De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Regelnummers proza verbergen

[p. 479]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het derde boek.aant.

Inhout.

1 Agenor beval Kadmus het schaeken der dochter naer te spooren. Dees hierover heen- 2 gereist, bestreet den brondraek, en zaeide de tanden des verslagen draex in de vore, 3 waeruit menschen sprooten, waermede hy Tebe stichte. Akteon, zijn neef, in een hart^{r. 3} 4 verkeert, gedeegh Kadmus eerst tot groot hartewee, het welk Juno behaeghde, naer-⁴ 5 dienze de boelin Semele haete, ook zulx datze in de gedaente van Beroë de voester by⁵ 6 deze quam, en door loozen raet haer om hals holp. Jupiter korts hierna met Juno deunende,⁶

r. 3 neef: kleinzoon; hart: hert.

4 gedeegh (van gedijen): werd, strekte; eerst: hij was de eerste die; vgl. vs. 167.

5 ook zulx dat: in die mate dat.

6 deunende: in scherts twistend (Lat. disputans); vgl. vs. 413.

[p. 480]

tekstkritische noten

7 wie van hun beide Venus meest toegedaen was, stelde het geschil aen Tirezias uitspraek,⁷ 8 dewijl hy in beide de kunne ervaeren was. Dees waerzegger, Juno het vonnis tegen- 9 wijzende, wert van haer met blintheit gestraft, en hierom van Jupiter met de weetenschap 10 van het voorspellen begaeft. Zijne profecy van Narcissus bevestighde dit d'eerste reis.¹⁰ 11 Dees knaep alle vrysters [waeronder Echo, van ongedult in galm verandert, gerekent¹¹ 12 wort,] versmaedende, slaet door eige liefde aen 't quijnen, en verkeert in eene bloem. 13 Penteus evenwel beschimpt den waerzegger, hoewel hy voorheene waerheit spelde: want¹³ 14 Bacchus feesten vierende, boeide hy eenen bedienaer van dit offerfeest, na dat hy ver-¹⁴ 15 stont hoe Bacchus de schippers in dolfijnen verkeerde. Hierna wert Penteus van wijn-^15-16 16 paepinnen verscheurt, 't welk het wijnfeest by al het volk eenen grooten luister gaf.

Jupyn belant in Krete, en leght het stiersgelaet^{vs. 1}

En valsch momaenzicht af, en openbaert Europe
Zich zelven, haer ten troost. de vader, in zyn hoope
Aldus bedrogen, en van 't schaeken onbewust,
Geeft Kadmus daetlyk last, van d'eene aen d'andre kust,⁵
Zyn lieve dochter, hem ontweldight, op te spooren,
En t'huis te brengen, of by mangel vaders toren⁷
Te voelen, en het ryk te derven voor altoos,⁸
Waerin de vader zich godtvruchtigh droeg en boos.⁹
Agenors zoon ging droef de werrelt ommedoolen,
[Want wie zou denken dat Jupyn haer had gestolen?]¹¹
Most vaders gramschap en den vaderlantschen gront
Vermyden, ging te ra met Godt Apolloos mont,¹³
En vraeghde waer hy zich zou nederslaen ten leste.¹⁴
De godtheit antwoort hem: een koey in dit geweste,
Noit onder 't lastigh juk gespannen voor den ploegh,¹⁶
Zal zonder herder u gemoeten 'smorgens vroegh.¹⁷
Dan volgh die leitsvrou en haer voetspoor op myn zeggen,¹⁸
Tot datze stant houde, en in 't groene gras ga leggen.

TEKSTKRITIEK: vs. 4 hs. Bedrogen, met hoofdletter; het woord stond oorspr. aan 't begin. - 18-24 De enige plaats in het hs., waar een andere, gelijktijdige hand (niet die van Antonides) gewerkt heeft; van haar is afkomstig haer (vs. 18), koe (vs. 23; -y door Vondel bijgevoegd); bovendien in vs. 23 en 24 tweemaal haer in de voorlaatste lez.; samenhangend met 't feit dat V. eerst in vs. 18 dux met leitsman vertaald had, en in vs. 23 iuvenca in 2e lez. met os. vandaar vs. 23 nog Een' i.p.v. Een.

7 wie van hun.... toegedaen was; Lat. utra Venus suavior esset: ‘welke wellust (van mannen of van vrouwen) de zoetste (beter ware: de hevigste) was’; zie vs. 414.

10 bevestighde dit; Lat. comprobatum fuit, ‘werd bevestigd, kwam uit’; d'eerste reis, primum, ‘als 't eerste geval’.

11 ongedult, impatientia ‘het niet kunnen uithouden’.

13 hoewel.... spelde; Lat. quamquam et ipsi vera praedixerat, ‘hoewel hij (Tiresias) ook aan hem ware dingen voorspeld had’.

14 Bacchus feesten vierenden; Lat. ‘toen de orgieën van B. gevierd werden’.

15-16 wijnpaepinnen: Bacchanten; paepin: priesteres.

vs. 1 gelaet: uiterlik.

5 Kadmus, zijn zoon.

7 by mangel: bij gebreke; vaders: Agenors.

8 het ryk te derven: in ballingschap te vertoeven.

9 godtvruchtigh; Lat. pius, hier: kinderlievend; pius betekent in ruime zin ‘zijn plicht betrachtend’; V. vertaalt het met godtvruchtigh, ook waar het in concreto de waarde heeft van ‘ouderlievend’, of zoals hier van ‘kinderlievend’; en boos tegelijk; nl. het ene t.o.v. Europa, het andere t.o.v. Cadmus.

11 Ovid. ‘Wie toch zou de heimelike minnarijen (furta, wat V. met sluikery weergeeft Bk. I, vs. 739) van Jupiter kunnen ontdekken?’

13 vermyden: hiervoor wilde Bi. mijden.
Apolloos mont: het Delphies orakel; Lat. oraculum is verwant met os, ‘mond’.

14 Dit ten leste was nu reeds daar.

16 lastigh: drukkend.

17 Lat.: solis occurret in arvis: ‘zal u op eenzame velden ontmoeten’.

18 op myn zeggen is overbodig, zoals op myn bevel in vs. 20.

[p. 481]

20

Bou daer op myn bevel Beocie, uwe stadt.²⁰

 

Zoo dra hy 't hoorde, en uit de godtsspelonke tradt,

 

Dicht by Kastalie, zagh Kadmus voor zich treden²²

 

Een' koey, noit voor den ploegh gebezight, die haer schreden

 

Heel langkzaem voortzette, en hy volghdeze op het spoor,

25

En eerde Apollo dien weghwyzer in het koor.²⁵

 

Voorby Cefisus en Panope in 't ent gekomen,²⁶

 

Hiel deze vaerze stant op 't velt, beplant met boomen,

 

Stak moedigh 't hooft, gekroont met hoornen, in de lucht,²⁸

 

En loeide, dat al 't lant verbaest stont om 't gerucht.

30

Zy zagh te rugge, en al de makkers op haer hielen,³⁰

 

En viel in 't jonge gras, dies Kadmus onder 't knielen

 

Apollo looft, den gront van 't uitheemsch lantschap kust,³²

 

En bergh en dalen groet, hem vreemt, en onbewust.³³

 

Hy zent, op dat men godt Jupyn zyn offer gonne,

35

Het volk om water uit de levendige bronne

 

Te scheppen, daer het springt uit adren frisch en kout.

 

Hier stont een groeiende en noit afgehouwen wout,³⁷

 

In 't midden een spelonk, begroeit met teen en takken,³⁸

 

En laegh van steen gewelft, daer 't water neêr quam zakken.

40

Hier school een felle draek, met zynen trotsen kam,⁴⁰

 

En goude schubben op den rug. de gloênde vlam

 

Ontstak de blikken, die, als roode koolen, glommen.

 

Het lyf zwol van venyn. dry scherpe tongen zwommen

 

En drilden in den bek, dry ryen dik voorzien

45

Van tanden, scherp op roof gespitst om weer te biên.⁴⁵

 

Toen Tirus ballingen het naere wout genaekten,⁴⁶

 

En met hun watervat de bron en 't water raekten,

 

Verhief de blaeuwe draek den kam in 't naere hol,

 

En raekte afgrysselyk aen 't schuiflen wreet en dol,

50

Zy lieten daetelyk den watereemer vallen,⁵⁰

 

Gedootverft om het hooft, verbijstert met hun allen.

 

De brondraek krulde den geschubden rug rondom,

20 Ovid.: ‘Bouw daar een stad en noem ze de Boeötiese’, d.i. de koe-stad, Thebe.

22 Ov.: ‘de Castaliese grot’, zijnde de orakelspelonk bij de bron Castalia op de Parnassus, aan welks voet Delphi lag.

25 weghwyzer: die hem de weg had gewezen; in het koor: in zijn tempel, hier: orakelgrot (bij weghwyzer).

26 Cefisus, zie bij Bk. I, vs. 451; Panope, stad in Phocis.

28 moedigh: fier.

30 op haer hielen: haar van nabij volgend.

32 kust; ter eerbiedige begroeting.

33 onbewust: onbekend.

37 groeiende: van deze ‘verbogen’ deelwoordvorm, die op een oude stamvorming teruggaat en bij V. nog veel voorkomt, zie een aantal vbb. bij H., die hem afkeurt; Hoogstraten wijzigde hem hier en elders in zijn uitgave; volgens Bi. was ‘dit punt in Vondels tijd nog zoo uitgemaakt niet als thands’.

38 teen: teenhout.

40 felle, kan Lat. Martius bedoelen weer te geven, dat dan door V. als ‘krijgszuchtig’ verstaan werd, maar bij Ov. betekent: ‘van Mars’, wijl de draak volgens sommigen een zoon van Mars (Ares) was.

45 weer, eerdere lezing: tegenweer.

46 Tirus, vgl. Bk. II, vs. 1078.

50 eemer, vgl. Bk. XIV, vs. 795.

[p. 482]

 

En kringkelde zich kring op kring geweldigh om

 

In veele boghten, stak het halve lyf naer boven,

55

En zagh door 't gansche bosch. het lyf [men magh 't geloven]

 

Is langer dan de slang, die 's hemels Beeren scheit.⁵⁶

 

Het volk van Tirus ['t zy het vlugte uit bloodigheit,

 

Of schrap sta; 't zy de schrik het een en 't ander hinder']⁵⁸

 

Wort aengerant, gewont, bewonden hier en ginder,⁵⁹

60

En ingewikkelt van den slangenaêm besmet,⁶⁰

 

Van kant geholpen, en door niemants hulp geredt.

 

De middaghzon, alreede in 't hooftpunt opgerezen,⁶²

 

Verkleent de schaduwen, als tusschen hoop en vreezen

 

De helt, om 't draelen van zyn volk aldus in last,

65

Met zyne leeushuit speer en schicht geharrenast,⁶⁵

 

Noch meer met frisschen moedt, besluit hen na te volgen.

 

Hy komt in 't bosch, en ziet de makkers ingezwolgen,⁶⁷

 

En dien verslinder op de dooden heel verwoet

 

De wonden lekken met de tonge, root bebloet.

70

O mannen, zeght hy, hier in mynen dienst gebleven,⁷⁰

 

Ik zal u wreeken, of stantvastigh hier het leven⁺

 

Inschieten aen uw zyde, en grypt, van zin berooft,⁷²

 

Een' zwaeren molensteen, en dryft den draek naer 't hooft,

 

Met zulk een groot gewelt, dat torentrans en muuren,⁷⁴

75

Aen 't schokken, tegens dit gewelt niet zouden duuren.

 

De boschdraek stuit den steen op 't hardt en zwart pansier

 

Van gladde schubben, en braveert hem even fier:

 

Maer echter kon de huit den draek zoo niet beschermen,

 

Of't punt wiert door den rug gedreven in de darmen,⁷⁹

80

En trof het ingewant. de boschdraek, dol van wee,

 

Wrong 't hooft vast achterom, en ziende 't bloet alree,

 

Beet van verwoetheit in den schicht, tot dat door 't wrikken

 

De schacht aen 't waggelen, ter noot raekte uit den dikken⁸³

 

En taeien rugge, doch het yzer bleef'er vast,

85

En hecht tot in 't gebeent'; waerom hy, dol van last⁸⁵

 

Om hals en hooft zwol, en nog heeter wiert ontsteeken.

56 slang; vgl. Bk. II, vs. 181, 228; H.; de Draak; Ov.: ‘als men hem in zijn volle lengte ziet; hij werd nl. met gekronkeld lijf voorgesteld; vgl. nog Bk. IV, vs. 779-v.v.

58 schrap sta: zich tot de aanval gereed maakt.

59 bewonden: omwikkeld.

60 slangenaêm: drakenadem, het uitgeblazen gif.

62 hooftpunt: zenith; vgl. vs. 176.

65 schicht: werpspies; geharrenast, in ruimer opvatting, zowel wat de leeushuit, als wat het andere betreft.

67 ingezwolgen, nl. wordende; Lat. lethata corpora; 1e lezing: doode leden.

70 gebleven: gestorven.

+ [Randschrift:] Kadmus bevecht den draek.

72 van zin berooft: in woeste drift.

74 torentrans en muuren, nl. muren met torens.

79 punt, nl. van de werpspies (zie vers 65); het ontbreken van deze nadere aanduiding wordt opgehelderd uit de 1e lezing: Dus kon de harde huit den schicht, zoo fel en vlugge, Niet schutten, of het punt bleef steeken in den rugge.

