵³⁹

540

En wyt hun alle vier de neêrlaegh van zyn bloet.

 

Maer d'alvermogende slaet gade om 's hemels veste

 

Hoe 't sta, op dat hetgeen door brant van 't uitgeleschte

 

En schrikkelyke vier beschadight wiert, nu niet

 

Koome in te storten. als zyn zorgh het al doorziet,

545

En ongekrenkt en gaef bevint, aenschout hy d'aerde

 

En 's menschdoms zwaerigheên, doch om het vruchtbre en waerde

 

Arkadie beducht, verbetert bron en stroom,^546-47

 

Noch niet aen 't vloeien, als voorheen, met vryen toom.

 

Hy kleet den gront met gras, den boom met groene bladen,

550

Beval 't gezengde bosch te groeien. dus beladen⁵⁵⁰

 

Met toezicht heene en weêr, vergaept hy zich, belaeght⁵⁵¹

 

Een schoone Nonakrynsche op jaght beluste maeght.⁵⁵²

 

Het vier begint terstont in godts gebeent' te branden.

 

Zy spint geen wol, noch moeit zich niet met goude banden

555

De vlechten dartel op te strikken: maer zy haekt⁵⁵⁵

 

Haer kleet op, bint geen tuit, van elpen kam geraekt,⁵⁵⁶

 

Met witte snoeren op, en voert, heel schuw van minne,

 

Dan boogh, dan schicht, als een trouwant der jaghtgodinne.⁵⁵⁸

 

De veebergh Menalus wert van geen maeght betreên,⁵⁵⁹

530 treffen; nl. met de dood; ontschoot: mislukte; mennen; vgl. bij vs. 198.

536 m. ontzagh: als gezag hebbende.

539 touwen: ranselen met de zweep; H.; prikkeltze, nl. met de prikkelstaf.

546-47 waerde: geliefde; Arkadië, als Jupiters geboorteland; Bk. VIII, vs. 135 geldt Kreta daarvoor.

550 Beval; hs. eerst: beveelt; wel gewijzigd wegens het volgende 't; beladen: zijn aandacht wijdend aan.

551 vergaept hy zich: blijft zijn blik hangen.

552 Nonakrynsche: Arkadiese (naar de berg Nonakris); haar door Ovid. als genoegzaam bekend verzwegen naam was Kallisto.

555 dartel: weelderig, overmoedig.

556 v. bint.... op; eerste lezing: ze bint de tuit, van geenen kam geraekt, met witte snoeren op, overeenkomstig het Latijn: ‘vitta coercuerat neglectos alba capillos’; na geenen door elpen vervangen te hebben, bracht Vondel de negatie naar voren, en bedoelde dus, dat ze wel haren opbond, maar dat die overigens ongeordend waren.

558 trouwant: volgelinge.

559 veebergh, wegens het wild; vgl. bij Bk. I, vs. 256.

[p. 460]

560

Die meer bemint was van Diane, als deze alleen:⁵⁶⁰

 

Doch gunst, bevalligheit, en schoonheit zelden duuren.

 

De middaghzon in top voer reede al drypaer uuren

 

Ter kimme uit, toenze wuft ten jaghtbossche innesloegh,⁵⁶³

 

Dat noit de byl gevoelt. hier smeetze, vry genoegh,⁵⁶⁴

565

Den koker van den hals in 't piepend gras, ontspande⁵⁶⁵

 

Den taeien boogh, en ley zich neêr in dees waerande,

 

Bedekt van schaduwen, en ruste, moe geslooft,

 

Op den geschilderden pylkoker met haer hooft.

 

Jupyn bespietze naeu, vermoeit, en zonder wachter,⁵⁶⁹

570

Of spreekt: gewis hier komt myn bedtgenoot niet achter

 

En schoon zy 't sluiken quaem te rieken, en bespiên,⁵⁷¹

 

't Is om een' graeu te doen, dat zal ik niet ontzien.⁵⁷²

 

Hy trekt den schyn aen en de draght der jaghtgodesse,

 

En zeght: o maeght, genoot van uwe jaghtmeestresse,⁵⁷⁴

575

Op welke heuvels trokt gy heden heen ter jaght?

 

De maeght rees op, en sprak: o grootste van 't geslacht

 

Der goden, zoo my schynt, ja grooter dan de grooten⁵⁷⁷

 

Jupyn, al hoorde hy 't, uit 's hemels hooge sloten.

 

Jupyn, die 't hoorde, loegh, en scheen verquikt, toen zy

580

Hem boven Jupiter dorst zetten, en wert bly.

 

Hy kusteze, maer zoo dat zich een maeght moght schaemen,⁵⁸¹

 

En niet gelyk een maeght het kussen zou betaemen.

 

Hy hinderde door dit omhelzen deze maeght⁵⁸³

 

Te melden in wat bosch en beemt zy had gejaeght,

585

En droegh zich geil genoegh. zy zette zich hier tegen,⁵⁸⁵

 

Zoo veel een vrou vermagh. het zoude u zelf beweegen,

 

O Juno, tot genade, indien gy 't hoorde en zaeght.⁵⁸⁷

 

Zy worstelt vruchteloos. maer zegh ons toch, wat maeght,

 

Wat man zou Jupiter afkeeren in dees nooden?

590

Hy boet zyn' snoeplust, en vaert op in 't hof der goden.⁵⁹⁰

560 als; over als en dan na komparatief een zeer uitvoerig betoog bij H. (vgl. H.²; Bi.); een merkwaardige plaats is Bk. XII, vs. 510, waar V. eerst dan schreef, daarna als, toen weer dan, eindelik als; het motief schijnt deels van eufoniese aard te zijn geweest, deels van semantiese (niet onschooner: zeker even schoon); vgl. omgekeerd: Bk. XV, vs. 999: geen werrekstuk zoo groot.... dan dat enz.

563 wuft: zwerflustig.

564 vry genoegh: wat al te vrij, onachtzaam; H.².

565 piepend; vgl. Dl. II, 764: 50; V, 843: 26.

569 naeu: niet zodra.

571 sluiken; vgl. bij Bk. I, vs. 739.

572 't Is om een' graeu te doen: met een snibbige uitval is 't gedaan.

574 van uwe jaghtmeestresse: van mij, uw jachtmeesteres; de niet zeer gelukkige wending ontstond door de verbetering uwe i.p.v. onze in het hs.

577 v. de grooten Jupyn; opvallende, door 't rijm veroorzaakte, buiging.

581 maeght, nl. de ‘maagd’ waarvoor zich J. uitgaf.

583 hinderde: belette; vgl. Dl. III, 219: 548; Bk. V, vs. 728.

585 genoegh; vgl. vs. 564; Lat. nec se sine crimine prodit: ‘en verraadt zich, op geenszins onschuldige wijze’.

587 v. Vondels Lat. tekst: ‘sed quae (niet: quem) superare puella, Quisve Iovem poterat?’

590 boet: voldoet.

[p. 461]

 

Zy haet het bosch, daer dit gebeurde, en toenze ging

 

Vergatze schier den boogh en koker, die hier hing.⁵⁹²

 

Maer zie Diane met den rey, die haer geleide,

 

Gemoedight op de vangst, stapt door de klaverweide⁵⁹⁴

595

Van Menalus, en zagh de maeght, en riep van ver.

 

Zy vlughte op dezen roep, beducht of Jupiter⁵⁹⁶

 

In haeren schyn verscheen: doch ziende jaghtgodinnen

 

By haer, vernamze dat geen mommery van minnen⁵⁹⁸

 

Hier onder school, en gaf zich by dien kuischen troep.

600

Helaes hoe lastigh valt het schennis en dien roep⁶⁰⁰

 

t'Ontveinzen met gelaet, en opzicht, en gebaeren!⁶⁰¹

 

Nu durfze nauwelyx haere oogen by de schaeren

 

Eens opslaen, noch mevrou geleiden zy aen zy,

 

Noch d'eerste voortreên. zy zwyght stil, ziet nimmer bly,⁶⁰⁴

605

Melt schaemroot dat het met haer eere is omgekomen:⁶⁰⁵

 

En waer Diaen geen maeght, zy hadde licht vernomen

 

Aen duizent tekens zulk een schantvlek, haer ten val.

 

Men zeght de dochters van de velden merkten 't al.⁶⁰⁸

 

De volle maen quam op, die negenwerf den horen⁶⁰⁹

610

Te zaemenboogh, wanneer Diaen [ter jaght geboren,

 

En op de jaght verhit, door 't steeken van de zon,⁶¹¹

 

Haer' broeder, in een bosch, daer 't licht niet inzien kon,

 

En eene koele beek, al ruischende, af quam stroomen,⁶¹³

 

En zant nasleepen] stant quam houden in de boomen,

615

En scheppende vermaek in dezen oort, den voet

 

In 't koele water stak, en sprak tot haeren stoet:

 

Hier staen geen spiên omtrent dees lustplaets. laet ons t'zaemen

 

Hier naekt te water gaen. Kalisto most zich schaemen,⁶¹⁸

 

Wert schaemroot. ieder trekt het kleet uit naer den styl.⁶¹⁹

620

Deze eenige bleef staen, en sammelde eene wyl.⁶²⁰

592 den boogh en koker, die hier hing; vgl. vs. 565, 568; op H.'s vraag, hoe na die verzen V. kon zeggen: en koker die hier hing kan geantwoord: 1. dat hing behoort bij de verbinding boogh en koker; 2. dat V. zich vergiste, door achteloos het Latijn te volgen, alwaar staat, echter alleen met betrekking tot de boog: ‘die zij had opgehangen’ (quem suspenderat arcum).

594 gemoedight: belust; vgl. Dl. II, 492: 88; bij Ovid. caede superba ferarum: ‘trots op het gevelde wild’.

596 roep: het roepen; zie over deze toepassing op een enkele stem H. en Wdb. N.T. XIII, 727.

598 vernam: bemerkte; mommery: bedriegelike vertoning, maskerade; vgl. vermomde borsten: toneelspelers, Dl. III, 317: 7.

600 schennis: het onz. genus, door H. afgekeurd, destijds niet ongebruikelik; zie Wdb. N.T. i.v.; hier zou het ook pers. vnw. kunnen zijn (valt het); roep, volgens H.: stem des gewetens, van het zelfverwijt; eerder een oneigenl. gebruik van roep: ‘roep van iets, reputatie’, voor hetgeen daartoe aanleiding geeft.

601 gelaet: uiterlik; opzicht: oogopslag, gelaat.

604 d'eerste: als de eerste; nimmer; V. schreef eerst zelden.

605 melt schaemroot: verraadt door haar schaamteblos.

608 dochters van de velden: nimfen.

609 ‘Negenmaal was daarna de maan met volle schijf weder opgegaan’ W.

611 verhit, nl. door de zon (Phoebus, broeder van Diana).

613 af: daer.... af, waaruit.

618 Kalisto; vgl. bij vs. 552; Ovid. noemt haar hier Parrhasis, d.i. wederom ‘de Arkadiese’, naar de landstreek Parrhasia.

