De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Regelnummers proza verbergen

[p. 401]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het eerste boek.aant.

Inhout.

1 De Baiert wort in den beginne gescheiden in vier hooftstoffen, en de mensch uit aerde^{r. 1} 2 en water geschapen. Hier op volgen de vier eeuwen, uit welker leste de menschen uit het²

r. 1 Baiert: de Chaos; zie Dl. II blz. 563, de marginale toelichting: Chaos; vier hooftstoffen: de vier elementen, vuur, lucht, aarde en water; vgl. I 31 vv., XV 317 vv.; Dl. II 668: 665 vv.

2 eeuwen: tijdperken; uit welker leste de menschen enz.: minder juiste vertaling van: ‘in quarum postrema de Gigantum sanguine nati sunt homines’, d.i.: ‘in het laatste van welke tijdperken uit het bloed der Reuzen mensen voortsproten’. Er waren immers reeds eerder mensen ontstaan.

[p. 402]

tekstkritische noten

3 bloet der reuzen sprooten. Jupiter, toen deze zich godtloos aenstelden, Likaon te voren³ 4 in eenen wolf veranderende, verdaghvaerde den werreltvloet, en verdronk alle dingen in 5 het water. Nu schooten Deukalion en Pirra alleen over. Deze beide, toen d'aerde weder 6 droogh was, herstelden, met steenen achter zich te worpen, het menschdom: want uit⁶ 7 vochtigheit en hitte quamen van zelf andere dieren voor den dagh, en onder deze Piton,⁷ 8 de Berghslang. Apollo verdelghde dezen draek, en brogt, ter gedachtenisse van deze⁸ 9 overwinninge, de Pitische speelen op de baen. Men plagh d'overwinners op dit feest met⁹ 10 eikenloof te bekranssen: want de laurier was niet in zwang, eer de maeght Dafne in eenen 11 lauwerboom veranderde. Toen andere stroomen vergaderden om haeren vader Peneus¹¹ 12 te begroeten, ofte troosten, ontbrak 'er Inachus alleen: dewijl zijne dochter Iö, van Jupijn¹² 13 aengezocht, na het schoffeeren in eene vaerze verkeert was. Deze wert van Argus gehoet,¹³ 14 en Merkuur, na het verhaelen hoe Sirinx in riet herschapen wiert, benam hem het leven, 15 wiens oogen Juno in den staert van haere paeuwen zaeide. Iö, haere eerste gedaente¹⁵ 16 weder aenschietende, brogt Epafus ter werrelt.⁺

My lust t'ontvouwen hoe de vormen aller dingen^{+vs. 1}
In nieuwe lichaemen verkeerden. helptme zingen,
Begunstight dit begin, o goden, hoogh gewyt⁺
En vormherscheppers: rekt dit dicht tot mynen tyt,⁴
Van 's werrelts oirsprong aen. eer aerde, en zee, en baren,⁵
En hemel, die het al bespant, geschapen waren,⁶
Hadde al de werrelt, en natuur, en 's werrelts staet
Een enkel aengezicht, en eenerley gelaet,^7-88
Genoemt de Baiert, een wanschikkelyk gevaerte,⁺⁹

TEKSTKRITIEK: Rechts van het bovenschrift van dit eerste boek heeft het hs., in Vondels hand: In Nederduitsch dicht vertaelt door J.v. Vondel. Van het woord dicht staan de letters ht op de aansluitende plaats van het volgend folio. Door het geheel is een streep gehaald; het komt dan ook op de overeenkomstige plaats in de oude uitgave niet voor. - Kantschrift oude uitgave Goden.

3 Likaon enz.: in het Latijn is dit een concessieve zin: ‘ofschoon hij tevoren L. in een wolf veranderd had’; het volgende wordt daar als een algemene straf tegenovergesteld.

6 worpen naast werpen, gelijk worden naast het oudere werden; vgl. Dl. III 144: 534.

7 andere dieren, die dus geen ‘herstel’ van buiten nodig hadden; Lat. reliqua, ‘de andere’; zo ook r. 11; Bk. IX, vs. 20; dieren, ‘animalia’, levende wezens.

8 Berghslang, in het Latijn alleen: ‘serpens’; vgl. I 527: berghdraek, en het daar volgende; slang en draak werden dikwijls niet onderscheiden.

9 Pitische speelen, zie nader I 537; op de baen: in zwang; vgl. ons van de baan.

11 Peneus (klemtoon op de 2e e), stroomgod van de gelijknamige rivier in Thessalië; evenzo Inachus van een rivier in Argolis; andere stroomen, beter: de andere; Latijn: reliqui.

12 begroeten: 't Lat. gebruikt congratulari: ‘gelukwensen’.

13 aengezocht, n.l. om haar te verleiden.

15 wiens oogen, Lat. konstruktie; ‘en zijn ogen’.

+ N.B. In 1730 verscheen te Amsterdam bij Visscher en Tirion: Proeve van Taal- en Dichtkunde in Vrijmoedige Aanmerkingen op Vondels Vertaalde Herscheppingen van Ovidius, voorgesteld door B. Huydecoper. Een 2de uitgave begon te verschijnen in 1782 te Leiden bij A. en J. Honkoop, door de zorg van F.v. Lelyveld, ‘met Byvoegsels en Vermeerderingen van den Schrijver, en eenige Aanteekeningen van den Uitgever’; het 2e deel verscheen in 1784; het 3e, na Van Lelyveld's dood, in 1788, door de zorg van N. Hinlopen; in 1791 eindelik werd het werk voltooid met een vierde deel, bevattende een uitvoerig register. Wij verwijzen in het vervolg in 't algemeen naar de tweede uitgave, met een H. - Valentyn. is de in 1697 bij Pieter Mortier te Amsterdam verschenen proza-vertaling door Abr. Valentijn. Bi. verwijst naar Bilderdijks Korte Aanmerkingen op Huydecopers Proeve (Amst., P. den Hengst en Zoon, 1828); W. naar de prosa-vertaling van Dr. W.G.v.d. Weerd Zutphen, z.j.).

+ [Randschrift:] Ovidius ooghmerk aengaende dit werkstuk.

vs. 1 aller dingen, niet bij Ovidius, die alleen spreekt van ‘gestalten in nieuwe lichamen veranderd’.

+ [Randschrift:] Hy roept zyne goden om hulp aen.

4 vormherscheppers, immers de goden zijn het, die deze gedaante veranderingen teweegbrachten.

5 zee, en baren, de golvende zee.

6 hemel, het ontbreken v.h. lidw. wordt verklaard uit de verbinding met het voorgaande aerde, en zee, en baren.

7-8 ‘had het geschapene [naturae] in het geheele heelal slechts één uiterlijken vorm’. W.

8 gelaet: voorkomen.

+ [Randschrift:] De Baiert in vier hooftstoffen.

9 wanschikkelyk: ongeordend.

[p. 403]

10

En ruwe mengelklomp, een lompe plompe zwaerte¹⁰

 

Van zaeden, strydigh en gemengelt ondereen,¹¹

 

In 't wilde op een getast. de klaere zon bescheen

 

Noch 't aertryk niet. het licht der maene, noit herboren,¹³

 

Was noch niet opgegaen, noch kromde haeren horen,

15

En d'aertkloot hing noch niet, omringt van dunne lucht,¹⁵

 

Gegront op wederwight. de zee omhelsde uit zucht¹⁶

 

De borst des zeestrants niet. zee, lucht, en aerde, en weiden,¹⁷

 

En geene hooftstof was haer hoefslagh noch bescheiden.¹⁸

 

Het aertryk hielt geen' stant. de lucht ontbeerde licht,¹⁹

20

De zee heur vaert, en niets bewaerde zynen plicht,²⁰

 

Gedaente, en eigen vorm. het eene hinderde anderen:²¹

 

Want in een zelve lyf bestreênze fel elkanderen,²²

 

De kou de hitte, droogh het vocht, in een verwart,

 

't Gewight en 't wegeloos. het zacht bestreet het hardt.²⁴

25

Een betere natuur en godt beslechte elx driften,²⁵

 

En wist het hemelsch en het aertsch van een te schiften,

 

De wateren van d'aerde, en 't hemelsch van de lucht.^26-27

 

Na datze deze scheit, verbint Godts maght door tucht

 

En vrede dezen hoop, eerst twistigh, en te vreezen

10 lompe, plompe zwaerte: ‘een logge, zware klomp’. W.

11 zaeden, Lat. semina rerum, zaden der dingen, met welke door Lucretius ter aanduiding der epikureïese atomen gevormde uitdrukking Ovidius de ‘stoicheia’ (elementa, grondstoffen) der Stoïcijnen aanduidt.

13 noit herboren, d.i. die nog niet begonnen was met haar vormvernieuwingen.

15 aertkloot: aardbol.

16 gegront op wederwight: in zijn evenwicht gehouden, n.l., naar de leer der Stoa, door de in de aardbol werkende zwaartekracht en de zwaarteverhouding der delen onderling; wederwight: tegenwicht, evenwicht; zucht: liefde.

17 aerde, en weiden: begroeide aarde.

18 hooftstof: element; namelik de drie zoëven genoemde; hoefslagh: post, eigen plaats; oorspr. het aandeel ener hoeve in het onderhoud van een dijk; dan ook: vak van een dijk e.d., dat een in-, of aangelande verplicht was te onderhouden; vgl. Lucifer, vs. 1798; Zungchin, vs. 382; Horatius' Lierz., boek I, XXII; bescheiden: toegewezen. H.

19 hielt geen' stant: was nog niet vast.

20 de zee (ontbeerde) heur vaert: was onbevaarbaer (met inbegrip van ‘zwemmen’, hetgeen het Latijn zegt: innabilis); bewaerde zynen plicht: hield zich nog aan eigen taak.

21 anderen: de andere.

22 lijf: lichaam, massa.

24 wegeloos: wat geen gewicht heeft; vgl. voor dergelike formaties Wdb. der Ned. T. VIII 2911; H. wenste, met Valentijn, wighteloos.

25 een betere natuur en godt, Latijn: deus et melior natura; betere natuur tegenover de tot hier toe beschrevene, waarvoor Ov. in vs. 7 hetzelfde woord natura bezigde. De voorstelling stamt wederom uit de leer der Stoa, volgens welke de uit zich zelf eigenschapsloze stof de werking onderging van een alle verandering teweegbrengende kracht (melior natura), die naar stoies-pantheïstiese denkwijze identiek was met de godheid (deus). Godheid (een bepaalde naam wordt niet gegeven, vgl. het bij vs. 38 aangetekende) en betere natuur zijn dus logies onderscheidbaar, maar in wezen toch één, en als zodanig ook wel door Ov. met enkelvouds-werkwoordsvormen (diremit enz.) verbonden, hetgeen Vondel navolgt. In Vondels vertaling behoort betere alleen bij natuur, maar Een wellicht ook bij godt (vgl. vs. 38); men kan niet, met H., uit vs. 28 lezen, dat Vondel aan de betere natuur (deze) en aan de godheid een afzonderlike werking toeschrijft, namelik onderscheidenlik die van scheiden en verbinden; deze is gelijk aan Godts maght; het Latijn heeft in dit vers eenvoudig quae, terugslaande op melior natura; driften: strijdlust (vgl. vs. 22).

26-27 het hemelsch betekent de eerste maal: de hemel, in tegenstelling tot de aarde (deze vooralsnog met inbegrip van het water); de tweede maal: de damploze bovenlucht (vgl. vs. 82), de aether, de vuurlucht (vgl. vs. 31-32); Lat. liquidum caelum (tegenover spisso aere, d.i.: de dichte dampkring), zijnde het vierde element.

[p. 404]

30

Een ieder in zyn plaets en wyk, hem toegewezen.^28-30

 

Het alverslindend vier des hemels, klaer en licht,³¹

 

Verkoos het hoogh gewest aen 't hemelsche gesticht:³²

 

Daer grenst de lucht aen, vier gelyk, in 't opwaert stygen:³³

 

Maer d'aerde, grover, sleepte allengs in 't nederzygen³⁴

35

De grove stoffen met zich neder naer den gront,³⁵

 

Om haer zwaerwightigheit. het water vloeide in 't ront³⁶

 

Rondom den aertboôm, van de zee bepaelt met stranden.³⁷

 

Na dat nu d'opperste, of wie 't was, met sterke handen³⁸

 

Dien baiert scheide, en elk verdeelde in zyne leên,³⁹

40

Zoo heeft hy d'aerde, op dat zy rondom effen scheen,⁴⁰

 

In eenen grooten kloot oprollende, gesloten,⁴¹

 

En toen de wateren en zee hier om gegoten,⁴²

 

Gebiedende den wint te blazen over 't nat,⁴³

 

En dat de zeekust d'aerde in haeren arm omvat.

45

Hy schept'er bronnen by, en staende meer, en poelen,⁴⁵

 

En stroomen, die met kracht langs boghtige oevers spoelen,

 

Ten bergh af, en ten deel der beemden dorst verslaen,⁴⁷

 

Ten deel verzinken in den vader Oceaen,

 

En in een ruimer velt neerschieten met verlangen,

50

Daer zy afbruischende gewelkomt en ontfangen,⁵⁰

 

Niet tusschen oevers eng besloten blyven staen,⁵¹

 

Maer op het bare strant gestuit de rotsen slaen.⁵²

 

Hy heet de velden zich uitbreiden, dalen zinken,⁵³

 

De bosschen groenen, en het steile krytstrant blinken.⁵⁴

55

Gelyk twee riemen, of een paer aen elke hant,⁵⁵

28-30 deze, d.i. Godts maght, vgl. bij vs. 25. - Versta: wat tevoren een angstwekkende warhoop was (twistigh en te vreezen), werd eerst ontward, en daarna werd wat aan ieder element behoorde ordelik en vreedzaam (door tucht en vrede) op zijn eigen plaats bijeengevoegd; plaets en wyk zijn synoniem, wyk met de bijgedachte: toegewezen deel van een geheel.

31 vier des hemels: de aether, die naar Ovidius niet slechts licht is, maar ook wat Vondel bij dèze vertaling niet weer kon geven: gewelfd. Volgens de Stoa waren twee der elementen, nl. de aether (vuur) en de lucht, licht; vgl. de volgende verzen.

32 verkoos: nam zijn plaats in; gewest: gebied, streek; hemelsche gesticht: bouwsel des hemels.

33 Het Latijn heeft: aan hem grenst 't naast, in lichtheid en in plaats, de lucht (dampkring). Vondels vers beduidt: de lucht, met de snelheid van vuur omhoogstijgend, nam zijn plaats in onmiddellik daaronder.

34 grover: dichter van samenstelling.

35 naer den gront: naar de onderste plaats.

36 vloeide: kwam te vloeien.

37 van... stranden, bepaling bij aertboôm; van: door; bepaelt: begrensd.

38 d'opperste, of wie 't was; Latijn: quisquis fuit ille deorum, d.i. wie der goden 't dan ook moge geweest zijn; in het stoïes pantheisme werden nl. verschillende goden, als aspekten der ene godheid, in betrekking gesteld tot de verschillende krachten en elementen; vgl. de aant. bij vs. 25.

39 elk, nl. der uiteengescheiden delen; leên: ledematen.

40 scheen: er zou uitzien.

41 kloot: bol; gesloten: wegens de alzijdige afgeslotenheid van de bolvorm.

42 wateren en zee: wateren der zee (hendiadys).

43 Ov.: ‘hij beval de wateren te zwellen door de ... winden’; V.'s vert. schijnt geïnspireerd door een kwalik verstane aant. van Schrevelius.

45 staende: met staand water; meer, (geen meervoud, maar als 'n soort stofnaam).

47 ten bergh af: benedenwaarts; der beemden dorst verslaen: de b. drenken; de bedoeling van het Latijn is: door de bodem worden ingeslorpt, (zoals de Lycus in Phrygië, de Erasinus in Argolis; vgl. Boek XV, 362 vv.).

50 Daer: waar.

51 besloten blyven staen: besloten blijven.

52 Versta: maar tegen de strandrotsen aanklotsen; bare: kaal; vgl. bare zee, vs. 355.

53 dalen zinken: hij (de god) gebiedt de dalen zich uit te hollen.

54 krytstrant; Ovidius: hij gebiedt de steenachtige bergen op te rijzen. Vondel dacht misschien aan de krijtrotsen van Engeland, ‘die van alle bergen het best by onze landgenooten bekend waren’ (Van Lennep).

55 vv. riemen: gordels, zonen. In deze voorstelling: vijf gordels van de hemelglobe, waaraan vijf gordels op de aardglobe beantwoorden, volgt Ov. weer de Stoa. Men verdeelde de gehele aardbol in 60 delen, ieder strekkend over 6 van onze graden; de 15 delen, die aldus op ieder kwart, van evenaar tot pool, kwamen, groepeerde men van de evenaar uit aldus: 4, 5, 6. De 2 X vier aan weerszijden van de equator vormden tezamen de middelste zone, onbewoonbaar door de hitte; de daarop aan beide zijden volgende gordels van 5 waren bewoonbaar, de resterende 2 gordels, ieder van 6 delen, onbewoonbaar door de koude; vgl. reeds Lof der Zeevaert, vs. 368. (Dl. II, blz. 450): ‘de gordel, die het midden van den [hemel] kloot omgort’; Herschepp. II, vs. 170.

[p. 405]

 

Den hemel snyden, en de vyfde heeter brant⁺

 

In 't midden, zoo heeft Godt den aertkloot ook begreepen,⁵⁷

 

En onderscheiden van elkandere in vyf reepen,⁵⁸

 

Waerop het menschdom met de voeten heenetreet,

60

Behalve in 't midden, niet bewoonbaer, en te heet,

 

En beide d'uitersten, bedekt met sneeu en vlokken.⁶¹

 

Twee streeken tusschen beide, als met een lyn, getrokken,

 

Zyn pas van hitte en kou gemaetight uit den aert.⁶³

 

De lucht, die over dees gewesten hangt en vaert,⁶⁴

65

En zoo veel lichter valt dan d'aerde, en 't water mede,⁶⁵

 

Weeght zoo veel zwaerder dan het vier: en hier ter stede⁶⁶

 

Leght hy de wolken mist en donkre nevels t'huis,⁶⁷

 

De donders, die den mensch vervaeren met gedruis,⁶⁸

 

En blixem, weêrlicht, wint, en koude hagelvlaegen.⁶⁹

70

De bouheer van 't heelal wou geenerwys verdraegen,⁺

 

Dat zy de gansche lucht beslaen, als hun verblyf.⁷¹

 

Men kanze nauwlyx nu keeren, als zy styf,⁷²

 

Een ieder uit zijn' hoek, toestreven, noit verwoeder.⁷³

 

Zoo stryden onderling de broeder tegens broeder.⁷⁴

75

Het heldere oosten won het Nabateesch gewest,⁷⁵

+ [Randschrift:] Hemel en aerde in vyf riemen.

57 Godt: de god.; begreepen: omvat.

58 van elkandere, prolepties gezegd: het zijn de ‘vijf reepen’, die van elkander onderscheiden worden.

61 sneeu en vlokken: sneeuwvlokken, vlokkige sneeuw.

63 pas: op de juiste maat, versta: ‘hebben uit hun aard een juiste menging van hitte en kou’; in gemaetight schijnt Vondel het Lat. temperies èn mixta te hebben willen weergeven; de betekenissen ‘maat’ en ‘menging’ zijn vaak beide in ‘matigen’ aanwezig; vgl. matigingh in Heerl. v. Salomon vs. 310 (Dl. II, blz. 249); om ons' vreughd te matigen met evel, Verover, v. Grol, vs. 641 (Dl. III, bl. 147); deze tongen matigen, en mengen. Aenleidinge (Dl. V, bl. 485); alsmede de betekenissen van temperen.

64 vaert: zich beweegt.

65 valt: is. Er bestaan van het Latijn 2 lezingen, waarvan de ene in vertaling luidt: ‘de lucht, die zoveel zwaarder is dan het vuur (de aether), als het water lichter is dan de aarde’; en de andere: ‘de lucht, die evenveel zwaarder is dan het vuur, als hij lichter is dan de aarde en het water’. Vondel volgde de laatste lesing; zonder haar nochtans nauwkeurig weer te geven.

66 hier ter stede: in de lucht nl.

67 hy: de Godt van vs. 57.

68 vervaeren: verschrikken.

69 Het Latijn zegt, in de door Vondel gevolgde lezing (frigora, niet fulgura): ‘en de winden, die bliksem en koude teweegbrengen’. Dat de wind door wrijving der wolken de bliksem doet ontstaan, was de mening der ouden, in 't biezonder wederom der Stoici; in Vondels vertaling komt dit niet tot zijn recht. Verder, met fulminibus weer te geven door blixem, weêrlicht volgt hij waarschl. een aantekening bij Farnab., waar het heet, dat onder fulmina (bliksem) fulgura (weerlicht) kunnen medeverstaan worden.

+ [Randschrift:] Vier wintgewesten

71 zy: de winden, zoals Ov. duideliker zegt; versta dus: ‘dat de winden door de ganse lucht naar eigen believen zouden waaien’.

72 nu met klemtoon; styf: met kracht.

73 toestreven: aan komen zetten; noit verwoeder: met ongeëvenaarde razernij; de wending is vooral uit rederijkerspoëzie bekend.

74 Latijn: tanta est discordia fratrum.

75 het heldere oosten: de oostenwind; het bnw. helder (= ‘licht’, vgl. 's hemels heldre plecken, Dl. III, bl. 140, vs. 381) werd opgeroepen door de bijgedachte aan de dageraad; Ovid. drukt het Oosten uit met: ad Auroram Nabathaeaque regna. Vondel schreef eerst: De heldere Eurus won het Nabateesch gewest, In 't oost. Eurus Latijnse naam voor de O.wind; vgl. Eurus adem spande 't seil, Dl. III 177: 93; won: begaf zich naar, kreeg zijn plaats; Nabateesch gewest: het land der Nabatheën, een stam die woonde in Arabië; vgl. Sophompaneas, vs. 801: ‘'t Nabateesche volck’; Herschepp. V 227; Geboortklock, vs. 589: de Nabatheër poorte = de poort v.h. Oosten; Hippol. vs. 389: d'oosterpoort; vgl. nog H.; men kende de Nabatheërs o.a. uit de Bijbel (1 Macchab. V 25, IX 35).