83 ter noot: met moeite; vgl. Bk. I, vs. 176: ter nauwer noot.

85 waerom.... last, Ov.: ‘toen bij de reeds aanwezige woede een nieuwe aanleiding bijkwam’.

[p. 483]

 

Hy gaept en schiet venyn, en pooght zyn leet te wreeken,

 

En schuimbekt, wryft de schubbe op d'aerde, dat het ruischt.⁸⁸

 

De damp en 't schuim, het welk ter helsche keele uitbruischt,

90

Besmet de lucht. nu wint hy zich in lange krollen:

 

Dan staet de draek, gelyk een balk: dan weêr aen 't rollen,

 

Schiet voort, gelyk een stroom, van regen aengeperst,

 

Die boomen ommesmyt, en velt met berst op berst

 

Al wat hem voor de borst den toescheut wil beletten.

95

Helt Kadmus deist wat, om zich beter schrap te zetten,

 

En schut den aenval op zyn dikke leeushuit af,

 

En biet den bek het spits. de vyant, even straf,⁹⁷

 

Begrimt hem, raest, en knaeght het yzer met de kiezen,

 

Doch vruchteloos. nu verft het roode bloet de liezen,⁹⁹

100

Dat hem ten bek uitvlieght: doch dees quetsuur is kleen,

 

Mits hy den steek ontwykt, en achterwaert gegleên,

 

Met zyn' gewonden hals, belette dat de speere¹⁰²

 

Niet doorging, dies de helt hem entlyk ging te keere,¹⁰³

 

Het yzer in de keel quam dryven, en al voort

105

Ten vyant indrong, dat de speer, gespitst op moort,¹⁰⁵

 

Hem door den nek gespit, gestuit wiert, en het kraekte¹⁰⁶

 

Op eenen eiken stam, waeraen de vastgehaekte

 

Bleef hangen met zyn hooft, uitzinnigh dol en gram.

 

De boom boogh van 't gewight des boschdraex, die den stam

110

Met zynen langen staert vast gispte dat het klapte.¹¹⁰

 

Terwyl helt Kadmus zich verwondert om 't betrapte¹¹¹

 

En gruwzaem woutgedroght, verneemt hy een geluit,¹¹²

 

Onkundigh uit wat hoek het dus in d'ooren tuit:

 

Agenors zoon, wat blyft gy staeren op 't gehangen

115

En omgebroght serpent? gy zult den aert der slangen

 

Ook aendoen. Kadmus beeft gansch spraekeloos, en yst

 

Dat hem van dootschen schrik het haer ten berge ryst.

 

Zyn schutsvrou Pallas komt uit 's hemels boogen zwaeien,

 

Verschynt hem, en gebiet den draekentant te zaeien,

120

In d'omgeploeghde klont, waeruit terstont een oogst

88 ruischt: gerucht maakt, dreunt (Lat. sonat); vgl. Dl. II, 243: 194, en II 245: 233 geruysch (van een trompet).

97 spits: speerpunt; even straf (heftig), als Cadmus? of: als tevoren?

99 liezen; algemene naam voor bij of in het water groeiende planten (Lat. herbas).

102 v. belette.... dat niet, gecontamineerd uit belette dat en (maakte) dat niet.

103 ging te keere: aanviel.

105 op moort: op doden.

106 gespit, vgl. Dl. II, 355: 10, en H., die spitten onderscheiden wil weten van speeten (d.i. bepaaldelik aan het spit steken).

110 gispte: geselde, zweepte; 1e lezing: geesselt.

111 betrapte: in zijn macht gekregen, verschalkt.

112 een geluit, de stem van Mars, vgl. bij vs. 40; voor de vervulling van het hier voorzegde Bk. IV, vs. 789 v.v.

[p. 484]

 

Van mannen spruiten zal. de helt, haer woort getroost,¹²¹

 

Gehoorzaemt, slaet den ploegh in 't lant op haer beveelen,

 

En zaeit den draeketant om menschen aen te teelen.

 

Terstont begon de klay te leven meer en meer,⁺

125

En [wie gelooft dit?] uit de vore kryghsgeweer¹²⁵

 

Te groeien, strax hierna ook schuddende helmetten,¹²⁶

 

En hellemkammen, die zich in slaghorde zetten,

 

Toen schouders, borsten, en de vreeslyke oorlogszwarm,¹²⁸

 

Een teelt van mannen, met den beuklaer aen den arm.

130

Dus koomen op het feest de tooneelisten boven,¹³⁰

 

Zoo dra de schouburgh het tapyt heeft opgeschoven,

 

Met geen onaengenaem gevolgh, eerst aengezicht,¹³²

 

Dan d'overige leên, en voeten in het licht,

 

Tot datze op 't hoogh tooneel stant houden voor onze oogen.

135

De helt verschrikte voor genaekende oorelogen,

 

En nieuwe vyanden, en zet met schicht en kling¹³⁶

 

Zich daetlyk schrap. een nieugeboren aerdeling

 

Riep haestigh: hou uw rust: blyf buiten ons geschillen:

 

En op dit zeggen, daer gebroeders vechten willen,

140

Tradt dees den eenen met den blanken degen toe,¹⁴⁰

 

En sloegh hem doot, en viel zelf neder, levens moe,¹⁴¹

 

Getroffen van een' schicht, uit al den hoop geschoten,

 

En die hem trof viel ook by d'andre krygsgenooten,¹⁴³

 

En gaf den geest, die eerst den geest uit aerde ontfing.¹⁴⁴

145

Zoo ging 't alle andren me, die vechtende onderling,

 

Elk door des anders hant vergaende, heenestorven,¹⁴⁶

 

Ook jongelingen, die een hantvol tyts verworven,¹⁴⁷

 

En nederploften met de bloênde borst in 't stof,

121 getroost: vertrouwend op.

+ [Randschrift:] Draeketanden.

125 kryghsgeweer: speerpunten, nl. eerst het hoogst uitstekende.

126 strax hierna: spoedig hierop; schuddende: wuivende.

128 vreeslyke oorlogszwarm, op deze plaats v.d. beschrijving heeft Ov.: ‘en de armen met wapens beladen’.

130 v.v. Het gordijn der oude theaters werd bij het begin der voorstelling in een gleuf neergelaten, en bij het einde opgetrokken, waarbij dus de daarop geschilderde mensenfiguren gaandeweg zichtbaar werden, gelijk de in het vorige beschreven krijgers. V. begrijpt de tekst niet goed: er is geen sprake van ‘tooneelisten’; opgeschoven: omhoog (of: weg?) (Lat. tolluntur).

132 met geen onaengenaem gevolgh, Lat. placidoque educta tenore, d.i.: ‘in langzame gang opgetrokken’; bij Ov. van de geleidelik naar boven komende figuren op 't gordijn, bij V. van de ‘tooneelisten’.

136 schicht en kling, Lat. arma: ‘wapens’; van een ‘kling’ in onze zin in het voorgaande niet gesproken; maar Kiliaen geeft bij clinghe behalve ‘lamina’ ook ‘verutum’, d.i. ‘kleine speer, werpspies’, zodat V. wellicht met kling de speer (vs. 65) bedoelde aan te duiden.

140 den eenen: een van hen.

141 levens moe, door Van L. afgekeurd als niet passend in deze omstandigheden, is wellicht in meer objektieve zin te verstaan: ‘zijn levenseinde genaderd’.

143 by: door.

144 eerst: zo pas.

146 elk door des anders: door elkanders; heenestorven; vgl. Dl. VI, 458: 580.

147 ook: ook zij, eveneens; hantvol tyts, een verbinding, die H. wil ‘doen aanmerken’ als zijnde ‘eene onnatuurelyke uitdrukking, gemerkt 'er niets is, waaraan men minder grypen of vatten heeft, dan aan den Tijd’, die ‘bygevolg met geen handvollen te meeten’ is; hoewel hij haar niet geheel verwerpelik acht; waarbij Van L. zich aansluit met de opmerking, dat een handvol niet meer betekent dan: ‘een weinig’. V. schreef eerst: korten tyt.

[p. 485]

 

Op hunne moeder d'aerde, als 't snedigh zwaert hen trof.

150

Een vyftal bleef te lyve, Echion d'een geheeten.¹⁵⁰

 

Dees hadde op Pallas raet de wapens neêrgesmeeten,

 

En spande vreedzaem met zyn' vier gebroedren aen.

 

De helt van Sidon en de megenooten staen⁺¹⁵³

 

Elkandren trou ten dienst, en helpen, met betrouwen¹⁵⁴

155

Op Febus raet, den helt de hooftstadt Tebe bouwen.

 

Nu stont'er Tebe, en gy, o Kadmus, brave helt,

 

Scheent door uw ballingschap gelukkigh, en herstelt,

 

Toen Mars en Venus beide u tot hunn' schoonzoon kooren.¹⁵⁸

 

Zet hier het zaet by van uwe echtgenoot, geboren

160

Uit goddelyk geslacht, en alle uwe afkomst me,¹⁶⁰

 

Zoo veele dochters, zoo veel zoons, in tyt van vre

 

Geteelt, en kinderryk, uw kostelyke panden,¹⁶²

 

Volwasse helden, en gelukkige verstanden:

 

Doch niemant roepe van zyn levens lot te luit,

165

Eer hy den geest geve, en een zerk de grafste sluit'.

 

In zulk een dertle weelde en voorspoet van uw trouwe,¹⁶⁶

 

O Kadmus, gaf uw neef u d'eerste stof tot rouwe,¹⁶⁷

 

En zyn hartshoren, steil gewassen op het hooft,¹⁶⁸

 

Gy mede, o jaghthont, die uw' heer het leven rooft,

170

Verzadight van zyn bloet: doch zoo men 't naer wil spooren,

 

Men vint geen schult in hem, waerom hy ging verloren,

 

Maer slechts in 't avontuur: want nimmer wort met recht¹⁷²

 

Den onbewusten knaep een misdaet opgeleght.¹⁷³

 

Een bergh droop nat bebloet van 't wilt, ter neêr geschoten.

175

De middaghschaduw kromp. de zon bescheen de sloten¹⁷⁵

 

En velden met haer vier van 't hooftpunt, heet van vlam,

 

Wanneer de jongling, een Hiantiaener, quam¹⁷⁷

 

Vermoeit van jaegen, al de jaghtgenooten roepen,

 

Die vast ter zyden af het dierenest by troepen¹⁷⁹

150 te lyve: in leven.

+ [Randschrift:] Kadmus bouheer van Tebe.

153 helt van Sidon: Cadmus.

154 en helpen; dit kan alleen een redelike zin geven, wanneer megenooten als onderwerp gedacht wordt.

158 Cadmus' gemalin Harmonia (of: Hermione; vgl. Bk. IV, vs. 774: Hermioon) was een dochter van Mars en Venus. Het zinsverband, met toen, niet bij Ov., bij wie nl. náást de stadsbouw, het huwelik met Harmonia en het rijke kroost redenen zijn van Cadmus' geluk in de ballingschap.

160 afkomst: nakroost.

162 kinderryk, d.i. zelf weer kinderen hebbend (voor Lat. nepotes); panden, Lat. pignora, dat echter niet slechts voor ‘kinderen’, maar ook ruimer voor verwanten (hier: kleinkinderen) gebezigd werd, wellicht in verband met de betekenis ‘gijzelaar’.

166 van uw trouwe: van uw gegeven trouw, huwelik; 1e lezing: voorspoet zonder ende: ....oirzaek van elende.

167 neef: kleinzoon, Actaeon nl., zoon van Aristaeus en Cadmus' dochter Autonoë.

168 hartshoren: hertehoren; vgl. vs. 237 v. Over wassen en wasschen H.

172 avontuur: lot.

173 onbewust: zonder erg; opgeleght: ten laste gelegd.

175 De schaduw kromp, daar 't middag was; sloten (‘burchten’) komen hier niet wel te pas; Ov.: ‘de zon stond op gelijke afstand van de beide uiteinden (harer baan)’.

177 Hiantiaener: Boeötiër; Hyantes is de naam van een oude Boeötiese stam; 1e lezing: de jongeling, een Hiantyner.

179 vast: terzelfdertijd; die vast....: die bezig waren met....

[p. 486]

180

Opsnuffelden. hy riep: o makkers, snel te voet,

 

Ons net en zwynspriet zien van 't afgejaeghde bloet

 

Der dieren root geverft: van daegh genoegh gevangen,

 

Zoo dra de morgenzon, daerwe alle naer verlangen,

 

Met haere wielen den saffraenen dagh verleen',¹⁸⁴

185

Dan wederom ter jaght gevlogen, als voorheen.

 

Nu staet de middagh recht in 't midden van de kimmen,¹⁸⁶

 

En klooft den akker, dat de dampen opwaert klimmen.¹⁸⁷

 

Terstont de jaght gestaekt: de netten wechgeleit.

 

Zy volgen dit bevel. men staekt den arrebeit.

190

Een lustdal zonk hier by, beplant met harsseboomen,⁺¹⁹⁰

 

En spichtigen cipres, daer elk niet in magh komen.

 

Het heet Gargafia, Diane toegewyt.