619 styl: gewoonte.

620 sammelen: dralen.

[p. 462]

 

Terstont ontkleênze heur. daer zagh de kuische bende

 

Het lasterstuk zoo naekt als 't lichaem der geschende.⁶²²

 

Diaen zey tegens dees verbaesde, dootsch van rou,⁶²³

 

Die 't lichaem met de hant uit schaemte dekken wou:

625

Voort, voort, bevlek geen bron der zuivere gewyden,⁶²⁵

 

En hietze haeren rey te schuwen, en te myden.⁶²⁶

 

De gade van Jupyn hadde al een wyl dien spyt⁶²⁷

 

Geroken, doch vertrok, tot een' bequaemen tyt,⁶²⁸

 

De straf van 't lasterstuk. nu zaghze kans: want reede⁶²⁹

630

Gelagh Jupyns boelin (dit speet de lang t'onvrede)⁶³⁰

 

Van Arkas in de kraem: waerom zy, haer gezicht

 

Naer 't aertryk slaende, sprak grammoedigh en ontsticht:

 

O overspeelster, hoe, ontbrak noch aen dit schennen,

 

Dat gy grof zwanger most een ieder leeren kennen

635

Myn' hoon, geleden by dit snoode bastertkint,

 

Dat 's vaders schande ontdekt. ik sla'et niet in den wint,⁶³⁶

 

En zal uw schoonheit, die myn' man en u behaeghde,

 

Schoffeeren. op dat woort genaektze dees vertsaeghde,⁶³⁸

 

En gryptze by het haer van voor, en smaktze in 't stof.

640

Kalisto bitze met gevouwe handen, of

 

Zy zich ontfarmen woude, en reikt bedrukt haer d'armen

 

Ootmoedigh toe: maer och zy weet van geen ontfarmen,

 

Haere armen worden ruigh en borstligh, zwart van haer.⁺

 

De handen krommen zich. de nagels ziet men naer⁶⁴⁴

645

Verkeert in klaeuwen, en in voeten, heel wanschapen.

 

De mont, Jupyn zoo lief, begint heel wyt te gaepen,

 

Gelyk een beeremuil: en op dat niemants hart

 

Vermorwt wiert door gebeên, tot boete van dees smert,⁶⁴⁸

 

Benamze haer de spraek: en onder dit verstommen,

650

Begint de heesche keel afgrysselyk te grommen.

 

Zy hout noch haer verstant. in een beerin verkeert

 

Verzuchtze om deze elende, en deerlyk geschoffeert⁶⁵²

 

Heft zulke handen als zy heeft naer 's hemels oorden,

 

Beklaeght d'ondankbaerheit des godts, doch zonder woorden.⁶⁵⁴

655

Hoe dikwyl schroomtze in 't bosch te sluimeren alleen,

622 geschende; het ww. was oudtijds zwak.

623 dootsch: bestorven; rou: verdriet.

625 gewyden; bij Ovid. is de bron zelf heilig; V. draagt dat over op Diana en haar gezellinnen.

626 hiet: gelastte; H.

627 spyt: kwetsend gebeuren.

628 vertrok: stelde uit; H.

629 reede: reeds.

630 boelin; H.; speet: verdroot ten zeerste.

636 ik sla'et niet in den wint: ik laat dat niet passéren.

638 schoffeeren: mismaken, schenden; vgl. vs. 652.

+ [Randschrift:] Kalisto in eene beerin.

644 Ovid.: ‘De handen begonnen zich te krommen, en te vergroeien tot kromme klauwen, en de dienst van poten te doen’; naer: akelig.

648 boete: heling, herstel.

652 geschoffeert, als in vs. 638.

654 beklaeght: beklaagt zich over.

[p. 463]

 

En dwaelt voorby haer huis, en eigen boulant heen!⁶⁵⁶

 

Hoe dikwyl wortze van 't gebas der hazewinden

 

Op rotsen voorgejaeght! zy, d'eer der jaghtgezinden,⁶⁵⁸

 

Voorheene een jaghtmaeght, moet voor jaegren heenevliên.

660

By wylen schuiltze voor gedierte, uit schrik ontzien,

 

Verstaet niet wieze wert, en een beerin in 't wezen,⁶⁶¹

 

Staen haer op woest geberght de beeren zelfs te vreezen,⁶⁶²

 

Die voor de wolven beeft, waermé haer vader huilt.

 

Hier stont ook Arkas by, daer Juno tegens pruilt,⁶⁶⁴

665

Dewyl hy voortsproot van Likaons zaet, zyn moeder,

 

Hem onbekent, die dryvyf jaeren out, en vroeder⁶⁶⁶

 

In jaghtlust groeiende door wildernissen jaeght,

 

Den bergh van Erimant, met dieren lang geplaeght,⁶⁶⁸

 

Omringt met netten, en zyn moeder ziet in 't rennen,

670

Die stant hout, en aen 't kroost terstont den knaep leert kennen.⁶⁷⁰

 

Hy schuwtze onweetende, die stilstaende op hem staert.

 

Nu zet de zoon zich schrap, en mikt om onvervaert

 

Zyne eige moeder met een' pyl in 't hart te deeren.⁶⁷³

 

Dit wroeght Jupyn, die voert om 't ongeluk te keeren⁶⁷⁴

675

De moeder en den zoon met eenen snellen wint

 

Ten hemel, daerze in twee gestarnten, die hy mint,⁺⁶⁷⁶

 

Dicht by elkandre staen, en hoogh in 't noorden praelen.

 

Het smarte Juno, dat de boelschap 's hemels zaelen⁶⁷⁸

 

Bewoont, dies daeltze neêr op zee, langs haere baen,⁶⁷⁹

680

Naer gryze Tetis, en den ouden Oceaen,⁶⁸⁰

 

By 't godendom ontzien, en melt hun, die vast haeken⁶⁸¹

 

Te hooren, wat haer dryft van 's hemels hooge daeken.⁶⁸²

 

Zy zeght: gy vraeght waerom der goden koningin

 

In zee daelt: eene boel heeft nu den hemel in,⁶⁸⁴

656 eige; Ovid.: ‘voorhéén haar eigen’; boulant: velden.

658 voorgejaeght; vgl. Dl. II, 727: 1825 hy dreef den grouwel voor; Dl. II, 744: 2198 Sy vlieden voor; hier Bk. X, 639: 765 voorvlughtigh.

661 verstaet niet wieze wert: niet bedenkend wie ze nu is.

662 v. (hoewel ze een berin is), is zij nochtans bevreesd voor de beren-zelf, en ze siddert voor de wolven, onder wie nochtans ook haar eigen vader zijn gehuil doet horen; haer vader, Lycaon, over wie zie Bk. I, vs. 273; Ovid. maakt zich niet druk over de vraag, hoe zij als dochter van Lycaon na de zondvloed nog leven kon; even gemakkelik laat hij haar metamorfoseren in een sterrebeeld, dat er al was tijdens Faëton's tocht; vgl. vs. 226.

664 Hier.... by; Lat. ecce adest: ‘zie, daar verschijnt’.

666 dryvyf: vijftien; H.; vgl. nog voor deze telwijze: tien tien = honderd, Dl. II, 272: 783.

668 Erimant, in Arkadië.

670 kroost: de trekken; H., bij wie o.m. deze bepaling: ‘kroost is, in het gelaat der menschen, dat geene, het welk yder in 't zyne byzonder heeft, en waardoor elk mensch te kennen is uit duizenden van anderen’.

673 zyne eige moeder; deze aanduiding, die wel in de objektieve, maar niet in de subjektieve ontwikkeling past, niet bij Ovid., zomin als de zoon in 't vorige vers.

674 wroeght: deert, pijnigt (Kil. torquere, angere).

+ [Randschrift:] Arkas en Kalisto in het gestarrente.

676 twee gestarnten, nl. de Grote Beer (-in) en Arktophylax, de berewachter; vgl. bij vs. 231.

678 boelschap: boel, geliefde; H.

679 langs haere baen: haars weegs.

680 Tetis, vgl. bij vs. 90.

681 by.... ontzien; slaat op Tethys en Oceanus.

682 wat haer dryft objekt bij melt hun; of: apo koinoe bij melt èn bij haeken te hooren; bij Ovid. causamque viae scitantibus infit, met causam viae (‘de reden van haar tocht’) als obj. bij scitantibus; dat V. bij zijn weergave aarzelde, blijkt hieruit, dat hij de komma na hooren eerst schreef, daarna verwijderde, toen weer aanbracht.

684 heeft...... in: beheerst.

[p. 464]

685

En zet zich op myn plaets. gelooftme, 't is geen logen.

 

Zoo dra de duistre nacht de werrelt heeft betogen,⁶⁸⁶

 

Dan zietge, my ten schimp, opkoomen 't nieu gestarnt,

 

Daer d'allerkortste riem om d'asse loopt en barnt.⁶⁸⁸

 

Wie zal voortaen ontzien vrou Junoos glans t'onteeren,

690

Nu ik myn vyandin verheffe door 't verneêren?

 

Wat rechte ik toch al uit? wie schrikt voor myne maght?⁶⁹¹

 

Ik trok haer menscheit uit: z'is een godin geacht.

 

Straffe ik het quaet aldus? is dit myn groot vermogen,⁶⁹³

 

Dat hy de beerehuit Kalist heeft afgetogen,

695

En in den eersten vorm haer wederom herstelt?

 

Foroneus zuster me, zyn goelyke Iö, telt⁶⁹⁶

 

Men onder het getal voorheene in top geheven.

 

En waerom heeft hy niet zyn Juno wechgedreven,

 

Kalisto zelf getrout, omhelst in myne tent,⁶⁹⁹

700

En dus Likaon voor zyn' schoonvaêr lang gekent?⁷⁰⁰

 

Maer neemtge uw voesterkints verdriet en smaet ter harte,⁷⁰¹

 

Verbiet de Beeren in het noorden, myne smarte⁷⁰²

 

Ten dienst, uw' vloet, en keert die starren van u af,

 

Wien hy, ten loon van 't quaet, den hemel innegaf;⁷⁰⁴

705

Op dat de boelschap uw rein water niet besmette.⁷⁰⁵

 

De zeegoôn stemden dit, en Juno voer en zette⁷⁰⁶

 

Het door de dunne lucht, met haer beradde raên,⁷⁰⁷

 

Gevoert van paeuwen, in wier staerten d'oogen staen

 

Van Argus, korts onthooft: gelyk noch korts de veêren⁺⁷⁰⁹

710

Der snaterende raef van wit in zwart verkeeren:

686 betogen; vgl. Bk. I, vs. 662, vs. 766.

688 allerkortste riem: poolcirkel; asse: de hemelas; vgl. bij Bk. I, vs. 55; Bk. II, vs. 170.

691 rechte.... uit: bracht tot stand (Lat. egi).