[p. 406]

 

In 't oost. de Zuidwint trok naer Persen, en de vest

 

Op 't hoogh geberghte van de morgenstar bescheenen.^76-77

 

De Westewint vloogh naer den warmen avont heenen.⁷⁸

 

De guure Boreas won Russen, wyt en ver,⁷⁹

80

Aenvoerder van de steile en kille Zevenster.⁸⁰

 

Het lant hier over drupt doorgaens van zuider regen.⁸¹

 

Hier boven is 't gewest van 't hemelsch vier gestegen,⁸²

 

Dat dun en luchtigh is, en vry van aerdtsche smet,

 

Zoo had hy naulyx elk zyn eigen perk gezet,⁸⁴

85

Wanneer de starren, lang met 's baierts korst betogen,⁸⁵

 

Begonnen haeren glans te geven uit den hoogen.

 

Op dat nu geen gewest gedierte ontbreeken zou,

 

Nam 't godendom en klaer gestarnte 't hoogh gebou^87-88

 

Des ruimen hemels in. men zagh de visschen leven

90

In 't water, 't vee op 't lant, de lucht vol vogels zweven:⁹⁰

 

En nu gebrak'er noch een eenigh dier tot prael,⁹¹

 

Dat heerelyker was dan d'andere altemael,⁹²

 

En met de reên begaeft, alle andren moght betoomen.⁹³

 

Dus is de mensch, het eêlst der schepslen, voortgekomen.⁺

95

Het zy de bouheer van 't heelal, en oirsprong van⁹⁵

 

Dit welgeschikt gesticht, en wonderbaer gespan,⁹⁶

76-77 de Zuidwint trok naer Persen; Persen: Perzië; oorspr. de volksnaam; reeds H merkte op, dat Vondel ten onrechte reeds hier de Zuidenwind vermeldt, en die dan in een oostelik land plaatst, terwijl Ovid. de Z.wind pas even later vermeldt (Vondels vs. 81); Van Lenn.'s opmerking, dat het verwijt de Lat. dichter treft, houdt geen steek; deze spreekt hier nog van de Eurus; de vest enz.: bedoeld is de Indiese bergketen; vest: woonstede; van: door; morgenstar, Ovid.: morgenstralen, t.w. van de morgenzon; vgl. Bi.

78 avont: het Westen; warm, als verwarmd door de ondergaande zon (aldus bij Ov.).

79 Boreas: de Noordenwind; Russen: Rusland; (vgl. het bij vs. 76 omtrent Persen opgemerkte); bij Ov. Scythia, benoorden de Zwarte Zee, of uitgebreider de Noordel. landen van Europa en Azië, van Weichsel tot Kasp. zee.

80 Zevenster: niet de Pleiaden, zoals in het Berecht voor Lucifer, maar de Septentrio(nes), lett. het gesternte van de 7 ploegossen, (d.i. de Wagen of de Grote Beer), dat men zich dacht als een door 5 sterren gevormde lastwagen met een span ossen, gevormd door de voorste 2 sterren; de naam berust dus op een onjuiste overdracht; vaak gebezigd ter aanduiding van het Noorden. Elders (Dl. III, 187: 4, variant) spreekt Vondel van: de Noortsche Beerenwagen; vgl. nog H.; steil en kil, naarmate men noordeliker komt, ziet men de Gr. Beer hoger stijgen (vgl. de aant. t.a.p.); aenvoerder, bijstelling bij Russen, ziet op het wagenspan.

81 hier over: hiertegenover; doorgaens: voortdurend. In dit vers wijst Ovidius de Auster (Zuidenwind) zijn plaats aan; vgl. bij vs. 76; Vondel vertaalde ab Austro: ‘door de Z.wind’ onjuist met: ‘zuider’. De Z.wind brengt in Griekenland en Italië regen.

82 't gewest van 't hemelsch vier: het gebied v.d. aether; dun: voor Lat. liguidum, vgl. bij vs. 26-27; luchtigh: gewichtloos.

84 perk: afgepaald gebied.

85 betogen: overdekt.

87-88 gedierte: levende wezens; de sterren waren naar oude voorstelling levende, goddelike, wezens. In dit en de volgende verzen wordt het ‘gedierte’ aangewezen, dat de 4 elementen bevolkt; godendom en kl. gestarnte, hendiadys; H.

90 't vee: de dieren.

91 een met klemtoon.

92 heerelyker: luistervoller; Ovid.: sanctius; sanctitas is bij de Stoïci: de wetenschap v.d. verering der goden; Pontanus omschrijft het begrip o.m. met: ‘bewonderenswaardig, eerbiedwaardig, onschendbaar’; over andere en andren (vs. 93) H.

93 moght: zou kunnen; betoomen; Lat. dominari in: heersen over.

+ [Randschrift:] Oirsprong des menschen.

95 Deze eerste verklaring is weer naar de Stoa.

96 welgeschikt: goedgeordend; gespan: samenstel.

[p. 407]

 

Hem teelde uit godtlyk zaet: het zy in 't nieuwe leven⁹⁷

 

Der aerde noch een vonk des zaets was nagebleven

 

Van haeren bloetverwant, den hemel; zaet, dat waert,⁹⁹

100

Van 't hemelsch afgerukt, naer zynen oirsprong aert:

 

Men zeght Prometeus kon dees nieuwe klay regeeren,¹⁰¹

 

Met water mengen, en hieruit een beelt bootseeren,

 

Het aengezicht van Godt, die 't al bestiert, gelyk.¹⁰³

 

Dewyl een ieder dier naer d'aerde ziet in 't slyk,¹⁰⁴

105

Bootseerde hy den mensch met aengezicht en oogen

 

Recht opwaert, om 't gestarnt t'aenschouwen, en bewogen

 

Zich zelf te spiegelen, in 't starrelichte hof.¹⁰⁷

 

Het aertryk, flus noch ruw, en vormelooze stof,¹⁰⁸

 

Wert na'et veranderen bewandelt hier beneden

110

Van menschen, noit gezien, en ongelyk in zeden.¹¹⁰

 

De goude tyt quam eerst te voorschyn, die gezint⁺¹¹¹

 

Ter deught, uit heuren aert rechtvaerdigheit bemint,¹¹²

 

Ook zonder dwang van wet. men wist van vrees noch straffen.

 

Men had met halsgerecht noch boeien niet te schaffen.¹¹⁴

115

Het volk ontzagh versaeght des rechters opzicht niet,¹¹⁵

 

Maer leefde veiligh, vry van vierschaer, en verdriet.¹¹⁶

 

Men had den pynboom op 't geberght noch niet gehouwen,¹¹⁷

 

En in de zee gerolt, om uitheemsch lant te bouwen.¹¹⁸

 

De menschen kenden slechts hun vaderlant en erf.

120

Geen graft beschut de steên, uit vreeze voor bederf.¹²⁰

97 vv. hetzy enz. ziet op de pas geschiede afscheiding van aarde en aether.

99 dat waert,... afgerukt: dat, kostelik zijnde, ofschoon gescheiden van de aether (vgl. vs. 27), nochtans enz.

101 kon: was bij machte (en deed 't ook); nieuwe klay, vgl. vs. 97.

103 Godt: de godheid; bij Ovid.: ‘de goden’; vgl. H op vs. 238.

104 dewyl: Lat. cum, ‘terwijl’; door V. als redengevend verstaan: omdat de dieren zó waren, daarom moest de mens anders zijn; H. wilde Terwijl; en voor na: naer, gelijk V. ‘doorgaands’ in deze betekenis doet, en zo o.m. Lucif. vs. 114 vv., waar ook terwijl staat. Het hs. heeft h.t.p. inderdaad naer. Vgl. voor dewyl nog vs. 521; en voor naer Bk. V, vs. 128; Van Lelyv., Bi.

107 starrelichte hof: het met sterren bezaaide uitspansel. Vgl. met deze verzen die uit Lucif. 114 vv.; overeenkomstige uitingen van anderen bij H.

108 flus: voor kort.

110 ongelyk in zeden, d.i. in levensgewoonten; deze toevoeging niet bij Ov., wat, volgens Van Lenn. ook niet kon, omdat eerst met de zilveren eeuw de ongelijkheid begon. Maar de woorden doelen op de vier verschillende tijdperken.

+ [Randschrift:] Vier eerste eeuwen.

111 Kantschrift: eeuwen: tijdperken. Het aantal dezer tijdperken is niet bij alle oude schrijvers hetzelfde. De benoeming naar metalen ziet op de dalende waardij; goude, zonder n, gewoon bij V.; vgl. zilvere, kopere, yzere verderop. Een andere schildering v.h. gouden tijdperk Bk. XV, vs. 134 vv.

112 rechtvaerdigheit: rechtschapenheid.

114 te schaffen: te maken; in plaats van nec verba minantia fixo aere ligabantur: ‘en geen dreigende woorden las men op aangeslagen koperen wetstafelen’ (W) volgde V. een lezing met vincla ‘boeien’; halsgerecht is: rechtspraak over dood en leven.

115 opzicht: oogopslag, gelaat; (vgl. Dl. II 567: 670; Hersch. XII 507); ‘men had nog geen rechters enz.’; met supplex turba is eigl. bedoeld de aangeklaagde met zijn vrienden (W).

116 en verdriet: en het verdriet daarvan.

117 den pynboom, uit welks hout nl. het schip vervaardigd werd.

118 gerolt ziet op het schip; bouwen: bezoeken (met het bijdenkbeeld van herhaling; vgl. Wdb. Ned. T. III 772).

120 graft, de Holl.-Friese vorm; bederf: ondergang, ‘Men behoefde nog niet, om zich voor ondergang te hoeden, de steden met grachten te omringen’.

[p. 408]

 

Men hoorde geen trompet noch krommen horen steeken.¹²¹

 

Men voerde helm noch zwaert. het volk in alle streeken

 

Zat vreedzaem, zonder krygh. het lant lagh ongeploeght,

 

En onge-egt, alleen met zyn gewas vernoeght,

125

Brogt nootdruft voort van zelf. geen bouwers zich vermoeiden,¹²⁵

 

Verzaet met vruchten, die van zelf in 't wilde groeiden.¹²⁶

 

Zy plukten ooft en brem op bergen zonder last,¹²⁷

 

De moerbay, en kornoelje op haegen, daerze wast.¹²⁸

 

En eekels van den eik, Jupyn gewyt, hun allen¹²⁹

130

Miltdaedigh voorgeschud, en in den schoot gevallen.

 

Het was geduurigh lente, en 't Westewindekyn¹³¹

 

Met laeuwen adem streelde in heldren zonneschyn

 

De bloemen, die van zelf uit d'aerde geurigh sproten.

 

De klay teelde ongebout gewilligh onverdroten

135

Het weeligh veltgewas. het velt schonk onvermoeit¹³⁵

 

De zwangre korenaer. de melk en nektar vloeit¹³⁶

 

Als water. d'eik in 't wilt scheen honighdau te geven.¹³⁷

 

Saturnus was in 't hol des afgronts neêrgedreven,¹³⁸

 

En 't opperste gezagh stont in Jupyns gewout.¹³⁹

140

Een zilvere eeu verrees, en slimmer dan het gout,¹⁴⁰

 

En echter beter dan het koper in waerdyen.¹⁴¹

 

Jupyn verdeelt het jaer, eerst lente, in twee paer tyen,¹⁴²

 

In lente, zomer, herfst, en winter, kout en grys.

 

De lucht verbrant van hitte, en 't water vriest tot ys.¹⁴⁴

145

Toen scholenze onder dak. spelonken, dikke struiken,¹⁴⁵

 

En schors, met teen genaeit, verstrekten om te duiken¹⁴⁶

121 trompet noch krommen horen, Ov.: ‘geen trompet van ongebogen, geen horens van gebogen koper’.

125 bouwers: land-bouwers.

126 verzaet, nl. ‘als zij waren’.

127 ooft, dit algemene woord beantwoordt aan het Lat. arbuteos fetus, ‘de vruchten v.d. haagappelboom’; Bk. X vs. 146 vertaalt V. pomoque onerata rubenti arbutus met: ‘de boom, waeraen haeghappels hangen’; Bk. XIII, vs. 1143 arbutei fetus met ‘haeghappel’; brem: braambessen (vgl. Wdb. Ned. T., III 968, 1269, 1271); op bergen staat voor het bnw. montana; Ov. schreef: montanaque fraga: ‘bergaardbeziën’; Bk. XIII, vs. 1138 vertaalt V. fraga met: ‘aertbessen’; zonder last: zonder inspanning.

128 moerbay; Lat. mora, d.i. braambessen (duris haerentia rubetis, ‘hangende aan stekelige struiken’ W.); de weergave met moerbay noopte V. de volgorde van kornoelje en moerbei om te keren, omdat de laatste niet ‘op haegen’ (aan struiken) groeit. Lat.: cornaque (kornoeljes) et in duris haerentia mora rubetis.

129 van: door.

131 geduurigh: voortdurend, ononderbroken; over -kyn H.

135 onvermoeit; nec renovatus, d.i., altans naar Farn.: ‘er was geen moeite of beheer v.d. boer nodig’.

136 Ov.: ‘stroomen van melk en stroomen van nectar vloeiden er steeds’ W.

137 honighdau: de honig (godenspijs) hield men voor een dauw, die in het gouden tijdperk zuiver van de bomen droop.

138 Saturnus, een oud-italiese godheid, gelijkgesteld met de griekse Kronos, die door zijn zoon Zeus (= Jupiter) onttroond werd.

139 gewout: macht, gezag, (oude nevenvorm van gewelt, maar daarvan in de betekenis onderscheiden).

140 slimmer: minder in waarde.

141 echter: nochtans; waerdyen: oude 3e nv. ekv., hier rijmshalve.

142 eerst lente, vgl. vs, 131: het was geduurigh lente.

144 vriest: bevriest; vgl. H.

145 toen: toen voor 't eerst; dikke: dichte.

146 schors.... genaeit; in het Lat.: ‘twijgen, met schors, bast, verbonden’; verstrekten: strekten tot; duiken: onderdak vinden, hebben.

[p. 409]

 

Hunne eerste huizen. 't graen wies in de vore. d'os

 

Most hygen voor den ploegh, en niet voor 's avonts los.¹⁴⁸

 

De derde en kopere eeu, veel harder en verbolgen,¹⁴⁹

150

Geneight ten krygh, doch niet onbillyk, quam haer volgen.¹⁵⁰

 

De leste en yzere eeu quam met haer slaghzwaert aen,

 

En teffens alle quaet en boosheit op de baen.¹⁵²

 

De schaemte, waerheit, trou, en eerbaerheit verstoven.

 

Verraet, gewelt, bedrogh, en gierigheit staen boven.¹⁵⁴

155

De schepen gingen tzeil voor wint, hun onbekent.¹⁵⁵

 

De den, op hoogh geberght te groeien lang gewent,¹⁵⁶

 

Ging huppelen, besloegh Neptunus groene weiden.¹⁵⁷

 

De lantman paste 't lant met merken t'onderscheiden,¹⁵⁸

 

Voorheene zoo gemein als zon en ope lucht.¹⁵⁹

160

Men eischt den akker niet alleen de korenvrucht

 

En nootdruft, maer doorwroet om mynen, die ons tergen,¹⁶¹

 

Den schoot des aertryx, daer natuur haer wou verbergen.

 

Zoo quam het yzer, en het gout, dat dieper lagh,¹⁶³

 

En zoo veel snooder is dan yzer, voor den dagh.¹⁶⁴

165

De krijgh begon, die met dees twee niet langer sammelt,¹⁶⁵

 

Maer met zyn bloênde vuist in 't blanke harnas rammelt.

 

Men leefde alleen op roof. de huiswaert is in last,¹⁶⁷

 

En aen zyn' eigen haert niet veiligh van den gast,

 

Geen schoonvaêr voor den zoon. getrouwe broederliefde^168-69

170

Was zeltzaem: want de haet den eigen broeder griefde.

 

De man verhaest zyn vrous, de vrou haer egaes doot.

 

De booze stiefmoêr mengt vergift in eekelbroot.¹⁷²

148 ‘en (kwam) niet voor 's avonds los’.

149 derde en: derde en wel; vgl. vs. 151. - harder en verbolgen, Ov. ‘woester t.o.v. de aard (der mensen)’.

150 niet onbillijk: niet verdorven (scelerata; zoals de latere tijd).

152 teffens: terzelfdertijd.

154 gierigheit: hebzucht.

155 voor wint, hun onbekent: zonder dat de schippers nog goed de winden kenden.

156 vgl. vs. 117 v.

157 ging huppelen, nadat er nl. schepen van gemaakt waren. Ovid. spreekt ook hier van onbekende golven; groene weiden; H. keurt dit gebruik van groen af; het past wel bij echte weiden, en ook wel bij de zee, maar hij eist, dat een bnw., geplaatst bij een overdr. gebruikt znw., alleen van toepassing zij op de dingen waarvan men spreekt; z.i. had daarom hier V. beter van ‘Neptunus' blauwe weiden’ gesproken. Een aardig voorbeeld is hem ontsnapt: blauwe en zeegroen honden voor zeegolven (Dl. III, 177: 89; zo ook Dl. II, 747: 2242). Overigens zij de opmerking gelaten voor wat zij is.

158 paste: droeg zorg; onderscheiden: onderling afscheiden.

159 gemein: in gemeenschappelik bezit.

161 nootdruft: nodig voedsel; Ovid. = alimenta debita, d.i. het verschuldigde voedsel, in tegenstelling met de dan volgende, onverschuldigde, voortbrengselen, die prikkels tot het kwaad zijn (die ons tergen); mynen, voor: onderaardse schatten; tergen: prikkelen (vgl. Dl. II, 241: 148; 264: 615; e.e.).

163 dat dieper lagh, niet bij Ovid.

164 snooder: bozer, schadeliker.

165 met dees twee: steunend op, zich bedienend van die beide, ijzer en goud; sammelt: draalt.

167 huiswaert: huisheer, gastheer.

168-69 van den gast; voor den zoon; H. maakt op deze verwisseling van voorz. opmerkzaam. Vondel schreef eerst in vs. 168 voor zyn, en daarboven: van den; in vs. 169 eerst zyn, daarna op dezelfde regel den. Nadere bespreking van deze wijzigingen zou hier te veel plaats innemen.

172 eekelbroot (ook: akerbrood): ‘eene geringe soort van brood of koek, van gemalen eikels gebakken’ (Wdb.); Vondel schreef eerst: suikerbroot: zoet gebak; geen van beide bij Ovid., die misschien eer doelde op drank.

[p. 410]

 

De zoon t'ontyde staet den vader naer het leven.¹⁷³

 

Godtvruchtigheit heeft uit. Astrea wort verdreven,¹⁷⁴

175

De leste van de goôn, die, angstigh en beducht,

 

De werrelt, root van moort, ter nauwer noot ontvlught.¹⁷⁶

 

En op dat 's hemels burgh niet vry zou blyven, spanden⁺¹⁷⁷

 

De reuzen t'zaemen, om den hemel aen te randen,¹⁷⁸

 

En staplen het geberghte op een verwaent en snoot.¹⁷⁹

180

d'Almaghtige verplet met zynen donderkloot¹⁸⁰

 

Den bergh Olimp, en zwicht geensins, om zulke stukken

 

Den steilen Pelion, daer Osse op lagh, te rukken^181-82

 

Van onder dat gevaert. men durf wel zeggen dat¹⁸³

 

Die lichaemen, een' vloek by 't godendom geschat,¹⁸⁴

185

Beneên hun storremkat bestulpt, aemachtigh kroopen,¹⁸⁵

 

En d'aerde van het bloet der kindren hebb' gedropen,¹⁸⁶

 

Zy zelf het warme bloet bezielde, en leven gaf:⁺

 

En om den naem van zulk eene afkomst van nu af

 

Te waeren, datze 't zaet in menschen weêr verkeerde.^188-89

190

Maer deze telgh was boos, baldaedigh, en onteerde¹⁹⁰

 

Met lastren alle goôn, bloetgierigh en verwoet,¹⁹¹

 

Een zeker merk dat zy haer' oirsprong nam uit bloet.

 

De vader Jupiter, ziende al die lasterstukken¹⁹³

 

Om hoogh, verzuchte, en om Likaons booze nukken¹⁹⁴

173 Ovid.: ‘de zoon tracht, voorbarig en ongeduldig, (door wichelarij) het aantal jaren, die zijn vader nog zal leven, te weten te komen’. W; Hooft, Ned. Hist. (vgl. Leendertz-Stoett I 303) vertaalde, als tijdvers op de dood van Don Carlos, deze regel aldus: ‘De zoon VIt LVst tot hoogh gezagh Haeckt naer zIIns VaeDers sterrefDagh’.

174 Godtvruchtigheit, bij Vondel 'n gewone vertaling van het Lat. pietas, waarvan het hoofdbegrip is: ‘plichtsgevoel, liefde’, gedifferentiëerd naar de doelstelling (goden, ouders, kinderen, vaderland); Astrea ook Dike genoemd, godin der gerechtigheid, onder de sterren: de maagd; zij wordt o.m. opgegeven als de dochter van Astraeus, de vader der sterren.

176 ter nauwer noot: met moeite.

+ [Randschrift:] Wederspannige reuzen.

177 's hemels burgh: de arduus aether van Ovid., de hoge, moeilik bereikbare woonplaats der goden (vgl. vs. 88).

178 reuzen: de Giganten, zonen van Gaea, de Aarde.

179 H. wenste bergh op bergh; zo ook Bi.

180 d'Almaghtige: Jupiter; donderkloot: bliksem, kogelbliksem; men meende, dat de bliksem uit een kogel (kloot) te voorschijn kwam; donderkloot was dus in de eerste plaats die kogel zelf; ‘donder’ ook voor bliksem gebezigd, vgl.: ‘van de donder getroffen’; Dl. II, 271: 764: den vuyr'ge, en heeten donder; vgl. nog Dl. II, 248: 301: een blixem die ontgaet Den donderkogel van zijn Goddelijck gelaet.