 

In dezen boezem gaept een boschspelonk. de tyt¹⁹³

 

Of liever vrou Natuur wou hier haer' geest ontvouwen,

195

Om zonder beitel een gewelfzel uit te houwen

 

Van zelfgewassen puim, of zantsteen, licht van stof,¹⁹⁶

 

Waerin vernuft de kunst in 't nabootseeren trof.¹⁹⁷

 

Men hoort ter rechte hant een klaere bronaêr stroomen,

 

Om haeren open mont gezoomt met groene zoomen.

200

Diane, moe gejaeght, plagh hier de kuische leên

 

Te baden in dees bron, daer nimmer mensch verscheen.²⁰¹

 

Nu quamze hier, en gaf den spriet de schiltknaepinne,²⁰²

 

En ongespannen boogh, en koker. dees godinne

 

Wort door een andre maeght van 't lichte kleet ontlast,

205

Datze op den arrem nam. twee andre ontstrikten vast²⁰⁵

 

De zoolen. Witje, een telgh van stroom Ismeen, spitsvondigh²⁰⁶

 

Voor andren, strikte 't haer in eenen knoop heel bondigh²⁰⁷

184 saffraenen: saffraankleurig, goudgeel; vgl. Dl. II, 776: 211; Lat. croceus, krokuskleurig; saffraan wordt gewonnen uit de stampers van een krokussoort.

186 middagh: middagzon.

187 de dampen opwaert klimmen; V. heeft vaporibus, dat hier de (zonne)hitte betekent, misverstaan; Phoebus.... findit vaporibus arva: ‘de zon splijt de velden door zijn hitte’.

+ [Randschrift:] Gargafia.

190 harsseboomen: pijnbomen (naar de hars).

193 v. in dezen boezem; Ov.: ‘in de uiterste uithoek daarvan’; de tyt of liever vrou Natuur; deze Ovidiaanse tegenstelling niet bij Ov.

196 zelfgewassen; Lat. vivus, d.i. levend, als een gewas uit de aarde opkomend; vergel. Boek VII, vers 303. Ov. spreekt van puimsteen èn tufsteen; ook V. schreef eerst en, en i.p.v. puim een ander woord, vermoedelik: steen.

197 vernuft, nl. het vernuft, het genie (Lat. ingenium) der natuur; 1e lezing: haer aert.

201 daer: waer.

202 schiltknaepinne; vgl. Eneas IX 1104 lijfknaepin.

205 vast: onderwijl.

206 Over het ‘verduitschen van eigene Naamen’ handelt H., voornl. bij Bk. XI, vs. 844, alwaar hij ook verwijst naar Bk. II, vs. 201, III 255 v.v.; z.i. passen ‘zulke Duitsche naamen’ beter ‘in een Duitsch werk van eige vinding’; terwijl men ‘eene alte groote vryheid [neemt], wanneermen ook de eigene naamen van bekende persoonen verduitscht’; Van L. wijst ook op de namen in Geboortklock, vs. 711 v.v.; Witje, Lat. Crocale, eigl. een Grieks woord voor ‘strand’, dat nader met ‘kiezelsteentje’ (Farn.: calculus litoralis, vel in imo fontis), ook met ‘oeverzand’, ‘schuimrand’ wordt weergegeven; Ismenus, rivier bij Thebe; spitsvondigh: schrander.

207 bondigh: strakgebonden; daarnaast zonder bant, vs. 209; vgl. Dl. I, 150: 11 't Bondigh Landt (: de Verenigde Provinciën); ibid. 427: 1 Bondigh Nederland; Dl. II, 679: 852: ‘bindend, geldig’, zoals ook hier Bk. III, vs. 381 v. 't verbont [was] al bondigh; Dl. V, 631: 341 (Overdiep, Synt. II, blz. 225); Dl. III, 296: 13 Wiens antwoordt kortst en bondichst is (d.i. 't kortst maar d'andere.

[p. 487]

 

Van achter in den nek, hoewel heur eigen haer

 

In 't wilt vloogh, zonder bant. men moght vyf andren daer

210

De jaghtgodinne met de volle kruiken 't water

 

Zien gieten over 't hooft. de bron gaf een geklater.

 

Zy heeten Wolkje, Klaertje, en Spuitje, haer vriendin,

 

En Kruike, en Doutje. elk wascht de zuivre jaegerin

 

Om 't vierighste. terwylze op deze wys zich nette²¹⁴

215

Komt Kadmus neef [die 't werk zoo lang ter zyde zette,

 

En dwaelde op avontuur in wildernis, zoo stout

 

Als moedigh] van de jaght hierop in 't wilde wout,

 

Gelyk of 't wezen wou, en trat zoo dra niet binnen²¹⁸

 

Het ruischend boschhol, of Dianes gezellinnen,²¹⁹

220

Zoo moedernaekt en bloot als zy geschapen zyn,²²⁰

 

Den jongling ziende, slaen uit hartewee en pyn²²¹

 

Voor haere bloote borst, dat boschspelonk en kuilen

 

Misbaeren, en de galm dit nabaeut onder 't huilen.²²³

 

Z'omringen haer meestres, die schaemroot d'oogen sluit,

225

En steekt met hals en hooft ver boven andren uit.²²⁵

 

Diane moedernaekt aldus van schaemte aen 't blozen,

 

Gelykt den morgenstont, bezaeit met roode roozen,

 

Of eene wolk, waerdoor de zon van boven schynt:²²⁸

 

En schoon de jaghtsleep haer bestuwt, en zich verpynt,²²⁹

230

Noch keertze hem de zyde afkeerigh toe uit vreeze,

 

Het aenzicht van hem af. nu mistze pyl en peze,

 

Dies scheptze water, dat haer reetst is met de hant,²³²

 

En giet hem in 't gezicht, en van een' kuischen brant

214 netten: nat maken, baden; vgl. Bk. II, vs. 16.

218 trat; H. over trat naast het door hem afgekeurde, ofschoon vroeger door hemzelf gebezigde, treedde; vgl. Van L. over doubletvormen; vgl. H. bij I 695.

219 ruischend, nl. van het bronwater.

220 moedernaekt; bij H. een aant. over dit woord en over moeder-een e.d., aangevuld door Van L., volgens wie in zijn tijd 't meest moederzalig-alleen gehoord werd, dat in Wdb. N.T. slechts voorwaardelik vermeld wordt (IX, 942); volgens Bi. was in zijn jeugd moeder-alleen nog zeer algemeen.

221 pyn, òfwel overdrachtel. te verstaan, òf met harte- te verbinden; vgl. bv. Dl. II, 687: 1006 lien en landbederf; Dl. V, 198: 791.

223 misbaeren: weerklinken van gejammer; galm: echo.

225 en steekt, nl. nochtans; andren: de anderen; vlg. Tekstkr.

228 van boven, Lat. adversi solis: ‘de ertegen schijnende zon’.

229 bestuwt: omstuwt; zich verpynt: z. moeite geeft.

232 reetst: dichtst bij de hand.

[p. 488]

 

Ontsteeken, graeut aldus, een voorspook van zyn quaelen:^233-34

235

Loop heene, indienge kunt, by alleman verhaelen²³⁵

 

Dat gy Diane naekt ontkleet zaeght. op dit woort,

 

Den jaeger toegesnaeut uit wreeklust, zetze voort⁺²³⁷

 

Hem horens, rekt den hals, en spitst langworpigh d'ooren,

 

Verandert arm en been in pooten, blint van toren²³⁹

240

En spikkelde zyn vel. het hart wort bloode. alree²⁴⁰

 

Zoekt d'echte en rechte zoon van vrouwe Autonoë²⁴¹

 

Te vliên, verwondert, in het steeken van de zonne,

 

Om zyne snelle vlugt, tot dat hy in een bronne

 

Zich spiegelde, en het hooft en spitse horens zagh.

245

Hy proeft te klaegen: och wee my elendige, ach!²⁴⁵

 

Maer zyne spraek bezwykt. de stem is enkel zuchten.²⁴⁶

 

De traenen biggelden en vloeiden onder 't vlugten²⁴⁷

 

Niet langs de kaeken, en het voorgaende aengezicht;

 

Noch bleven het verstant en oordeel ongezwicht.²⁴⁹

250

Wat recht Akteon aen? zal hy naer huis toe tyen,²⁵⁰

 

En 't koningklyke hof? of om den hont te myen

 

Zich bergen in het bosch? de vrees verbiet het een,²⁵²

 

En schaemte 't ander: en terwyl dees hier alleen

 

In twyfel hangt of hy de honden ziet genaeken,²⁵⁴

255

Beginnen Zwartpoot eerst en Voetgang op te waeken,²⁵⁵

 

Te bassen, eene leus van 't naekende gevaer,²⁵⁶

 

De Kreetsche Voetgang, een scherpriekend snuffelaer,²⁵⁷

 

En Zwartpoot, een Spartaen. toen quamen d'andren boven,²⁵⁸

 

Veel sneller dan de wint, ook herwaert aengestoven,

233-34 giet, Lat. perfudit; Van L. merkt op, dat giet minder past, daar Actaeon naar alle schijn hoger moet gestaan hebben; van een kuischen brant ontsteeken (niet bij Ov.): door schaamtegevoel in drift ontbrand; dat die woorden minder passen wijl zij zouden moeten betekenen: ‘in een kuische liefde ontgloeid’, kan men van Van L. moeilik toegeven; voorspook: voorteken, voorzegging, (praenuncia verba); quaelen: ongelukken.

235 alleman; H. over Alleman c.a., Heeromnes.

+ [Randschrift:] Akteon in een hart.

237 voort: aanstonds. Kantschrift: hart: hert.

239 blint van toren, niet bij Ov., en ook weinig passend.

240 hart: hart.

241 v. echte en rechte; door Van L. gebrandmerkt als een treurig hulpmiddel om het ‘vaers de vereischte lengte te geven’; maar 't onderlijnt de tegenstelling tussen Actaeon's wezen en zijn verschijning. Zo is ook in het steeken van de zonne, ofschoon bij Ov. niet voorkomend, daarom nog niet zinledig.

245 proeft: beproeft.

246 bezwykt: faalt hem (vox nulla secuta est).

247 v. De tranen vloeiden, maar langs een gelaat dat niet meer dat van vroeger was (per ora non sua).

249 noch: nog; of: nochtans; ongezwicht: onbezweken, onverminderd.

250 Akteon; Van L.'s berisping, dat Ov. pas hier, nu hij al veranderd was, Actaeon's naam noemt, na reeds honderd regels lang van hem verhaald te hebben, is onjuist, zowel wat de honderd regels aangaat, als t.o.v. de naam, die pas vs. 230 (Vondel vs. 286) opduikt, waar hij zich zelf noemt: Ik ben Akteon.

252 v. het een, nl. het blijven; 't ander, nl. het naar huis gaan. Van L.'s opmerking, onder verwijzing naar 't Latijn, dat 't juist andersom moest staan, is wederom mis; het een en 't ander is niet = ‘'t eerste’ en ‘'t laatste’.

254 of.... genaeken berust op foutieve vertaling van videre, dat door V. als onbep. wijs werd opgevat, maar perfectum is: dum dubitat, videre canes: ‘terwijl hij in twijfel staat, kregen hem de honden in 't oog’.

255 Bij Ov. dragen de honden, evenals de bovengenoemde nimfen, Griekse namen; vgl. de toelichtingen bij Schrevelius en Regius; Zwartpoot: Melampus; Voetgang: Ichnobates (spoorloper, spoorzoeker) vgl. vs. 257; Regius: ‘per vestigia vadens’. ‘Met de Hollandsche namen der honden kan ik mij beter vereenigen dan met die der nymfen, juist omdat het hier geen personen geldt, maar dieren’. Van L.; vgl. Bk. IV, vs. 19 v.v.

256 leus: teken.

257 Kreetsche: Gnosius, naar de stad Gnosus op Creta. Van Creta, Sparta, Arcadië (vs. 261) kwamen voortreffelike jachthonden.

258 boven: te voorschijn.

[p. 489]

260

De Slokal, Kykveer, en de Berreghklimmer, al²⁶⁰

 

Oprechte Arkaders, en ook Hindemoort, wiens gal²⁶¹

 

In moorden overloopt, en bitse Jaeger mede,²⁶²

 

En losse Tuimelaer, en Snelvoet, altyt reede,²⁶³

 

Ook Brak, die 't wilt verraet, en Boschaert, korts in 't wout²⁶⁴

265

Getaistert van een zwyn, en Wolfaert, wreet en stout,²⁶⁵

 

By een wolvin geteelt, en Wachter, kies op weiden,²⁶⁶

 

En felle Roofster met twee jongen, noit gescheiden,²⁶⁷

 

Ook Winthont, rank van buik, te Sicion gezooght,²⁶⁸

 

En Looper, Ratelaer, en Vlak, die 't wilt beooght,²⁶⁹

270

Gezwinde Tigerin, en Elant, d'oude wroeter,²⁷⁰

 

En Blankaert, wit van vel, en zwarte en snoode Roeter,²⁷¹

 

En snelle Bravert, en ook Stormer, heet op jaght,²⁷²

 

En Vlieger, Cipriaen, geworpen t'eener draght²⁷³

 

Met Blaffer, zynen broêr, toen Gryp, en Bruin, getekent

275

Aen 't halve hooft, en Ruigh, en Snel, een puik gerekent,^274-75

 

Ook Wittant, Basser, luit in 't bassen, nimmer bleu,²⁷⁶

 

Van een Spartaensche teef, en een Kretenzer reu²⁷⁷

 

Te gader voortgeteelt, ook andre jaghtgezellen,

 

Wier naemen hooft voor hooft te lang valt op te tellen.