693 v. Verkeerdelik verbond Vondel Ovid.'s woorden: sic est mea magna potestas met het daaropvolgende; in waarheid heeft Jupiter aan Callisto niet ‘de beerehuit afgetogen’; de juiste weergave is: ‘Laat hij dan maar haar vroeger gelaat haar teruggeven, en haar de gestalte van een wild dier ontnemen’ W.

696 Foroneus zuster; zie bij Bk. I, vs. 822; goelyk: bekoorlik. Bij Ovid. betreft de overeenkomst het herstel van Iö in haar vroegere gedaante; vgl. hier Bk. I, vs. 999.

699 nog altijd bij Ovid. de naam Callisto niet genoemd, ook niet in vs. 694; tent, voor thalamus, echtelik slaapvertrek.

700 Likaon, geen wenselike schoonvader voor Jupiter, gezien zijn in Bk. I beschreven gedrag; gekent: erkend, aangenomen; V. schreef eerst, met gelijke waarde, bekent, wat hij wschl. wijzigde, omdat het groter kans had van, met lang verbonden, als een bepal. bij schoonvaêr te worden misverstaan.

701 Juno voesterkint van Oceanus en Tethys reeds bij Homerus (Ilias 14, 200 vv.).

702 v. Vgl. Bk. I, vs. 80; en II, vs. 226 vv., waar inderdaad van beide Beren spraak is; maar hier bedoelt Ov. met Septem triones en sidera alleen de Grote; anders Schrev.

704 innegaf: gaf om ‘in te hebben’; vgl. vs. 684.

705 boelschap, vgl. vs. 678; uw rein; wegens de ‘accenten’ van deze woorden, ‘die niet overeenkomen.... met de toonen van een welluidend vaars’, stelt H. een paar wijzigingen voor, die hem aanleiding geven tot een lang betoog over verssneden e.d., leerzaam voor de 18e eeuwse poëtiek; vgl. daarmee wat hij verhandelt bij vs. 1089.

706 stemden; vgl. vs. 133; voer en zette het (het alleen bij zette): voer heen en zette koers.

707 lucht; Lat. aethera, waarover zie bv. Bk. I, vs. 26-27; beradde raên; berad: vlug; H., maar vgl. Wdb. N.T.

+ [Randschrift:] De witte rave wort zwart.

709 korts (voor kort).... korts; bij Ovid. is de parallel niet gebouwd op de recente onthoofding van Argus, maar op de daarmee samenhangende, recente gedaanteverandering van de pauw (zie Bk. I, vs. 883 v.).

[p. 465]

 

Want deze zagh eerst blank als zilver, en verwon

 

De smettelooze duif in blankheit zelf. ook kon

 

De gans, die met gequaek het Kapitool behoede,⁷¹³

 

By haer niet haelen, noch de zwaen, die nimmer moede,

715

In 't klaere water plenst. de tong was haer bederf.

 

Zy was eerst zuiver wit: nu draeghtze zwarte verf.⁷¹⁶

 

Men vont noit schooner maeght befaemt in haere tyen

 

Dan een Koronis van Larisse in Emonyen.⁷¹⁸

 

Apol bemintze trou, zoo lang zy zuiver leeft.

720

Doch Febus vogel merkt haer overspel, en streeft,⁷²⁰

 

Als een verklikster uit den aert, en niet te paeien,⁷²¹

 

Naer heuren meester, om dien laster uit te kraeien.⁷²²

 

De kraey, een snaterbek, betrapt op dit gerucht⁷²³

 

De rave, alreede op reis, in haer gezwinde vlught,

725

Om klaer en wis bescheit uit haeren mont te hooren,

 

En d'oorzaek van de reis verstaende met haere ooren,

 

Zey daetlyk: uwe reis gedyt u zelf tot scha.

 

Zie voor u: zie wel toe: ik spelle u [denk het na,⁷²⁸

 

Noch sla het in den wint] geen heil. gy zult bevinden⁷²⁹

730

Dat myn gulhartigheit en trou in 't onderwinden⁷³⁰

 

My deerde. let eens wat ik ben, en eertyts was.

 

Minerf sloot Erichton, een' moederloozen, ras⁺⁷³²

 

En stil en heimelyk, eer iemant dit zou meenen,⁷³³

 

In eenen korf, gebreit van taeie Akteesche teenen.⁷³⁴

735

Zy gaf dry dochteren van Cekrops, heer van 't lant,⁷³⁵

 

Dit kint, een slang en mensch geteelt, geboot de mant⁷³⁶

713 v. behoede, d.i. eenmaal zou behoeden (servaturis); het Kapitool, nl. bij de aanval der Galliërs, volgens het verhaal bij Livius. Ovid. zegt, minder kras, dat de raaf voor gans en zwaan in witheid niet onderdeed.

716 verf: kleur, zoals Hd. Farbe.

718 een: 'n zekere; Larisse, stad aan de Peneus in Thessalië (Emonye, Haemonia).

720 Febus vogel, dat is de raaf, die aan Apollo, de god der voorzegging gewijd was, omdat men uit zijn vlucht en geschreeuw de toekomst voorspelde.

721 verklikster, vgl. vs. 710 der.... raef; V. schreef eerst verklikker (naar vogel), en in vs. 722 zijnen meester.

722 laster: schande, schandelik bedrijf.

723 betrapt: verrast.

728 zie voor u: wees voorzichtig; spelle: voorspel.

729 bevinden: Lat. invenies; het woord doet hier wat vreemd, doordien V. de orde der dingen heeft omgekeerd; Ovid.: ‘Zie, wat ik geweest ben en nu ben, en zoek naar mijn schuld: gij zult bevinden, dat mijn trouw mij tot ongeluk is geweest’.

730 gulhartigheit: openhartigheid; onderwinden: ondernemen; H.

+ [Randschrift:] Erichton moederloos geboren.

732 Erichton, uit de aarde gesproten zoon van Vulcanus (chthoon: aarde); een' moederloozen, vgl. vs. 980; -loos hier dus niet ter aanduiding van een verlies; vgl. H.

733 meenen: denken, er erg in hebben.

734 gebreit: gevlochten; Akteesche: Attiese.

735 dry dochteren: aan de drie dochters; Cekrops, mythiese stichter van Athene, de hoofdstad van Attica; Ovid. noemt hem geminus, ‘dubbelslachtig’, wijl hij, als uit de aarde geboren, half mens half slang was; vgl. bij Bk. I, vs. 215.

736 een slang en mensch geteelt; dat Erichthonius dubbelslachtig was, vermeldt Ovid. hier niet; wel doelt hij daarop, naar veler opvatting in het vervolg, als hij zegt dat de Cecrops-dochters zagen: infantemque.... adporrectumque draconem, d.i. ‘een kindje en tevens een daarnaast zich uitstrekkende slang’, wat Raph. Regius zo interpreteert, dat zij méénden een slang erbij te zien, omdat E. slangevoeten had. Zie nader bij vs. 743 v., en ook Farn. Het valt op, dat V. de overeenkomstige eigenschap van Cecrops niet vermeldt; maar dat was wèl het geval in zijn eerste lezing: (Cecrops, heer van 't lant), Tweevormigh van gestalt.

[p. 466]

 

Niet t'openen, maer dat men 't stil hiel en verholen.

 

Ik, in de schaduwe van eenen olm gescholen,

 

Zie dezen handel aen, en hoe 't afloopen wil.⁷³⁹

740

Pandroze en Herse bey behoên het trou en stil,

 

En volgen haeren last. Aglauros noemtze blooden,

 

Ontknoopt den bant, ontsluit den korf, als onverboden.⁷⁴²

 

Daer zienze kint en slang, een lichaem met zyn' staert,⁷⁴³

 

Waerop myn yver dit aen Pallas openbaert.

745

Myn loon is datze my de schaduw van haer' vlogel⁷⁴⁵

 

Ontzeght, en laeger dan den nachtuil, haeren vogel,

 

Verneêrt. myn veders staen den vogelen ten schrik,⁷⁴⁷

 

Dat niemant snaterende een anders vlek verklikk'.

 

Ik klappende ongevraeght, most hier myn straf om draegen.⁷⁴⁹

750

Het sta nu ieder vry dit Pallas zelf te vraegen.

 

Zy zal 't niet weigeren te melden, schoonze op my

 

Hierom vergramt is. dit's de loon van klapperny.

 

Koroneus teelde my in Focis: dat kan blyken,⁷⁵³

 

Verkleenme niet. ik was een konings telgh. de ryken⁷⁵⁴

755

En grooten stonden naer myn huwelyk om stryt.

 

De schoonheit hindert my: want toen ik eenmael wyt⁷⁵⁶

 

Alleen en langsaem op myn wyze ging spansseeren⁷⁵⁷

 

Aen 't zandigh strant, quam my de groote zeegodt eeren,⁷⁵⁸

 

En brande, heel verlieft op zulk een schoone roos.

760

Hy vleitme, en slytende den tyt heel vruchteloos,⁷⁶⁰

 

Wil my verkrachten, en vervolgen. ik aen 't loopen,⁷⁶¹

 

Door 't gulle zant, dat myn bezweete leden droopen,⁷⁶²

 

Riep afgemat de goôn en menchen aen, och arm:

 

Maer niet een eenigh mensch verhoort myn droef gekerm.⁷⁶⁴

739 handel: bedrijf; wil: zal.

742 als onverboden: alsof het geoorloofd, niet verboden was.

743 v. zie bij vs. 736; na draconem vervolgt het Latijn: acta deae refero (‘ik meld 't gebeurde aan de godin’); hs. eerste lezing: Daer zienze een kint en slang, die overent kan staen. Ik melde dit terstont aen Pallas onbelaên; de 2e helft van 743 werd daarna: die lang leght uitgestrekt, en 744: Waerop myn yver dit Minerve strax ontdekt (laatste woord niet geheel zeker); ten slotte kwam de lezing van de tekst, waarbij nog een voor kint geschrapt werd; zie nog Tekstkritiek. De bedoeling van 743 is wel: Daar zien zij een wezen, dat kind is van boven en slang van onder. Florianus: ‘doen sagen sy daer tkindeken in liggen dat twelck half mensche ende half serpent was’. Valentijn: ‘vont daar in een tweeslagtig kind, half mens, half slang’.

745 vlogel: vleugel, zinnebeeld van bescherming (tutela).

747 myn veders, d.i. ‘ik’, niet bepaaldelik de ‘veders’, waar niets biezonders mee gebeurd is.

749 klappende: pratende, te veel pratende. Blijkbaar wist V. met het Lat. geen goede raad: At, puto, non ultro nec quicquam tale rogantem me petiit: ‘Maar wellicht, kan men denken, is het niet zó, dat zij eigener beweging en zonder dat ik zo iets vroeg, mij gezocht heeft (als haar vogel); m.a.w. dat heeft ze zeker wèl gedaan; en vraag het haarzelf maar.

753 dat kan blyken; Lat. nota loquor: ‘'t zijn algemeen bekende dingen, die ik vertel.’

754 verkleenme niet: schat mij niet gering.

756 wyt: ver van alles.

757 op myn wyze: naar mijn gewoonte; spansseeren: H.; wandelen.