181-82 Olimp, Pelion, Osse: bergen in Thessalië; zwicht: weerhoudt zich; om zulke stukken: om, door zodanige misdadige onderneming (van de Reuzen nl.); vgl. lasterstukken, vs. 193.

183 men durf wel zeggen: men verhaalt wel.

184 die lichaemen, nl. van de Reuzen; een' vloek: een vloekwaardige gruwel (een' d.i. eenen vgl. Bk. IX, vs. 1055.); by: door.

185 hun storremkat: de bergen, door hen als stormdekking gebruikt; stormkat, zie Dl. II, bl. 766; 768, waar het woord in gelijk verband voorkomt; bestulpt: bedolven; aemachtigh: machteloos, uitgeput; door V., ondanks H., niet met adem in verbinding gebracht, daar hij in dat geval aêm- zou geschreven hebben.

186 der kindren, vgl. bij vs. 178; hebb': aanv. wijs, ‘zou hebben’, bij: men durf zeggen.

+ [Randschrift:] Menschen uit reuzenbloet.

188-89 ‘om de naam, de herinnering van dit ('n zodanig) voorgeslacht te bewaren’. Ovid. gebruikt stirps, dat ‘afkomst, voorgeslacht’, betekenen kan, maar naar zijn bedoeling eenvoudig: ‘geslacht’, nl. van de Reuzen; waeren: bewaren; 't zaet: het bloed (als potentie van nieuwe levende wezens); weêr, zodat er nl. ‘weer’ nieuwe lev. wezens uit ontstonden.

190 Ovid. zegt: ‘maar ook dat geslacht’, t.w. evenals de reeds bestaande mensen; baldaedigh: belust op geweldenarij.

191 lastren: honen; verwoet: woest, dolzinnig.

193 lasterstukken: schanddaden.

194 Likaon, koning van Arkadië; nukken: streken; vgl. Dl. IV, 93: 358.

[p. 411]

195

En 's booswichts gruweldisch, noch korts voor hem gedekt,¹⁹⁵

 

En hierom onbefaemt, wort toornigh, en verwekt¹⁹⁶

 

De goddelyke wraek, en daghvaert 's hemels raeden.¹⁹⁷

 

Daer boven loopt een wegh, gezocht van veele paden,⁺¹⁹⁸

 

Bekent by helder weêr, de Melkwegh, zoo men zeit,

200

Van outs geheeten, om zyn zuivre wittigheit.^199-200

 

Al 't godendom weet langs dees baen het hof te vinden

 

Des grooten dondergodts. hier komen van vier winden

 

De Goden in de zael, ter rechte en slinke hant,

 

Door d'opgeslote poort. elk zit aen zynen kant,²⁰⁴

205

Gemeene goden laegh op hunne plaets by troepen,²⁰⁵

 

De maghtigen vooraen, naer hunnen staet geroepen.^202-6

 

Dees plaets, stont zeggen vry naer zynen rechten eisch,

 

Zoude ik wel noemen het aertshemelsch hooftpalais.²⁰⁸

 

Hier zet zich 't godendom in zyn gestoelt' van marmer.²⁰⁹

210

Jupyn leunt op den staf van elpen, als beschermer,²¹⁰

 

Schud dry en vierwerf van weêrzy 't ontzaghlyk hooft,²¹¹

 

Dat hemel, aerde, en zee beroert zit en verdooft.²¹²

 

Ten leste spreekt hy uit den troon, verrukt van toren:²¹³

 

'k Was min bekommert voor den hemel en ons kooren,⁺²¹⁴

215

Toen 't heiloos draekenest toeruste, om 't bange hof²¹⁵

 

Met hondert klaeuwen aen te tasten uit het stof:²¹⁶

 

Want schoon dees vyant, wreet van aert, dien krygh dorst smeden;²¹⁷

195 vgl. vs. 268 vv. korts: kort geleden.

196 onbefaemt: nog niet ruchtbaar geworden; V. schreef eerst: onbekent.

197 daghvaert: roept op; vgl. Palam. vs. 1153, Lucif. vs. 1158: gedaghvaert en ontboden; 's hemels raeden: de aan de raad der goden deelhebbenden; vgl. raet in de vroetschap); blijkens hetgeen volgt zijn dat alle goden.

+ [Randschrift:] De Melkwegh.

198 gezocht... paden: waar vele paden (mindere lichtbanen) op uitlopen.

199-200 Bekent: duidelik zichtbaar; de melkwegh te verbinden met: Van outs geheeten; wittigheit: witheid; vgl. Bk. I, vs. 490 hardigheit; Wdb. Ned. T. op: -ig; H., Bi.

204 opgesloten = geopend.

205 gemeene: van mindere rang.

202-6 Vondel beschrijft in deze verzen de plaatsing der goden in de raadzaal, in afwijking van Ovid., die het kompleks der godenwoningen schildert: ‘Rechts en links liggen daar de voorhoven der Goden van hoogeren rang, door de open vleugeldeuren steeds met talrijk bezoek gevuld; de Goden van minderen rang wonen op verschillende plaatsen; en vóór aan den weg (a fronte, naar de door V. gevolgde tekst; andere lezing: hac parte, d.i. ‘hier, in tegenstell. tot de verschillende plaatsen der minderen’) hebben de (of: sommige; Pontan.) machtige en hoogverheven hemelbewoners hun woonplaats’ W.

208 aertshemelsch hooftpalais, met betrekking tot Jupiters paleis, met zijn naaste omgeving; Latijn: Palatia caeli; het van rijke woningen omgeven paleis van Augustus op de Palatijn; aerts- versterkt hooft-; dit paleis is niet enkel een hemels paleis, maar ook daar nog het voornaamste; of: het hooftpalais van den aertshemel, de opperste hemel; H. kritiseert deze woorden.

209 gestoelt', Ovid. recessu: ‘binnenzaal’, maar V. had reeds tevoren van een zaal gesproken.

210 elpen: ivoor (verkort uit elpenbeen).

211 ontzaghlyk: ontzagwekkend.

212 beroert: geschokt; verdooft: verbijsterd (reeds Mnl.).

213 verrukt van: meegesleept door.

+ [Randschrift:] Jupiters rede.

214 kooren: gelukzalige scharen; of: verblijven? (bij overdracht van koor: tempel, vgl. Dl. II 107:102 e.e.).

215 draekenest: de Reuzen, die hier door Ovid. anguipedes, d.i. slang-, of draakvoetigen genoemd worden, als van de aarde geborenen; de uit holen kruipende slang is vaak zinnebeeld van geboorte uit de aarde; toeruste: zich gereedmaakte (vgl. voor het intrans. gebruik Dl. II, 493: 122).

216 met hondert klaeuwen; ieder der Reuzen honderdarmig.

217 Ovid. duideliker: ‘ofschoon 't een woeste vijand was’.

[p. 412]

 

Noch hing dit oorlogh aen een lichaem en zyn leden,²¹⁸

 

En quam gesproten uit een' oorsprong, een gezagh:

220

Nu wil ik plotsling al het menschdom met een' slagh²²⁰

 

Verdelgen in den gront, daer Nereus uit de sluizen²²¹

 

Rondom den aertboôm met zyn watren aen komt bruizen.

 

Dit zweere ik by de kolk en jammerpoel van Stix,²²³

 

Die door het helsche bosch komt stroomen met veel schrix.

225

Wel is 't waerachtigh dat een arts, tot heil genegen,

 

Voorzichtigh en bedacht eerst heilzaem raet moet pleegen:²²⁶

 

Maer 't vier in 't been geraekt, zoo zet men 't af met reên,²²⁷

 

Eer 't gansche lichaem last zou lyden by het been.²²⁸

 

Wy stieren halve goôn van stroomen, bron, en water,²²⁹

230

En bosch, en bergh, en velt, en veltgodin, en Sater:

 

Hoewelwe deze noit vergunden 's hemels troon:²³¹

 

Men gunne dat elk vry het aertsch gewest bewoon'.

 

Of achtge, o goden, dat geen leet hun sta te schroomen?

 

Likaon schroomt niet my moordaedigh op te komen,²³⁴

235

Wien hy, van moort berucht, te godtloos laegen leght,²³⁵

 

Schoon ik den blixem voere, en billyk heersche en recht.

 

Zy morren onderling, en byten op de tanden,

 

En vraegen wie den godt der goden aen durf randen.²³⁸

218 noch: nochtans; een: één; lichaem: groep.

220 wil ik; Ovid. ‘moet ik’.

221 daer: even zover als; Nereus: zeegod, zoon van Pontus en Gaea, hier: de zee.

223 Stix: de traagvlietende (poel) onderwereldrivier, waarbij de goden hun hoogste eed zwoeren. Ovid. spreekt van onderaardse rivierwateren in het bos van de Styx (Stygio luco). In de Aeneïs-vertaling (proza) vertaalt hij lucos Stygis met: ‘de wouden van Styx’; vgl. ‘'t woudt van Styx’ in de versvertaling I 233. Vondel doet Jupiter's eed slaan op het voorgenoemde verdelgen, zulks in verband met de door hem gevolgde lezing tentanda (raet moet pleegen, vs. 226), terwijl naar een betere lezing tentata Jupiter zweert, dat hij tevoren alles beproefd heeft. H. geeft een vertaling in verzen, die daarmee rekening houdt.

226 heilzaem, bijw. bij raet pleegen.

227 't vier (‘ontsteking’) in 't been geraekt, absolute constructie.

228 by: door.

229 Wy stieren = Ik heb onder mijn gezag; Ov. noemt hier: halfgoden, en landelike goden, welke laatste hij onderverdeelt in: Nymphen, Faunen, Satyrs (beiden: bos-, en veldgoden) en bergbewonende Silvani (bosgoden). Vondels eerste vertaling luidde: 'k Heb onder myn gewout halfgoden, goôn van water, enz. Daarna: Wy stieren halve goôn, van stroomen en van water; missch. bedoelde de komma nog de beide soorten te onderscheiden; zij werd later geschrapt; H. vermoedde 'n zetfout voor stroom, en bron, en water. Er was dus énig gelijk in H.'s vermoeden, dat V. stroom, en bron, en water zou geschreven hebben; vgl. nog Lelyveld I 62, Bi.

231 's hemels troon: de hemel (zoals dikwijls; ook met dezelfde betekenis Godts troon; vgl. Dl. I 788: 7; Dl. III 241: 1212). Dit vers behoort bij hetgeen volgt.

234 ‘waar immers enz.’; moordaedigh: met moordbedoelingen (vgl. vs. 266); op te komen: aanvallen; vgl. Bk. IX, vs. 44.

235 moort: gruweldaden (Lat. feritate); berucht: bekend, in opspraak; te: zeer; 236 billyk heersche en recht: naar billikheid en recht over u gezag voer.

238 Ovid.: ‘zij eisen degene, die zo iets gewaagd heeft, op’; durf: durft; God der Goden: H. betoogt, dat bij de Ouden deze benaming voor Jupiter niet in zwang was, maar alleen betrekking kon hebben op de onbekende, de ware God; hij ziet over het hoofd, dat de naam niet letterlik behoeft te worden verstaan, maar kan opgevat worden als: de voornaamste onder de met naam bekende goden. Dat Ovid. de naam Deus Deorum zou gebruiken voor de Styx, waarbij de goden zwoeren, (vs. 898; III 291) berust op een onjuiste interpretatie.

[p. 413]

 

Zoo schrikte al 't menschdom, en de gansche werreltkloot,²³⁹

240

Toen die verwate hoop te goddeloos besloot²⁴⁰

 

Het Roomsche ryxgezagh in Cezars bloet te smooren:²⁴¹

 

En, o AUGUST, de trou des volx, u toegezworen,²⁴²

 

Behaeghde u, als de trou des hemels dezen godt

 

Der goden, die, toen hy gestreng door zyn gebodt

245

En wenk en woorden 's raets ontsteltheit deed bedaeren,²⁴⁵

 

Gehoor kreegh, en hier op aldus is voortgevaeren.

 

Hy heeft zyn schult geboet: doch hoort het gruwzaem stuk,²⁴⁷

 

Hem ruim betaelt gezet. een schendigh ongeluk,²⁴⁸

 

En schelmstuk van dien tyt klonk boven ons in d'ooren,²⁴⁹

250

Hetwelk ik hoopte, indien men 't ernstigh naer ging spooren,

 

Verziert te vinden, en dael neêr uit 's hemels boogh.²⁵¹

 

Ik godt, in menschenschyn, bezichtigh met myn oogh

 

De werrelt: doch om al de boosheên niet te mellen,²⁵³

 

Mits d'ondervinding veel te lang valt in 't vertellen;²⁵⁴

255

De daet was slimmer dan 't gerucht in elk gewest:²⁵⁵

 

En toen ik Menalus, dat gruwzaam draekenest,²⁵⁶

 

Voorby zweefde, en Cilleene, en 't pynbosch van den killen²⁵⁷

 

Liceus, en Arkaedje, en trede met den stillen²⁵⁸

 

En schemeravont naer 's tirans ongastvry hof,

260

Gaf ik te kennen dat een godtheit, ryk van lof,

 

Van boven nederquam. het volk begintme t'eeren.²⁶¹

 

Likaon schimpt met hun, en zeght: ik wil u leeren²⁶²

 

Door eene proef, of dees uit 's godendoms getal²⁶³

 

Ook sterflyk zy, zoo dat geen mensch meer twyflen zal.

265

Hy leght by midnacht toe om my, van slaep bevangen,²⁶⁵

 

Te moorden onvoorziens. zyn lust en zyn verlangen

239 zoo: evenzo.

240 verwate: vermetel, overmoedig; oorspr. een deelw. met de bet. ‘gevloekt’; het weglaten van de -n in deelw. destijds gewoon; vergel. Dl. I, bl. 781, bij vs. 2; Moller, Ts. 27: 142; te: zeer, volstrekt.

241 Roomsch: Romeins; Cezar: Caius Iulius Caesar werd de 15 Maart 44 vóór Christus vermoord in de Senaat. Brutus en Cassius waren de voormannen der samenzweerders (verwate hoop).

242 August: Keizer Augustus.

245 ontsteltheit: verschrikt rumoer.

247 stuk: euveldaad.

248 schendigh: schandelik; ongeluk: ellendig feit;

249 schelmstuk van dien tyt: de grootste schanddaad van enz.; boven, bijwoord.

251 verziert te vinden: verzonnen te bevinden; boogh: kreits, sfeer.

253 mellen: vermelden.

254 mits: daar; ondervinding: wedervaren. Achter vertellen zouden wij een dubbelpunt plaatsen.

255 slimmer: erger; 't gerucht: de faam.

256 Menalus (Maenala), Cilleene (Cyllene), Liceus (3 silbig; Lycaeus), bergen in Arcadië; draekenest; Ovid. spreekt van ferae, wilde dieren.

257 killen, wegens zijn hoogte.

258 Arkaedje: dit gewest ‘zweefde’ Jupiter niet ‘voorbij’, want Lycaon was daarvan juist de koning; Ovid.: ‘betreed ik de woonplaats en het ongastvrije paleis van de Arkadiese vorst’; stillen, met avont te verbinden.

261 eeren: eer bewijzen.

262 wil: zal.

263 ‘of deze zogezegde god bijgeval ook sterfelik, een sterveling, is’; Ovid.: ‘of deze een god dan wel een sterveling is’.

265 leght toe: tracht (bij Kiliaan o.a.: conari); een andere betekenis: ‘het plan opvatten’ (Kiliaan: concipere, machinari, moliri) past hier minder (in weerwil van de tekst bij Ovid.), wijl hij het plan al eer opvatte, maar het eerst om middernacht poogde uit te voeren, vgl. vs. 295; midnacht, vgl. middag, Sint Jan te midwinter.

[p. 414]

 

Was dit te proeven, en hiermede niet gerust²⁶⁷

 

Heeft eenen gyslaer van Molossen, onbewust²⁶⁸

 

Van eenigh quaet, den strot moordaedigh afgesneden,

270

En briet en zoodt de versche en halfgestorve leden,²⁷⁰

 

Zoo dra niet opgedischt, of ik, verhit op straf,²⁷¹

 

Steek 't huis in lichten brant, en brande 't boven af,²⁷²

 

Naer zyn verdienste. hy verbaest, zoekt wech te schuilen,⁺²⁷³

 

Te vlughten, en beproeft te roepen, en loopt huilen²⁷⁴

275

Door 't eenzaem velt, maer al vergeefs en vruchteloos;

 

Dies wort hy dol, en stelt, bloetdorstigh fel en boos,²⁷⁶

 

Zyn' aert te werk aen 't vee, vermaekt met bloet te zuigen.

 

Zyn kleet in bont en d'arm verkeert in pooten tuigen

 

Dat hy een wolf, doorwreet en roofziek uit den aert,

280

Zyn eerste wezen en gedaente noch bewaert,

 

De zelve is in natuure, en grysheit, en in blikken,^278-81

 

Die, grimmigh brandende by duister, elk verschrikken.

 

Nu lagh dit eene huis ter aerde al neêrgestort.

 

Meer huizen hadden ook de goôn tot wraek geport.

285

De boosheit weide alom in 's werrelts veerste hoeken.²⁸⁵

 

Men zou gelooven dat de menschen zich met vloeken

 

Verzwoeren van het quaet tot erger voort te slaen.^286-87287

 

Ik heb besloten hen, om 't goddeloos bestaen,

 

Te straffen naer den eisch. de zommigen bestemmen²⁸⁹

290

Jupyns besluit, en voên godts gramschap, niet te temmen.²⁹⁰

 

Een deel bewillight dit: noch smert hun d'ondergang²⁹¹

 

Des menschdoms, vraegende hoe byster dootsch en bang

 

De werrelt zien wil, als zy ledigh legg' van schaeren:²⁹³

 

Wie dan den wierook aen zal steeken op d'altaeren:

267 te proeven: door een proef uit te maken; gerust: tevreden.

268 Molossen: het land der Molossi, een volkstam in Epirus.

270 briet, nl. boven het vuur; zoodt (zieden), nl. in kokend water. H. keurt 't in zijn tijd meest gebruikte braedde af.

271 zoo.... opgedischt, bondige uitdrukkingsvorm: ‘en niet zodra waren deze opgedist’.

272 boven, nl. door een bliksemstraal, ‘van boven uit’.

+ [Randschrift:] Likaon in eenen wolf.

273 zijn, nl. van 't huis; Ovid.: ‘ik deed 't huis neerstorten op de heer en de (hem) waardige Penaten, (huisgoden)’; verbaest: ontsteld.

274 loopt huilen, nl. als een wolf; ten onrechte sluit V. dit in bij het ‘vergeefs en vruchteloos’; het overgaan van de menselike stem in dieregeluid ook elders, bv. Bk. I, vs. 778 vv., Bk. II, vs. 649 v.

276 Dies, voor het Lat. ab ipso, wat echter betekent: ‘van uit zijn binnenste’.

278-81 bont: dierevel; verkeert, deelwoord; H. over de spelling d, dt, t.; tuigen, werkw. Echter het is niet zijn huid, noch zijn armen, die getuigen van zijn ‘eerste wezen en gedaante’, maar, volgens Ovid., zijn grijsheid, de felheid van zijn gelaat, de fonkeling van zijn ogen en zijn wildheid (vgl. vs. 281 v.); de zelve: dezelfde.

285 boosheit; bij Ovid.: Erinys (vs. 886 met razerny vertaald), een wrekende, maar ook kwaad, b.v. waanzin, verwekkende godin; veerste: verste; (de eerste e is bijgeschreven; bedoeld wordt de lange open è-klank).

286-87 zich met vloeken verzwoeren: onder eedsverplichting samenzwoeren.

287 voort te slaen: verder te gaan.

289 de zommigen, gelijk in het Mnl., en nog in Brabant; H.; bestemmen: instemmen met.

290 godts: van de god, van Jupijn; niet te temmen, bij gramschap.

291 noch: nochtans; hun: hun allen (Lat. omnibus).

293 wil: zal; schaeren, nl. der mensen.

[p. 415]

295

En of hy toelegge al het aerdtryk omgewroet²⁹⁵

 

Te laeten aen 't gedierte, ontembaer en verwoet.

 

Jupyn verbiet hier voor te sidderen en schrikken:²⁹⁷

 

Hy zou hier in voorzien, het al ten beste schikken,

 

En zeght hun, op een wondre en ongemeene wys,²⁹⁹

300

Een andere afkomst toe, van betre stof en prys.³⁰⁰

 

En nu zou hy den kloot der aerde, vuil van smetten,³⁰¹

 

Met zynen blixemstrael in lichte vlamme zetten,

 

Maer schroomde dat de vlam in 't hemelsch dak moght slaen,³⁰³

 

En 't heilige gewelf in gloênden brant vergaen.

305

Ook schoot hem in den zin, hoe 't nootlot was voorhanden,³⁰⁵

 

Dat hemel, aerde, en zee most lichter laege branden,

 

En 't werreltlyk gevaerte aenvliegen: hierom leght^306-307

 

Hy 't weêrlicht en geweer, ten dienst van 't hoogh gerecht,³⁰⁸

 

Gesmeet in 't reuzenhol, voorzichtigh aen een zye.³⁰⁹

310

Men nam behaegen, om der menschen razernye³¹⁰

 

Kort in te toomen, aen verscheidenheit van straf,³¹¹

 

En 't gansche menschdom diep te delven in een graf

 

Door maght van water, en tot zuivring van hun smetten,

 

De watersluizen van den hemel op te zetten.³¹⁴

315

Hy sluit den Noortwint in de Wintgodts hol en slot,³¹⁵

 

En winden, die de drift der wolken licht en vlot³¹⁶

 

Verdryven aen de lucht, en komt den Zuitwint wekken,³¹⁷

 

Die met een' zwarten nacht het aenzicht weet te dekken.³¹⁸

 

En heensnort op zyn natte en vochte regenveêr.³¹⁹

320

De baert hangt zwaer van vocht: de watren vloeien neêr

 

Langs zyne gryze lok. op 't voorhooft zitten dampen³²¹

295 toeleggen: van plan zijn; vgl. bij vs. 265; omgewroet; dat zal nl. het gevolg zijn.