280

Dees drommel, bits op roof, vervolght hem streng en los,²⁸⁰

 

Door ongenaekbre steilte, en rots, en ruighte, en bosch,

 

En heide, en wildernis. Akteon vloot dat heenen²⁸²

260 Slokal: Pamphagos; Kykveer: Dorceus, ‘gazellenjager’, (Reg., Schrev. ‘acutè videns’, bij Gri. derkoo; veer: ver); Berreghklimmer: Oribasus (‘bergloper’; ‘montes ascendens’).

261 oprechte: echte; Hindemoort: Nebrophonos.

262 Jaeger: Theron.

263 Tuimelaer: Laelaps, d.i. orkaan; tuimelaer: wie of wat zich tuimelend, hals over kop, of stormachtig voortbeweegt; ‘a velocitate atque impetu sic est appellata’; Snelvoet: Pterelas (-pedibus utilis), gevleugelde.

264 Brak: Agre, ‘jacht’; brak is 'n soort van scherpruikende jachthond voor lopend wild; (Lat.: naribus utilis); Boschaert: Hylaeus, d.i. boshond; korts: onlangs.

265 Wolfaert, staat wegens de bijvoeging: ‘bij een wolf geteeld’ voor Nape, d.i. bosrijke kloof.

266 Wachter: Poemenis, Reg., Schr.: ‘pastoralis’; kies op weiden: die graag de kudden hoedt (pecudes secuta).

267 Roofster: Harpyia; gescheiden, nl. van haar.

268 Winthont: Ladon (bij Reg., Schr. twee verklaringen, door V. niet benut; zijn naam berust op rank v.b.; rank: mager; Sicion, stad aan de golf v. Corinthe.

269 Looper: Dromas; Ratelaer: Canache, ‘lawaai, gebas’; Vlak: Sticte, ‘gestippeld, gevlekt’.

270 Tigerin: Tigris; Elant: Alce; vgl. Hd. Elch.

271 Blankaert: Leukon, ‘witte’; Roeter: Asbolus, ‘roet’.

272 Bravert: Lacon, ‘Laconiër’; ook hier koos Vondel de naam op grond van het epitheton praevalidus ‘zeer sterk’; Bravert bij braef ‘kloek, dapper’; daarmee stemt overeen, dat hij er als epitheton 't altijd passende snel bijvoegt; Stormer: Aëllo, ‘stormwind’.

273 Vlieger: Thoüs, ‘snel’; Cipriaen: Cyprius, ‘van Cyprus’.

274-75 Blaffer: Lycisca, ‘wolvinnetje’, maar daarmee niet overeenkomend noch ook met het epitheton: velox, ‘vlug’; (Dl. VI, 116: 25 met Hontwolf vertaald; vgl. ald.); bij Ov. is Cyprius de broer; Gryp: Harpalos, ‘rover’; Bruin: Melaneus, ‘zwarte’; bruin in de zin van ‘donker’; vgl. bruyn als git (Dl. II, 500: 43), bruyngraeuw (ibid., 274: 814); getekent... hooft: Ov.: ‘witgevlekt op het midden van zijn kop’ (bij Harpalos behorend); Ruigh: Lachne, ‘ruige’; Snel: Labros, ‘onstuimige’.

276 Wittant: Agriodos, ‘met woeste tand’; dus: die van woestheid de tanden ontbloot; Basser: Hylactor, ‘blaffer’; bleu: vreesachtig.

277 een reu; de spell. een (ook in een eerdere lez.), niet een', valt op.

280 drommel: drom; vgl. Walch, Var. Pal. 57; streng en los: onverdroten en in volle ren (wellicht met 'n zekere tegenstelling: straf en toch onbeteugeld; vgl. het door Van Hasselt bij Kiliaen vermelde lossen en strengen).

282 dat heenen, vgl. Bk. I, vs. 831.

[p. 490]

 

Waer langs hy menighmael met zyn gezwinde beenen

 

Hen plagh te volgen, en helaes hy vlugte en vloot

285

Voor zyne knechten, en wou roepen in dien noot:²⁸⁵

 

Ik ben Akteon: draeght ontzagh aen uwen heere:

 

Maer och de stem bezweek. de klank viel veel te teêre.

 

De lucht galmde op 't gebas: en Zwarthaer snel en vlug,²⁸⁸

 

Gevolght van Wiltvang, zet den tant eerst in den rug.²⁸⁹

290

Hierop quam Bergenaer de makkers flux vervangen,²⁹⁰

 

En bleef in 's meesters schoft met scherpe kiezen hangen.

 

Het strenge leizeel liet dit drytal spader los:²⁹²

 

Maer door den binnenwegh des berghs geraekt in 't bosch,

 

Versnelt het al den hoop. terwylze Akteon hielen,²⁹⁴

295

Schoot al de drommel toe van overal. zy vielen

 

Den meester op het lyf al teffens, al op een.²⁹⁶

 

Voor zoo veel tanden viel dit enkel lyf te kleen:

 

En schoon geen hart vermagh, gelyk een mensch, te spreeken,²⁹⁸

 

Noch steent en smeekt hy droef, gelyk geen hart kan smeeken,

300

En klaeghde uit noot den bergh, hem lang bekent, dien noot,

 

En vallende op de knien, schynt om genade, ontbloot

 

Van hulp, te bidden, draeit het hooft aen alle kanten,

 

In ste van armen: maer de zwarm der jaghttrouwanten,

 

Ontbloot van kennis, hitst naer zyne wys den drom³⁰⁴

305

En jaghttroep op hem aen. zy zien altzaemen om

 

Naer hunnen heer. men hoortze om stryt Akteon roepen,

 

Als of hy elders dwaelde, en verre van zyn troepen.

 

Hy hoort den naem, ziet om, en zy beklaegen hem,

 

Als een' die verre en doof, niet luistert naer hun stem,

310

En van het bly gezicht der wiltvangste is versteeken.

 

Hy wenscht afwezende te zyn, en hier t'ontbreeken,

 

Doch is'er nietemin. hy wenscht dit aen te zien,

 

Maer zonder dat zyn lyf den hont tot spyze dien',

 

En voele 't scherp gebit der wreede hazewinden.³¹⁴

315

Zy staen rondom den heer, verscheuren en verslinden

 

Zyn vleesch, in valschen schyn van een gevangen hart.

 

De roep loopt dat Diaen, uit wraeke en bittre smart,

 

Zich niet verzaedighde, eer hy door ontelbre wonden

285 knechten, nl. zijn honden.

288 Zwarthaer: Melanchaetes.

289 Wiltvang: Therodamas ‘wildbedwinger’.

290 Bergenaer: Oresitrophos, ‘op de bergen grootgebracht’.

292 Voor leizeel, waaraan jachthonden vastgehouden worden; vgl. Bk. VIII, vs. 457; Ov. alleen: ‘zij waren er later op uitgegaan’.

294 versnelt: hier in de zin van ‘vóórkomen’.

296 al op een: in één kluwen.

298 v. hart: hert; ‘een geluid, zoal niet van een mens, dan toch ook niet van een hert’, Ov.; smeeken: vleiend vragen.-

304 van kennis, nl. van de kennis die hier zou dienen; naer zyne wys: naar zijn gewoonte.

314 wreede: felle.

[p. 491]

 

Den geest gaf, opgeslokt van onverzade honden.

320

Elk oordeelt van dees straf naer zyn begryp. d'een dacht

 

Diane ging de maet te buiten: d'ander acht

 

Dat haer dees strengheit voeght. elk stont op zyn bewyzen.³²²

 

Jupyns genoot weet van bestraffen noch van pryzen,³²³

 

Genoegh beholpen met Agenors ongeval,³²⁴

325

En haet al d'afkomst van dien stamme boven al,

 

Vermits dien hoon, geleên by Jupiters boelinne³²⁶

 

Europe: ook quam by d'eerste een tweede spyt, uit minne³²⁷

 

Gesproten: want haer smart dat Semele te trots³²⁸

 

Nu zwanger gaet van 't zaet des grooten dondergodts,

330

Dies komtze in 't ende aldus onstuimigh uit te vaeren.

 

Wat rechte ik telkens uit met kyven en met baeren?³³¹

 

't Is best haer zelve eens opgekomen, dat zy 't voel.³³²

 

Indien ik Juno heet, gezeten op den stoel,

 

Om, als een koningin, den gouden staf te zwaeien;

335

Ben ik godts bedtgenoote en zuster, zwaer te paeien,³³⁵

 

Ten minste zuster, 't zal haer gelden. dat hou stant.

 

Maer z'is met sluikery te vrede: en deze schant,³³⁷

 

Waermeze ons huwelyk verkorte, is dra vergeeten.³³⁸

 

z'Ontfing van hem: dit een ontbrak aen haer vermeeten.³³⁹

340

Het zwanger lichaem brogt de schennis aen den dagh.

 

Nu zoektze, 't geen my pas alleen gebeuren magh,^341-v.

 

Men zalze van Jupyn noch blyde moeder noemen.

 

Zoo trots en moedigh durfze op haere schoonheit roemen.³⁴³

 

Maer 'k wil Saturnus telgh niet langer heeten, of

345

Uitwerken dat hy haer bedriege, en mael' tot stof.^344-45

 

Jupyn. de liefste, zal zyn Semele overrompelen,³⁴⁶

 

Verdelgen door zyn vier, en in den afgront dompelen.³⁴⁷

322 stont op: hield vast aan.

323 Juno laat er zich nl. niet over uit (non eloquitur); bestraffen: afkeuren

324 beholpen: gediend met; vgl. Bk. VI, vs. 29; Joannes de B. V, vs. 176: beholpen en gedient.

326 vermits: wegens; by: door.

327 Europe, dochter van Agenor en zuster van Cadmus; vgl. einde Bk. II.

328 Semele, dochter van Cadmus; Actaeon was de zoon harer zuster; te = zeer.

331 rechte, verl. tijd (profeci), richtte; baeren: te keer gaan; vgl. Dl. III, 118: 97; hier Bk. VI, vs. 757.

332 opkomen: aanvallen; vgl. Bk. I, vs. 234.

335 zwaer te paeien, niet bij Ov.; paeien: tevredenstellen.

337 Maer, voor 't Lat. at puto, ‘maar misschien’, ter inleiding van een onderstelde tegenwerping, die vs. 339 afgedaan wordt; sluikery; heimelike minnarij; vgl. Bk. I, vs. 739.

338 verkorte: schond.

339 ontfing; bij H. een opmerking over de f-spelling bij dit woord, vgl. met ontvonken e.d.; ‘dit slechts kwam er aan haar aanmatiging te kort’.

341-v. Ov. zegt, naar de beste (niet Vondels) lezing (mater, quod vix mihi contigit, uno de Iove vult fieri): ‘moeder, 'tgeen nauweliks mij is mogen gebeuren, wenst zij alleen door Jupiters toedoen te worden’; Juno had nl. volgens sommigen slechts drie kinderen bij Jupiter: Mars, Vulcanus, Hebe. Vondels lezing luidde:.... quod vix mihi contigit uni,....: ‘'tgeen nauweliks mij alleen (my pas alleen) te beurt viel’.

343 moedigh: zelfverzekerd.

344-45 of uitwerken; indien ik niet....

346 Van L. maakt bezwaar tegen het samensmelten van de lange-e van Semele; de naam wordt daardoor ‘geheel toonloos’; hij vreest zelfs, de s als z uitsprekend, verwarring met zemelen! Vgl. vs. 350 Semels 354 Semel.

347 afgront: de Styx, de onderwereld.

[p. 492]

 

Na deze rede rystze uit 's hemels hoogen stoel³⁴⁸

 

En in een goude wolk verborgen stil en koel,³⁴⁹

350

Genaektze Semels huis, en schuift de wolk niet open,³⁵⁰

 

Of is een best gelyk, die lam komt aengekroopen,⁺

 

Met eenen gryzen kop, en zoor gerimpelt vel,³⁵²

 

Gekromt en bevende. zy gilt met haere lel,³⁵³

 

Schynt Beroë, de min van Semel, komt ten leste³⁵⁴

355

Te kouten van Jupyn, en zucht. 'k wensche, u ten beste,

 

Zoo spreektze, dat Jupyn u ongeveinst beminn':³⁵⁶

 

Doch dikwyl vallen my bekommeringen in.

 

Veel minnaers sloopen, op dat zy hun lief behaeghden,

 

Vermomt als goden, in het bedt der kuische maeghden.

360

't Is niet genoegh dat dees zich uitgeef voor Jupyn:³⁶⁰

 

Verzoek een minnepant, is hy geen godt in schyn,

 

Maer in der daet zoo groot, en van de zelve groote,³⁶²

 

Als hy in d'armen valt van Juno, zyn genoote.

 

Laet hem, zoodaenigh en zoo groot hy Juno kust

365

En streelt, u troetelen met onverzaden lust,

 

En dus in uwen schoot van boven nederleken.