758 zeegodt: Neptunus.

760 en niets bereikend.

761 wil.... vervolgen; Lat. vim parat et sequitur, d.i. ‘hij wil mij verkrachten, en vervolgt mij’.

762 gul: rul.

764 verhoort: hoort, neemt waar.

[p. 467]

765

De zuivre Pallas wert alleen met my bewogen.⁷⁶⁵

 

Die maeght quam eene maeght te hulp uit mededoogen.

 

Ik, met myne armen naer den hemel uitgestrekt,⁺⁷⁶⁷

 

Verneeme een zwarte pluim, die d'armen ruigh bedekt.⁷⁶⁸

 

Ik poogh den hals met kracht van 't kleet t'ontslaen in 't rennen,

770

En 't kleet verkeert allengs in pluimen en in pennen,

 

Die kleven hecht aen 't vel. ik sla in dezen noot

 

De bloote borst, en hant en borsten zyn niet bloot.

 

Ik poogh te loopen, en raek 't zant niet met myn beenen,⁷⁷³

 

Gelyk voor dezen: neen, îk zweef ten hemel heenen

775

De ruime lucht in, naer het heldre en starlicht dak,

 

En worde een speelnoot van Minerve zonder vlak.⁷⁷⁶

 

Maer och wat baetme dit, naerdien een Niktimeene,⁺⁷⁷⁷

 

Op 't lasterstuk betrapt, de plaets, by my voorheene⁷⁷⁸

 

Bekleet, nu zelf bezit? of is u onbewust⁷⁷⁹

780

Waer Lesbos van gewaeght, hoe zy den vader kust,

 

En vaders bedde onteert. zy wert om zulke vlekken

 

Een vogel, en beproeft haer bloetschant toe te dekken

 

Met duisternisse, daer, van 't hemelsch licht verschrikt⁷⁸³

 

En overtuight, al 't nachtgevogelt' haer verpikt.⁷⁸⁴

785

De rave zey, terwyl zy dit begon t'ontdekken,⁷⁸⁵

 

'k Wensch dat dit voorbeelt u van 't klappen af magh trekken,⁷⁸⁶

 

En achte uw spelling niet. zy trekt op reis terstont,⁷⁸⁷

 

En melt haer' heer hoe zy Koronis leggen vont

 

By dien Emonischen gezel. toen Febus hoorde⁷⁸⁹

790

Zyn vrysters lasterstuk, hy zich zoo byster stoorde,

 

Dat hem de lauwerkrans en pen ontviel, en lier.⁷⁹¹

 

Hy spande, gram om 't hooft bestorven, trots en fier⁷⁹²

765 zuivre: reine.

+ [Randschrift:] Koronis in eene kraey.

767 Kantschr.: Koronis ook in 't Lat., maar niet bij Ov., die haar enkel dochter van Coroneus (vs. 753) noemt; zij is niet te verwarren met de Koronis van vs. 718, vs. 788.

768 verneeme: bespeur; pluim; vgl. vs. 770 pluimen en pennen; pen en pluim laten beide zowel de betekenis ‘veer’ als ‘vleugel’ toe; vgl. vs. 948; daarnaast betekent pluim nog bepaaldelik ‘vederdons’. Het Lat. heeft vs. 768 pennis, d.i. ‘slagpennen, vleugels’, vs. 770 pluma, d.i. ‘veren’; blijkbaar heeft V., zoals ook andere vertalers vóór hem, zich van het onderscheid weinig rekenschap gegeven; vs. 768 gebruikt hij pluim blijkens een kollektief, met de betekenis ‘vederkleed’.

773 H. vraagt, waarom V. niet i.p.v. beenen schreef: teenen, daar deze ‘leevendig een' loopenden mensche verbeelden’. Het antwoord zal wel hierin liggen, dat V. eerst schreef: het zant belet de beenen.

776 zonder vlak: onbesproken.

+ [Randschrift:] Niktimene in eenen nachtuil.

777 een, vgl. vs. 718; Niktimeene, dochter van een Lesbiese koning Epopeus.

778 lasterstuk: misdrijf; Bk. I, vs. 193.

779 onbewust: onbekend; H.

783 hemelsch licht: daglicht.

784 overtuight: schuldbewust; nachtgevogelt'; zij wordt wel zelf een nachtuil, maar haar belagers zijn bij Ov. alle vogels; verpikt: weggepikt.

785 zy: de kraai; ontdekken: meedelen.

786 Ovid.: ‘mogen die pogingen om mij terug te houden uzelf ten onheil zijn’; tibi revocamina sint ista malo; V. verstond malo als een ablatief, revocamina als ‘hetgeen iemand daarvan terugroept’; hij konstrueerde: ista (die dingen) sint tibi revocamina malo.

787 spelling: voorspelling.

789 dien Emonischen gezel; beter een, want hij is nog niet genoemd, nog slechts aangeduid (vs. 720); bij Hesiodus e.a. heet hij Ischys.

791 pen: het plectrum, waarmee men de lier tokkelde; H.

792 gram om 't hooft bestorven: met een van toorn doodsbleek gelaat.

[p. 468]

 

Den taeien boogh zoo streng, dat bey de tippen boogen⁷⁹³

 

En raekten aen zyn borst. de pyl quam snel gevlogen

795

In haeren boezem. zy aldus getroffen trekt

 

Het yzer uit de wonde, en zucht. het bloet bevlekt,

 

Zoo root gelyk korael, haer blanke en teêre leden.

 

Zy sprak: och Febus, 'k ly gewilligh, onverbeden,⁷⁹⁸

 

De doot van uwe hant: doch schoon 't myn leven kost,

800

'k Waer liever voor myn doot van eene vrucht verlost:

 

Nu doot gy in een lyf met eenen scheut twee zielen.

 

Dus sprakze, en goot haer ziel in bloet uit. strax ontvielen⁸⁰²

 

De krachten teffens, en zy rept geen lidt aen 't lyf.⁸⁰³

 

Toen roude hem te spa het al te wreet bedryf.

805

Hy schelt de gramschap, en vervloekt zyn licht gelooven,

 

En dezen vogel, die zyn zinnen quam verdooven,

 

Hem porren 't lasterstuk, een oorzaek van dit quaet,⁸⁰⁷

 

Op 't spoor te volgen. hy vervloekt, helaes te laet,

 

Zijn reukeloos geweer, en pyl, en hant met eenen,⁸⁰⁹

810

En koestert al te spa de stervende onder 't steenen,

 

Om haer door artseny te redden in dien staet,

 

En neemt vergeefs zyn kunst en heelzaem kruit te baet.⁸¹²

 

Maer ziende al zyne moeite en kunst in 't endt verloren,

 

En lykhout stapelen, om 't lichaem naer behooren

815

Te branden, zoo begint (want schreien voeght geen' godt)⁸¹⁵

 

Hy droef te jammeren, om haer rampzaligh lot,

 

Niet anders dan een koey, die 't zuigend kalf ziet wachten

 

Voor d'opgeheve byl, en hoort met volle krachten

 

Het treffen dat het ploft. hy evenwel om heur

820

Zyns ondanx noch de borst te stoven met een' geur,⁸²⁰

 

Omhelst het lyk, en laet geen' bittren lykdienst achter:

 

En om zijn godtlyk zaet te hoên voor smaet en lachter,⁸²²

 

Gedooght niet dat het zal vergaen in assche en stof,

 

Maer rukt het uit den viere, en 't lichaem dik en grof

825

Der zwangre moeder, en bestelt dien zoon te voesteren⁸²⁵

 

By Chiron 't menschepaert, om 't kint in 't hol te koesteren.⁸²⁶

793 streng: straf.

798 onverbeden: zonder verweer (eigl. zonder om afwending te bidden; deze betekenis niet opgegeven in het Wdb. N.T.).

802 het bloed naar antieke voorstelling als zetel v.h. leven; strax: aanstonds daarop.

803 teffens: ook, bovendien.

807 een oorzaek, vgl. vs. 377.

809 reukeloos geweer: roekeloos wapentuig; temeraria tela; de pylen zijn die tela; Ovid. noemt ook nog de boog.

812 heelzaem: heelkrachtig; H.

815 schreien voeght geen' godt; vgl. daarover H.: met schreien is hier inderdaad ‘wenen’ bedoeld, niet ‘roepen, schreeuwen’ als in Bk. I, vs. 656.

820 v. zyns ondanx; voor ingratos (odores), ‘waar geen dank op volgt’; door V. opgevat als ‘onwelgevallig, pijnlik-om-tegeven’. Het omhelzen geschiedt bij Ovid. na het balsemgieten; bittren, wegens de onrechtvaardigheid der straf: iniusta iusta; eerste lezing: jongsten.

822 lachter: schande; vgl. Loofw. vs. 43.

825 zoon, Aesculapius, god der geneeskunde.

826 Chiron 't menschepaert; Ovid. noemt ook hem (vgl. vs. 735) geminus; hij was een centaur (vs. 833), zoon van Kronos en Philyra (vgl. vs. 883), in de geneeskunst en andere dingen zeer bekwaam, leermeester o.a. van Hercules, Achilles, Aesculapius; vgl. Vondelkroniek, jg. III, 29-vlg.; elders bij V. paerdemensch, centauwer. H. 829 ze zou nl. niet meer tot de witte vogels behoren.

[p. 469]

 

De raef d'aenbrengster, die vast hoopt op lof en loon,

 

Wort van Apollo, schoon men 't waer bevont, geboôn

 

Dat zy 't gezelschap van het wit gevogelt myde.

830

Terwyl was Chiron, mensch en paert, gedient en blyde⁸³⁰

 

Met zulk een voesterkint van goddelyk geslacht,

 

En door deze eer, gemengt met moeite, in zyne kracht.⁸³²

 

Hier quam de dochter des centauwers by, wiens oogen⁸³³

 

Bekoorlyk flonkerden, wiens blonde vlechten vlogen⁸³⁴

835

Om hals en schouders heen. de vader teelt dit kint⁸³⁵

 

By eene vlietmaeght van Chariklo, waert bemint,⁸³⁶

 

Die, aen den oever van den vliet in kraem gelegen,⁸³⁷

 

Haer noemde Ociroë. dees, schrander en genegen⁸³⁸

 

Tot vaders weetenschap, en noch weetzuchtigh, spelt⁸³⁹

840

Elx lotgeheimenis. hierna alleen gestelt⁸⁴⁰

 

Op wichlen, en van godt Apolloos geeft aen 't zwellen,⁸⁴¹

 

Verhitze, zwanger van den godt, die 't al kan spellen,⁸⁴²

 

En staerende op dit kint, sprak: jongske, groey voortaen

 

Tot heil der menschen. gy zult kranken, zwaer belaên,

845

Verlosssen uit den noot. gy zult den dootslaep wekken,⁸⁴⁵

 

Maer eens ten wederwil der goden u bevlekken:⁸⁴⁶

 

Dan zal uw grootvaêr met zyn schriklyk blixemvier⁸⁴⁷

 

U dit verhindren. gy een godtheit, trots en fier,

 

Zult, snel herschapen, in een zieloos lyk verkeeren,

850

En 't lyk, noch eens gezielt en levend, zal men eeren

 

Gelyk een' godt, vernieut wel tweemael achter een.