297 verbiet, letterl. naar het Latijn: vetat.

299 op een.... wys, bij afkomst.

300 afkomst: nakroost.

301 zou hij: was hij op het punt.

303 dak: woning (vgl. bv. Dl II 745: 2200; maar met bijgedachte aan ‘dak’; vgl. gewelf in vs. 304).

305 't nootlot, waaraan ook de goden onderworpen waren.

306-307 de wereldbrand; Heraklitus en na hem de Stoïci namen aan, dat de wereld uit vuur ontstaan was, en wederom in vuur zou opgaan, om daaruit opnieuw te voorschijn te komen; lichter laege: 1. laaie (mogelik berustend op een versmelting van dit laatste en lichter looge, waarin looge eveneens = ‘vlam’); 't werreltlyk gevaerte, samenvatting van het in het voorgaande vers gespecificeerde; bij Ovid. laborare, ‘in last zijn’.

308 weêrlicht en geweer: bliksemwapen; 't hoogh gerecht: de goddelike rechtsoefening.

309 in 't reuzenhol: door de Cyclopen, eenogige reuzen; aen een zye: terzij; (zo ook: aen, van een kant).

310 men; naar Ovid.'s bedoeling: Jupiter; vgl. vs. 315.

311 kort; vgl. David Herstelt, vs. 941: Veel nutter waer hy kort en ingetoomt gehouden; verscheidenheit van straf: een geheel andere straf.

314 op: open.

315 de Wintgodts: als één woord verbogen; Hoogstr. en H. drukten des (vgl. Bk. VI, vs. 159) Aeolus. De Noordenwind brengt nl. helder, droog weer; hol en slot: besloten hol.

316 licht en vlot, bepal. bij wolken, of bij drift.

317 Zuitwint, die regen brengt.

318 wegens de donkere wolken, die hij voor zich uit drijft.

319 vochte: vochtig; vocht is de oudere vorm, maar mogelik was het voor V. een ingekorte vorm van het type woed ('t woed ongediert, Dl. II, 582: 1009); veêr: vleugel. De winden met vleugels gedacht, wegens hun snelheid.

321 lok: lokken; vgl. de bocken, ruigh van lock (Herderszangen, II, vs. 35).

[p. 416]

 

En nevels. borst en wiek zien, tot een merk van rampen,³²²

 

Bedropen. toen hy nu uit last, daer elk voor bukt,³²³

 

Der wolken spongie met zyn hant hadde uitgedrukt,³²⁴

325

Ging 't bruisschen aen. de lucht, aen 't ruisschen allerwegen,

 

Berst uit van boven met afgryselyken regen:⁺³²⁶

 

En Iris, lang gewoon mevrou ten dienst te staen,³²⁷

 

Trekt flux op Junoos last verscheide verwen aen,

 

Bestelt de wolken vocht en voetsel, zonder vlaegen.³²⁹

330

Het weeligh veltgewas wort plotsling neêrgeslagen,

 

En d'akkerman beklaeght, berooft van hoope en troost,

 

Den arbeit van al 't jaer, 't verlies van zynen oogst.

 

Jupyn, noch niet vernoeght met afgestorten regen,

 

Quam toornigh noch Neptuin, den broêr, tot wraek beweegen,³³⁴

335

En nam zyn water en den Oceaen te baet.³³⁵

 

Dees roept de stroomen, die, ten dienst van zynen staet,³³⁶

 

Gereet staen. elk verschynt. hy spreekt daer zy genaeken:

 

Ik hoeve u niet in 't lang te maenen op te waeken.

 

Vaert voort met volle kracht. zet open sluis by sluis.³³⁹

340

Smyt alle paelen om, en geeft met een gedruisch³⁴⁰

 

Den vlieten vryen toom. het was gezeght, zy keeren,

 

Ontsluiten bron by bron. toen renden alle meeren³⁴²

 

En rolden toomeloos en toornigh zeewaert aen.

 

Neptuin treft met zyn vork, een' drytant, fel in 't slaen,

345

Den aertboôm dat het dreunt, en van dien slagh door 't open³⁴⁵

 

De watergangen, eerst gestopt, te lande inloopen.

 

De stroomen, aengeterght tot gramschap, winnen velt,³⁴⁷

 

Verrukken veltgewas, en struiken met gewelt,³⁴⁸

 

De menschen, stallen, vee, en hutten, huizen, kerken,³⁴⁹

350

En kooren: en schoon hier en gins van zoo veel werken

 

Een huis bleef overent, dat zulk een' springvloet schut,³⁵¹

322 merk: kenteken.

323 uit last... bukt, nl. op Jupiter's bevel.

324 spongie (Pontan. veluti spongia): spons; zoals V. eerst ook schreef: de spons der wolken; H.; hem kon het woord in poëzie ‘gansch niet behaagen’; vgl. Bi.

+ [Randschrift:] De werreltvloet.

326 afgryselyken; s = s, hoewel V. anders ss schrijft.

327 v.v. Iris, bodin in 't biezonder van Juno (mevrou); tevens de (godin van de) regenboog, die naar men meende vochtige dampen optrok en zo regen teweegbracht.

329 bestelt: verschaft; vocht en voetsel, hendiadys; zonder vlaegen, in tegenstelling met de vlagen van de wind; (niet bij Ovidius).

334 toornigh: in zijn toorn.

335 zyn, nl. van Neptunus, de god der zee; zyn water en den Oceaen, hendiadys.

336 de stroomen, als stroomgoden gedacht; staet: bewind, rijk.

339 vaert voort: gaat te werk.

340 paelen: belemmeringen.

342 ontsluiten; bij Ovid. ora relaxant, d.i. bevrijden hun bek van het gebit (als van paarden, die dan defraenato cursu, met onbeteugelde loop, zeewaarts snellen); meeren: wateren.

345 van (dien slagh): door de uitwerking van; 't open: de gemaakte opening.

347 winnen velt: storten zich over de velden (campos).

348 verrukken: meesleuren.

349 v. kerken, en kooren (meerv. van koor); Ovid. spreekt van penetralia cum suis sacris, d.i. huiskapellen met hun beelden (der huisgoden); sacra als heilige plaatsen, als het koor in een kerk opgevat.

351 springvloet, eigl. hoge zeevloed, bij nieuwe of bij volle maan; Kiliaan: ‘aestus maritimus maior, aestus maris plena luna concitati’; schut: weerstand biedt aan.

[p. 417]

 

Het stont noch evenwel in 't water, als onnut.³⁵²

 

De torens haelden 't hooft nu onder diepe golven.

 

De zee en 't lant was een. men zagh het al gedolven

355

In eene bare zee, een vlakte zonder strant.³⁵⁵

 

Dees zat op 's heuvels kruin, als op een driftigh zant:³⁵⁶

 

Een ander, in een' boot aen 't roeien gaeu en wakker,

 

[Daer flus de lantman noch den ploegh dreef door den akker]

 

Zocht, krank van hoop, 't gevaer t'ontvaeren bang en droef.³⁵⁹

360

Dees overzeilde 't graen, of een verdronke hoef:³⁶⁰

 

Een ander vangt den visch in 's olmbooms top en takken.³⁶¹

 

Het anker laet men in de groene beemden zakken.

 

De schepen dekken nu den wynbergh, 't zeekalf rust,³⁶³

 

Daer flus de tangre geit ging grazen naer heur lust.³⁶⁴

365

De zeemaeght hoort verbaest hoe holle baren bruizen,³⁶⁵

 

En vaeren over steên, en woudt, en bosch, en huizen.

 

De dolfyn zwemt in 't bosch, en dryft voor wint, voor stroom³⁶⁷

 

Door hooge takken heene, en schud den eikenboom.³⁶⁸

 

De wollef zwemt by schaep, en leeu en tygerdieren.

370

Het baet geen everzwyn de gloênde blixemvieren³⁷⁰

 

Te voeren in gezicht en tant. het baet geen hart³⁷¹

 

Dat zyn gezwinde poot den snellen winthont tart.

 

De wufte vogel, moede om rust rondom gevlogen,³⁷³

 

Plompt afgemat in zee, wiens toomeloos vermogen

375

De heuvels overstulpte, en blink en hoogen duin,³⁷⁵

 

En heure baren sloegh aen 's berghs verheve kruin.

 

Het grootste deel des volx dreef heene met de baren,

 

En die na 's waters noot noch nagebleven waren

 

Vergingen, afgevast en hongrigh, by gebrek³⁷⁹

380

Van voetzel. 't vruchtbre lant, zoo lang 't in zyn bestek³⁸⁰

352 Ovid.: ‘toch wordt zijn top bedekt door nog hoger water’.

355 bare zee: ‘de volle zee, waarin geen strand is te bespeuren’ (Wdb.).

356 driftigh: drijvend, onvast.

359 krank van hoop: met zwakke hoop; over de klankspeling 't gevaer t' ontvaeren. H.

360 hoef: hoeve.

361 top en takken (hendiadys) hoogste takken.

363 zeekalf: jonge zeerob; Plinius: vituli marini (Schrevelius).

364 tangre: slank (tenger); vgl. Bk. IX, vs. 676; Bk. XI, vs. 231. V. schreef eerst: magre.

365 de zeemaeght, voor: de Nereïden, dochters van de zeegod Nereus; bruizen, en vaeren: bruisend golven; over de klankschildering H.

367 dolfyn, met klemtoon op de eerste silbe, zoals vaker.

368 Latijn: ‘zwemmen tegen de hoge takken aan’.

370 blixemvieren bedoelt Ovid. van de verpletterende kracht; de verbiezondering: in gezich ten tant uit Farnabius.

371 hart: hert.

373 wuft: beweeglik, snel.

375 blink: wit, onbegroeid duin.

379 afgevast; vgl. Gysbr. vs. 531.

380 v.v. Het Latijn luidt: Separat Aonios Actaeis Phocis ab arvis, Terra ferax, dum terra fuit enz., d.i.: ‘Phocis, een vruchtbare landstreek, (zolang het nog land was), scheidt de Aoniërs (= de Boeotiërs, vgl. Bk. III, vs. 443), van de Actése, d.i. Attiese velden’. Vondel vertaalde, alsof Phocis een bnw. was, nevenschikkend met Actaeis te verbinden, terwijl dan terra ferax onderwerp werd ('t vruchtbre lant). De liggings-aanduiding bij Ovid. is foutief. Phocis ligt niet tussen Boeotië en Attika, maar tussen Boeotië en het Oeta-gebergte in het Z. van Thessalië; waarom anderen dan ook Oetaeis lezen i.p.v. Actaeis. Zoals V. het wschl. bedoelt, zou Ovid. het oog hebben op een gebied tussen Boeotië enerzijds, Phocis en Attika anderzijds, wat ook foutief zou zijn, daar Boeotië tussen Phocis en Attica inligt en bovendien onmogelik, omdat hij in dat tussenland de Parnassus (vs. 384) plaatst: deze nu ligt in Phocis; bestek: begrenzing, gebied; hiel: hield; watertuin; tuin hier zonder 't begrip ‘omheining’; vgl. Bk. IV, vs. 727-8 en H.

[p. 418]

 

Noch lant gebleven was, hiel Attika gescheiden

 

Van 't vette Aoniën, en Focis vruchtbre weiden;

 

En was nu bare zee, en slechts een watertuin.

 

De hooge bergh Parnas verberght zyn dubble kruin

385

In 't starrelicht gewelf, en styght door alle wolken,

 

Daer nu Deukalion [want in de diepste kolken³⁸⁶

 

Verzonk al 't hoogh geberght] met zyne bedgenoot,

 

Gevoert door alle vloên, bleef waggelen in 't boot.³⁸⁸

 

Hier bidt hy om gena de vlietmaeght van Corciren,³⁸⁹

390

En berghgodinnen, en ook Temis, waert te vieren,³⁹⁰

 

Om haere wonderspraek, en lotvoorziende stem.³⁹¹

 

Men vont noit vroomer noch oprechter man dan hem,³⁹²

 

Noch kerkelyker vrou. Jupyn, ziende uit den hoogen³⁹³

 

De werrelt met een zee van water overtogen,³⁹⁴

395

En van d'ontelbaerheit der levenden gespaert

 

Een' man, en eene vrou, godtvruchtigh uit den aert,³⁹⁶

 

Verdreef door Boreas de wolken, en den regen,³⁹⁷

 

En toont de lucht het lant, en d'aerde 't opgestegen³⁹⁸

 

Gehemelte. nu leght de zee haer gramschap af.

400

Neptuin bedaert, en streelt de baren zonder staf.⁴⁰⁰

 

Hy leght, gehoorzaem op godts last den drytant neder,⁴⁰¹

386 Daer: waer; Deukalion, zoon van Prometheus.

388 waggelen: dobberen; 't boot, nl. waarin zij zich bevonden; vgl. hierboven: Tekstkritiek; over het genus, dat bij V. verschillend voorkomt, zie Wdb. III, 497.

389 Corciren; foutief: Ovid. noemt niet Corcyra, d.i. Kerkyra of Korfoe in de Joniese zee (vgl. Kerkuraia Mastix in het opschrift van Huygens' Kostelick Mal), maar: Corycidas nymphas, aldus hetend naar de Coryciese grot, die ligt op een hoogte van de Parnas, achter de pasgenoemde toppen; de vert. vlietmaeght hangt wel met die misvatting samen.

390 berghgodinnen, voor: numina montis, d.i. in 't algemeen: ‘berggodheden’; V. dacht wel aan de zanggodinnen, de Muzen, aan wie de Parnassus geheiligd was; vgl. H.; Temis, Themis, godin van recht en orde; hier als orakelgodin: zij was dochter van Uranus en Gaea (Hemel en Aarde), en was na haar moeder de godin van het Delphies orakel; Delphi aan de voet van de Parnassus; Deukalion roept naar heidens gebruik de godheden aan van de plek waar hij aankomt (H); volgens Aeschylus was Themis bovendien de moeder van Prometheus, Deucalion's vader.

391 bij ‘waert te vieren’; wonderspraek: orakelen.

392 vroomer: beter, voortreffeliker; oprechter: rechtschapener.

393 kerkelyker vrou: vromer vrouw (nl. dan Pyrrha, Deucalion's vrouw); het woord kerk bezigt V. ook voor ‘tempel’. V. schreef eerst: stichtelyker; kerkelyk mishaagde H.

394 een zee van water; H keurt deze wending af, om gelijke reden als in vs. 157 Neptunus groene weiden: ‘Men gebruikt de spreekwijs, een zee van water, noit van de eigelijke zee; ten minste niet wel’. Versta echter zee van water als: ‘onafzienbare watervloed’.

396 Een', eene, met klemtoon.

397 Boreas: de Noordenwind; vgl. bij vs. 315.

398 de lucht: aan de lucht; opgestegen gehemelte: de hoge hemelen; gehemelte, kollektief, als b.v. gebergte.

400 bedaert: kalmeert (met de baren als voorwerp).

401 De tegenspraak tussen dit en het voorgaande vers, waarop H wijst, (‘in den voorgaanden regel is Neptuin reeds zonder staf’) vervalt, als men na Hy leght bijdenkt: namelik.

[p. 419]

 

En daghvaert Triton flux den zeetrompetter weder,⁴⁰²

 

Den blaeuwen Triton, dat hy koome op staenden voet.⁴⁰³

 

Dees', staende boven op den grondeloozen vloet,

405

Met zynen mantel van vischpurper ryk behangen,⁴⁰⁵

 

Wort van Neptuin geboôn met opgeblaze wangen

 

Den diepen watervloên den aftoght overluit

 

Zoo toe te kraeien dat het op 't gestarnte stuit.⁴⁰⁸

 

Hy grypt de kingkklaeroen, beneden eng in 't draeien,⁴⁰⁹

410

Maer boven wyder, en vol kringklende ommezwaeien,

 

En op het woeste vlak, elk even dicht alom,⁴¹¹

 

Bereit zich zyn trompet te steeken, die rondom

 

De stranden wort gehoort van 't ooste tot in 't weste.

 

Als Triton zyn klaeroen op 't hoogh gebot ten leste⁴¹⁴

415

Aen mont en lippen zet, waer van een waterval

 

Langs kin en baert druipt, klinkt de kinkgalm over al

 

De zee en 't aertryk heene, en allerhande plekken,⁴¹⁷

 

Waerop gehoorzaem al de wateren vertrekken.⁴¹⁸

 

De zee kryght weder strant. de kil ontfangt den stroom.⁴¹⁹

420

De stroomen zinken. het geberght toont bosch en boom.⁴²⁰

 

Het lant verryst, en door het ebben van de baren

 

Wint d'aerde velt. het duurt noch lang eer bergh en blaren⁴²²

 

Zich openbaerden, en het zeeslym in het wout.

 

De gansche werrelt rees uit zeeschuim pekelzout.⁴²⁴

425

Zoo dra Deukalion den aertboôm zagh ontslagen,

402 zeetrompetter, bijstell. bij: Triton: een zeegod, volgens Hesiodus zoon van Poseidon (Neptunus) en Amphitrite; hij woont op de zeebodem in een gouden paleis, voert een schelp als blaasinstrument, rijdend op een zeepaard of ander zeedier bedaart hij de golven.

403 blaeuw (Lat. caeruleus), wegens de blauwgroene zeekleur; bij V. vaak met (zee)groen verbonden; vgl. Dl. II, 703: 1336; Bk. II, vs. 9-10.

405 mantel van vischpurper; purper afkomstig van de purpervis, -slak, Ovid. humeros innato murice tectum: ‘op de schouders bedekt met eraangegroeide purper- (of mossel) schelpen’; Vondel verstond murex als purper = 'n purpere mantel.

408 ‘dat het opklinkt tot de sterren’; stuiten: er tegen aan stoten zo dat het verhinderd wordt hoger te gaan, in zijn vaart gestuit worden.

409 Vgl. tekstkritiek; de opmerking van V. Lenn. over kinklaeroen wordt overbodig door de lezing van het hs. die door Lelyveld niet is opgemerkt; zonderling genoeg verbeterde Unger ten halve (kingklaeroen) en behield daarnaast de aant. van V. Lennep; in 't draeien: gedraaid.

411 elk even dicht alom: in het midden van het zeevlak; ‘terwijl de zee aan alle zijden even ver strekte, de stranden zich op gelijke afstand bevonden’. Ovid.: ‘buccina, quae in medio concepit ubi aera ponto, litora voce replet’, d.i.: ‘de klaroen, die zodra hij zelfs midden in zee gestoken wordt (eigl. lucht heeft gevangen) de stranden met zijn stem vervult’. Vondel laat reeds hier Triton zelf zich gereedmaken tot blazen; wschl. nam hij als onderwerp van concepit niet bucina maar Triton.

414 ‘Ook nú’, zegt hier Ovid.

417 Ovid.: de wateren der aarde en der zee.

418 niet die van de zee nochtans; Ovid.: ‘hij bedwong ze alle, door wie hij gehoord werd’.

419 kil: bedding; ontfangt: vangt op, neemt op; vgl. Dl. III, 253: 1539.

420 stroomen: wateren.

422 wint... velt: neemt toe; bergh en blaren; hier wreekt zich, dat V. in vs. 420 Ovid.'s woorden collesque exire videntur (‘de heuvels ziet men te voorschijn komen’ had uitgebreid met bosch en boom. Hier ter plaatse zegt Ovid.: ‘na langen tijd vertoonen de wouden weêr hun door 't water niet meer bedekte toppen (nudata cacumina) en houden het op de bladeren achtergebleven slijk vast’ W; cacumina heeft V. van ‘bergtoppen’ verstaan; vgl. nog H.; zeeslym: het achtergebleven slijk.

424 pekelzout, bnw.; vgl. pekelschuym (Dl. II 708: 1437 e.e.), pekelvar (III 244: 1292: ‘zeestier’), pekel (III 230: 865: ‘zee’); Ovid. redditus orbis erat: ‘de wereld was in zijn oude gedaante hersteld’.

[p. 420]

 

En hoe de landen woest en dootsch en ledigh lagen,

 

Sprak hy weemoedigh, met de traenen in 't gezicht,

 

Zyn lieve Pirre toe, aen haere trou verplicht:⁴²⁸

 

Och zuster, bedtgenoote, en eenige overbleven,⁴²⁹

430

Van eenen stamme, en bloet, en maeghschap, my gegeven⁴³⁰

 

Tot eene waerde nicht, nu paert ons het gevaer.⁴³¹

 

Wat lant alom verging, wy twee zyn eene schaer.⁴³²

 

De zee verslont het al. ons leven en betrouwen⁴³³

 

Hangt noch onzeker, en het zwerk, om hoogh t'aenschouwen,

435

Beangstight noch myn hart. hoe bang waer u gemoet,

 

Indienge zonder my geberght waert uit dien vloet,⁴³⁶

 

Den muil des doots ontrukt? hoe zoudtge, nu ontslagen,

 

Alleen en eenzaem zulk een' bystren schrik verdraegen?

 

Wie zoude u troosten in dien jammerlyken druk?

440

Want o myn echtgenoote, indien by ongeluk⁴⁴⁰

 

De werreltvloet u door zyn' balgh quaeme in te slorpen,⁴⁴¹

 

Ik had my zelven los in bare zee geworpen.⁴⁴²

 

Och of ik geestigh als heer vader menschen kon⁴⁴³

 

Bootseeren, en de klay bezielen, als de zon,⁴⁴⁴

445

Met mynen adem. nu bestaet by wil der goden

 

Al 't menschdom in ons bey, die na ontelbre nooden⁴⁴⁶

 

Noch overschoten, als een' afdruk van dit zaet.⁴⁴⁷

 

Zoo sprak hy, en elk schreide, en vont geraeden raet

 

En hulp te zoeken by de godsspraek der godinne.⁴⁴⁹

450

Zy toeven niet, maer gaen, gepaert door trouwe minne,

428 haere trou: trouw, liefde jegens haar.