 

Der goden koningin misleit met deze treken

 

De spruit van Kadmus, die om geen geveinstheit docht,

 

En aen Jupyn een gaef, doch ongemelt, verzocht.³⁶⁹

370

Hy zeght: eisch onbeschroomt, u wort geen bede onthouwen:³⁷⁰

 

En op dat gy myn woort te vaster mooght vertrouwen,

 

Neem vry den afgront en den helschen jammervliet,³⁷²

 

Gevreest van Jupiter en 't hemelsch hooftgebiet,³⁷³

 

Tot tuigen van myn' eet. zy, nu verquikt alreede

375

Met haer bederf [te trots op dees verworve bede,³⁷⁵

 

En wien het toestaen van 't geschenk des minnaers voort³⁷⁶

 

Ten droeven val gedyt] spreekt kort, en met een woort:

 

Ay begenadighme u t'omhelzen met myne armen

 

In die gedaente als gy uw Juno komt verwarmen.

380

De Godt verschrikte, en wou dit smooren in haer' mont:

348 rystze: verheft ze zich (surgit); dus niet: daalt ze neer.

349 goude: goudgele (fulva).

350 niet: niet zodra.

+ [Randschrift:] Juno in een out wyf.

352 zoor: verdroogd.

353 lel: tong (bij Kiliaen bep. het voorste deel ervan); de bedoeling is, dat zij krijst als een oude vrouw. Terecht merkt Van L. op, dat V. nodeloos van Beroë een karikatuur maakt.

354 ten leste: na 'n lang gesprek.

356 ongeveinst, nl. dat 't werkelik Jupiter is.

360 Lat.: esse Jovem, ‘dat hij J. is’; of: (Burman) ‘dat hij zegt J. te zijn’.

362 zoo.... groote; Ov.: ‘zo groot en zodanig’; vgl. vs. 364. Bij Ov. de correlatie quantusque et qualis.... tantus talisque.

369 ongemelt: ongenoemd.

370 eisch: vraag; vgl. Bk. II, vs. 59.

372 jammervliet: de Styx; vgl. voor deze eed der goden Bk. I, vs. 898.

373 hooftgebiet, voor de goden; hetzij gebiet als ‘gezag, macht’ moet worden verstaan, dan wel als ‘rijk’; niet in Wdb. Ned. Taal.

375 bederf: ongeluk; te: al te (hier niet: zeer: Lat. nimium potens, ‘al te zeer begunstigd’).

376 wien, ook voor het vr., vgl. Bk. XV, vs. 648; voort: straks.

[p. 493]

 

Maer 't hooge woort was reeds ontvlogen, en 't verbont

 

Al bondigh. hy verzucht. haer eisch en zyn bezweeren³⁸²

 

Staen onherroepbaer. hy moght droef ten hemel keeren,³⁸³

 

En sleepte van 't gewest der lucht met zich een vlaegh

385

Van wolken, die om 't hooft heenzweefden naer omlaegh,

 

Stortregen, wederlicht, gemengt met dwerrelwinden,

 

Ook donder, blixem, doch om 't quetsen en verslinden

 

Te keeren eenighzins gemaetight, en verzacht.

 

Nu daelde hy niet neêr gewapent met die kracht,

390

Waervoor Tifeüs met zyn hondert vuisten gruwde,³⁹⁰

 

En los ter aerde plofte, o neen, geensins. hy schuwde³⁹¹

 

Dat oversterke vier. daer leght by tyts gereet

 

Een zachter blixem, in de reuzensmis gesmeet,³⁹³

 

Gemengt met min gewelts, min viers, en minder toren.

395

De goden noemen dit het tweede vier, beschoren³⁹⁵

 

Ter straffe. hierme quam hy by Agenors nicht.

 

Maer och een sterflyk mensch kon dezen blixemschicht,

 

Dit hemelsche gedreun gedoogen noch verdraegen.³⁹⁸

 

Zy leght verbrant, en door dees morgengaef verslaegen.

400

De vader rukte flux haer onvoldraege vrucht

 

Uit moeders lyf, en magh men steunen op gerucht,

 

Hy naeit de teêre vrucht, zooze is, in zyne dye,⁺

 

Tot zy voldraegen was. moey Ino wieghtze blye⁺⁴⁰³

 

Ter sluik, en brengtze stil ter minne van der hant⁴⁰⁴

405

By Nisaes maeghden, die het goddelyke pant⁴⁰⁵

 

In holen en spelonk wechschuilen, voên, en queeken.

 

Terwyl dit hier beneên door 't noodlot is besteeken,⁴⁰⁷

 

Godt Bacchus, uit het hooft der goôn herboren, vast⁴⁰⁸

 

In zyne windelen blyde opgroeit zonder last,

410

Verneemt men hoe Jupyn, eens by geval, beschonken⁴¹⁰

 

Van nektar, alle zorgh van 't hart heeft afgedronken,

 

Zich onbekommert met geen deftigheên bekreunt,⁴¹²

382 bondigh: van kracht; vgl. vs. 207.

383 ‘bedroefd, en dat met goede reden, steeg hij ten hemel’; vgl. Bk. II, vs. 581.

390 Tifeüs: Typhoeus; over deze gigant zie nader Bk. V, vs. 441 vv., 474 vv.

391 los: zo maar; vgl. Bk. I, vs. 442.

393 reuzensmis, de smidse der cyclopen; vgl. Bk. I, vs. 309.

395 v. beschoren ter straffe, 'n toevoeging van V.; nicht: kleindochter.

398 gedreun: tumult, gedaver.

+ [Randschrift:] Bacchus Semeles zoon.

+ [Randschrift:] Bacchus opvoedinge.

403 Ino, Bacchus' tante, als dochter van Cadmus; vgl. Bk. IV, vs. 558 vv.; blye, naar de opmerking van Van L. beter in het rijm dan in de situatie passend; maar het erge was geleden.

404 1e lezing:....en brengt het kint ter minne by den rey.

405 Nisaes maeghden: de nimfen van de berg Nysa in Thracië; vgl. Bk. IV, vs. 17, ook voor de spelling.

407 besteeken: bepaald; 1e lezing:.... by noodlots wet besteeken, Gebeurt.

408 het hooft der goôn: Jupiter; vast: onderwijl.

410 verneemt men; terwyl (vs. 407) bedoelt niet gelijktijdigheid met dit verneemt, maar met hoe Jupyn enz.; beschonken, vrolik, niet bepaald dronken (Lat. diffusum).

412 deftigheên: ernstige zaken.

[p. 494]

 

En uit kortswyligheit aldus met Juno deunt:

 

Uw wellust overtreft der mannen ketelingen.

415

Zy lochent dit rontuit, waeromze beide gingen

 

Om uit Tirezias, waerzegger van dien tyt,⁴¹⁶

 

Te hooren wie van bey het velt winne in dien stryt.

 

Tirees nam eene proef voorheen van wederzyden:⁺⁴¹⁸

 

Want vindende in het bosch twee slangen t'zaemenglyden,

420

En lang en hecht aen een gekoppelt in het stof,

 

Beving hem eene gril, dat hyze scheide en trof,⁴²¹

 

En wonderbaer hierom van man verkeert in vrouwe,

 

Sleet zeven jaeren lang, tot dat, in dees landouwe,

 

En 't achtste jaer, hy weêr de zelve slangen zagh

425

In 't bosch, en sprak: indien myn roede dit vermagh,

 

En gy, o slangen, die u hinderen, en deeren

 

Met slaen, van d'eene kunne in d'andre kunt verkeeren,

 

Zoo wil ik u noch eens beproeven met dit hout.⁴²⁸

 

Hy trofze op deze rede, en won in 't zelve wout

430

Zyn' mannelyken vorm natuurlyk, als te voren.⁴³⁰

 

Tirezias, hierom ten scheitsman uitgekoren

 

Van 't boertigh bedtkrakkeel, hiel Jupiters party.

 

Saturnus dochter nam dit euvler in dan zy

 

Behoorde: want het pleit had niet om 't lyf, en echter

435

Verweesze het gezicht van dien oprechten rechter⁴³⁵

 

In een' verdrietigen en endeloozen nacht.

 

Maer d'alvermogende, dewyl geen hooghste maght⁴³⁷

 

Een andre godtheit in 't gewrochte werk magh krenken,

 

Wou voor 't verduistren van zyne oogen hem beschenken⁴³⁹

440

Met een voorweetenschap van 't geen gebeuren zal,

 

En lenight door deze eer 't geleden ongeval.

 

De ziende blinde, vroom in 't wichlen en vertolken,⁴⁴²

 

Zoo wyt befaemt by alle Aoniaensche volken,⁴⁴³

 

Had grooten toeloop van het lant, en zonderling⁴⁴⁴

445

Dewyl hy raet gaf, en in 't raeden zeker ging.⁴⁴⁵

 

De blaeuwe Lirioop nam d'eerste in haere quelling⁴⁴⁶

416 Tirezias, waarzegger te Thebe.

+ [Randschrift:] Tirezias in vrou en man.

418 d.i. hij kende beiderlei wellust bij ervaring.

421 scheide en trof; violaverat ictu: ‘geweld had aangedaan met een slag’; vandaar het hysteron-proteron.

428 beproeven; 1e lezing aftouwen (feriam), 2e begroeten.

430 natuurlyk: gelijk met zijn aangeboren natuur overeenkwam.

435 oprecht: rechtschapen, eerlik.

437 hooghste maght: godheid; vgl. Bk. II, vs. 885.

439 wou: was zo goed.

442 de ziende blinde; deze wending niet bij Ov.; vroom: voortreffelik; vertolken: duiden.

443 Aoniaensche: Boeotiese.

444 zonderling: met name.

445 raet, Lat. responsa, d.i. ‘voorspellende antwoorden’.

446 blaeuw, naar de kleur v.h. water, haar element; Lirioop, een stroomnimf; haar naam is afgeleid van Gri. leirion, ‘lelie’, een bloem die herhaaldelik bij de ouden met de narcis werd gelijkgesteld; nam d'eerste: was de eerste die enz.

[p. 495]

 

De proef van 't zekergaen in 's blinden vaders spelling.⁴⁴⁷

 

Cefizus hadze met een' dwarrelwint vol schroom⁴⁴⁸

 

Gegreepen, en verkracht in zynen koelen stroom,

450

En d'overschoone maeght quam eenen zoon te baeren.

 

Zy noemde hem Narcis, bemint voor zyne jaeren,⁴⁵¹

 

En vraeght den blindeman naer d'uitkomst van 't geval,⁴⁵²

 

Of haere vrucht in top van jaeren steigren zal,

 

Maer kryght tot antwoort: zoo zy zich niet koom' te kennen.⁴⁵⁴

455

De faem voert d'antwoort wyt rondom op haere pennen

 

Voor een' waerzeggers droom: doch zoo men d'oogen slaet

 

Op 't ende, dat heeft elk door d'uitkomste, en de daet,⁴⁵⁷

 

En wys van sterven, en zyn dolheit, niet geregelt,⁴⁵⁸

 

Des blindens spelling klaer bevestigt en bezegelt:⁴⁵⁹

460

Dewyl dees knaep geen acht paer jaeren haelen kon,⁴⁶⁰

 

Of tusschen vryerschap en kintsheit scheen een zon,⁴⁶¹

 

Daer alle vryers en de vrysters om verwilderen:

 

Maer hoovaerdy wist in dit teder brein te schilderen

 

Een eigeliefde, die om maeght noch vryer geeft.

465

De praetmaeght Echo, die in 't wedergalmen leeft,⁴⁶⁵

 

Het leste woort voert, noit het eerste leerde spreeken,⁴⁶⁶

 

Hoort onder 't jaegen hem den krommen horen steeken.

 

Toen hadze nog een lyf, en sloegh slechts galmgeluit,⁴⁶⁸

 

En snaterde evenwel als nu, en galmt en sluit⁴⁶⁹

470

Het leste woort, belust het jongste na te baeuwen.⁴⁷⁰

 

De groote Juno quam haer uit de lucht begraeuwen,⁴⁷¹

 

Dewylze menighwerf de maeghden, by haêr man⁴⁷²

447 spelling: voorspelling, het voorspellen; vgl. Bk. II, vs. 863.

448 Cefizus, stroom(-god), vgl. Bk. I, vs. 451; vol schroom, bij ze.

451 Bij Ov. is de volgorde omgekeerd: ‘....een kind, dat reeds toen vermocht liefde te wekken, en zij noemt hem Narcissus’. V.'s vertaling van de 1e helft is niet zeer helder, gelijk dan ook Van L. ze verstaat als ‘vóór de mannelike leeftijd’; maar dit past niet bij de naamgeving.

452 geval: lot.

454 zy, de ‘vrucht’, Narcissus.

457 elk: aan, voor eenieder; d'uitkomste en de daet: daadwerkelike uitkomst.

458 dolheit, niet geregelt: tegen de gewone regel, ongehoord (novitas furoris).

459 blindens; vgl. vs. 683; 's naestens Dl. II, 402: 2, e.d.; invloed van de sterke buiging; Van Helten, Vondel's Taal, I bl. 111.

460 ‘Hij was nauweliks 16 jaar’.

461 tusschen.... zon: ‘in die leeftijd, die men zowel tot de knapenjaren als tot die der jongemannen kan rekenen, glansde zijn schoonheid als een zon’. Van L. zegt ten onrechte, dat vryerschap in geen geval vóór kintsheit mocht staan; ‘tussen de vryerschap die nu aanbrak, en de kintsheit die ten einde ging’.