 

Gy vader Chiron, nu onsterflyk, en alleen⁸⁵²

830 gedient: ingenomen.

832 in zyne kracht (eerste lezing op z. kr.), (Lat. gaudebat): hij had zijn volle zin; vgl. Loquela: het op zijn kracht hebben: ‘zoo goed als hij wenschen of begeeren kan’; vgl. nog dial. in zijne goeie zijn; met andere kleur Bk. III, vs. 729.

833 wiens (zo ook vs. 834) ook voor vrouwelik en meerv. gebruikt; H.

834 blonde vlechten vlogen; over het allittererend effekt hier en elders H. en daartegen Van L.

835 teelt, een praes. historicum.

836 vlietmaeght van Chariklo; de nimf heette zelf Chariclo; de fout ontstond doordat V. eerst, naar een andere lezing (ook door Florianus en Van Dort gevolgd) schreef: van Kaikus (een riviernaam), en daarna alleen de naam verving door Chariklo; deze laatste was een dochter van Apollo.

837 in kraem, ongewoon voor in de kr.; H.; gelegen van het ww. geliggen, ‘komen te liggen’; vgl. vs. 630.

838 Ociroë; gri. okurhoös betekent: snelstromend; schrander, wschl. te verbinden met tot: gescherpt op; vgl. elders schrander op.

839 noch, d.i. bovendien (nl. met het voorgenoemde niet voldaan).

840 gestelt op: zich bezighoudend met (belangstellend in).

841 wichlen; naar H. alleen gebruikt ‘van de Priesters der Heidenen, die uit zekere tekenen, daar zij acht op gaven, het toekomende voorzeiden’; deze beperking geldt niet voor V.; zie bv. Dl. II, 479: 330; 709: 473; op de eerste dezer plaatsen is de bet. ‘orakels geven’, zoals hier.

842 verhitze: ontgloeit ze in bezieling; zwanger: vervuld; spellen, is niet beperkt tot de toekomst (H.), ofschoon het hier zo bedoeld kan zijn; vgl. vs. 865, Lat. mallem nescisse futura.

845 wekken, oneigenlik met slaep verbonden, i.p.v. met de slapende.

846 Maar eens zult gij, door het tegen de zin der goden te doen, u bezondigen; dit ziet op het geval met Hippolytus; vgl. Dl. VII, blz. 810.

847 grootvaêr: Jupiter.

852 v. alleen.... vereeuwight: door niets anders dan.... onsterfelik; eerste lezing i.p.v. vereeuwight: onsterflyk; veranderd met het oog op vs. 851. Chiron werd bij ongeluk getroffen door Herkules met een giftige pijl; door van zijn onsterfelikheid afstand te doen, bevrijdde hij Prometheus.

[p. 470]

 

Door uw geboorterecht vereeuwight, zult in 't ende

 

Getroffen in de borst, gepynight in elende

855

Met een' vergiften pyl, van slangebloet besmet,⁸⁵⁵

 

Begeeren dat de doot u trooste, en helpe, en redd'.

 

De schikgodin zal u den dootdrank door de lippen⁸⁵⁷

 

Ingieten, 's levensdraet herspinnen, entlyk knippen.⁸⁵⁸

 

Aen dees waerzeggery gebrak noch iet. zy zucht⁸⁵⁹

860

Zwaermoedigh, en borst uit van druk en ongenught⁸⁶⁰

 

In traenen, die om laegh langs haere kaeken leken.

 

Och sprakze, 't godendom beletme meer te spreeken,

 

En sluit myn' bleeken mont. myn spelling en voorzien⁸⁶³

 

Was noit zoo groot dat ik dees groote straf verdien'.

865

Och spelde ik noit! men komt myn wezen my ontrukken.⁺

 

My lust geen spys, maer gras te snoeien, en te plukken,⁸⁶⁶

 

Te rennen over 't velt. 'k verandre niet ten deel⁸⁶⁷

 

In eene merrie: en waerom aldus geheel,

 

Dewyl myn vader in een' dubblen vorm verkeerde?⁸⁶⁹

870

Dus sprakze en sloot haer klaght, doch eer dan zy begeerde:

 

Want haere jammerklaght wert naeuwelyx verstaen,

 

Om 't mengsel van 't geluit. de spraek, alree vergaen,

 

Wort niet gevat. zy schynt geen paert, dat gras gaet scheeren,⁸⁷³

 

Maer een die merrien op 't velt wil nabootseeren,⁸⁷⁴

875

En daetlyk brieschtze, en loopt met haeren arm in 't gras.⁸⁷⁵

 

De vingers groeien aen elkandre dicht en ras.

 

De lichte hoef bint flux vyf nagels met den horen⁸⁷⁷

 

Aen een. de mont en hals verlengen door godts toren.⁸⁷⁸

 

De sleep van 't lange kleet verandert in een' staert.

880

Het haer, dat luchtigh om den nek en schouders vaert,

 

Verkeert in eene maen: gedaente en stem verkeeren,⁸⁸¹

855 slangebloet, nl. van de slang van Lerna.

857 schikgodin; Ovid. ‘de drie schikgodinnen zullen uw levensdraad afsnijden’; dat V. hier de schikgodin ook de doodsdrank doet ingieten (vgl. H.), komt wel doordat hij haar toeschrijft wat Ovid. van de goden zegt: ‘de goden zullen u van een eeuwig levende maken tot een die de dood lijdt’.

858 herspinnen..... knippen; contamin. der lez. revolvent en resolvent.

859 Door haar eigen gedaanteverwisseling wordt zij nl. verhinderd, Chiron's opname onder de sterren (de Centaur) te voorspellen.

860 borst, tegenw. tijd; ongenught: smart.

863 spelling (voorspellen) en voorzien; over deze verbinding van een verbaal znw. met een onbep. wijs H.; vgl. Bk. VII, vs. 983.

+ [Randschrift:] Ociroë in eene merrie.

866 maer (my lust). H.'s opmerking, dat gras ook spijs is, is hyper-logies; Ovid.: ‘gras als spijs’; V. schreef eerst: Alree de lust in; vgl. vs. 897: geen mensch, noch herder.

867 niet ten deel; Ovid.: ‘ik verander in het verwante lichaam van een merrie’ (cognata corpora; daar immers haar vader half paard was); blijkens eerdere lezingen (het hooft aen borst; hals aen boezem vast) wist V. met cognata geen raad.

869 verkeerde is onjuist; Chiron wàs centaur; 't staat ook niet bij Ovid.

873 geen paert: nog niet een merrie.

874 nabootseeren: met het geluid n.l.

875 daetlyk: aanstonds daarop.

877 met den horen: door de hoornstof.

878 godts: des gods.

881 eene maen: manen; vgl. voor dit kollektief gebruik Dl. III, 141: 434.

[p. 471]

 

De spraek in een gebriesch, als merrien braveeren.⁸⁸²

 

Filiraes zoon riep u om bystant doch om niet,⁸⁸³

 

O vader Febus, aen: want gy in haer verdriet

885

Kunt Jupiters geboôn vernietigen noch breeken,

 

En schoonge dit vermoght, gy waert in andre streeken.

 

Gy woonde t'Elis in Nesseensche lantvooghdy,⁸⁸⁷

 

En droeght op 's herders wys een geitevelle py.⁺

 

De wilde olyfstok stutte uw hant in 't heenetreden.

890

Gy droeght in d'andre hant een pyp van riet gesneden,⁸⁹⁰

 

Of zeven pypen, op een rye allengs verkort.⁸⁹¹

 

Terwylge vrolyk pypt, van minnelust geport,⁸⁹²

 

Gaen, zoo men zeggen wil, d'ongageslagene ossen

 

Naer Pilus dwaelen van den wegh door velt en bossen.⁸⁹⁴

895

De zoon van Maie, een telgh van Atlas, riekt dit ras,⁸⁹⁵

 

En dryft behendigh 't vee in 't bosch, vol loof en gras.

 

Geen mensch, noch herder wist dien diefstal, loos besteeken,⁸⁹⁷

 

Dan een bedaeghde alleen, geboren in dees streeken,

 

Geheeten Battus van de buuren hier omtrent.⁸⁹⁹

900

Dees houdt de beemden en de weiden ongeschent,

 

En brave paerden, in de vruchtbre en vette landen⁹⁰¹

 

Van Koning Neleus, ryk van schatten en waeranden.⁹⁰²

 

Merkuur voor hem beducht, om 't onrecht versch begaen,

 

Genaekt hem vleiende, en verleit hem van de baen,⁹⁰⁴

905

En zeght: o wiege zyt, komt eenigh man u vraegen

 

Naer ossen, zegh: gy vraeght naer 't geen geene oogen zagen:⁹⁰⁶

 

En om uw' trouwen dienst te loonen, als het past,

 

Aenvaert dees witte koey. hy geeftze dezen gast.⁹⁰⁸

 

De gast aenvaertze, en zeght: ga heene door dees velden:

910

Die steen [hy wees'er op] zal eer uw' diefstal melden

 

Dan ik. Merkuur geliet zich daetlyk wegh te gaen,⁹¹¹

 

Doch keerde weêr, en schoot een ander aenzicht aen,⁹¹²

882 als merrien braveeren: op de wijze zoals merries zich luidruchtig doen horen; nomen quoque monstra dedere: ‘ook een nieuwe naam (Hippo) bezorgde haar de wonderbaarlike verandering’; door V. mogelik opgevat als: ‘het wonderlik dier gaf ook een dienovereenkomstig geluid’.

883 Filiraes zoon; vgl. bij vs. 826; Kronos (Saturnus) was in de gedaante van een paard bij haar gekomen.

887 Elin Messeniaque arva: Elis en de Messeniese velden, beide landstreken op de Peloponnesus; hij verrichtte daar herdersdienst; de lezing Nesseensche berust niet op een afwijkende lezing; eerste lezing v.h. hs.: Gy woonde t'Elis op 't Nesseensche lant heel vry.

+ [Randschrift:] Apollo in eenen herder.

890 pyp: (herders)fluit.

891 ‘in afgaande lengte naasteen geplaatst’.

892 pypen; vgl. over de buiging van dit ww. H.; Bi.; van: door.

894 Pilus: Pylus, stad in Elis.

895 zoon van Maie: Mercurius; Maia, vgl. Bk. I, vs. 824 v.

897 loos besteeken: slim aangelegd.

899 Battus, d.i. de babbelaar.

901 brave: edele.

902 Neleus, vorst van Pylus, en vader van Nestor; waeranden: jachtgebieden.

904 verleit hem van de baen: neemt hem ter zijde.