429 zuster; Lat. soror dat h.t.p. wel als ‘nicht’ verklaard wordt: Pyrrha was de dochter van Epimetheus, broeder van Prometheus, de vader van Deucalion. Liever: als naam voor haar, die nu zijn alles is; of als het enige naast hem nog overgebleven mensenkind; vgl. vs. 431; óverbleven, zonder ge-, als dikwijls; niet te beoordelen als onscheidb. samengest. w.w.; het deelw. bleven was Mnl. het gewone, en ook aan V. nog bekend; zie b.v. Dl. II, 124: 436, Dl. III, 200: 5; er kan fries-amsterdamse invloed in 't spel zijn (als in welfde tacken Dl. II, 280: 933); vgl. o.m. Bk. X, vs. 950; en H.

430 Van eenen stamme, niet met overbleven te verbinden.

431 nu paert ons het gevaer; ondanks Van Lennep's verzekering: ‘de woorden zijn in 't oorspr. niet te vinden’, beantwoordt dit aan: nunc ipsa pericula jungunt; de samenhang is daar deze, dat zij eerst door verwantschap, daarna door huwelik, en nu ook zelfs door het gevaar verbonden zijn.

432 wy twee zyn eene schaer: wij beiden zijn 'n gehele bevolking; weinig gelukkig voor het Lat. nos duo turba sumus: wij beiden zijn de ganse bevolking, nl. van alle landen in West en Oost (occasus et ortus); verstond V. occasus niet als de ondergang v. d. zon, het Westen, maar als de ondergang (en dan ortus als het weer opdoemen) van het land?

433 het al; bij Ovid. caetera, ‘het overige’; leven en betrouwen: het vertrouwen op het leven.

436 geberght, zwak, met name in de bet. ‘redden’; vgl. Wdb. N.T. II 1874.

440 by ongeluk: rampzaligerwijze (niet in onze, verzwakte, betekenis).

441 balgh: gapende muil, keel (Wdb. II, 915; vgl. Bk. IV, vs. 979); quaeme: was komen.

442 los: zonder bedenken (Wdb. VIII, 2970).

443 geestigh: kunstvol; heer vader: Prometheus.

444 als de zon; niet bij Ovid.; er schijnt eerst in de zon gestaan te hebben.

446 al: geheel.

447 afdruk: specimen, exemplaar; (aanvankelik schreef V. spiegel); zaet: geslacht.

449 godinne: Themis.

[p. 421]

 

Cefizus zoeken, die noch drabbigh loopt door 't zant.⁴⁵¹

 

Zy sprengkelen hun hooft en kleeders met de hant,

 

En treên naer Temis kerk, noch morssigh, en bewassen⁴⁵³

 

Met mosch aen 't heiligh dak. het outer zonder assen

455

Lagh zonder offervier. zy stygen langs den trap^454-55

 

Der kerke, en vallen op hunne aengezichten knap⁴⁵⁶

 

Ter aerde, kussen droef de koude en harde steenen,

 

Beginnen deerlyk dus te bidden, en te weenen:⁴⁵⁸

 

Indien men nederigh de gramschap van de goôn

460

Kan stillen door gebeên: indien men hunnen troon⁴⁶⁰

 

Verzoenen kan, zoo melt, o Temis, nu bewogen,⁴⁶¹

 

Op welk een wyze wy het menschdom bouwen mogen,⁴⁶²

 

En, o genadighste, verhoor ons als ghy pleght,⁴⁶³

 

Nu al de werrelt in een zee verzopen leght.

465

De koorgodin beweeght, begintze dus te raeden:⁴⁶⁵

 

Gaet uit de kerke, dekt het hooft met uw gewaeden,

 

Onopgeschort, en worpt, niet angstigh nochte schuw,^466-67

 

De koude beenders van grootmoeder achter u.⁴⁶⁸

 

Zy staen een poos verbaest, en Pirre, na lang zwygen,

470

Spreekt eerst, en weigert voor 't altaergebodt te nygen,

 

En bidt al bevende dat zy 't vergeve, en steent,

 

Bevreest, door 't stroien van het moederlyk gebeent,⁴⁷²

 

Haer moeders geest in 't graf t'ontrusten, en te stooren.

 

z'Erkaeuwen onderling deze antwoort van godts kooren,⁴⁷⁴

475

Te dubbelzinnigh om begrypen. hierop tracht

451 Cefizus: rivier, ontspringend in het gebergte v.d. Parnassus, uitmondend in het Copais-meer in Boeotië. Hier is de Kastaliese bron bedoeld, die volgens sommigen de Cephisus voedde; die... zand, dus nog dicht bij de bron.

453 kerk: tempel; vgl. bij vs. 393.

454-55 mosch: de vorm met ch, ofschoon reeds Mnl., is sekundair. - Vondel schreef eerst: het outer, vuil van assen, Lagh zonder offervier. Hij veranderde vuil van in zonder, vermoedelik bedenkend, dat ook die as door het water moest zijn weggesleept, in ander opzicht was dit geen verbetering; vgl. ook H. Het Latijn spreekt alleen van ‘vuur’, daartegenover echter van altaren, tenzij arae hier voor één altaar staat; assen; het meerv., als nog in Brabant.

456 knap: vlug, aanstonds; vgl. Dl. III, 113: 57; bij Ovid. ‘zodra zij de trappen des tempels bereikten’.

458 deerlyk, deerniswekkend; te bidden, en te weenen: al wenend te bidden.

460 hunnen troon: de zetel der goden, voor de goden zelf.

461 bewogen, nl. door onze gebeden; vgl. vs. 463 beweeght.

462 bouwen: herstellen.

463 pleght: placht (vgl. Van Helten, Vondels Taal I, bl. 32; Stoett, Moortje, bl. 120, waar gewezen wordt op de veelheid der vormen, en op de verwarring van praes.- en praet.-vormen, die trouwens in de hand wordt gewerkt door de betekenis).

465 koorgodin: tempelgodin; beweeght: getroffen, geroerd; ze, voorw. (‘hen’).

466-67 Het bedekken van het hoofd heeft de bedoeling te verhinderen, dat de wonderwerking door een menselike blik zou worden gestoord; het losgorden der kleding beduidt overgave aan de godheid; nochte; de oude vorm, waarnaast bij V. ook nocht, noch', noch; vgl. Palam. vs. 1727-28.

468 grootmoeder; Lat. magnae parentis: ‘van uw grote moeder’; vgl. vs. 473: Haer moeders geest. V. schreef eerst: uw grootmoêr; grootmoeder werd destijds in ruimere zin gebezigd voor een vrouw uit iemands voorgeslacht, verder verwijderd dan de moeder; over Themis heen was zo, in mythologiese zin, Gaea (de Aarde) hun ‘grootmoeder’; vgl. bij vs. 386, 390, 429; Huygens, Een Boer vs. 4: ‘Een soon, die om den kost sijn' Groote-Moeder vilt’.

472 moederlyk: der moeder.

474 erkaeuwen: herhalen; antwoort, vroeger ook antwoorde; het vrouw. genus is het oudere; zie H. Bi. en vooral Wdb. N.T.; godts kooren; de tempel der godheid = de godheid.

[p. 422]

 

Prometeus zoon zyn nicht te paeien zoet en zacht.⁴⁷⁶

 

Of ons spitsvondigheit bedrieght ons al t'elendigh:⁴⁷⁷

 

Of Temis raet ons recht, en billyk, en niet schendigh.

 

De godtspraek leeraert niet dat ongodtvruchtigh luit.⁴⁷⁹

480

Wy kennen d'aerde voor ons grootmoêr. steenen, uit⁴⁸⁰

 

Haer' boezem voortgehaelt, zyn beenders van onze ouders.⁴⁸¹

 

Wy moetenze over 't hooft en over onze schouders

 

Heenworpen. Pirre staet verbaest, en suft hierom,⁴⁸³

 

En beide twyflenze aen den raet van 't heilighdom.

485

Doch wat kan schaên een proef te neemen van dees rede?⁴⁸⁵

 

Zy gaen en dekken 't hooft met ongegorden kleede,⁴⁸⁶

 

En worpen naer dien raet de steenen over 't hooft.⁺

 

De harde steenen heengeworpen [wie gelooft

 

Dit wonder, zoo het ons d'aelouden niet getuigen?]⁴⁸⁹

490

Beginnen, week en zacht, hun hardigheit te buigen,

 

Gevormt op eene leest, die van geen menschen scheelt,

 

En naeu wort onderkent: gelyk een marmerbeelt⁴⁹²

 

Des beeldehouwers, ruw en onvolwrocht gehouwen.

 

Het deel der steenen, uit verdronkene landouwen⁴⁹⁴

495

Geraept, en vocht en aertsch, verkeerde meer en meer

 

In groeizaem menschevleesch. wat hardt was, en niet teêr

 

Noch buighzaem, wert gebeente, en d'aêr verkeerde in ader,

 

En hiel den zelven naem. de maght van 's hemels vader⁴⁹⁸

 

Verkeert terstont den steen, gesmeeten van 's mans hant,

500

In mannen, en de steen, gesmakt van Pirre in 't zant,^499-500

 

In vrouwen. hierom zyn wy hardt in 't arrebeiden,⁵⁰¹

 

Getuigende uit wat stof de goden ons bereidden.

 

Toen broght het aertryk uit zich zelf verscheiden slagh

 

Van dieren door den strael der zonne voor den dagh,

476 paeien: tot rust brengen. Ovid. spreekt van Prometheus' zoon en Epimetheus' dochter, zinspelend op de betekenis dier namen: ‘voorbedenkende’ en ‘nabedenkende’.

477 ‘Indien mijn schranderheid mij niet al te (of: zeer) smadelik bedriegt, dan enz.’; vgl. vs. 741.

479 leeraert: draagt ons op; niet: niets.

480 kennen voor: erkennen als.

481 ouders; onjuist voor: ‘grote moeder’; vgl. bij vs. 468.

483 suft: is in 't onzekere.

485 rede: woorden.

486 zomin hier als in vs. 466-67 zegt eigenlik het Latijn, dat zij met hun klééd het hoofd (moeten) omhullen.

+ [Randschrift:] Steenen in menschen.

489 wonder: wonderlike zaak; aelouden; ael... oude nevenvorm van al; zo ook: aelmachtigh.

492 ‘en nauweliks daarvan te onderscheiden is’.

494 Het deel der steenen enz.; Ovid. bedoelt niet, dat een zeker getal stenen tot vlees worden, en andere tot gebeente; maar dat van alle stenen het enigszins vochtige en uit aarde bestaand gedeelte vlees werd, het harde tot beenderen, terwijl de aderen onder dezelfde naam bleven. (Van ‘verdronkene landouwen’ spreekt hij niet). Vondels vertaling is, in haar eerste deel, kwalik ermee overeen te brengen.

498 van 's hemels vader; bij Ovid. superorum: van de hemelgoden.

499-500 den steen, de steen; wegens het verschillend geslacht der daaruit ontstane mensen; vgl. H; door Van Lenn. wordt h.t.p. ten onrechte de schijn gewekt, dat Huydecoper het hs. zou gekend hebben.

501 hardt in 't arrebeiden; Ovid.: ‘een hard geslacht en ervaren in moeiten’ (laborum).

[p. 423]

505

Als d'oude vochtigheit verhit wiert en ontsteeken.⁵⁰⁵

 

Het vochtige moerasch en slym in alle streeken

 

Begon te zwillen, en het vruchtbre en weeligh zaet,

 

In d'aerde, 's moeders schoot, gevoet, gestooft, bestaet⁵⁰⁸

 

Te groeien, en allengs een' zekren vorm te winnen.⁵⁰⁹

510

De zon verhardt zoo slym, wanneer de Nylstroom, binnen

 

Zyne oevers daelende, 't verdronken lant verliet.

 

De lantman, ploegende den nieuwen akker, ziet^510-12

 

Dan in 't geploeghde lant verscheiden slagh van dieren,⁵¹³

 

De zommigen, die, eerst beginnende te tieren,

515

En noch in 't groeien onvolmaekt zyn aengeteelt,

 

Verminkt, en onvolwrocht, dat zelf het lyf verscheelt,

 

In 't een en 't ander lit, en leefde als klay het baerde:

 

Het ander deel is ruw, en vormeloos, en aerde:^514-18

 

Want wanneer hitte en vocht zich mengen by geval⁵¹⁹

520

Ontfangenze, en uit dit vermengen spruit het al.⁵²⁰

 

Dewyl het vier en vocht doorgaens in stryt krakkelen,⁵²¹

 

Is deze tweedraght uit den aert bequaem tot teelen.⁵²²

 

Na 's werrelts vloet verrot het slym, wint spruit by spruit,⁵²³

 

En broeit door hitte allengs wanschapenheden uit,

525

Zoo nieuwe als oude door 't albaerende vermogen:

 

En schoon het d'aerde noo wou lyden en gedoogen,

 

Noch broghtze Piton voort den berghdraek, eenen schrik⁺⁵²⁷

 

Voor 't nieuwe menschdom. dees bedekte lang en dik⁵²⁸

 

Een groot gedeelte van den bergh met grove leden,

505 d'oude vochtigheit: het achtergebleven vocht (vetus humor).

508 bestaet: begint.

509 een' zekren vorm: enigerlei vorm.

510-12 Naar Diodorus bericht, meenden de Egyptenaren, dat uit het Nijlslib dieren ontstonden; verhardt, bij Ovid.: ‘verhit’; bij hem ligt ook het hoofdpunt der vergelijking in hetgeen V. in vs. 512 v.v. beschrijft.

513 verscheiden slagh; Lat. plurima: een groot getal.

514-18 Vondels weergave van deze passus is onverstaanbaar; overigens is ook het Latijn omstreden. Ovid. onderscheidt dieren in het allereerste begin van vorming, en andere, nog onvolkomen en in hun delen onvolledig; en bovendien (Pontanus ziet hierin een derde verschijningsvorm) is dikwijls het ene deel reeds levend, het andere nog ruwe aarde; voor het ontstaan van leven is namelik een juiste verhouding van vocht en warmte nodig. De beide groepen der modo coepta, en der imperfecta leidt Ovid. in met quaedam... quaedam; doordat V. alleen het eerste vertaalt (de zommigen), vervalt bij hem de indeling in groepen; de zin bij hem kan enkel zijn, dat er onder het verscheiden slagh van dieren sommige zijn, die beantwoorden aan de dan volgende beschrijving. Wat Ovid. zegt omtrent wezens, die deels levend, deels nog aarde zijn, beschouwt V. als uitwerking van het voorafgaande (blijkens dat, vs. 516); vs. 517 is evenmin duidelik; de bedoeling moet zijn, dat het ene lid lééfde (als klay het baerde: ‘zoals het uit de klei ten leven kwam’, is een weinigzeggende toevoeging), waartegenover de rest enz.; dus niet: Het ander deel verbinden met De zommigen van vs. 514; de zommigen; vgl. vs. 289; Bk. IV. vs. 601-2.

519 zich mengen, voor temperiem sumpsere, d.i. de juiste menging hebben.

520 ontfangenze: worden zij bevrucht.

521 dewyl; Lat. cum, terwijl, ofschoon; V. verstond cum redengevend (vgl. vs. 104), en deze vorm van hun krakeel als de konditie voor het teelen; doorgaens: steeds.

522 Ov.'s, naar Horatius gevolgde discors concordia (‘oneenige eendracht’ W.) is door V. niet weergegeven.

523 verrot het slym: het slib wordt een moerassige, drabbige massa.

+ [Randschrift:] Piton.

527 noch: nochtans; Piton, de draak die het heiligdom van Delphi bewaakte. V. schreef eerst Python, schrapte daarin de h, verving toen het geheel door Piton; vereenvoudiging der spelling van vreemde namen doet zich in het hs. op grote schaal voor).

528 lang en dik, bij dees.

[p. 424]

530

En borst, en rug, geschubt van boven tot beneden.

 

Godt Febus, noit voorheen gewent op zulk geweer,⁺⁵³¹

 

En die eerst geiten velde, en dassen schoot ter neêr,

 

Doorschiet dien wreeden draek met duizent scherpe spitsen,

 

En smoort hem in venyn en bloet, verschiet zyn flitsen,

535

En om dees brave daet te printen in elx zin,⁵³⁵

 

Voert bly het heiligh spel na 's draeks verdelgen in,⁺

 

Genoemt het Pitisch feest. wat jongeling den wagen-⁵³⁷

 

Of voet- of hantstryt won, dien plagh men op te draegen⁵³⁸

 

Den krans van eiken loof. men vont geen' lauwer staen,

540

En Febus kranste 't hooft met allerhande blaên.⁵⁴⁰

 

De spruit van Peneus, Dafne, een maeght in deze tyen,⁵⁴¹

 

Gaf Febus stof haer eerst voor anderen te vryen,

 

Niet by geval, maer door Kupido gram en dwers.⁵⁴³

 

Apollo, moedigh op den draekestryt, noch versch⁵⁴⁴

545

Gestreên, zagh hem den boogh opspannen met de handen,⁵⁴⁵

 

En sprak: o dertle knaep, wien dreight gy aen te randen

 

Met zulk een trots geweer? dit past Apollo best,⁵⁴⁷

 

Die vyant en gediert' kan treffen in hun nest,⁵⁴⁸

 

Die onlangs Piton, dus vergiftigh en hooghmoedigh,⁵⁴⁹

550

En dekkende al 't gewest, ter neder schoot zoo bloedigh.

 

Vernoegh u met, ik weet niet welk een torts, de min⁵⁵¹

 

Te tergen, zonder ons t'ontluistren, trots van zin.⁵⁵²

 

De zoon van Venus zeght: o Febus, pas te waeken,⁵⁵³

 

En vry met uwen boogh al wat u lust te raeken,

+ [Randschrift:] Apollo schiet Piton

531 v. noit... geweer; Ov.: ‘die nooit te voren zodanige wapens had gebezigd tenzij op damherten en vluchtende geiten’; in V.'s samenhang geweer: wapengebruik. V. heeft echter deze plaats herhaaldelik omgewerkt; de eerste lezing luidde: De godt Apollo, fix op schieten afgerecht, En die met zynen boogh de bloode geit bevecht, Ook dassen, schiet dit dier. De 2e: De g. A., f. op pyl en jaghtgeweer, En die eerst geiten velde, en dassen schoot ter neêr, Doorschiet dien wreeden draek. In beide lezingen komt Ovid.: deus arcitenens (boogvoerende god) tot zijn recht, maar niet de tégenstelling tussen vroeger en nu, om wille waarvan hij zijn laatste wijziging van vs. 531 aanbracht, zonder nochtans ook daarmee geheel te slagen; dassen, bij Ovid. damis: damherten; deze betekenis niet vermeld in Mnl. Wdb. noch in Wdb. Ned. T.; maar Van Hoogstraten, Ned.-Lat. Wdb. (1719) geeft o.m.: ‘Das, of Rheebok Dama’. Vossius, Etym. verwijst voor de inhoud v.h. begrip damae bij de ouden naar Salmasius; Vgl. nog TNTL., dl. 50, bl. 127 een Mnl. glosse: das = ‘dama’.

535 braeve: moedige.

+ [Randschrift:] Pitische speelen.

537 Ter plaatse waar Apollo de draak doodde, verrees later de Delphiese Apollo-tempel. Pytho komt ook voor als oude naam van Delphi.

538 op te draegen: aan te bieden.

540 met allerhande blaên: Ovid. de qualibet arbore, dat eerder betekent: ‘van de eerstbeste boom’, in dit geval een eik.

541 Peneus (2 lettergrepig, met eu = ui; eigl. drielettergrepig: Penéus), stroomgod v.d. gelijknamige rivier in Thessalië; in deze tyen: toen levende.

543 geval: het blinde toeval; Kupido gram en dwers: Kupido's grimmige gramschap.

544 moedigh: fier.

545 den boogh opspannen; H., Bi.

547 geweer: wapen.

548 vyant en gediert'; V. keert de volgorde dezer beide om, zeker wel wegens het vervolg van zijn vers, dat alleen op gediert' slaat; vgl. bij vs. 561.

549 dus: zodanig; hooghmoedigh, geeft tumidum (gezwollen) weer, naar Regius: ‘van hoogmoed gezwollen’; vergelijk nog Bi.

551 ik weet niet welk; ter uitdrukking van onverschillige verachting; Ovid. verbindt dit niet met torts (face), maar met min (nescio quos amores: weet ik wat voor minnebrand).

552 tergen: prikkelen; vgl. vs. 161; zonder: en niet; ons t'ontluistren: mij mijn roem te ontroven.

553 pas te waeken: vrij moogt ge zorgen opmerkzaam te zijn.

[p. 425]

555

Myn pyl wil u eerlang noch vaeren in het hart:⁵⁵⁵

 

En zoo veel als een godt 't gedierte in eere tart,

 

Zoo weinigh haelt uwe eer, by onzen roem geleeken.

 

Hy klapt de vleugels op elkandere onder 't spreeken,

 

En strykende op Parnas, rukt pylen, taey van schacht,

560

Uit zynen koker, twee van ongelyke kracht.

 

d'Een koelt en d'ander queekt het vier in minnetonder.⁺⁵⁶¹

 

De pyl, die minne wekt, is gout, en blinkt te wonder:⁵⁶²⁵⁶²

 

Die min verjaeght is stomp, en onder blaeu verloot,

 

Waerme de minnegodt de borst der vlietmaeght schoot,

565

Met d' andre veêr Apol in bloet, en mergh, en schinkelen.

 

d'Een mint, en d' andre vlught voor minne, en jaeght in winkelen⁵⁶⁶

 

En hol van bergh en bosch met lust de dieren na,

 

Ontweit, en strooptze, en volght Diane vroegh en spa,⁵⁶⁸

 

En ciert het blonde haer, met haersnoer opgebonden,⁵⁶⁹

570

Gevolght van vryeren, die naer heur huwlyk stonden.⁵⁷⁰

 

Zij slaetze altzamen af, en geeftze geen gehoor.

 

Zy rent ter zyden af de wildernissen door,

 

En wil met huwelyk noch bruiloft zich bemoeien.