465 praetmaeght; ofschoon hij bezwaar had tegen de ‘samenkoppeling van twee monosylben, beide met een dubbele a voorzien’, vond Van L. het woord geestig uitgedacht als vertaling van Lat. nympha resonabilis; het is echter niet daarvan, maar van vocalis n. de weergave; Ov.'s resonabilis Echo vindt men terug in E., die in 't wedergalmen leeft.

466 noit.... spreeken, dit is in zoverre niet juist, dat zij eerst door Juno's toedoen in deze toestand was gekomen; ook Ov. heeft didicit, hier echter eer = ‘weet te...’.

468 sloegh slechts galmgeluit; 1e lezing: sloegh geen galm-geluit; Ov.: ‘toen was E. nog een lichaam, niet een (loutere) stemklank’. De 1e vertaling was, hoewel de Lat. negatie non weergevend, kennelik onjuist; bij de 2e verstond V. vermoedelik non vox als: ‘geen stem in de gewone zin, doch slechts....’

469 evenwel: Ov. zegt, dat zij toch (vgl. bij vs. 468) ook toen reeds haar mond op dezelfde wijze gebruikte als later.

470 jongste = leste.

471 begraeuwen: begrommen.

472 ze, nl. Juno.

[p. 496]

 

Boeleerende op den bergh, op 't werk betrappen kan,

 

Dat zy verhinderde, wanneerze quam genaeken,⁴⁷⁴

475

Met praetery, tot dat de boelen zich verstaeken.

 

De groote Juno, die dit merkte, sprak: wat gelt,⁴⁷⁶

 

Dees tong, die reis op reis my heeft ter leur gestelt,

 

Zal, zweere ik haer, voortaen het snaterbekken schorten,

 

En haere woorden kort afbreeken, en verkorten.

480

Zy sterkte met de daet dit strenge dreigement.⁴⁸⁰

 

De maeght verdubbeleert de woorden in het endt,⁴⁸¹

 

En kaetst terstont te rugge al watze hoort verhaelen.

 

Toen zy Narcis eens zagh in 't velt ter zyde dwaelen,⁺

 

En blaekte in zyne min, staptze op het spoor heel stil

485

Hem na, en hoeze meer en meer genaeken wil,

 

Te meer ontvonkt haer bloet: gelyk ontvonkbaer tonder⁴⁸⁶

 

En zwavel vlieght in brant, indien een fakkel onder

 

Of boven deze stof omtrent koome en genaek'.

 

Hoe dikwyl wenschtze wel, op datze in 't harte raek',

490

Met minnevleierye, en smeekende gebeden⁴⁹⁰

 

Hem aen te haelen: maer het wort geensins geleden^491b-94

 

Door 't missen van de spraek, en Juno slaet dit af:⁴⁹²

 

Doch 't geenze noch vermagh, al valt haer Juno straf,

 

Gebruiktze alleen, dat is te passen op zyn spreeken,

495

En daetlyk, als hy spreekt, in antwoort niet t' ontbreeken.

 

De knaep eens by geval, verzelt van mensch noch dier,

 

En eenzaem, zonder troep, sprak luide: wie is hier?⁴⁹⁷

 

z' Is hier, antwoorde zy. de knaep verstomde al staende,

 

En d' oogen overal, en hier en ginder slaende,

500

Riep: ay koom herrewaert. koom herrewaert, riep zy.

 

Hy zagh noch eens rondom, en niemant. toen riep hy:⁵⁰¹

 

Wat vlughtge dus voor my? zy riep hier weder tegen:

 

Wat vlughtge dus voor my? noch eischt hy, dus verlegen,⁵⁰³

 

Haer antwoort, door 't gesprek bedrogen zonder reên,⁵⁰⁴

474 dat: hetgeen; zy, nl. Echo; genaeken, nl. tot Juno.

476 wat gelt; leesteken na gelt ontbr. in alle uitgaven, behalve bij V. Vl.; alsof dees tong apo koinou gedacht moet worden? het is echter als een uitroep te verstaan, ongev. met de bet.: ‘om hoeveel gewed? zo zeker als iets’; vgl. V. Vl. en Stoett, Moortje, op vs. 2193; gelt van gelden.

480 sterkte: bevestigde; streng: straf.

481 v. Bij Ov. ingeleid met toch, versta: ofschoon Juno haar slechts een zeer beperkt gebruik v.d. stem liet. ‘Zij herhaalt de laatstgesproken woorden’.

+ [Randschrift:] Echo bemint Narcis.

486 Ov.: ‘als wanneer lichtbrandbare zwavel, om de top van pijnboomfakkels gestreken, het bijgebrachte vuur aantrekt’.

490 smeekend: vleiend.

491b-94 Ov.: ‘maar haar (nieuwe) natuur verzet zich ertegen, en laat niet toe dat zij 't eerst spreekt; doch, wat ze nog vermag, ze is bereid klanken af te wachten enz.

492 v. Juno... af, nl. door de dóórwerking van haar straf; vgl. vs. 493; straf, bnw.

497 v. wie is hier? V.'s tekst had niet ecquis adest: ‘is er soms iemand hier?’, maar hic quis adest; de echo-weerslag is niet nauwkeurig, maar de eis van Van L., dat V. hier had moeten schrijven, onderstelt een lezing, die V. niet volgde. Bij Ov. zijn de weerslagen veelal natuurliker, o.m. door de bondiger bewoording.

501 en (zagh) niemant.

503 dus verlegen: in die onzekerheid.

504 bedrogen: in de war; door 't gesprek; alternae vocis imago: ‘de weerklank der wisselend gesproken woorden’; zonder reên, oorspr. door een komma van bedrogen afgescheiden, past beter in de 1e lezing, die, i.p.v. eischt, hiel had (‘hield het antwoord voor zinledig’); in de gewijzigde lezing: zonder klaarheid.

[p. 497]

505

En sprak: koom herrewaert. ay slaepenwe by een.⁵⁰⁵

 

Ay slaepenwe by een, sprak Echo, hier ter stede,

 

En zy begunstighde niet lievers dan dees rede:⁵⁰⁷

 

En tredende uit het bosch, slaet d' armen om dien hals,

 

Waerna haer hart verlangt. hy vlught met veel geschals,

510

En hinderde onder 't vliên dat zy haer min zou blussen,

 

En sprak: waer sterven my niet liever dan het kussen?

 

Zy zeght: niet liever dan het kussen: en om dit⁵¹²

 

Te weigren, en den knaep te brengen van zyn wit,

 

Versteektze zich in 't wout, en om geen min t' ontvonken,

515

Bedektze schaemroot zich met takken, zoekt spelonken,

 

En eenzaemheit: nochtans blyft haer de liefde by,

 

Die groeit om zulk een' smaet van 't weigeren 't geen zy

 

Uit liefde aen hem verzocht. het lyf, van loof belommert,

 

Verteert van minne, die 't onrustigh hart bekommert.

520

Het vel verkrimpt, verschrookt vol rimpels door dees zucht,⁵²⁰

 

En 't sap des lichaems drooght schoon uit, en smilt aen lucht.

 

Zy houdt alleen gedaente en stem, en, dat elk deerde,⁵²²

 

Men zeght hoe haer gebeente allengs in steen verkeerde.

 

Zy schuilt voortaen in 't bosch, op bergen, noit gezien.⁵²⁴

525

Elk hoortze. alleen de galm, behouden onder 't vliên,

 

Is al het leven, dat in d'aeren schynt te speelen.⁵²⁶

 

Aldus beschimpte hy de godtheên, die hier queelen,^527-vlg.

 

De bosch- en vlietgodin, weshalve een, fel gesteurt,

 

Haer handen om dien hoon aldus ten hemel beurt,⁵²⁹

530

En zeght: zoo moet die trotse om eige min verteeren.⁵³⁰

 

Zoo moet hy endelyk 't geliefde pant ontbeeren.

 

De wraekgodin versterkt dien zwaeren vloek met reên.⁵³²

 

Een klaere springaêr vloeit zoo klaer als zilversteen,⁵³³

 

Zoo klaer gelyk kristal, waeruit noit herders dronken,

535

Noch vee, noch berghgeit, daer noit slym in lagh gezonken.⁵³⁵

505 Lat. coeamus ‘laat ons samenkomen’ is in Narcissus' mond weergegeven op een wijze, die met Narcissus' aard in strijd is.

507 niet: niets.

512 v. niet: niets; dus: niets is mij liever enz.; of anders: sterven is mij niet liever dan enz.; om dit.... zyn wit; om geen min t' ontvonken; deze vertaling is geheel onjuist, en in strijd met de situatie. Ov.: ‘afgewezen, houdt zij zich schuil in de bossen, en vol schaamte (pudibunda; V. om.... t'ontvonken) verbergt zij haar gelaat achter 't gebladerte’.

520 verschrookt: verschrompelt; zucht: hartstocht.

522 gedaente, Lat. ossa: ‘gebeente’; vgl. vs. 523. Verderop, vs. 656, schijnt deze verstening vergeten.

524 de komma na bergen staat er te veel: nulloque in monte videtur.

526 d'aêren; niet bij Ov., en dan ook in strijd met de voorstelling; zie bij vs. 522.

527-vlg. godtheên; nl. bos- (Ov. berg-,) en vlietnimfen; een: bij Ov. een der óók door N. versmade jongelingen.

529 v. aldus.... zeght; een eigenaardige vorm van hendiadys: ‘met deze woorden ten hemel beurt’.

530 Lat. sic amet ipse licet: ‘zo moge hij ook zelf beminnen’.

532 wraekgodin: Rhamnusia, d.i. de naar Rhamnus in Attica zo geheten Nemesis, die trots en grootspraak straft; met reên, omdat de verwensing nl. billik was (precibus iustis).

533 1e lez.: als witte zilversteen (zilverhoudend gesteente).

535 slym: slib; vgl. Bk. I, vs. 510; en slymigh, troebel, Dl. II, 251: 355.

[p. 498]

 

Dees boschbron, noit van vee, noch vogel, nochte boom,⁵³⁶

 

Noch vallend loof geroert, was rondom met een' zoom

 

Van groeiend gras gezoomt, daer 't water tegens spoelde.⁵³⁸

 

Het dichte boschloof met zyn schaduwe verkoelde,

540

En hoede deze wyk voor 't licht, te sterk van kracht.⁵⁴⁰

 

Hier viel de jaghtknaep neêr, vermoeit van hitte en jaght,⁵⁴¹

 

Om zich van koelte en bron te dienen. ondertusschen⁵⁴²

 

Genegen zynen dorst met versche bron te blusschen,

 

Verneemt hy drinkende al een' andren dorst en trek:

545

En door zyn' eigen schyn in 't water, zonder vlek,

 

Bekoort, bemint terstont een ongelichaemt wezen,⁵⁴⁶

 

En ziet den schijn aen voor een lichaem, waert geprezen,

 

Verwondert, mits de schijn het leven niet bezwykt,⁵⁴⁸

 

En hy, verstomt en stil, een marmerbeelt gelykt.⁵⁴⁹

550

Hy ziet, in 't gras gestrekt, zyne oogen aen, als starren,

 

Twee witte handen, die Godt Bacchus tarten darren,⁵⁵¹

 

En blonde lokken, als een tweede Apollo gloeit,⁵⁵²

 

De kin en kaeken, met geen stoppelhaer begroeit,

 

Een' hals gelijk ivoor, een voeghlykheit in wezen,^554-vlg.

555

En aenschyn, en gelaet. de verwe is uitgelezen,

 

Sneeuwit en blozend root, gedommelt ondereen.⁵⁵⁶

 

Hy staet verwondert in het spieglen om al 't geen⁵⁵⁷

 

Zich weder over hem verwondert: dus bevangen

 

Met minne, kent hy niet het wit van zyn verlangen.

560

De knaep wort aengezocht, terwyl hy met de hant

 

Een' andren wenkt. hy brant, die zyne weêrga brant.⁵⁶¹

 

Hoe dikwyl wenschte hy 't bedrieghelyke water

 

Vergeefs te kussen, op het ruisschende geklater!

 

Hoe dikwyl doopt de knaep zyne armen in de bron,

565

Op hoop of hy den hals van 't schynbeelt grypen kon,

536 nochte; vgl. Bk. I, vs. 467; Walch, 81.

538 groeiend: welig groeiend (weerslag van proximus umor alebat).

540 wyk: gebied.

541 jaghtknaep, nl. Narcissus.

542 v. bron, de 1e maal voor bron, de 2e voor bronwater, vgl. Bk. V, vs. 608 en H.

546 wezen; V. volgde de lez. rem (een ding) niet spem, ‘voorwerp van hoop’, tenzij hij afging op speciem, het 1e woord der omschrijving van spem bij Farn.; en umbra (schyn), niet unda ‘spiegelbeeld in 't water’.

548 mits: wijl; bezwykt: achterstaat bij; (een ander vb., uit Hooft, van dit ‘zeldzaam’ genoemd gebruik Wdb. 2:2521-2).

549 en hy, sluit aan bij en ziet, vs. 547.

551 de handen zijn hier weinig van pas; berust op de lezing digitos, ‘vingers’ voor ‘handen’, i.p.v. dignos; darren: durven.

552 als: gelijk. Van L.'s gissing, dat als.... gloeit bij de kin en kaeken zou behoren, en dat dan na lokken een (:) hoort, is overbodig en in strijd zowel met het Latijn als met V.'s punktuatie; de zin is: ‘gelijk een andere A. gloeien zou, glanzend als (die van) een andere Apollo’; gloeit voor gloeien zou verhoogt de stelligheid; de lokken bij Apollo (en Bacchus) symbool van eeuwige jeugd.