906 Ovid.: ‘zeg dat gij ze niet hebt gezien’.

908 gast, vgl. Bk. I, vs. 764; een soortgelijke benaming bezigt hier Ovid. hospes (‘vriend’; eigl. ‘gast’ of ‘gastheer’; onzeker is, of zij van Battus of van Mercurius bedoeld is; V. neemt 't eerste).

911 geliet zich: deed alsof.

912 aenzicht: gedaante.

[p. 472]

 

Veranderde zyn stem, en zeide: o oude herder,⁹¹³

 

Zaegtge een drift ossen langs dit padt gaen, of wat verder,

915

Zoo meltze my. verzwygh geen' dief, by u verspiet,⁹¹⁵

 

Op dat gy eenen stier en koey ten loon geniet.

 

Als d'oude herder hoort van dubblen loon t'ontfangen,

 

Berecht hy hem aldus: uwe ossen gaen hun gangen

 

[En 't was zoo] aen dien bergh. toen loegh Merkuur, en zey:⁹¹⁹

920

Verkliktge, o valschaert, my aen my in deze wey?

 

Verkliktge my? dies hy 't meineedigh hart verkeerde⁺⁹²¹

 

In harden steen, genoemt den toetssteen, en onteerde⁹²²

 

Met dezen toenaem al t'onschuldigh dezen steen.

 

Hy vloogh van dit geweste op zyne vleugels heen⁹²⁴

925

Voorby Munichie, en het lantschap, by Minerve⁹²⁵

 

Zoo lief, en 't groene bosch Liceum, Pallas erve,⁹²⁶

 

En schrandere oefenschool. de maeghderey, ten prys⁹²⁷

 

Van haer godinne, droegh kerkpleghtigh, naer 's lants wys,⁹²⁸

 

Bekranste korven op het hooft met offervruchten⁹²⁹

930

Naer Pallas kerk en feest. Merkuur zagh in 't verluchten⁹³⁰

 

Haer wederkeeren, en vloogh langer niet recht uit,

 

Maer maelde kringen, als een sperwer, heet op buit⁹³²

 

Verslingert, uit de lucht het vet der offerhanden⁹³³

 

Bespiênde, met den bek en klaeu wenscht aen te randen,

935

Daer 't gansche priesterdom rondom d'altaeren dringt.⁹³⁵

 

De vogel vlieght rondom bloohartigh, en bespringt

 

Den roof noch niet, noch durf te ver van 't outer wyken,

 

En vlamt'er op, verhit om dezen buit te stryken.

 

Aldus zweeft godt Merkuur van Pallas kerk niet ver,

913 oude herder; de eerste lezing bevatte het woord huisman (Lat. rustice).

915 by: door.

919 loegh; over de buiging H.; V. gebruikt st. en zw. flexie; Van H., I bl. 34.

+ [Randschrift:] Battus in eenen toetssteen.

921 Bij Ovid. een herhaling van ‘mij aan mijzelf’; 't meineedigh hart: de meinedige (perjura pectora).

922 v. den toetssteen; Lat. index, d.i. ‘verklikker’, en door V. met oudere verklaarders hier van de toetssteen (Florianus: ‘goutsteen’) verstaan, die het goud ‘verklikt’. Er zijn bezwaren tegen deze opvatting (waarover zie Ehwald), en zeker ook tegen V.'s vertaling, waaruit Ovid.'s bedoeling in 't geheel niet blijkt; en wat voor onterends ligt er in de naam ‘toetssteen’? Ovid. had wel 't oog op een rots bij Pylus, in de vorm van een mens, en daar ‘de Verklikker’ genoemd; al t'onschuldigh (bij steen): geheel onschuldig.

924 op zyne vleugels; Lat. paribus alis: ‘op gestrekte vleugels’; eerdere lezing: met bey zyn vleugels; de eerste lezing schijnt geweest te zijn: met effen vleugels.

925 voorby; hij vloog niet ‘voorbij’, maar zag al vliegend neer òp; Munichie: Munychia, schiereiland tussen de beide havens van Athene.

926 't groene bosch Liceum; het Lyceum was een ‘gymnasium’ (plaats voor gymnastiese oefeningen), later ook wetenschappelik centrum, bij Athene, met boomaanplantingen verfraaid; Pallas: Athene, beschermgodin der stad.

927 schrandere, oneigenlik overgedragen van de leerlingen op de school (door V. blijkens het bnw. opgevat in de tweede der zoëven genoemde betekenissen).

928 kerkpleghtigh: met kerkelike plechtigheid.

929 Het feest der Panathenaeën, om de vijf jaar gevierd; de jonkvrouwen droegen daarbij korfjes met gewijde voorwerpen (V. offervruchten).

930 Pallas kerk: de tempel van Athene op de Acropolis; in 't verluchten: terwijl hij in de open lucht verpoosde.

932 sperwer; Lat. miluus; eerste lezing: kiekendief op buit; vgl. Bk. I, vs. 641.

933 vet der offerhanden; Lat. exta, d.i. hart, lever, long en milt, om te offeren of de toekomst uit te voorspellen; als: als wanneer; vgl. Bk. I, vs. 641; H.

935 daer: terwijl.

[p. 473]

940

En draeit zich in de lucht. zoo veel de morgenstar

 

Van andre starren scheelt; zoo veel de maen herboren

 

Den glans der morgenstar verdooft met haeren horen;

 

Zoo veel stak Herse alleen in haeren fieren gang⁹⁴³

 

By alle maeghden uit, en strekte, scheutigh lang,⁹⁴⁴

945

Een eer des ommegangs en van haer feestgenooten.⁹⁴⁵

 

De zoon van Jupiter wert in het hart geschoten

 

Met eene minnestrael van 't overschoon gezicht,⁹⁴⁷

 

En hangende op zyn pen, brande om dit morgenlicht,

 

Gelyk een gloeiend loot, ter slinger uit gedreven

950

Van eenen Baleaer, ontsteeken onder 't zweven,⁹⁵⁰

 

Te voren kil en kout. hy keerde in zyne vlught,

 

En daelde op d'aerde neêr van boven uit de lucht,

 

Zich niet vermommende met schyn, uit vast betrouwen

 

Op zyne schoonheit, heel bevalligh in 't aenschouwen.

955

Hy toide 't blonde haer, en schikte met de hant

 

Den lyfrok dus aen 't lyf, dat elk den gouden kant

 

Zagh flikkren, grypt de roe, die slaep stoort, en kan styven,⁹⁵⁷

 

En vaeght de hielpen schoon, waarop hy neêrquam dryven.⁹⁵⁸

 

Het huis van binnen had dry kamers, trots gesticht,

960

Met schiltpadt en ivoor verheerlykt en verlicht.⁹⁶⁰

 

Pandroos bezit de rechte, Aglauros d'andre kamer,

 

En Hers de middenste, in haere oogen aengenaemer.⁹⁶²

 

Aglauros ziet hem eerst genaeken, ondervraeght

 

Den godt naer zynen naem, en wat hem herwaert jaeght.

965

De neef van Atlas en de heldere Pleione⁹⁶⁵

 

Zeght: ik ben godts gezant, Jupyns beminde zoone.⁹⁶⁶

 

'k Zal d'oirzaek van myn reis u melden: blyf slechts dicht,⁹⁶⁷

 

En uwe zuster trou. gy zult van 't kleene wicht

 

De moey verstrekken. 't is gemunt op Herse, uw zuster.⁹⁶⁹

970

Begunstigh myn vryaedje, en zet uw hart geruster.

943 Herse; vgl. vs. 740.

944 scheutigh, bijw., rijziglik.

945 H.: ‘des moest hier zijn van den; of van haer behoorde ook haerer te weezen’!; ommegang: optocht.

947 strael: schicht.

950 van eenen Baleaer: door enz.; van de bewoners der Baleariese eilanden meldt Livius, dat zij boven allen uitmuntten als slingeraars; de mening, dat een loden kogel door de luchtwrijving ontgloeide en smolt, keert terug Bk. XIV, vs. 1097.

957 Lat. ut teres in dextra.... virga sit: ‘dat de staf in zijn rechterhand zich slank en sierlijk voordoet’ W.; V. verstond teres als attribuut, en liet 't weg; styven, hier: teweegbrengen (somnos ducit).

958 hielpen: hielvlerk(en); vgl. Bk. I, vs. 829.

960 verlicht: opgeluisterd.

962 Hers; deze ietwat geforceerde vorm bezigde Vondel pas nadat hij eerst Herse had geschreven; vergelijk vs. 1005 Minerf.

965 neef: kleinzoon; Atlas en Pleione, ouders van Mercurius' moeder Maia; helder: glanzend (niet bij Ovid.; wijl zij een dochter van Oceanus was? of door verwarring met haar dochters, die het zevengesternte werden? vgl. Bk. I, vs. 824 blanke Pleias; of eenvoudig als erend epitheton.

966 godts: van de (opper)god, Jupiter.

967 dicht: gesloten (t.o.v. een geheim).

969 verstrekken: zijn (de plaats vervullen van).

[p. 474]

 

Aglauros zagh hem met deze oogen aen heel sterk,⁹⁷¹

 

Waermé zy korts 't geheim aenschouwde in Pallas kerk

 

En heilighdom, en eischte een' goutklomp tot belooning,^972-73

 

En hiet hem buiten staen voor haer gewelfde wooning.

975

De strytbre Pallas ziet haer nors aen, en met smert

 

Verzuchtze om zulk een stuk uit een vertorent hart.

 

De goude beuklaer klonk, als knersteze op de tanden.⁹⁷⁷

 

Terstont herdachtze noch hoe dees met snoode handen

 

Zoo trouweloos den korf ontsloot, en d'eerste zagh⁹⁷⁹

980

Vulkaens zoon, by geen vrou gewonnen, die hier lagh,

 

En datze godt Merkuur en Herse zal behaegen,⁹⁸¹

 

En door haer goutzucht zulk een' rykdom met zich draegen.

 

Minerve vlieght naer 't huis van Haetenyt, heel vuil⁺⁹⁸³

 

Van bloet en etter, in een hol en diepen kuil.

985

Hier schynt geen zon. geen wint verkoelt dees nachtspelonken.

 

Het is'er naer en kout. men vint'er licht, noch vonken.⁹⁸⁶

 

d'Ontzaghbre kryghsheldin hier komende, bleef staen:

 

Want Pallas stont niet vry in dit vertrek te gaen.⁹⁸⁸

 

Zy stiet met haere speer de poort op dat het kraekte,

990

En zagh de Nyt het vleesch van slangen, 't welk haer smaekte,

 

Herkaeuwen, een gerecht daer zy venyn uit zoogh.

 

Zy wende d'oogen van haer af, en zagh om hoogh.

 

De magre ryst, en laet de halfgegeete slangen⁹⁹³

 

Halfgeete leggen, en genaekt met traege gangen.⁹⁹⁴

995

Toen zy de brave maeght in 't harrenas zagh staen,⁹⁹⁵

 

Verzuchteze heel zwaer van smerte, en keekze eens aen.⁹⁹⁶

 

Zy zagh'er mager uit en dootsch, gelyk de schimmen,

 

En bleek van spyt. men zietze afgryslyk leelyk grimmen.⁹⁹⁸

 

't Gebit is vuil van slym, de borst zoo groen als gal.