 

De vader zeght: myn kint, wilt gy myn' wil bevroeien,⁵⁷⁴

575

Zoo helpme aen eenen zoon, een' schoonzoon. helpme aen zaet:⁵⁷⁵

 

Maer zy, die bruiloften, als lasterstukken, haet,⁵⁷⁶

 

Beschaemt en schaemroot wort op haere blanke wangen,

 

Blyft om haer vaders hals, hem smeekende, dus hangen:⁵⁷⁸

 

Myn liefste vader, och, indien het u behaeght,

580

Vergunme dat ik leve en sterve reine maeght.⁵⁸⁰

 

De vader Jupiter vergunde dit Diane.⁵⁸¹

 

Haer vader hoort en ziet, doch antwoort: ik vermaene⁵⁸²

 

En pryze u 't huwen aen. uw schoonheit brengt niet me

555 mijn en u met klemtoon.

+ [Randschrift:] Minnepylen.

561 De ene pijl verkoelt de liefde, de andere wekt haar op; minnetonder, voor ‘de geneigdheid van het gemoed dat in minnevuur kan worden ontstoken’ (Wdb.) Ovid.: ‘de ene verdrijft de liefde, de andere verwekt haar’. Tegen de opmerking van H., dat Vondels uitdrukking t.o.v. Dafne minder juist is, omdat in haar nog geen liefde is, voert Van L. aan, 1. dat hetzelfde enigszins tegen Ovid. geldt, maar 2. dat beiden het oog hadden op ‘de vatbaarheid of trek tot minnen’, die verdoofd, resp. opgewekt wordt. Men beoordele verder het vers als een zgn. zeugma, waarbij het vier in minnetonder in strikte zin alleen past bij het naaste werkw., terwijl het t.o.v. het eerste losser moet worden geïnterpreteerd, wijl men minnetonder beter als een begin-, dan als een eindtoestand kan verstaan. Vgl. nog vs. 548, vs. 577, vs. 615.

562 gout; Ov.: ‘verguld’; voor onder blaeu verloot Ov.: ‘ met lood onder (d.i. in) de schacht’.

562 te wonder: fel; (te = zeer); bij Ovid. heeft deze pijl een scherpe, blinkende punt.

566 d'andre.... minne: bij Ovid.: ‘vlucht zelfs de náám van minnende’; winkelen: hoeken; H.

568 ontweit: ontdoet van het ingewand (ontweiden, ontweien; vgl. Hd. Eingeweide); ontweit en stroopt, een husteron proteron: ontweit ze na ze gestr. te hebben. De aant. van H. is merkwaardig voor zijn waardeering van Jan Vos; Bi. Diane, Apollo's zuster, de maagdelike jachtgodin.

569 haersnoer, jonkvrouwelike haarband.

570 Bij Ovid. behoort dit bij hetgeen volgt.

574 bevroeien (bevroeden): in aanmerking nemen; dezelfde vorm, eveneens in rijm, Bk. XV, vs. 1017.

575 zaet: nakroost.

576 bruiloften, bij Ovid. bruiloftsfakkels. namel. voor haarzelf ontstoken.

578 dus: aldus; ‘vleiend omhelst zij hem, aldus namelik vleiend’.

580 reine maeght, zonder als, gelijk vaak.

581 de vader; vader nl. t.o.v. Diana.

582 De woorden: sed te decor iste, quod optas, esse vetat etc. zijn door Vondel verkeerdelik opgevat als door Dafne's vader gesproken i.p.v. door de dichter; in verband daarmee werd ille quidem obsequitur, d.i. ‘hij stemt weliswaar toe’ weergegeven met: Haer vader hoort en ziet. De juiste vertaling van hetgeen volgt is: ‘maar die bekoorlikheid van u (meisje) belet u te zijn wat ge wenst’.

[p. 426]

 

Te werven uwen wensch. uw schoonheit en uw be⁵⁸⁴

585

Zyn twistigh onderling. godt Febus mintze trouwelyk,⁵⁸⁵

 

En staet ernsthaftigh en ontsteeken naer heur houwelyk,⁵⁸⁶

 

Zoo dra hy Dafne ziet. hy hoopt 't geen hy begeert.

 

Zyn spelling faelt, dus lang in waerde en hoogh ge-eert.⁵⁸⁸

 

Gelyk de fakkels licht by wyl een haegh ontstaeken,

590

En stoppels op het velt in lichten brant geraeken,^589-90

 

Indien een reizer 't vier verwaerloost by geval,⁵⁹¹

 

Of haer te dicht genaekt in 't afgemaeide dal,⁵⁹²

 

Of reukloos 's morgens komt het korenvelt te raeken:⁵⁹³

 

Aldus begint Apol te branden en te blaeken,

595

En voet een ydle hoop en vruchteloozen brant.

 

Hy ziet de vlechten, los en vry van snoer en bant,

 

Om haeren blanken nek heenzwieren, en verstroien,⁵⁹⁷

 

En zeght: hoe schoon zou 't staen liet gy uw vlechten toien?

 

Hy ziet haere oogen, klaer als starren, in 't verschiet.

600

Hy ziet haar mondeken: maer zien verzaet hem niet.⁶⁰⁰

 

Hy looft haer vingers, en de handen, en haere armen,

 

En naekte schouders. wat de schaemte wou beschermen⁶⁰²

 

Voor d'oogen, beelt hy zich uit liefde schooner in.

 

Zy vlught veel sneller dan de wint vlieght, voor zyn min,

605

En luistert naer geen stem, noch vleiers zoete rede,

 

Die haer al smeekende te rugge eischt met dees bede:⁶⁰⁶

 

Och Peneus dochter, sta, och sta, dat bidde ik u.

 

Ik volge u niet, gelyk een vyant. zyt niet schuw.^607-8

 

Zoo schuwt het lam den wolf, het hart de leeuwetanden,

584 werven: verwerven; vgl. H.

585 mintze, nl. Daphne.

586 ernsthaftigh; haftigh berust op Duitse invloed; elders ernsthaftelyck, bv. Dl. II, 512: 85; heur: met haar.

588 spelling: voorspelling, orakel; zijn eigen orakel bedriegt hem ditmaal; zijn verwachting wordt niet vervuld.

589-90 licht: gemakkelik; ontstaeken: zouden kunnen in brand steken. De volgorde dezer beide verzen is omgekeerd; (niet in de 1e lez.); het in brand steken der stoppels is bij Ovid. geen zaak van achteloosheid, maar van opzet, ten dienste van de bemesting. Vondels voorstelling in vs. 592 v. hangt daarmee samen.

591 reizer: (de oude vorm; vgl. Bk. XI, vs. 587; elders bij V. ook reyziger, en reyzenaer) reiziger, voorbijganger.

592 haer: de stoppels en de haag (die om het korenveld staat); bij Ovid. geldt 't hier alleen de hagen.

593 reukloos: roekeloos, achteloos. De bedoeling is, dat iemand bij 't aanbreken van de dag de fakkel dicht bij het korenveld (beter: de haag) laat liggen.

597 verstroien: zich verspreiden; vgl. voor het intransit. gebruik Dl. II, 752: 2352: de vyanden verstroyen.

600 mondeken, Lat. oscula; het woord betekent ook: kus(sen), in welke opvatting het verkleinwoord ook in onze Zl. dialekten bekend was en is; vgl. mondekijn in de Roomscbe Lier aan D. Mostert, vs. 19; Vondels allereerste vertaling was: kuskens. Vgl. tekstkritiek.

602 wou: verkoos te.

606 smeeken: vleien; van de betekenis: ‘smeken’ niet altijd te onderscheiden; eischt: dringend noodt.

607-8 Rijm van u: schuw, e.d., bij V. gewoon.

[p. 427]

610

De duif den arent, die de bevende aen wil randen.^609-610

 

Elk schuwt zyn' vyant: ik volge u uit minne alleen.⁶¹¹

 

Val niet voorover. och myn liefste, och quets uw been

 

Toch niet aen dorens. laetze u by myn schuit niet steeken.

 

Gy loopt op harden gront door scherpe dorenstreeken.⁶¹⁴

615

Loop zachter. ay bedwing uw' snellen loop en vaert:

 

Zoo volge ik zachter. let wie gaerne met u paert.

 

Ik ben geen herder, noch geen berghknaep. ik beschudde^616-17

 

Niet ongehavent, noch niet haveloos dees kudde.⁶¹⁸

 

Och reukelooze maeght, gy weet, gy kentme niet,⁶¹⁹

620

Voor wienge zoo verbaest zoo haestigh heenevliet.⁶²⁰

 

Het eilant Delos is myn erfdeel, ook het klaere⁶²¹

 

Befaemde Tenedos, en 't Liciaensch Patare.

 

Myn vader is Jupyn. ik spelle tydigh al

 

Wat is, en wat genaekt, en noch gebeuren zal.⁶²⁴

625

Elk trekt zyn snaeren op myn zangmaet en gedichten.⁶²⁵

 

Ik treffe fix myn wit: doch een uit veele schichten⁶²⁶

 

Heeft fixer myne borst, te zorgeloos gewont.⁶²⁷

 

Ik ben het kloek vernuft, dat d'artsenyen vont,⁶²⁸

 

En al de werrelt leght my toe den prys van 't heelen.⁶²⁹

630

De kracht van 't heilzaem kruit gehoorzaemt myn beveelen.

 

Och wee my, geene artsny kan heelen myn verdriet.

609-610 hart: hert. Dat bevende, niet levende, de juiste lezing was, nam reeds H. aan, en werd door Lelyveld uit het hs. bevestigd.

611 klemtoon op ik en op minne.

614 plekken met scherpe dorens bezet (zgn. hypallage, omzetting, waardoor ons a.h.w. de scherpte van het ganse veld gesuggereerd wordt.) Vgl. Padberg, De Mooie Taal (1924), bl. 153.

616-17 wie: wie het is die; noch geen, dubbele negatie, als in vs. 618 noch niet; berghknaep: jongen van de bergen; beschudden: beschermen, bewaken; een ander woord dan beschutten, dat o.a. voorkomt Bk. VI, vs. 619, Bk. VIII, vs. 546; beschudden bezigt V. (niet anders dan?) in rijm. H's woorden: ‘Beschudde om het rijm, voor beschutte; gelijk onze Dichter anders schrijft’, zijn niet (gelijk Wdb. N.T. II 2003 te verstaan geeft) zo op te vatten, alsof het z.i. een willekeurige wijziging zou gelden; H. geeft zelf een aantal bewijsplaatsen voor beschudden uit ‘de Ouden’.

618 ongehavent: slordig van uitzien, haveloos; haveloos: bezitloos. Het eerste is van havenen, d.i. in orde brengen; op de betekenisontwikkeling van haveloos is ongehavend van invloed geweest. Ovid. heeft alleen: horridus, door V. met ongehavent weergegeven; dees, minder juist voor hic = hier. Ovid.: non hic armenta gregesque horridus observo: ‘ik bewaak hier geen runder-, of schapekudden als een haveloze (herder)’.

619 reukeloos, (vgl. vs. 593), onbezonnen; gy.... niet, met omkering; of: gij weet niet, - immers gij kent mij niet -; (nescis, temeraria, nescis, quem fugias).

620 verbaest: ontsteld.

621 H. wijst erop, dat Delos (het eiland van Apollo's geboorte) hier verkeerdelik staat voor het Lat. Delphica tellus, d.i. het land van Delphi; verder, dat de naam Claros (stad in Ionië) verkeerdelik als bnw. (klaere) is vertaald; Tenedos: eiland tegenover Troje. Patara, stad in Lycië (in Klein-Azië), alle drie deze plaatsen bezaten Apollo-orakels.

624 Ovid.: ‘wat zijn zal, zowel als wat was en wat is’. De tekst der oude uitg. heeft, zoals H. opmerkt, driemaal een uitdrukking voor het toekomstige; H. wilde lezen: ik kan u melden al Wat eertyts was, wat is, en namaels wezen zal. De lezing van het hs. is noch door Van Lv., noch door Unger of Diferee opgemerkt; V. schreef eerst: Wat noch voorhanden is en namaels komen zal. Vermoedelik heeft hij het ‘verleden’ geëlimineerd, als minder passend bij: ik spelle tydigh al. Met wat genaekt is een nabije toekomst bedoeld. Vgl. Bk. II, vs. 842; Bespieg. III, 981.

625 Mijn liederen zijn het voorbeeld van alle snarespel.

626 fix: juist, zeker; vgl. bij vs. 531 (variant); een uit veele schichten, nl. die van Cupido.

627 te zorgeloos (kwam in de plaats van: getroffen), bij borst (Lat. in vacuo pectore, d.i. ‘in mijn van liefde nog vrije borst’. W.

628 kloek: schrander.

629 leght toe: kent toe.

[p. 428]

 

De weetenschap, elkeen zoo heilzaem, baetme niet.⁶³²

 

Hy wou meer spreeken, maer zy stoort godts minnezangen,⁶³³

 

En vlught angstvallig voor, en gaet rechtuit haer gangen,⁶³⁴

635

Niet luisterende naer die klaghten en gebeên.

 

De wint verwaeit het kleet, en toont de schoone leên

 

Noch schooner in de vlught, en aengenaem in d'oogen,

 

Terwyl de vlechten op den rug van achter vloogen.

 

Maer godt, een jongeling, kreegh eenen wederzin⁶³⁹

640

Vergeefs te smeeken, en woude, aengeport van min,⁶⁴⁰

 

Haer snel nastreven, als de vlugge hazewinden

 

Der Gallen, met geen' bant noch leizeel in te binden,⁶⁴²

 

Den haes, op 't vlakke velt, voor hun gezicht ontdekt,

 

Opstuiven zien. d'een jaeght met yver na, en rekt

645

Zyn voetspoor, heet op roof. de haes zoekt hun t'ontspatten.⁶⁴⁵

 

d'Een byt naer hem, en hoopt hem reis op reis te vatten,

 

En raekt den looper met den langen bek vooruit,⁶⁴⁷

 

En d'ander twyfelt of hy viel den hont ten buit.^644-48648

 

De haes ontslipt den bek. zoo vaert dit paer in 't loopen.⁶⁴⁹

650

Zy spoet uit angst: hy groeit in snelheit aen door 't hoopen,

 

En loopt de vryster af, en wint in vaert door min,⁶⁵¹

 

Die zet hem vleugels by. hy treet met hart en zin

 

De vlughtige op den hiel, beademt haere lokken,

 

Die zwaeien, om den nek en 't hooft gespreit, als vlokken.

655

Zy afgemat besterft, slaet d'oogen naer den vliet⁶⁵⁵

 

Van Peneus. vader, schreitze, och helpme uit dit verdriet,⁶⁵⁶

 

Indien een godtheit hier den glazen stroom bewoone.⁶⁵⁷

632 baetme; men vindt in de 17e eeuw dikwijls een toonloos pronomen, waar wij klemtoon zouden bezigen.

633 godts: van de god. Hoogstr. verving dit door zijn, wat H. goedkeurt; zo ook in vs. 639; zie H's kurieuze aant.

634 angstvallig: bevreesd; voor: van hem uit, weg; Van L. wil een onderscheid tussen voorvluchten, Lat. profugere = plm. vluchten, en voortvluchten, d.i. continuo fugere; voorvlughtigh bij V.o.a. Dl. III, 240: 1173, 1183; hier Bk. X, vs. 765; echter was ook vortvluchtich reeds Mnl.; vgl. nog Bk. II, vs. 658.

639 godt, een jongeling; Ovid. iuvenis deus: ‘de jeugdige god’; iuvenis wordt zowel adjektivies als substantivies gebruikt.

640 min; Ovid.: ipse amor: ‘Amor, de Min, zelf’; vgl. vs. 651.

642 Gallen: Galliërs; Galliese windhonden waren geliefd voor de hazejacht. H. wilde Der Gallen (Canis Gallicus betekent hier eigelijk een Windhond) vervangen door: Wanneer zy; als: als wanneer; vgl. Bk. II, vs. 932.

645 ontspatten: ontsnappen.

647 looper; H's gissing (wegens de analogie van woorden als looper, vechter, vlieger door V. gebruikt voor: ‘iemand die loopt’ enz.), dat looper hier voor de lopende haas staat, niet voor ‘achterpoot’; wordt bevestigd door de eerste lezing van het hs.: vlughter, ofschoon Ovid. heeft: ‘en raakt reeds met vooruitgestrekten bek even zijn achterpooten’, W., stringit vestigia.

644-48 d'een; Ovid., die slechts van één hond spreekt, stelt met hic en ille, en daarna met alter-alter hond en haas tegenover elkaar; aan alter-alter beantwoordt bij V. d'Een En d'ander (eerst: Een ander) (vs. 646, 648); aan hic-ille zou moeten beantwoorden d'een-de haes (vs. 644, 645), waarvan echter het eerste lid (vgl. hun in vs. 645) meervoudig zal moeten verstaan worden (‘de ene partij’); rekt zyn voetspoor: versnelt zijn loop; vgl. zynen pad rekken, Dl. III, 243: 254.

648 ‘is onzeker, of hij niet reeds....’.

649 den bek, die hem nl. al raakt.

651 loopt.... af: mat met lopen af; vryster: maagd, meisje; (elders bij V. voor: ‘minnende’ Dl. III, 228: 810); min, Lat. Amoris, vgl. bij vs. 640.

655 besterft: verbleekt.

656 schreitze: roept ze; vgl. H.

657 Indien: als werkelik; glazen: doorzichtig; (ook elders, bv. Dl. II. 795: 734, als epitheton bij ‘water’).

[p. 429]

 

Verslint, o aerde, toch de goelykheit der schoone,^658-600

 

Die 's minnaers oogh behaeght. verander uit gena

660

Myn schoonheit, een geschenk, dat my gedyt tot scha.

 

Zoo bidtze, en 't lyf verzwaert terstont door godts vermogen.⁺⁶⁶¹

 

Het hart en ingewant wort met een schors betogen.

 

Het haer verkeert in loof, elke arm in tak en mey.⁶⁶³

 

De voeten schieten flux hun wortels in het klay.⁶⁶⁴

665

Het voorhooft en de mont staen hoogh in top geheven,⁶⁶⁵

 

En d'eerste schoonheit is noch in den boom gebleven.⁶⁶⁶

 

Apollo mintze noch, en voelende met smert,⁶⁶⁷

 

Gevoelt noch aen de schors den pols en 't kloppend hart.

 

De takken, in de plaets der leden, met zyne armen

670

Omhelzende, begint hy minzaem zich t'ontfermen,⁶⁷⁰

 

Het hout te kussen, en het hout ontzeght dien kus.

 

De Godt, hierom bedroeft, beantwoort dit aldus:

 

Dewyl ik u niet, als een echtgenoot, magh dekken,⁶⁷³

 

Zoo zultge, o lauwerboom, myn eigen boom verstrekken.

675

'k Wil met uw loof myn haer, pylkoker, boogh, en lier

 

Vercieren, en gy zult 's ryx veltheer trots en fier⁶⁷⁶

 

Bekranssen in triomfe, en 't hooft van stadts gebouwen,

 

Het Kapitool zal in zyn staetsie u aenschouwen.

 

Gy zult AUGUSTUS hof vercieren, als zyn wacht,

680

Den eik omgorden, die in 't midden praelt met pracht:^679-80

 

En eveneens gelyk myn haer zich noit liet scheeren,⁶⁸¹

 

Zoo zal het gansche jaer uw loof geen groente ontbeeren.⁶⁸²

658-600 In tegenstelling met de voorafgaande, waarin Peneus werd aangeroepen, zijn déze verzen tot de aarde gericht; men ziet daarin hetzij een dooreenmenging van twee lezingen, beide van Ovid., hetzij een interpolatie (vgl. de uitgave van H. Magnus); in het Latijn bevatten deze verzen een alternatief: òf verslind mij, òf verander mij; goelykheit: schoonheid; vgl. H., en Bi.

+ [Randschrift:] Dafne in eenen lauwerboom.

661 godts, nl. van Peneus.

663 tak en mey; mey: lovertak; het Lat. heeft alleen ‘in takken’; het rijm berust op de uitspr. may; naast berkemaier, Bk. VIII, vs. 923, heeft het hs. een variant berkemeier.

664 het klay; vgl. Bk. V, vs. 647; het woord is meest vr., gelijk hierboven vs. 101 en 444; vgl. H., wiens aant. leerzaam is voor zijn houding t.o.v. Vondel, en die het vr. verkiest; Bi. en Van Lenn. menen dat het woord tweeslachtig mag zijn, als steen e.d.

665 V. volgde de lezing: ora cacumen habent, d.i. ‘het gelaat bekleedt de plaats van de top’; een andere luidt habet, of: obit, met cacumen als onderwerp.

666 Lat. remanet nitor unus in illa: ‘alleen haar glanzende schoonheid blijft haar bij’ W., wegens de schoonheid en de glanzende bladeren v.d. laurier; gaf Vondel unus met ‘eerste’ weer? vgl. echter vs. 708.

667 voelende: tastende.

670 minzaem: vol liefde.

673 dekken: onder mijn hoede nemen (?); paren (?); vgl. Wdb. N.T. III 2379.

676 de romeinse triumfators; de triumphus van een overwinnend veldheer (imperator) ging langs de Sacra Via (Heilige Weg) naar het Kapitool, de aan Jupiter, Juno en Minerva gewijde tempelburcht; trots en fier, bij veltheer.

679-80 De ingang van Augustus' paleis op de Palatijn was getooid met een eikekrans; aan weerszijden stond een laurierboom; omgorden: flankéren.

681 Ovid.: ‘En evenals mijn hoofd eeuwig jeugdig blijft door zijn weelderige (eigl. nooit door een schaar aangeraakte) lokken, zoo zult ook gij een eeuwig groen loof als eeresieraad dragen’. W.; vgl. Van L.: ‘Het heeft een dubbele beteekenis: vooreerst om aan te duiden, dat de laurier altijd groen blijft, en, ten andere, om onvergankelijke eer aan de kuische maagd te geven’, in de vertaling ongenoegzaam weergegeven.

682 groente: groen loof; vgl. Bk. XII, vs. 469.