554-vlg. voeghlykheit: bevalligheid; wezen, aenschyn en gelaet staan hier voor het éne oris (os, ‘gelaat’).

556 gedommelt: gedoezeld, doormengd (schildersterm); vgl. Bk. X, vs. 838; Dl. IV, 112: 812.

557 v. cunctaque miratur quibus est mirabilis ipse, d.i, hij beschouwt vol bewondering alles waardoor hij zelf bewondering verdient. Vermoedelik hield V. quibus voor een dativus (‘waarvoor’).

561 brant, beurtelings onovergank. en overgankelik.

[p. 499]

 

Niet eens bevroênde hoe hy zelf hierin quam schynen!⁵⁶⁶

 

Noch weet niet wat hy ziet, en raekt door 't zien aen 't quynen

 

En blaeken, om het geen voor zyn gezicht komt staen.

 

Het geen zyn oogh bedrieght, dat noopt den spieglaer aen.

570

O lichtgeloovende, wat grypt gy toch verloren⁵⁷⁰

 

Naer 't schynbeelt, dat u schuwt, en nergens na wil hooren!

 

't Is nergens 't geenge zoekt. ontwyk het geenge vryt.⁵⁷²

 

Indienge u omkeert raekt gy flux 't beminde quyt.

 

Het geenge ziet is slechts de weêrschyn van uwe oogen.⁵⁷⁴

575

De schyn is ydelheit, is niet. hy schynt bewogen,⁵⁷⁵

 

En komt met u, en blyft met u, en zal met u⁵⁷⁶

 

Vertrekken, kuntge noch vertrekken, tydigh schuw.

 

Noch disch, noch beddelust kan hem van hier verleiden.

 

Hy valt in 't lange gras, en staerooght in de weiden⁵⁷⁹

580

Op d'ydele gedaente, en kan zich niet verzaên,

 

En d'oogen helpen hem bederven en vergaen.⁵⁸¹

 

Hy strekt zyne armen naer de bosschen heene en weder,⁵⁸²

 

En zeght: gy bosschen, och, wien viel de min oit wreeder?

 

Want u is wel bekent wat minnaers, hier gegrieft,

585

Gy met uw schaduwen en schuilhoek hebt gerieft:⁵⁸⁵

 

Naerdienge menige eeu dus vrolyk bloeide en groeide.⁵⁸⁶

 

Ay meltme wienge oit zaeght, die zich zoo zeer vermoeide,

 

En van de minne quynde. ik zie 't geen my gevalt:

 

Doch 't geen ik zie, en my behaeght om zyn gestalt,⁵⁸⁹

590

Dat vinde ik niet: zoo wyt geraekt myn min te dwaelen:

 

En om myn hart te meer te pynigen met quaelen,

 

Zoo scheit geen wilde zee, noch bergh, noch baen, noch oort,⁵⁹²

 

Noch bolwerk, nochte muur, noch toegeslote poort

 

Ons beide, maer alleen een dunne vloet en smalte.⁵⁹⁴

595

Hy zelf begeert dat ik hem grype, en zyn gestalte:

 

Want telkens ik het dunne en smalle water zoen,

566 bevroênde; deprendit genomen in de bet. ‘waarnemend’, i.p.v. ‘grijpen’.

570 verloren: vergeefs.

572 v. ontwyk.... vryt enz.; Lat. quod amas, avertere, perdes: ‘wat gij bemint, wend u (slechts) af, en gij zult 't verliezen’.

574 oogen; Ov.: uw weerspiegelde gestalte.

575 hy schynt bewogen: niet bij Ov.

576 Dergel. rijm dikw. bij V., b.v. Dl. II, 542: 129, Dl. III, 173: 11.

579 lange; Lat. opaca, ‘belommerd’.

581 bederven: verkwijnen.

582 heene en weder, aan alle zijden; vgl. Dl. II, 814. 9.

585 ‘gij met uw lommer een schuilplaats hebt verstrekt’.

586 bloeide en groeide; H. merkt op, dat V. de 2e pers. mv. van de zwakke verl. tijd overal zonder -t schrijft, ‘als die van het Eenvoudige getal’; opgemerkt zij, dat gij het oude mv.-pronomen is, en er dus oorspr. geen aanleiding was tot een onderscheid tussen enkel-, en meerv. ww. vorm; H. keurt zowel de schrijfwijze op -de, als de elders, bv. bij Moonen, voorkomende op -en voor het meerv. af; Van L. acht ‘vooral in poëzy, het weglaten der t zeer verschoonbaar’; voor Bi. stond de schrijfwijze met -t vast.

589 gestalt; V. gebruikt zowel deze oudere vorm (uit Hd. Gestalt; vgl. Bk. IX, vs. 846 in dit gestalt), als de jongere gestalte (b.v. hier vs. 595), die ook reeds die van Kiliaen is.

592 oort: stuk lands.

594 een dunne vloet en smalte: de smalte van een weinig water.

[p. 500]

 

Buight dees zyn' rooden mont naer mynen mont in 't groen.⁵⁹⁷

 

Men zou gelooven dat het raekte: en 't geen onslieden

 

Van een gescheiden hout heeft luttel te bedieden.

600

Ay jongske, wie gy zyt, koom uit. genaekme vry.

 

Waerom, o eenige, waerom bedrieghtge my?

 

Waer looptge, als ik u zoek? gewis voor myne lippen,

 

Gedaente en oude, hoeftge uit schrik niet heen te glippen.⁶⁰³

 

Ik wert van veltgodin en vlietgodin gewilt.

605

Uw minzaem aenschyn, en uw vrientschap, heusch en milt,⁶⁰⁵

 

Ontvonkt in my een hoop datge u eens zult ontfarmen.

 

Reike ik u d'armen toe, gy reiktme beide uwe armen

 

Van onder weder toe. lach ik u toe, gy lacht⁶⁰⁸

 

My weder aen. ik zagh uw traenen, hoorde uw klaght,

610

Zoo menighwerf gy my zaeght schreien, droef te moede.

 

Gy kniktme minzaem toe: en zoo ik recht bevroede

 

Aen 't reppen van uw lip en overschoonen mont,⁶¹²

 

Gy spreekt, en uwe spraek en stem verdwynt terstont,

 

En klinkt niet in mijn oore. ik ben in u. myne oogen⁶¹⁴

615

Aenschouwen 't, en ik ken myn aenzicht onbedrogen.⁶¹⁵

 

Ik brande uit eige liefde, en sticht en voel den brant.⁶¹⁶

 

Wat gaet ons aen? hem eerst te vraegen waer een schant;⁶¹⁷

 

Of toeven dat hy 't vraege: en och wat zal ik vraegen?⁶¹⁸

 

Het is by my, waerna myn zinnen met behaegen

620

Verlangen. ik blyf arm door myn bezit alleen.⁶²⁰

 

Och moght ik buiten my, en uit myn lichaem heen

 

Verhuizen! dat's wat nieus gewenscht van een' gegriefde.⁶²²

 

Ik wensche ontlast te zyn van minne en eige liefde.

 

Alree bezwykt myn kracht van rou. 'k verwacht het endt.⁶²⁴

625

Ik sterve in 't opgaen van myn levens lieve lent.

 

De doot, die 's levens draet ontydigh voor de jaeren⁶²⁶

 

Komt knippen, zalme niet met zynen pyl vervaeren.

 

Ik wensch hem, die my mint, een langer levens tyt.⁶²⁸

 

Nu zullenwe alle bey, van wederzy gevryt,

597 rood, groen; deze niet-gelukkige tegenstelling niet bij Ov.

603 oude: leeftijd; vgl. Bk. VII, vs. 460.

605 heusch: vriendelik.

608 weder: uwerzijds, ook.

612 reppen: bewegen.

614 ik ben in u: dit is het ogenblik, dat N. tot inzicht komt; de 1e lezing: ik ben het zelf (Lat., bij Farn. Ille ego sum), gewijzigd naar Schrev., N. Heins.: in te ego sum.

615 onbedrogen: zonder mij te vergissen.

616 en voel; met klemtoon op en.

617 wat gaet ons aen; vgl. Bk. II, vs. 247; Bk. V, vs. 287; Lat. quid faciam, ‘wat moet ik nu doen’; ons is wel eer als mij op te vatten, dan dat het de andere N. zou insluiten. ‘Wat staat mij nu te doen?’

618 toeven: afwachten.

620 door myn bezit alleen: juist door mijn bezit.

622 gegriefde, nl. door de liefde.

624 rou: smart.

626 v. Ov.: ‘Mij valt de dood niet zwaar, daar ik immers door de dood mijn smart zal zien eindigen’. V.'s vertaling, die niet weergeeft waar het op aankomt, is bovendien door haar strijdige beeldspraak niet gelukkig; die.... knippen is concessief op te vatten (‘ofschoon....’).

628 die my mint, onjuist voor qui diligitur: ‘die door mij bemind wordt’, nl. het spiegelbeeld.

[p. 501]

630

In eene ziel vergaen. zoo sprak hy, los van zinnen,⁶³⁰

 

En zocht het schynbeelt weêr, en stoorde 't water, binnen

 

Den zoom der bronne, met veel traenen, die door pyn

 

Afrollen van de wang, waerom de knaep den schyn,

 

In dees beroerde bron verdreven, niet kon kyken:⁶³⁴

635

En toen de schyn verdween: waer gaetge heenestryken?

 

Waer gaetge? riep hy. blyf: verlaet o wreedaert, niet

 

Den vryer, die u mint. vergunme in dit verdriet

 

t'Aenschouwen 't geenme streng verboôn wort aen te raeken,

 

En koester noch een poos myn dolheit onder 't blaeken.

640

Hy rukt dus klaegende den boezem op, en slaet

 

Met zyne blanke hant, in dien verliefden staet,

 

Voor zyne bloote borst, die root ziet van de slagen,

 

En eveneens gelyk wy dikwyl appels zagen⁶⁴³

 

Half wit, en hallef root: of als de muskadel,⁶⁴⁴

645

Noch onryp aen de rank, verkryght een purpre schel.

 

Hy, in de stille bron dit ziende, wort by vlaegen⁶⁴⁶

 

Te krank, en kan de smart van minne niet verdraegen.

 

Gelyk een wasse torts by luttel viers verdwynt,

 

En morgenryp, waerop de zon der lente schynt,

650

Allengs vergaet, en smilt, zoo ziet men hem verkeeren,

 

En deze minnekoorts zyn vleesch allengs verteeren.

 

Nu bloost de roode roos niet langer op de wang.

 

Die levendige vaegh en kracht vergaen eer lang,⁶⁵³

 

En wat zyn oogh behaeght, ook 't lyf, dat hy bezinde,⁶⁵⁴

655

Zoo lief by Echo, die het eerst te vierigh minde:

 

Waerover zy, vergramt, en denkende aen haer leet,⁶⁵⁶

 

Zich evenwel bedroeft. zoo dikwyl 't jongske kreet

 

En och zey, zuchteze och, en kermt het na heel drukkigh.⁶⁵⁸

 

Zoo menighmael hy op zyne armen ongelukkigh

660

Eens klapte, klapte zy met droeven galm weêrom.

 

Dit was zyn leste klaght, toen hy in 't water stom

 

En droef zich spiegelde: och te vruchteloos beminde!

 

Dit wort beantwoort van den galm, die hem bezinde,⁶⁶³

 

Met d'eige woorden. hy riep jammerlyk: vaer wel.⁶⁶⁴

665

Zy riep hierop: vaer wel. toen ley de jaghtgezel

630 los van zinnen: niet bij zinnen; vgl. los van hoofd, Dl. II, 636: 5.

634 beroerde: in beweging gebrachte; verdreven: verdwenen; vgl. Mnl. verdriven; Stoett, Moortje, gloss.; kyken; vgl. voor het transit. gebruik Rosk. vs. 53: En 't laege Waterland doen kijcken; en hier Bk. X, vs. 945.

643 eveneens, nl. ziet.

644 muskadel: m.-druif.

646 stille, nl. weer stil geworden.

653 vaegh: kracht, bloei; zie over dit woord H., en vgl. Dl. III, 216: 457; vaegh en kracht, Lat. vigor et vires.

654 wat zyn oogh behaeght, onjuist voor: quae modo visa placebant, d.i. wat zoëven nog gezien wordend (aan 't oog) behaagde; bezinde: beminde.

656 waerover, latijnse (relatieve) wending (quae ut vidit); vergramt, nl. hoewel vergramd.

658 drukkigh: bedroefd.

663 den galm, past slecht voor de vrouwelike Echo; Lat. locus: ‘de omgeving’.

664 d'eige woorden; Ov.'s totidem, ‘evenweel’ geeft scherper aan, dat zij ieder der woorden terugkaatste.

[p. 502]

 

't Vermoeide hooft op een grasgroene zode neder.