1000

Vergift zit op de tong. zy lacht om ieders val,¹⁰⁰⁰

 

Maer anders nimmermeer. zy kan geene oogen sluiten¹⁰⁰¹

 

Van zorgh en kommer, en ziet quynende van buiten¹⁰⁰²

971 sterk: strak; vgl. Dl. II, 243: 177; styf en sterk, Bk. I, vs. 971.

972-73 korts: voor kort; vgl. vs. 741 v.; in Pallas kerk en heilighdom: niet bij Ovid., en ook niet in 't vroeger verhaal; goutklomp; Lat. ‘een zwaar gewicht aan goud’.

977 beuklaer, Pallas' schild-met-de-Medusakop, Aegis genaamd; ook als borstharnas gedacht, zoals hier t.p. door Ovid., die de aegis laat schokken door de beweging van haar borst; van ‘tandeknarsen’ spreekt hij niet.

979 trouweloos, nl. tegen de gevorderde belofte.

981 v. herdacht van vs. 978 past hierbij minder; (bedacht).

+ [Randschrift:] Haetenyts hof.

983 Haetenyt, Invidia, de afgunst; Wdb. N.T. V 1494; ook bij Florianus; eerste lezing: Nydigheit; vgl. vs. 990.

986 naer: somber.

988 Pallas, 3e nv.

993 de magre: Lat. pigra (piger: traag); eerste lezing: Maer d'andre; 2e: De traege; gewijzigd wegens traege in vs. 994.

994 halfgeete, (wisselvorm naast halfgegeete, 993), naar het model van halfbakken e.d.; bevorderd door ‘haplologie’.

995 brave (1e lezing: fiere): edel v. voorkomen (forma decoram).

996 De vertal. berust op tekst en aant. v. Farn.; anders Geerts 143.

998 spyt: nijd.

1000 val: ongeluk.

1001 nimmermeer: nooit.

1002 van buiten: van buiten af, als toeschouwster.

[p. 475]

 

Der menschen voorspoet met verdriet en knaeginge aen.

 

Men zietze, elk nypende, zich nypen, en vergaen.¹⁰⁰⁴

1005

Minerf vermagh haer niet. nu zeghtze: ga behendigh,¹⁰⁰⁵

 

Vergiftigh Cekrops kroost Aglauros, 't is nootwendigh.¹⁰⁰⁶

 

Meer zeghtze niet, trekt heene, en stoot de speer heel fors¹⁰⁰⁷

 

Op d'aerde dat het dreunt. de Nyt begrimtze nors¹⁰⁰⁸

 

En leelyk van ter zy, terwylze heengaet stryken,

1010

En mompelt binnen 's monts, verdrietigh aen te kyken¹⁰¹⁰

 

Dat Pallas eisch gelukt, en grypt den dorenstaf,¹⁰¹¹

 

Bedekt van zwarten mist, en byster heet op straf,¹⁰¹²

 

Vertreet het veltgewas, verdrooght gewas en weien,

 

Slaet knop en bloeisel van geboomte en groene meien,¹⁰¹⁴

1015

Besmet met haere lucht de landen en de liên,

 

En komt ten leste Atheen, Minerves stadt, te zien,

 

Die ryk in wysheit bloeide en groeide, en weeligh tierde,¹⁰¹⁷

 

En nu in vollen vre den hooghsten feestdagh vierde,¹⁰¹⁸

 

Z'onthiel zich naeuwelyx van traenen en geklagh

1020

En schreien, mits zy niet beschreienswaerdigh zagh.¹⁰²⁰

 

Toen dees ter kamerdeur van Cekrops kroost heel stille

 

Was ingeslopen, volght zy Pallas last en wille,

 

En raekende de borst met een verroeste hant,¹⁰²³

 

Doorprikkeltze het hart, en binnenste ingewant¹⁰²⁴

1025

Met doornen, scherp en spits, en blaest door lyf en leden

 

Het schadelyk venyn, het welk zich ging verspreeden

 

Door long, en lever, en gebeente, klam en vocht:

 

En op dat d'afgunst zich niet wyder spreiden moght¹⁰²⁸

 

Dan 't wit en ooghmerk der godinne uit 's hemels boogen,

1030

Zoo maeltze Aglauros dees gelukkige echt voor d'oogen

 

Van haere zuster, met dien schoonen godt Merkuur,¹⁰³¹

 

En pronkt het huwlyk op, welk terghsel, als een vuur,

 

Het hart knaeght, datze nacht en dagh geraekt aen 't steenen,

1004 nypen: plagen.

1005 vermagh haer niet: mag haar niet, kan haar niet verdragen; vgl. 14e Verslag v.h. Vondelmuseum, bl. 11; Kiliaen: iemanden qualick ver-moghen; nu: nu echter; behendigh: met bedekte listigheid; vgl. H.

1006 kroost; vgl. voor deze toepassing op één kind vs. 56; vs. 1021.

1007 v. Naar de gangbare lezing zegt Ovid.: ‘zij drukte de speer op de grond en verhief zich zo van de aarde’.

1008 v. begrimtze van ter zy, vgl. Roskam, vs. 215; ze: haar.

1010 v. verdrietigh aen te kyken: met op het gelaat de spijt, dat Minerva's wens vervuld zal worden.

1011 doren-: met dorens omslingerd (een verdedigingswapen).

1012 Heeft betrekking op de Nyt.

1014 mei: tak.

1017 wysheit: talentvolle mannen.

1018 Bij Ovid. in algemene zin: festa pace virentem, ‘door feestelike vrede bloeiend’; dat V. ook dáárom zijn eerste lezing: En juist met volle pracht wijzigde, is niet zeer wschl.

1020 mits: wijl.

1023 verroeste: met roest bedekt, Lat. ferrugine tincta.

1024 doorprikkeltze, hij vult (implet) nl. haar binnenste met dorens.

1028 v. Ovid.: ‘en opdat niet de oorzaken van het kwaad door de grote afstand zwevend zouden zijn’, d.i. ‘ten einde haar afgunst door iets nabijs en bepaalds met zekerheid op te wekken’.

1031 van haere zuster, te verbinden met dees gelukkige echt.

[p. 476]

 

En jammerlyk vergaet, en uitteert tot de beenen,¹⁰³⁴

1035

Gelyk op 't voorjaer ys versmilt in zonneschyn.

 

Zy teerde om Herses lot van hartewee en pyn

 

Schoon uit, gelyk een struik, met doornen overtogen,

 

Ontvonkt van langkzaem vier, allengs komt uit te droogen.¹⁰³⁸

 

Nu wilze sterven, eer zy dit beleven magh:¹⁰³⁹

1040

Nu vader dit schandael aenbrengen met beklagh.

 

Ten leste zetze dwars zich op den drempel neder,¹⁰⁴¹

 

Op datze Majaes zoon uitkeere, die nu teder

 

En vleiende aenhout, en haer minzaem paeien wil,

 

Maer kryght tot antwoort: ga vry heene, en hou u stil:¹⁰⁴⁴

1045

Want ik en wyk geensins, zoo lang gy hier blyft waeren.¹⁰⁴⁵

 

Ik stem 't met dit beding, zeide Atlas zoon, heel garen,¹⁰⁴⁶

 

En opende de deur met zyne slangeroe.

 

Zy, poogende op te staen, gevoelde alreede hoe⁺

 

Haer leên van onder op versteven, als gebonden,

1050

En zich van zwaerte nu niet meer verroeren konden,

 

Zy pooght uit al haer maght recht overent te staen,

 

Maer och de knieschyf staet te styf om voort te gaen:¹⁰⁵²

 

De vingers, zenuwen, en aders staen bevroren.

 

Gelyk de kanker plagh door al de leên te booren,¹⁰⁵⁴

1055

En wat gezont is af te knaegen met den tant:

 

Zoo kreegh de kille doot allengs ook d'overhant,

 

Verstopt de longepyp, en long, en ope deelen,¹⁰⁵⁷

 

Waerin de geesten, lucht, en vryen aêmtoght speelen.¹⁰⁵⁸

 

Zy proeft niet eens geluit te slaen, en schoonze wil,¹⁰⁵⁹

1060

De keel alreede is kout, de hals al styf en kil

 

In harden steen verkeert, de mont en lippen mede.

 

Zy bleef, nu logh en styf, neêrzitten op haer stede,

 

Gelyk een zieloos beelt, geen beelt van wit albast,

 

Maer zwart, gelyk haer hart, besmet van boosheit, past.

1065

Merkuur, haer trots gezwets, en onbesnoeide zinnen¹⁰⁶⁵

 

Dus straffende, verliet Athene om lucht te winnen,

1034 beenen: gebeente.

1038 d.i. zonder vlammen langzaam wegsmeulen; een der eerdere lezingen: ontvonkt van vier, allengs aen 't smeulen, komt te smooren.

1039 v. nu.... nu: nu eens .... dan weer; magh, modaal; dit schandael: ‘dit schandaal’, Lat. velut crimen: als een misdaad; H.; bij Bi. een gematigd oordeel over ‘bastaardwoorden’.

1041 dwars.... op den drempel, Lat. in adverso (naar hem toe gelegen) limine.

1044 vry: gerust.

1045 en; Walch 96; waeren; vgl. Bk. XV, vs. 913; Ov.: ‘zolang ik u niet heb teruggedreven’; Ov.s' pointe komt bij V. niet tot haar recht: M. zal zorgen dat zij hem niet verdrijven kan.

1046 ‘Ik stem daarmee in onder de genoemde voorwaarde’.

+ [Randschrift:] Aglauros in steen.

1052 knieschyf; Lat. ‘gewricht der knieën’ (iunctura); 1e lezing: knieboght.

1054 plagh, als tegenw. tijd te verstaan: (van ouds) gewoon is; Lat. solet; vgl. Bk. VI, vs. 92.

1057 ope deelen, open liggend nl. voor de ademhaling.

1058 geesten: levensgeesten; vgl. Dl. II, 409: 11; en Wdb. IV 731; vryen; -n-vorm in nomin.-functie, V. Helten II blz. 152.

1059 proeft: beproeft; vgl. Bk. I, vs. 909.

1065 onbesnoeid: wild, onbeteugeld.

[p. 477]

 

En roeide met zyn pen van Pallas stadt om hoogh.

 

De vader Jupiter riep hem uit 's hemels boogh

 

Alleen, en, zonder hem zyn' snoeplust eens t'ontdekken,

1070

Sprak: o getrouste om myn geboôn te gaen voltrekken,

 

Ga haest u: vliegh terstont om laegh naer 't vruchtbre lant,

 

Het welk gy leggen ziet aen moeders slinke hant,¹⁰⁷²

 

Men noemt het Sidon. dryf het konings vee, gescheiden

 

Van andren, daer gy 't aen dien klaverbergh ziet weiden,¹⁰⁷⁴

1075

Naer 't zeestrant toe. zoo sprak Jupyn, en daetlyk teegh,

 

Het afgedreven vee naer 't zeestrant toe om leegh,¹⁰⁷⁶

 

Daer 's konings dochter, met een' rey van speelgenooten,¹⁰⁷⁷

 

Zich menighmael vermeit, niet wyt van Tirus sloten.