[p. 430]

 

Hierme zweegh Pean, en het knikken van den tak⁶⁸³

 

Bestemt medoogende het geen Apollo sprak,⁶⁸⁴

685

En scheen den top, gelyk voorheen het hooft, te roeren.⁶⁸⁵

 

In Emonye zinkt een dal, beneên vol moeren,⁺⁶⁸⁶

 

Rondom besloten in een steil afloopend bosch.

 

Men noemt het Tempe. hier loopt Peneus door, die los⁶⁸⁸

 

Uit Pindus bronaêr springt met ruischende geklater,⁶⁸⁹

690

En dunne dampen geeft door 't vallen van het water,

 

Besprengkelende alom het wout, dat overhelt,

 

Een hooftstroom, wiens geruisch 't nabuurigh lantschap quelt.⁶⁹²

 

Men vint hier huizen, zael, en kamers van dien grooten⁶⁹³

 

En breeden stroom, wiens kruik noit ledigh is gegoten.⁶⁹⁴

695

Hier toomt hy in een hol der steenrotse, uitgehoolt⁶⁹⁵

 

Tot een spelonk, wat slagh van vlietgodin hier schoolt.⁶⁹⁶

 

Men ziet de mindere rivieren daer vergaêren,

 

Niet weetende of haer eerst den vader, hoogh van jaeren,

 

Veel heils te wenschen sta, en zegen, en geluk

700

Met zyne dochter, of indienze zitte in druk,

 

Hem troosten zullen, zoo hy onheil hebb' vernomen.⁷⁰¹

 

Hoe 't nu gelegen is, zy zyn by een gekomen,

 

Sperchius, om het hooft bekranst met popelblaên,⁷⁰³

 

Enipeus, noit gerust, de vader Apidaen,⁷⁰⁴

705

Amfrisus, zacht van aert, ook Eas, en meer vlieten,

 

Die, snel naer hunne drift, vermoeit van nederschieten

 

En dwaelen, endelyk zich loozen in de zee.^706-7

 

Alleen schuilt Inachus, die krank van hartewee,⁷⁰⁸

 

In een spelonk het meer vermeert met bitter schreien,⁷⁰⁹

683 Pean: Paean, bijnaam van Apollo (ook wel van Eskulaap) als genezer.

684 bestemt: beaamt; medoogende: als met hem meevoelend; (niet in het Latijn).

685 roeren: bewegen.

+ [Randschrift:] Tempe.

686 Emonye, oude naam voor Thessalië, die men afleidde van koning Haemon, vader van Thessalus; moeren: beemden, venige grond (nemus, wouddal met weiden).

688 Tempe, het dal van de Penéus, tussen Olympus en Ossagebergte (vgl. de Latijnse titel van Huygens' Voorhout: Batava Tempe).

689 Pindus, berg in het N.W. van Thessalië; ruischende, de oude vorm v.h. tegenw. deelw.; vgl. Dl. II, 226, r. 2: een uytnemende Poeetisch werck.

692 't nabuurigh lantschap; Ovid. plus quam vicina: ‘meer dan de nabuurschap’.

693 Ovid. haec domus, haec sedes, haec sunt penetralia, ‘dit is het huis, dit de woonplaats, dit de binnenzalen’.

694 kruik, het gewone attribuut der riviergoden.

695 toomt: beheerst, regeert; uitgehoolt, van uitholen; vgl. vaten naast vatten; H. alsook bij Bk. XIV, vs. 336; vgl. nog bv. Bk. XV. vs. 369.

696 schoolt: samenwoont.

701 zullen; het onderw. is aan te vullen uit haer (vs. 698). De vertaling in deze passus is uiterst omslachtig; Ovid.: ‘niet wetend, of zij de vader zullen gelukwensen, of troosten’, vgl. H.

703 Sperchius (klemt. op i), de Spercheios, een rivier in Thessalië, zoals ook de andere hier genoemde, behalve de Eas (Aeas), die in Epirus en Illyrië stroomt, maar toch ontspringt niet ver van de bronnen v.d. Peneus.

704 noit gerust: rusteloos; de vader: de oude; (senex).

706-7 snel naer hunne drift: met snelheid, volgens hun loop; (er stond eerst een komma na snel (Lat. ‘waarheen ook hun vaart hen voerde’); nederschieten en dwaelen: kronkelend naar ondersnellen.

708 Inachus unus abest, d.i. ‘I. alleen is afwezig’; alleen zal dus zijn = ‘slechts’, terwijl schuilt, (‘houdt zich achter’) gelijke klemt. heeft als Inachus. Deze rivier heeft met Thessalië niets te maken, stroomt in Argolis; de geografies niet bepaalde meer vlieten zijn door Ovid. als overgang ingevoegd.

709 vermeert het meer; soortgel. woordspeling in vs. 359, vs. 448; het meer: het water (aquas); vgl. vs. 342.

[p. 431]

710

Nu hy van 's dochters troost zyne Iö blyft gescheien.⁷¹⁰

 

Hy weet niet ofze leeft, of lang ter ziele zonk:⁷¹¹

 

Want nu haer niemant vont, besluit hy z'is dus jongk⁷¹²

 

Vervaeren, en betreet geene aerde met haer zoolen.⁷¹³

 

Zyn hart getuight het slimst'. Jupyn zagh na lang doolen⁷¹⁴

715

De dochter keeren van haer vaders stroom en kil,⁷¹⁵

 

En zeide: o schoone maeght, zal 't gaen naer mynen wil,

 

Gy zyt myn minne waert. ik weet niet welk een minner

 

Gy met uw' bruiloftspalm zult kranssen ten verwinner.

 

Ga heene, zeght hy, nu de middaghzon u steekt,

720

In schaduw van een bosch, daer u geen loof ontbreekt:

 

[Hy toont het wout] maer schroomtge alleen en naer te duiken⁷²¹

 

In 't hol van dieren, gy kunt veiligh 't woudt gebruiken⁷²²

 

Door myn beschutting, in een' schuilhoek, dicht van blaên.

 

Men zieme voor geen slechte en arme godtheit aen,⁷²⁴

725

Maer die den scepter en den blixem zwaey vervaerlyk.⁷²⁵

 

Ay vlie voor my niet: want zy was alree bezwaerlyk⁷²⁶

 

Voorby het velt van Lerne, en 't groen Liceesche lant,⁷²⁷

 

Rondom met ruighten en geboomte dicht beplant,

 

Gekomen in der yl: als Jupiter dees plekken⁷²⁹

730

Met eenen dichten damp en nevel ging bedekken,

 

De maeght in duisternis berooven van haere eer.

 

Terwyl liet Juno haer gezicht van boven neêr

 

Gaen weiden over 't velt, en zagh, het scheen een wonder,

 

Hoe zulk een klaeren dagh zoo schichtigh schuil ging onder⁷⁴³

735

Den vluggen nevel, en bemerkte dat die niet⁷³⁵

 

Uit 's aertryx vochten schoot, noch uit den watervliet

 

Opstygen quam: waerom zy om begon te kyken

 

Naer Jupiter, gewoon haer listigh uit te stryken,⁷³⁸

 

En dienze menighmael betrapte op sluikery.⁷³⁹

740

Nu mistze hem om hoogh, en spreekt: het zy hoe 't zy,

 

Ik word verongelykt, of in myn waen bedrogen;⁷⁴¹

710 troost: steun.

711 ter ziele; elders. ook bij V. ter zielen; de uitdrukk. wordt verklaard als ‘gaan naar de plaats, waar de zielen der afgestorvenen zich bevinden’, (vgl. Stoett, Sprkw.; echter ook Wdb. 16, 1065); Lat. apud manes: ‘bij de schimmen’.

712 Lat.: ‘nu hij haar nergens vond’.

713 vervaeren: heengegaan.

714 het slimst': het ergste.

715 kil: stroomgeul; vgl. vs. 419.

721 naer: beangst.

722 hol: schuilhoeken (latebras).

724 slechte: van mindere rang.

725 zwaey, de le persoon ook in het Latijn; vervaerlyk: ontzagwekkend (bij scepter en blixem).

726 bezwaerlyk: met moeite.

727 Lerne: Lerna, een moerasmeer in Argolis (Hercules doodde er de hydra of waterslang), bekend om zijn weiden (Ovid. pascua); Liceesche lant; aldus in het hs. (een ratuur heeft hetzelfde, een andere Licisch) en in de oude uitg.; Van L.: Lirceesche, naar de gewone Lat. lezing (Lyrceum, berg in Argolis, waarop de Inachus ontspringt); Vondels vorm berust op de variant Lycaea (naar een berg in Arcadië), door Farn. afgewezen.

729 in der yl: al ijlings vluchtend.

743 klaeren, met n, door attractie van zulk een (zulken)? vgl. Bk. II, vs. 1058; Walch. 55.

735 vluggen: vluchtige, onvaste (volucres nebulas).

738 uitstryken: bedriegen, bedotten;

739 sluikery: geheime minnehandel; vgl. Bk. II, vs. 570; H.

741 of.... bedrogen; vgl. eenzelfde konstruktie vs. 477; waen: mening.

[p. 432]

 

En nederdaelende uit de lucht, en 's hemels boogen,⁷⁴²

 

Hiel op het aerdtryk stant, en dreef den nevel voort.⁷⁴³

 

Hy had zyn bedgenoots aenkomste uit 's hemels poort

745

By tyts geroken, en ging daetlyk na'et schoffeeren⁷⁴⁵

 

d'Onteerde dochter in een witte vaers verkeeren.⁺

 

De jonge koey is schoon, en Juno schatze hoogh,

 

Ook tegens haer gemoedt, als schoon van leest in 't oogh,

 

En vraeght, als wist zy 't niet, waerher deze is gekomen,⁷⁴⁹

750

Uit welk een' koeistal, wien zy toehoort. om te toomen

 

Dit scherrep onderzoek, zeght hy geveinst terstont:

 

Dees schoone jonge koey quam voort uit 's aertryx gront:

 

En daetlyk eischtze dees tot eene milde gave.

 

Wat zal hy doen? 't valt hardt van zyn beminde en brave⁷⁵⁴

755

Te scheiden: weigeren baert achterdocht te straf.⁷⁵⁵

 

De schaemte raet het aen: de liefde raet het af.⁷⁵⁶

 

Nochtans zou schaemte van de min verwonnen leggen:

 

Maer eene vaers zyn vrouwe en zuster fors t'ontzeggen,⁷⁵⁸

 

Zou schynen dat dit niet een koey in 't wezen waer.⁷⁵⁹

760

Toen Juno nu de boel van godt den donderaer

 

Ontfing, ontsloeghze zich noch niet voor hoon te vreezen.⁷⁶¹

 

Zy schroomde voor Jupyn, een' sluiker, lang voor dezen,⁷⁶²

 

Waeromze Aristors zoon de zorgh en wacht beveelt.⁷⁶³

 

Dees gast heet Argus, van scherp toezien niet misdeelt.⁷⁶⁴

765

Hy was van godt begaeft met hondert wakkere oogen.⁷⁶⁵

 

Twee sliepen op hun beurte, en d'andere, onbetogen

 

Van winkbraeu, stonden op het velt hun schiltwacht uit,⁷⁶⁷

 

Bewaekten Iö. hy bewaert de schoone spruit.⁷⁶⁸

 

Waer Argus gaet of staet, noit keert de wakkre wachter⁷⁶⁹

770

Zyne oogen van haer af, zy loeit dan voor of achter.

742 's hemels booghen; vgl. vs. 251.

743 hiel stant: kwam tot stilstand; vgl. Bk. II, vs. 27.

745 geroken; Lat. praesenserat, ‘had een voorgevoel gehad’; vgl. Bk. II, vs. 220; Dl. II 321: 2.

+ [Randschrift:] Iö in eene koey.

749 waerher: van waar; vgl. H., en hier Bk. XV, vs. 189.

754 brave: schone; vgl. Wdb. N.T. III 934.

755 straf: sterk.

756 schaemte.... liefde; de strijd tussen schaamte en liefde is reeds in de Alexandrijnse erotiese litteratuur een vast thema.

758 vrouwe en zuster; Hera en Zeus waren beiden kinderen van Kronos en Rhea.

759 schynen: de schijn hebben; in 't wezen: in de essentie, in werkelikheid; elders, bv. Bk. X, vs. 221, in wezen; vgl. H., Bi.

761 De konstruktie ontsloeghze zich.... voor hoon (1e l. van spyt) te vreezen is door H. en V. Lenn. (Nalez. op Dl. XI) bestreden; zie echter Wdb. N.T. X, 1965 v.

762 sluiker; Lat. fuit anxia furti, wat in de samenhang wel betekent: ‘zij was beangst voor roof (van Jupiter's zijde)’; echter betekent furtum, -a, ook ‘heimelik mingenot’, en was even te voren (vs. 739) in die zin door Ovid. gebezigd (sluikery); door Pontanus wordt het ook op deze plaats zo verklaard; het gebruik van het gelijke woord sluiker, en de toevoeging ‘lang voor dezen’ maken laatstgenoemde opvatting ook voor V. waarschijnlik.

763 beveelt: opdraagt.

764 gast; ter aanduiding van een manspersoon, inzonderheid met het bijdenkbeeld van kloekheid e.d.; deze borst, knaap.

765 godt: de godheid (niet bij Ovid.); begaeft (begaven): begiftigd.

767 van: door; winkbraeu, hier voor: ooglid (vgl. Mnl. Wdb. i.v.; Wdb. N.T. op brauw).

768 bewaert: bewaakt.

769 Waer Argus gaet of staet; het komt echter niet op het ‘waar’, maar op het ‘hoe’ aan; immers, zoals Ovid. in het volgende vs. zegt, quamvis aversus, d.i. ook al stond hij met de rug naar haar toe, toch had hij haar voor zijn ogen; een andere lezing heeft dan ook i.p.v. quocumque loco; quocumque modo.

[p. 433]

 

By dage weitze in 't velt: en daelt de zon in zee,

 

Dan sluit hyze in den stal, en bint, als 't ander vee,

 

Haer met een koorde vast. hy voedertze met bladen,

 

En bitter kruit en gras. zy slaept, met vaek beladen,⁷⁷⁴

775

Niet op een bedde, eilaes, maer dikwyl op een hey,⁷⁷⁵

 

Daer gras noch lover groeit, drinkt slym, en loeit om wey.⁷⁷⁶

 

Indienze ootmoedigh pooght haer handen uit te steeken

 

Naer Argus, mistze eilaes haer handen. wilze smeeken

 

En klaegen over 't leet, haer t' onrecht aengedaen,

780

Dan loeitze, en wort vervaert van diersch geluit te slaen,

 

En schrikt voor haer gebulk. zy komt aen vaders oever,

 

Voorheene haer vermaek en wellust, en wort droever.⁷⁸²

 

Zoo zy de horens komt te spieglen in den vliet,

 

Dan vlietze angstvalligh voor zich zelve van verdriet.

785

Geen bronmaeght kent haer meer, en Inachus de vader⁷⁸⁵

 

Kent zelf zyn dochter niet. zy stapt de zustren nader,

 

En laet zich streelen van haer zusters zachte hant.

 

De gryzaert Inachus reikt onbekent zyn pant⁷⁸⁸

 

Geplukte kruiden toe. zy moet zyn handen kussen.

790

Zy lekt haer vaders hant, en huilt, en ondertussen

 

Verzoektze hulp, met zoo veel spraeke als zy vermagh,⁷⁹¹

 

Melt haeren naem en noot, met onverstaen beklagh.

 

In plaets van spreeken schryft zy letters met de klaeuwen,

 

En leesbre merken van de ween die haer benaeuwen,

795

Om dees misschapenheit des lichaems. Inachus

 

Beklaeghtze: elendige! en hy hangt bedroeft aldus⁷⁹⁶

 

Al steenende aen den hals en horens der geschende,⁷⁹⁷

 

Nu in een witte vaers verandert vol elende.

 

Hy kermt, zyt gy myn kint, gezocht met smarte alom,

800

En noit gevonden! och, zyt gy myn eigendom,

 

Myn eige dochter, lang gezocht door alle landen,

 

Op heuvels, bergen, en in bosschen, en waeranden!

 

'k Gevoelde, u zoekende, en niet vindende, min rou,

 

Dan nu ik u aldus in dees gestalte aenschou.

805

Gy zwyght, o spraekelooze, en antwoort op geen vraegen.

774 bitter kruit en gras; Ovid. amara herba; herba = kruid, zoals ook vs. 789, en ook gras, maar hier alleen 't eerste (wegens amara).

775 hey; niet in overeenstemming met vs. 772: in den stal; 'n stal noemt Ovid. niet, terwijl hij hier ter plaatse spreekt van ‘de grond, waar niet eens altijd gras op groeit’.

776 slym: drabbig water; vgl. vs. 510.

782 wort droever: wordt er slechts te bedroefder om.

785 bronmaeght, = de zustren van vs. 786.

788 onbekent: zonder haar te kennen.

791 v. Ovid.: ‘als zij slechts woorden overhad (verba supersint), dan zou zij om hulp smeken enz.’

796 elendige: rampzalige; bij Ovid. beklaagt hij zichzelf.

797 geschende; een oudere vorm dan geschonden; vgl. o.a. Dl. II, 166: 350; H.

[p. 434]

 

Gy zucht nochtans, en schynt uw hart noch uit te klaegen,

 

En, 't geenge alleen vermooght, gy loeit op myne spraek.

 

Och ik onweetende bereidde met vermaek

 

Uw huwelyk, en feest, en torts, en bruiloftsbanden.⁸⁰⁹

810

Ik hoopte in 't eerste dat een schoonzoon was voorhanden,⁸¹⁰

 

En afkomste, en nu mooghtge uit al de kudde een' man⁸¹¹

 

En zoon en eene vrucht verwachten nu of dan.⁸¹²

 

Men lyt niet dat de doot myn droefheit koom volenden.⁸¹³

 

Het strektme schade een godt te wezen in elenden:

815

En dat de deur des doots voor my gesloten is

 

Rekt eeuwigh mynen rou in druk en droefenis.

 

De veelooghde Argus dryft, op zulk een deerlyk kermen⁸¹⁷

 

Des vaders, deze maeght, hem haestigh uit zyne armen⁸¹⁸

 

Ontweldight, elders heene in eenen andren beemt.

820

Hy zet zich op de kruin des hoogen berghs, en neemt

 

In 't ronde al 't lantschap waer. Jupyn, nu ongeruster,

 

Kon niet gedoogen dat Foroneus lieve zuster⁸²²

 

Bleef treuren in dien schyn, en riep terstont den zoon⁸²³

 

Der blanke Pleias, d' eer van 's hemels heldren troon,⁸²⁴

825

En hiet hem Argus voort te helpen om het leven.⁸²⁵

 

De zoon vertoeft niet lang, en schiet om heen te zweven

 

De vleugels aen den hiel, en vat den slangestok,⁸²⁷

 

Die slaep verwekt. de hoet bedekt zyn hooft en lok.

 

Hy daelt dus uitgerust, leght hoet en hielvlerk neder,

830

En houdt alleen de roe. zoo dryft hy heene en weder,

 

In herders schyn, de geit bezyden 's weeghs dat heen,⁸³¹

 

En pypt op eenen halm, een rietpyp, net gesneên.⁸³²

 

De maeghdewachter wort bekoort door zulke wyzen,⁸³³

 

En zeght: wie zytge? ay koom, genaekme, o waert te pryzen:⁸³⁴

809 torts: bruiloftsfakkel; bruiloftsbanden (niet in het Latijn): snoeren voor het in vlechten gescheiden haar der bruid.

810 v. vgl. vs. 575.

811 afkomste: nakroost.

812 Ovid.: ‘Uit de kudde moet ge nu een man, uit de kudde nu een zoon krijgen’ W; nu of dan, niet bij Ovid.

813 men lyt niet; Ovid. ‘het is mij niet gegeven, door de dood enz.’

817 veelooghde: veelogig; vgl. Schönf. Hist. Gr.³ bl. 173; saffraende, Dl. III, 188: 31.

818 hem: nl. Inachus.

822 Foroneus... zuster, als vertaling van Lat. Phoronis (naar een gissing v. Farnabius), welke naam aan Iö echter als kleindochter van Phoroneus gegeven wordt; Phoroneus, mythiese koning van Argos en de gehele Peloponnesus, was een zoon van Inachus I, Iö een dochter van Inachus II.

823 schyn: voorkomen, toestand.

824 blanke Pleias: lucida Pleias, ‘lichtende Pleiade’, een op haar latere toestand vooruitlopende benaming voor Hermes' (Mercurius') moeder Maia, die een dochter van Atlas was, en met haar zusters als Pleiaden, zevengesternte, aan de hemel werd geplaatst; dat zij de schoonste was, zegt Farn.; vgl. Bk. II, vs. 965.

825 voort: aanstonds.

827 slangestok: het attribuut van Mercurius; hij voert hem als toverstaf, en als bodestaf, verwekt en verdrijft ermee de slaap; vgl. Bk. II, vs. 957.

831 de geit: de geiten. Vondel schreef eerst: bezyden 's weeghs langs 't velt (per devia rura); dat heen: die richting uit.

832 De rietpyp bestond nl. uit saamgevoegde halmstukken van ongelijke lengte; vgl. oneffe rieten (impari calamo) Dl. III, 213: 369; en hier vs. 871-2; net: zuiver.

833 Biezonder ook omdat hem deze kunst nieuw was (nova arte).

834 waert te pryzen, vgl. H.

[p. 435]

835

Want nergens groeit meer gras voor 't vee in 't gansche lant,

 

En koele schaduw voor den herder, om den brant

 

En 't steeken van de zon t'ontschuilen, vry van hitten.

 

De zoon van Atlas quam genoot hier nederzitten,⁸³⁸

 

En sleet al koutende den heenespoênden dagh,

840

En loerde, om speelende op de rietpyp, vreemt van slagh,⁸⁴⁰

 

De waekende oogen zacht en stil in slaep te fluiten.⁸⁴¹

 

De wachter pooght met maght den zachten slaep te stuiten:

 

En schoon de vaek een deel der oogen meester wort,

 

Noch waekt het ander deel. hy zeght: verhaelme kort

845

Hoe is het pypspel, dat noch nieu is, eerst gevonden.