 

De hooghheit en de min gaen nimmer wel gepaert.¹⁰⁷⁹

1080

De vader en het hooft der goôn, die 't al vervaert

 

Met zynen donderslagh, waer van het aertryk davert,

 

Verschynt, gelyk een stier, die heene en weder klavert,⁺¹⁰⁸²

 

En weit, en loeit, en snoeit in 't grazen 't eelste pit,

 

Zoo schoon gelyk hy is, en oogende op zyn wit,¹⁰⁸⁴

1085

Is witter dan het sneeu, van niemants voet betreden,

 

Noit nat beregent. hy steekt, moedigh op zyn schreden,

 

Met hals en hoornen uit. de vette kossem hangt^1086-87

 

Om laegh, beneên den hals: en wat het hooft belangt,

 

De horens vallen kleen, doch glad, als gepolystert,¹⁰⁸⁹

1090

En puurder dan de steen, die 't scherpziende oogh verbystert.

 

Hy ziet noch nors, noch fors, noch vreesselyk, o neen,

 

Maer zacht, en handelbaer, en minzaem by elkeen.

 

Agenors dochter staet verstomt, daer hy gaet wandelen,

 

Zoo schoon, niet stoots van aert in 't streelen, en in 't handelen:¹⁰⁹⁴

1095

Noch schroomtze in 't eerste hem te naderen. terstont¹⁰⁹⁵

 

Genaektze, en biet van zelf dien zuivren witten mont¹⁰⁹⁶

1072 Mercurius' moeder Maja behoorde tot de Plejaden (Bk. I, vs. 824); voor Jupiter, die men zich denken moet met het gelaat naar het Zuiden gewend, lag links, onder dat gesternte, Phoenicië (Sidonis, naar de stad Sidon; V., vs. 1073, Sidon); de hoofdstad was Tyrus, vs. 1078). De juiste vertaling is: ‘het land, dat, naar links toe (n.l. van Jupiter uit), uw moeder boven zich ziet’.

1074 klaverbergh, Ov. montano gramine: ‘in het gras van 't gebergte’.

1076 leegh: laag; vgl. Bk. IX, vs. 1122.

1077 's konings dochter, Europa, dochter van Agenor.

1079 hooghheit: majesteit, gelijk Vondel eerst schreef (maiestas).

+ [Randschrift:] Jupiter in eenen stier.

1082 klavert: weidt in de klaver; H., met name over klaveren = klauteren, dat ook door V. gebruikt werd, bv. Dl. III, 143: 506.

1084 gelyk hy is, 1e lezing: gelyk hy schynt; oogende op: wanneer men acht geeft op (1e lezing: onder dit geloey).

1086-87 noit nat beregent; Lat. ‘nog niet door de vochtige zuidenwind gesmolten’; Hy.... uit; Ov.: ‘zijn hals zwelt van spieren’; kossem: kwab onder aan de hals; vgl. Dl. III, 245: 1302 (palearia); vroeger ook voor onderkin, H. (‘'t schijnt dat het woord onderkin in of omtrent den tijd van Kiliaen bekend is geworden’).

1089 horens, vgl. vs. 1087, waar ter plaatste ze door Ov. nog niet vermeld waren; gepolystert; bij H. een lang betoog, n.a.v. dit woord in zijn verhouding tot de versmaat, over eisen van ‘maat, toon, trant, snede’, gevolgd door een uiteenzetting van V. Lelyv.

1094 handelen: aanraken. Zij doet dit echter nog niet; Ovid. zegt dan ook, dat hij met geen vechten dreigt.

1095 terstont: spoedig daarop.

1096 van zelf: eigener beweging.

[p. 478]

 

De boterbloem en gras te kaeuwen met de tanden.

 

De minnaer wort verquikt, en kust de lieve handen,

 

Een wellust, daer zyn hart uit minne naer verlangt.¹⁰⁹⁹

1100

Och naeulyx toomt hy zich, terwyl de min hem prangt.

 

Hy quispelstaert haer aen, en springt in 't groen heel blyde.

 

Dan valt hy op het strant, en leggende op de zyde,

 

Allengs vrypostiger, laet thans de maeght zyn borst¹¹⁰³

 

Betasten met de hant, dan, als der weiden vorst,

1105

Met roozekranssen, versch geplukt, de horens kroonen.

 

De koningklyke maeght laet zich onnozel troonen.

 

Zy zet zich op den stier, en waeght het onbewust.

 

Nu stapt de godt allengs van deze groene kust,

 

En zet den voorsten voet in 't water, dan wat verder,

1110

En voert den roof in zee, ontbloot van hulp en herder.⁺

 

Zy ziet het, en verschrikt, als zy, te diep alree

 

Van lant af is vervoert, en slaet, vol hartewee,

 

De hant aen 't hooft, en aen den horen, en zet vlugge

 

De slinke hant, om vast te zitten, op den rugge,

1115

En 't labberkoeltje blaest in 't vliegende gewaet.

1099 Ov.: ‘in afwachting van het verhoopte mingenot’.

1103 allengs vrypostiger (vrijmoediger); Ov. ‘nadat allengs de vrees was weggenomen’.

+ [Randschrift:] Europe in Krete vervoert.

TEKSTKRITIEK: vs. 25 kanttekening in het hs.: Epafus bij Febus; achterin, bij de ‘Drukfeilen’: voor Epafus lees Faëton, in het kantschrift. - 41 oude uitg.: na sprak een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 47 oude uitg.: Men; Hoogstr. en Huydec. Met. - 57 hs. Klimene; oude uitg.: Klimeene; elders (I, vs. 936; II, vs. 25, vs. 46) is in het hs. de oorspr. spelling Klymene veranderd in Klimeene).

TEKSTKRITIEK: vs. 81 oude uitg.: na beheerste dubbel punt. - 92 oude uitg.: spaede. - 97 oude uitg.: wechrukt.

TEKSTKRITIEK: vs. 115 oude uitg.: snuiven uit.

TEKSTKRITIEK: vs. 141 oude uitg.: smeede.

TEKSTKRITIEK: vs. 179 oude uitg.: middelwegh. - 184 oude uitg.: geen komma na hoên. - 189 oude uitg.: bewegen. - 193 oude uitg.: quader.

TEKSTKRITIEK: vs. 205 oude uitg.: ten quaeder tijt. - 208 oude uitg.: treen. - 222 hs. na rennen een komma? 229 oude uitg.: winterbeers. - 232 oude uitg.: vlugt.

TEKSTKRITIEK: vs. 240 oude uitg.: hier toe. - 247 oude uitg.: na besluit een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 265 oude uitg.: na vlerken een komma. - 293 oude uitg.: de kolken.

TEKSTKRITIEK: vs. 331 oude uitg.: Menander; uitg. 1703, 1730 Meander.

TEKSTKRITIEK: vs. 369 oude uitg.: na toe geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 382 oude uitg.: Vergeltge zoo mijn deught en vruchtbaerheit, gereeder. - 393 oude uitg.: na harte een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 450 oude uitg.: aertrijk.

TEKSTKRITIEK: vs. 542 oude uitg.: het geen. - 543 schrikkelyke; het hs. heeft: schrikelyke. - 544 doorziet; hs.: dooziet. - 546 oude uitg.: 's mensdoms zwaericheên. Huydecoper hield zich verzekerd, dat het weglaten van ch in het eerste woord geschied was, omdat anders het vers op 2 regels gedrukt had moeten worden. De vergelijking van een aantal andere door hem aangehaalde plaatsen met het hs. bevestigt deze gissing volkomen; zie reeds Lelyv.

TEKSTKRITIEK: vs. 562 drypaer; aldus in de oude druk; doordat Vondel dit woord op ratuur schreef i.p.v. het minder ruimte innemende twalef, is de bedoeling, het als één woord te schrijven, twijfelachtig. Vgl. echter vs. 666: dryvyf. - 570 oude uitg.: na achter dubb. punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 596 oude uitg.: vlugte. - 620 oude uitg.: dees.

TEKSTKRITIEK: vs. 621 oude uitg.: ontkleen. - 643 oude uitg.: achter beeremuil een komma. - 655 oude uitgave: dickwijl.

TEKSTKRITIEK: vs. 658 oude uitgave: voortgejaeght. - 682 oude uitg.: geen komma achter hooren.

TEKSTKRITIEK: vs. 707 oude uitg.: na lucht geen komma. - Randschrift bij vs. 709. Het hs. heeft: De zwarte rave wort wit, maar dit is door Vondel zelf achterin verbeterd in het bovenstaande; zo ook, volgens getuigenis van Lelyveld, op de boven bij vs. 490 vermelde proefdruk.

TEKSTKRITIEK: vs. 724 oude uitg.: vlugt.

TEKSTKRITIEK: vs. 742 oude uitg.: na dit vers een komma. - hs. 743 een kint, met (niet duidelik) doorgehaald een; oude uitg.: een kint, met daarachter 'n komma, die in het hs. ontbreekt.

TEKSTKRITIEK: vs. 778 oude uitg.: na betrapt een punt; uitg. 1703, 1730 een komma. - 779 oude uitg.: na bezit een uitroepteken: in het hs. stond ook eerst een uitroepteken. - 787 achte; de e bijgeschreven; ze is echter zo bleek, dat 't wsch. de bedoeling was haar toch weer te niet te doen.

TEKSTKRITIEK: vs. 838 oude uitg.: na dees geen komma; zij is ook in het hs. niet zeker. - 839 oude uitg.: wetenschap.

TEKSTKRITIEK: vs. 858 levensdraet; aldus in alle oude drukken; in het hs. blijkt de bedoeling, om aaneen te schrijven, niet met zekerheid.

TEKSTKRITIEK: vs. 884 oude uitg.: na Febus geen Komma. - 887 Nesseensche; aldus in hs. en oude uitg.: verkeerdelik voor Messeensche.

TEKSTKRITIEK: vs. 924 oude uitg.: gewest.

TEKSTKRITIEK: vs. 947 oude uitg.: eenen. - 951 oude uitg.: vlugt.

TEKSTKRITIEK: vs. 989 oude uitg.: hare; hs. na kraekte een punt, overgebleven uit een eerdere lezing.

TEKSTKRITIEK: vs. 1019 Z'onthiel; de oude uitg.: drukt z'Onthiel, overeenkomstig de manier, die ook in het hs. regelmatig - maar niet hier - gevolgd is. - 1032 oude uitg.: terghzel.

TEKSTKRITIEK: vs. 1040 oude uitg.: geklagh; hs. g overschreven met b.

TEKSTKRITIEK: vs. 1094 oude uitg.: na handelen een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 1101 oude uitg.: na blijde een dubbelpunt.