 

Toen sprak herout Merkuur: een bronmaeght, op de gronden

 

Van 't hoogh Arkadie, hiet Sirinx, wel bekent⁸⁴⁷

 

By Boomgodinnen, op 't geberghte, daer omtrent.

 

Zy loos wist reis op reis den sater uit te stryken,⁸⁴⁹

850

Die achteraen liep, en wat godtheit in dees wyken,⁸⁵⁰

 

Door schaduwachtigh bosch, of langs de velden waert.

 

Zy eert d'Ortigische Diane, kuisch van aert,⁸⁵²

 

In loutre zuiverheit. men zou bykans geloven

 

Dat dit Diane was, quaem dees niet aengestoven,⁸⁵⁴

855

Met een' kornoelien, die met een' gouden boogh,⁸⁵⁵

 

En noch wert dit gelooft. Pan zaghze van het hoogh⁸⁵⁶

 

Liceus daelen. hy met pynloof 't hooft besteeken,

 

Sprak luide: o bronmaeght, stem 't verzoek toe op het smeeken⁸⁵⁸

 

Des godts, die, uwe trou verzoekende, u bemint.

860

Hy wou voortvaeren, maer zy sloegh het in den wint,

 

En flux den omwegh op, tot datze moe ten leste⁸⁶¹

 

Aen Ladons oever quam, het zandige geweste.⁸⁶²

 

Men zeght datze in de vlught aen 't water wert gestuit,⁸⁶³

 

En haere zusters badt in eene riete spruit

838 zoon van Atlas; voor Atlantiades, d.i. hier ‘kleinzoon van Atlas’, vgl. bij vs. 824; zoon zal dus zijn = ‘afstammeling’.

840 loerde: bespiedde de kans; vgl. H; vreemt van slagh (soort), vgl. bij vs. 833; vs. 845.

841 v.H. over ‘verdubbeld rijm’.

847 hiet: verl. tijd.

849 uitstryken: verschalken.

850 achteraen: haar achterna.

852 Ortigische: Ortygia, oude naam van Delos, eiland van Diana's geboorte. Lat.: studiis, ipsaque colebat virginitate deam, d.i. ‘zij diende de godin door haar bezigheid (de jacht nl.) èn door maagdelikheid’.

854 ‘naar de wijze van Diana (hoog) gegord als zij was’, Ovid.; dees, nl. Sirinx.

855 kornoelien (vier-lettergr.): van k.-hout.

856 noch: nochtans; Pan, Arkadiese woud-, en herdersgod, voorgesteld met horens, staart en bokspoten.

858 v.v. o bronmaeght.... bemint; wat hieraan in het Lat. beantwoordt, wordt als geïnterpoleerd beschouwd (vgl. ook H); Pan's woorden worden niet aangehaald (Argus was intussen in slaap gevallen), en de dichter neemt het verhaal over met: ‘er restte nu nog, zijn woorden te vermelden, en hoe de nimf enz.’ Vondel zag dit niet, misleid door zijn tekst; vandaar ook de oneffenheid, (door Van Lenn. misverstaan), in vs. 874, dat het overnemen v.h. verhaal door de dichter onderstelt, zonder dat er in het voorafgaande iets van gezegd is; uwe trou, ongev. = u te trouwen.

861 omwegh: zijwegen (avia); vgl. Bk. IV, vs. 598.

862 Ladon: rivier in Arkadië; het zandige geweste; Ovid. noemt de stroom-zelf arenosus = zandrijk.

863 Men zeght; ook deze woorden (niet bij Ovid.) vloeien voort uit de zoëven besproken misvatting; vgl. vs. 869.

[p. 436]

865

Verkeert te werden. toen godt Pan haer me wou sleepen

 

Had hy niet Sirinx maer moerassigh riet gegreepen,⁺⁸⁶⁶

 

En blies al zuchtende den adem in het riet,

 

Dat gaf een teêr geluit, als klaeghde 't van verdriet.

 

Men zeght dat veegodt Pan, door dezen toon bevangen⁸⁶⁹

870

En nieuwe pypkunst, sprak: o fluit, al myn verlangen,

 

Gy zult myn tytverdryf verstrekken, en de halm,⁸⁷¹

 

Aen halmen ongelyk met was gekleeft, den galm⁸⁷²

 

Bewaerende, behout den naem der maeght noch verder.⁸⁷³

 

Toen godt Merkuur dit zou verhaelen aen den herder,⁸⁷⁴

875

Zagh hy hoe Argus al zyne oogen entlyk sloot.

 

Hy streelde al zwygende de winkbraeu, zwaer als loot,⁸⁷⁶

 

Versterkte aldus den slaep, en trof, in 't suizebollen,⁸⁷⁷

 

Den slaeper tusschen hals en hooft, en liet hem rollen

 

Al bloênde van de rots, geverft in rockend bloet.

880

Daer leghtge, o Argus: en die strax noch, zoo vol moedt,⁸⁸⁰

 

Uit hondert oogen zaeght, leght blint en onbewogen.

 

Een duistre en donkre nacht beschaduwt hondert oogen.⁸⁸²

 

Maer Juno zamelt al deze oogen, lief en waert,

 

Verzetze, als diamant, in haeren paeuwestaert.⁺⁸⁸⁴

885

z'Ontstak van toorne, en nam geen uitstel van haer wraeke,

 

En liet de razerny gaen spooken zonder spraeke,⁸⁸⁶

 

Voor d'oogen en 't verstant der Griexe veltboelin,

 

Genoopt, gejaeght van schrik alle oorden uit en in,

 

Tot datze by den Nyl vermoeit stont, en bezweeken,⁸⁸⁹

890

En aen den oever op haer knien viel om te smeeken.⁸⁹⁰

 

Het hooft hing op den rug. zy sloegh 't gezicht om hoogh,⁸⁹¹

 

En klaeghde al loeiende den vooght van 's hemels boogh⁸⁹²

 

En badt dat hy dien rou en droefheit eenmael ende.⁸⁹³

+ [Randschrift:] Sirinx in riet

866 moerassigh riet; calamos palustres; (het bnw. onder invloed van het Latijn); niet in overeenstemming met vs. 862, zoals Vondel het vertaalde (Van Lennep).

869 H. over de plaatsing van bevangen; zie over ‘scheiding’ en ‘onderbreking’ Overdiep: De zinsvormen in Vondel's Pascha en Lucifer.

871 verstrekken: zijn.

872 aen halmen ongelyk: aan andere halmen van ongelijke grootte.

873 verder: voor de toekomst.

874 vgl. bij vs. 858 v.v.; herder, nl. Argus.

876 streelde, nl. met zijn toverstaf; winkbraeu: ooglid; vgl. vs. 767.

877 trof, nl. met zijn sikkelzwaard; mogelik liet V. dit met opzet weg, wegens vs. 830.

880 en die: en gij die.

882 Een, met klemtoon: nox una.

+ [Randschrift:] Argus oogen in den paeuwestaert.

884 paeuwestaert, dat is nl. de staart van haar vogel, de pauw; en volgens Ovid. ook in de vleugels.

886 v. razerny: Erinys, furie; vgl. bij vs. 285; zonder spraeke; bij Ovid. ‘schrikverwekkend’, maar mogelik wilde V. daarmee vergoeden, dat hij in het volgende vers de blinde, onzichtbare prikkels (caecos stimulos) alleen met genoopt weergaf; Griexe veltboelin: Iö; zijn eerste vertaling: Argus veltboelin (Argolicae) wijzigde V. om begrijpelike reden.

889 bezweeken: uitgeput.

890 knien, éénsilbig, oudere vorm; over één-, en tweesilbig knien een aantekening van H. bij Bk. III, vs. 942.

891 Ovid. ‘de achterwaarts gebogen hals omhoogbeurend’.

892 voogt: heerser, Jupiter; 's hemels boogh, vgl. vs. 251.

893 rou: leed.

[p. 437]

 

Jupyn bidt zyne ga de maeght in haere elende⁸⁹⁴

895

Te redden, en omhelst de lieve wederga,⁸⁹⁵

 

En zeide: vrees niet meer. gy zult geensins hierna

 

U meer om haerent wil bedroeven, en 't is reden.⁸⁹⁷

 

Dit zwoer hy by den poel des afgronts hier beneden.⁸⁹⁸

 

Toen Juno was gepaeit kreegh Iö, als voorheen,⁺

900

Den allereersten vorm. de wyde mont wert kleen.⁹⁰⁰

 

Het ruwe haer verging. de horens ingetogen,⁹⁰¹

 

Verandren alle bey. zy ziet uit kleener oogen,

 

Kryght weder arremen en nieuwe schouderblaên,

 

Vyf vingers aen de hant. de klaeu is gansch vergaen.

905

Zy staet nu overende en rustigh op twee beenen.⁹⁰⁵

 

Behalve 't witte kleur is al de koey verdweenen.⁹⁰⁶

 

Zy vreest te spreeken, om niet weder met geloey

 

En bulken een geluit te slaen gelyk een koey.

 

Zy proeft haer eige spraek, nu eene wyl verloren,⁹⁰⁹

910

En schroomt in 't stamelen te loeien als te voren.

 

Nu wortze, als een godin, befaemt door lant en steên,

 

Van witte nonnen en gewyden aengebeên.⁹¹²

 

Hierom geloofde 't volk van Epafus in 't ende⁹¹³

 

Dat Jupiter, die geil de moeder schaekte en schende,

915

Zyn eigen vader was. hem werden in dien tyt,⁹¹⁵

 

Gelyk de moeder mede, altaeren toegewyt,

 

En kerken in de steên. een Faëton, in jaeren⁺

 

En trotsheit hem gelyk, quam moedigh uit te vaeren,⁹¹⁸

 

Te stoffen op Apol zyn' vader. Ioos zoon

920

Gebelght, sprak: slechthooft, gy gelooft dan, u ten hoon,⁹²⁰

 

Al wat u moeder in de hant steekt met haer teemen,⁹²¹

 

En ducht geensins de zon voor vader aen te neemen.⁹²²

894 in haere elende; vgl. hierover H., die dit in i.p.v. uit afkeurt, maar evenals Van L. over het hoofd ziet, dat V. bedoelt: ‘redding brengen in haar ellendige toestand’; van belang is, dat V. zijn eerstgeschreven uit veranderde in in; Bk. II, vs. 811 schreef hij onmiddell. in dien staet; Bk. XV, vs. 839 eerst: uit noot, daarna: in dezen hoogen noot.

895 en omhelst, nl. daarbij.

897 't is reden: dat is redelik, billik.

898 nl. bij de Styx; vgl. Dl. III, 241: 1192; hier vs. 238; dit was de duurste eed der goden, bij verbreking waarvan zij hun onsterfelikheid verbeurden.

+ [Randschrift:] Iö weder in menschen gedaente.

900 allereerste; zie H.'s kritiek op het gebruik van dit woord (i.p.v. eerste) bij vergelijking van twee; maar het suggereert veel sterker het grote verschil.

901 v. de horens, enz., decrescunt: ‘krimpen weg’.

905 rustigh: flink, monter; twee; versta: niet meer dan twee.

906 kleur, onzijdig, als meermalen; vgl. Bk. VI, vs. 89; Hoogstraten-Kluit; al: heel.

909 proeft: beproeft.

912 witte nonnen en gewyden; Lat. linigera turba: de in linnen geklede schaar (van priesters); daarmee zijn bedoeld de priesters van Isis, met welke Egyptiese godin zij Iö gelijkstelden, zoals haar zoon Epaphus met de stier Apis.

913 van Epafus: omtrent Epaphus; in 't ende, voor Lat. tandem, dat echter niet met creditur (geloofde 't volk) moet verbonden worden, maar betrekking heeft op het eindelik, na zoveel onspoed, geboren worden van Epaphus.

915 in dien tyt is uitvloeisel van de onjuiste verl. tijd in deze vss.; Hierom, vs. 913, naar de lez. Hinc, i.p.v. Nunc.

+ [Randschrift:] Faëtons en Epafus geschil.

918 moedigh: overmoedig; uit te vaeren: schimpen.

920 slechthooft: dwaas, onnozele.

921 u, pers. vnw.;in de hant steekt: wijsmaakt; teemen: gepraat.

922 de zon voor vader; bij H. een uitvoerig betoog over het genus de (niet den) zon.

[p. 438]

 

Aldus stont Faëton beschaemt om dit verwyt,

 

En klaeghde: o moeder, is dit geen schandael en spyt,⁹²⁴

925

Dat ik eêlmoedige en een echte en vrygeboren⁹²⁵

 

Dit schimpige verwyt met myn geduldige ooren

 

Stilzwygende inkrop, en gedooge zulk een' smaet⁹²⁷

 

En laster, zonder hem te zeggen waer 't op staet?

 

Doch ben ik waerlyk uit dit hemelsch zaet gesproten,

930

Bewysme dat ik ben eene afkomst van dien grooten⁹³⁰

 

En goddelyken stam. hy klaeght met veel geschals

 

Zyn hartewee, en valt de moeder om den hals,

 

Bezweertze by het hooft van Merops, dienze troude,

 

En by de bruiloftstorts der zusteren, zy zoude

935

Door zekre tekens hem verzekren van zyn' stam.⁹³⁵

 

Het is onzeker of Klimeene, onstelt en gram,

 

Om 't lasterlyk verwyt, of Faëtons gebeden,⁹³⁷

 

Haer handen en gezicht om hoogh hief van beneden,

 

En sprak: myn zoon, ik zweere u dier by 's hemels glans⁹³⁹

940

En 't schynsel van de zon, die hoogh uit 's hemels trans⁹⁴⁰

 

Het al verwarmt, en stooft, en koestert met heur straelen,

 

En ons aenschout en hoort, gy komt van Febus daelen,

 

En zyt van hem geteelt. indien ik dit verdicht,

 

Zoo weigere de zon voortaen my 't heiligh licht:

945

Zoo wensche ik dat dit licht myn hooft voor 't jongst bestraele.⁹⁴⁵

 

Ook kuntge vader zelf bezoeken in zyn zaele.⁹⁴⁶

 

Het hof, waeruit hy ryst, paelt oostwaert aen dien oort.⁹⁴⁷

 

Indien begeerte u port, trek heenen op myn woort,

 

En vraegh den vader zelf. waerop de zoon, ontsteeken⁹⁴⁹

950

Door moeders antwoort, naer de Moorenlantsche streeken,⁹⁵⁰

 

En Indiaenen, zwart verbarrent, heenetoogh,

 

Daer Febus, 's morgens vroegh te wagen, vaert om hoogh.

924 moeder, nl. Clymene, gemalin van de Ethiopiese koning Merops, maar Phaëthon's moeder bij Phoebus (Apollo); in een eerdere redactie werd zij ook bij V. genoemd; schandael en spyt: ergernis en hoon.

925 Ovid. ille ego liber, ille ferox: ik zo vrijmoedig en trots; V.'s eêlmoedigh: edel, fier van aard, komt met dit laatste overeen; de weergave van liber is t.o.v. Phaëthon's onzekerheid weinig gelukkig.

927 inkrop: moet verkroppen.

930 afkomst: in konkreet gebruik, als b.v. Dl. II, 645: 179.

935 zekre: ontwijfelbare.

937 of: of (ontstelt en gram) om....

939 dier: duur (een dure eed).

940 's hemels trans, staande verbinding, (evenals 's hemels boogh); vgl. bij Lucif. vs. 570; 's hemels top.

945 voor 't jongst: voor 't laatst (vgl. de jongste dag).

946 zaele: paleis.

947 aen dien oort; eerst schreef V.: paelt naest aen dit gewest (: al u best, vs. 948); daarna: paelt aen dit hemelsch oort; mogelik ter vermijding van klankovereenkomst met ryst verving hij gewest door oort; vervolgens werd het niet passende hemelsch verwijderd, en het evenmin passende dien (i.p.v. dit) geschreven wegens de vele t-klanken; vgl. Bk. IV, vs. 111; terrae nostrae = ons land (Ethiopië).

949 ontsteeken, van vreugd (laetus).

950 vv. Volgens Ovid. doorschrijdt hij het land der Ethiopiërs (het zijne), en dat der Indiërs, die onder de zonnegloed wonen.

TEKSTKRITIEK: vs. 29 oude uitg. na vreezen een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 39 Dien baiert; oude uitg. Dees Baiert. - 43 oude uitg. na nat geen komma. - 51 oude uitg. beslooten. - 52 oude uitg. barre.

TEKSTKRITIEK: vs. 58-60 ontbreken, wschl. door afscheuren, aan de definitieve hs.-tekst, maar zijn te vinden op het ondergeplakt gedeelte van deze blz.

TEKSTKRITIEK: vs. 104 oude uitg. na d'aerde.

TEKSTKRITIEK: vs. 124 onge-egt; oude uitg. onge-eght; in een eerdere lezing van het vs. is de h doorgehaald, in de definitieve lezing is t over ht heengeschreven. - 132-33 oude uitg. na zonneschyn een punt; en na sproten geen leesteken. - 145 na dak is in het hs. een komma weggemaakt, en door een punt vervangen; oude uitg. komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 155 oude uitg. t'zeil; in het hs. is de komma tussen t en z weggekrabd. - 162 oude uitg. aertrijks.

TEKSTKRITIEK: vs. 175 oude uitg. na die geen komma. - 190 oude uitg. baldadigh.

TEKSTKRITIEK: vs. 209 oude uitg. gestoelt. - 217 oude uitg. krijg, en smede, beide wegens de lengte v.d. regel (vergelijk Boek II, vers 546).

TEKSTKRITIEK: vs. 219 oude uitg. gesprooten; oirsprong; hs. oor- gewijzigd uit oir-; (1e lez. eene oirzaek). - 236 hs. heerschen; mogelik onder invloed van het volgende en.

TEKSTKRITIEK: vs. 261 oude uitg. neder quam.

TEKSTKRITIEK: vs. 278-79 komma's na bont, pooten, doorwreet in het hs. doorgehaald; de oude uitg. heeft ze na bont en pooten. - 293 oude uitg. heeft aan 't eind een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 295 hs. toellegge; eerder: toeleght.

TEKSTKRITIEK: vs. 324 oude uitg. spongi; vgl. Bk. IX, vs. 1035. - 325 allerwegen; het is niet duidelik, of dit als één woord bedoeld is; oude uitg. aller wegen. - 326 oude uitg. na regen een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 357 oude uitg. na ander geen komma; een boot. - 368 eikenboom in de oude uitg.; het woord eerst in tweeën geschreven, daarna door een boogje verbonden. - 369 oude uitg. bij 't schaep; V. schreef eerst: De wolf zwemt bij het schaep; daarna werd wolf vervangen door wollef, en het door 't, maar ook dit werd geschrapt. - 375 oude uitg. hooge.

TEKSTKRITIEK: vs. 388 oude uitg. wagglen in een boot.

TEKSTKRITIEK: vs. 404 Dees', oude uitg. Dees. - 409 oude uitg. kinklaeroen. - 411 oude uitg. evendicht.

TEKSTKRITIEK: vs. 429 het vers komt voor in een gedeelte, waarvan de definitieve tekst in het hs. over een oudere lezing is heengeplakt; slechts deze heeft na overbleven de vereiste komma. - 434 de slot-n van aenschouwen en de komma, die daar zeker wel achter stond, zijn in 't hs. verdwenen; de oude uitg. heeft de, niet. - 447 oude uitg. een; een', d.i. eenen, overgebleven uit de 1e lez. tot een' spiegel; vgl. echter vs. 184; Bk. IX, 873; Bk. X, 417.

TEKSTKRITIEK: vs. 453 oude uitg. morsigh.

TEKSTKRITIEK: vs. 484 hs. heilghdom.

TEKSTKRITIEK: vs. 515 oude uitg. na groeien 'n komma. - 519 oude uitg. na geval 'n komma. - 521 oude uitg. krakkeelen. - 525 oude uitg. albarende.

TEKSTKRITIEK: vs. 537 Pitisch feest, in de oude uitg. aan elkaar. - Kantschrift: deze en de volgende kantaantekening ontbreken in de eindredactie van het hs., zijn echter aanwezig in de overplakte oudere.

TEKSTKRITIEK: vs. 586 oude uitg. ontsteken. - 595 oude uitg. voedt. - 600 de opgenomen lezing staat in een overplakt gedeelte; het vers is niet aanwezig, wschl. afgescheurd, in de opgeplakte tekst; oude uitg. Hy ziet dien rooden mont; vgl. beneden. - 604 oude uitg. vlugt.

TEKSTKRITIEK: vs. 610 oude uitg. levende; vgl. beneden. - 624 oude uitg. Wat komt; vgl. beneden. - 627 oude uitg. na borst geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 653 oude uitg. vlugtige. - 654 oude uitg. een komma na nek.

TEKSTKRITIEK: vs. 662 eerst: en 't ingewant; de t werd weggemaakt, het afkappingsteken ervóór bleef door vergissing staan. - 678 na Kapitool is 'n komma weggemaakt, waarsch. tengevolge van misverstand, of anders om 'n ritmies motief.

TEKSTKRITIEK: vs. 760 oude uitg. den boel; Hoogstr. en Huydec. de boel; vgl. H. - 770 hs. 1e lez. al weitze, 2e lez. zy weit dan; daarna weit gewijzigd tot loeit; oude uitg. weit, wschl. door verlezen.

TEKSTKRITIEK: vs. 784 oude uitg. verdiet; Hoogstr. en Huydec. verdriet.

TEKSTKRITIEK: vs. 854 oude uitg. quam. - 856 oude uitg. na hoogh een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 865 werden; het schijnt dat de e uit een eerdere o gewijzigd is; H. drukt worden; zie zijn aant., maar vgl. Van Helten, Vondel's Taal I, blz. 9; en werden in de Voorrede (Bij Van Lennep blz. 387, r. 33.); Bk. IX, 707. - 877 oude uitg. En voede aldus den slaep. - 880 oude uitg. na Argus een komma. - 881 oude uitg. onbewoogen. - 893 oude uitg. na ende eerst een punt, daarna een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 927 oude uitg. inkroppe. - 932 oude uitg. den moeder. - 936 onstelt; oude uitg. ontstelt. - 951 oude uitg. Indianen.