 

De doot look d'oogen van dien schoonen, krank en teder,⁶⁶⁷

 

Waerover hy zich zelf verwondert. dees, vol schrix,

 

Gedaelt ter helle, ziet zyn bleeke schim in Stix.⁶⁶⁹

670

De Boomgodinnen, al gezusters van een moeder,⁶⁷⁰

 

De haerlok kortende, berechten haeren broeder.⁶⁷¹

 

De Boomgodin beluit hem met bedrukt misbaer,⁶⁷²

 

Daer Echo droef op galmt. nu stelt de droeve schaer

 

De baer en 't vier toe, dat het lichaem zal verslinden:

675

Doch 't lichaem, hoe men zoekt, is nergens niet te vinden,⁺⁶⁷⁵

 

Dan slechts een geele bloem, met witte blaên geboort.⁶⁷⁶

 

Geheel Achaie, ryk van volk en steden, hoort

 

Narcissus deerlyk ende en doot aen met verbazen,

 

Van dien onfaelbaeren Tirezias, geen' dwazen

680

Noch valschen wichelaer, voorheen gestelt ten toon:⁶⁸⁰

 

En noch dorst Penteus stout, Echions dwaze zoon,⁶⁸¹

 

Een eenigh lasteraer der goden in dees hoeken,⁶⁸²

 

Des blindens wichlery beschimpen en vervloeken,

 

En zyne blintheit hem verwyten ongezwicht.⁶⁸⁴

685

Hy schud het gryze hooft, en graeut hem in 't gezicht:

 

Och hoe gelukkigh moght men u met reden heeten,

 

Indienge blint waert, en het wynfeest dus vermeeten⁶⁸⁷

 

Niet met uwe oogen zaeght: want zyt gewis, de dagh

 

Genaekt, en is alree voorhanden [schimp niet, magh

690

Ik waerheit spreeken] dat de nieuwe godt der wynen,^689-90

 

Godt Bacchus, Semels zoon, hier heerlyk zal verschynen,

 

En u, ten zyge, hem ter eere, kerken bout,

667 v. Vertaling van lumina mors clausit domini mirantia formam, d.i. ‘de dood look de ogen, die (tevoren) de schoonheid van hun heer bewonderden’; naar V.'s bedoeling ziet waerover op oogen.

669 d.i. ook daar nog blijft hij hetzelfde doen.

670 gezusters van een moeder; Ov. noemt ze sorores, d.i. zijn zusters, daar N. de zoon van een stroomnimf en een riviergod was; niet alsof hij haar allen en hem voor kinderen van één moeder hield.

671 Het afgesneden haar als wijgeschenk voor doden; berechten: bewijzen hem de dodeneer; vgl. Ifig. in Tauren, vs. 648.

672 Boomgodin, ekv. i.p.v. het meerv.; beluit: bejammert.

+ [Randschrift:] Narcis in eene bloem.

675 nergens niet; voor de dubbele negatie vgl. Bk. I, vs. 617; Bk. IX, vs. 558-vlg.; Walch 45; 97.

676 dan: maar; vgl. Dl. II, 319: 19 e.e.; Walch 81; Bk. XI, vs. 108.

680 gestelt ten toon: onder voorwaarden aangekondigd (vs. 454).

681 Penteus, zoon van Echion (vs. 150) en van Cadmus' dochter Agave; vgl. hierbij vs. 166 v.

682 v. Lat. ex omnibus unus (een eenigh) hoort niet bij contemptor superum (lasteraer, d.i. smader, der goden), maar bij spernit (dorst beschimpen).

684 ongezwicht: op onbeschaamde wijze.

687 dus vermeeten, bij ge.

689-90 voorhanden: nabij; vgl. Bk. V, vs. 740; magh....spreeken: ‘als het waar is, dat ik voorspellen kan’; nieuwe, d.i. de u nog onbekende; vgl. vs 407 vv.

[p. 503]

 

Geslingert over 't velt aen flarden, voor dit wout⁶⁹³

 

Aenschouwen zal, en gy uw moeder en uw moeien

695

En 't feestbosch met uw bloet zult sprengklen en besproeien.

 

Geloof hy wil gewis verschynen: maer gy zult^696-vlg.

 

Die godtheit niet haere eer opdraegen, als een schult,

 

En jammerlyk u zelf beklaegen, root van kryten,

 

Dat gyme blint zaeght, en myn blintheit dorst verwyten.⁶⁹⁹

700

Echions zoon beschimpt en steurt hem in dit woort.⁷⁰⁰

 

De daet volghde evenwel dees spelling, lang gehoort.⁷⁰¹

 

De wyngodt Liber quam ter feest met blyde zinnen,⁷⁰²

 

En 't luide veltgeschrey der dronke wynpaepinnen

 

Klonk over 't gansche lant. de gansche stadt loopt uit.

705

De mannen, vrouwen, en schoondochters slaen geluit.⁷⁰⁵

 

't Gemeene volk, gemengt met staetige amptenaeren,⁷⁰⁶

 

Elk yvert in den drang, om d' ongewoone altaeren.

 

O strytbaere afkomst van den draeketant en Mars,⁷⁰⁸

 

Riep Penteus, wat vervoert uw hooft, zoo dol en dwars?⁷⁰⁹

710

Of hebben koperklank, kornet, en toveryen⁷¹⁰

 

Zoo groot een kracht dat zy, die onder bloedigh stryen

 

Trompetten, slaghzwaert, noch geharnast heir ontzien,

 

Nu suffen voor 't geschreeu van wapenlooze liên,⁷¹³

 

Een' dollen dronken hoop van wyven, een gedommel⁷¹⁴

715

En ritse kitteljaght, en pyp, en holle trommel?⁷¹⁵

 

Moet ik verwondert zien dat gryze hoofden, hier

 

Van Tirus over zee in ballingschap, zoo fier⁷¹⁷

 

Dees muuren bouwende, bloohartigh moeten beven,

 

En zonder slagh zich aen een kint gevangen geven?

720

O jongelingen, die, in 't bloeienst van uw tyt,

 

Myne oude niet ontloopt; wien 't past, bereit ten stryt,⁷²¹

693 voor dit wout; niet bij Ov.

696-vlg. hy wil: hij zal; V. volgt de lez. Et veniet; niet Evenie(n)t: ‘geschieden zàl het’; maer (Ov.: ‘immers’) .... schult is in 't Lat. tussenzin.

699 Ov. ‘dat ik in deze duisternis maar al te goed gezien heb’; V. zag in me vidisse de acc. c. inf. over het hoofd, beschouwde me als obj. bij vidisse: ‘dat ge mij maar al te zeer gezien hebt’.

700 Latijn proturbat: ‘jaagt hem weg’.

701 lang gehoort; waar men lang van gehoord heeft.

702 Liber: Bacchus; Liber was eigl. een oud-italiese godheid, die na het indringen der Griekse mythen met Bacchus werd geïdentificeerd; vgl. de vele andere naamparen als Zeus: Jupiter, Hera-Juno, Ares-Mars, Hermes-Mercurius.

705 schoondochters, Lat. nurus, dat hier echter algemener jonge vrouwen betekent, zoals dikw. bij Ov.; Bk. II 490 door V. vertaald met jonkvrou.

706 staetig: deftig; amptenaeren, voor proceres, ‘aanzienliken’, door V. hier met ‘waardigheidsbekleders’ gelijkgesteld.

708 vgl. het begingedeelte van dit boek; Penteus spreekt hier de jonge Thebanen toe, in vs. 716-19 de met Cadmus uit Phoenicië gekomenen.

709 dwars: tegen de reden.

710 kornet: horen; vgl. kromkornet, Dl. II, 586: 1081; kromhoren, hier Bk. IV, vs. 529; Ov. bedoelt de Phrygiese schalmei.

713 suffen: vervaard zijn.

714 gedommel: gebom (van trommels e.d.).

715 kitteljaght: ontuchtige bende; pyp: fluit.

717 Van Tirus, naar de lezing A Tyro, niet Hac Tyron.

721 oude: leeftijd; ‘mij meer gelijk in jaren zijt’.

[p. 504]

 

De speer, geen wyngertspiets, den helm, geen' krans te draegen,⁷²²

 

Gedenkt eens, bidde ik, uit wat stamme, uit welke maegen

 

Gy zyt gesproten. schiet den moedt aen van den draek,⁷²⁴

725

Die eenigh en alleen zoo veelen moorde uit wraek.⁷²⁵

 

Hy stelde om bron en poel zich onversaeght ter weere:

 

U voeght het datge stryt voor uwen naem en eere.

 

Hy velt manhaften: dempt gy die verwyfde jaght,⁷²⁸

 

En houdt der vadren eer het hooft op in haer kracht.

730

Zoo 't nootlot Tebe, in top gesteegen, wil verneêren,

 

Laet vier en zwaert de stadt verdelgende ommekeeren,

 

En stormgevaerte en mans vernielen poort en wal.

 

Zoo zullenwe, van 't lot misdeelt, door dit geval⁷³³

 

Wel ongelukkigh zyn, doch vry van lastervlekken,⁷³⁴

735

Ons lot beweenen, niet ontveinzen, noch bedekken,

 

Noch schaemroot smilten in ons traenen droef en blint.⁷³⁶

 

Maer nu zal Tebe, van een wulpsch, een weerloos kint⁷³⁷

 

Verwonnen, zuchten; van een, die met oorloghswrokken,⁷³⁸

 

Noch paert, noch wapen is gedient, maer pronkt met lokken,

740

Van mirre druppende, en den zachten wyngertkrans,⁷⁴⁰

 

En purperen gewaet, uitsteekende van glans,

 

En styf van dier gesteente en gout, hierin geweven.

 

Indienge d'offers staekt, ik weet u raet te geven

 

Hem om te zetten, dat hy, buighzaem en bereit,

745

Dien valschen vader, van de faem hem toegeleit,⁷⁴⁵

 

En 't logenoffer zal verzaeken en verzweeren.

 

Hadde eer Akrys het hart dien logengodt te keeren,⁷⁴⁷

 

En Argos poort hem trots te smyten voor het hooft;

 

Zal Penteus en gansch Tebe, als van verstant berooft,

750

Voor eenen vreemdeling, geene eere waerdigh, schroomen?

 

Gaet heene, zeght hy tot zyn lyfwacht, gaet hem toomen,

 

Sleept dien belhamel, vast geknevelt, herrewaert.

 

Verzuimt geensins myn' last te volgen onbezwaert.

 

De grootvaêr Atamas, en naeste bloetverwanten⁷⁵⁴

722 wyngertspiets: thyrsusstaf, een staf uit licht hout of riet, omwonden met wijn- (of klimop-) ranken, en op de top met een pijnappel voorzien; vgl. Dl. III, 231: 919 wijngerdtorts, later veranderd in druif-spiets.

724 draek, vs. 40-vlg.; dat was nl. de stam.

725 uit wraek, een niet passend toevoegsel.

728 velt; Ov.: ‘velde’; manhaft; over het gebruik van deze vorm naast -ig Wdb. IX, 199; jaght, vgl. vs. 715, bende.

733 geval: lotsbeschikking.

734 lastervlek: schandesmet.

736 smilten; H. over smilten naast smelten: ‘smilten schrijft V. doorgaans, doch ook somtijds smelten’; Bi.: ‘beide zeer goed’; smilten is zuidelik.

737 wulpsch: jong, onervaren.

738 oorloghswrokken, vgl. Eneas, XII, vs. 651; als ww. op te vatten?

740 van mirre (mirrebalsem) druppende; vergelijk de aant. bij Deel II, 151: 1028; hier Boek V, vers 77; Eneas, XII, 155.

745 vader, Jupiter nl.; V. vertaalde assumptum bij patrem en commenta bij sacra als attributieve bnw.

747 Akrys: Acrisius, koning van Argos; vgl. Bk. IV, vs. 831.

754 onjuiste vertaling van Hunc avus, hunc Athamas, zijnde resp. Pentheus' grootvader Cadmus, en zijn oom Athamas, wiens gemalin Ino een dochter van Cadmus was.

[p. 505]

755

Verlegen, poogen hem bedaertheit in te planten,⁷⁵⁵

 

Arbeidende vergeefs tot afstant styf en sterk;

 

Doch hoe men hem meer keert, en waerschuwt geen quaet werk

 

Te rokkenen, te meer begeert hy voort te streven,⁷⁵⁸

 

Nu zy hem tegenstaen. van dolheit aengedreven

760

Verergert deze drift. een ongeschutte stroom⁷⁶⁰

 

Komt eerst zachtzinniger afdryven stil en loom:⁷⁶¹

 

Maer zoo een balk of rots hem stuiten wil en keeren,

 

Dan ruischt en bruischt hy felst op pael en hinderbeeren.⁷⁶³

 

Zy koomen, blont en blaeu geslagen, weêr in 't ent:⁷⁶⁴

765

En Penteus vraeght hen naer godt Bacchus: elk ontkent

 

Dat Bacchus hun verscheen, en antwoort dus: wy greepen^765-66

 

Den dienaer van het feest, zyn' kerkgenoot, en sleepen⁷⁶⁷

 

Dien gast, gevleugelt en geknevelt, herwaert aen,⁷⁶⁸

 

Die met den godt verliet den offrenden Tuskaen,⁷⁶⁹

770

En sedert zyn altaer hanthaefde, en heeft gesteven.

 

Wy levren u dien gast. toen zagh men Penteus beven

 

Van gramschap, en hy green hem nors en grimmigh toe,⁷⁷²

 

En sprak, hoewel hy naeu de straf en strenge roe

 

Intoomen kon: maer wacht, ik zweere, en 't wil niet faelen,⁷⁷⁴

775

Gy zult, ten spiegel van alle andren, dit betaelen,

 

En boeten met den hals. zegh op, en staek getier.

 

Hoe is uw naem? uit wat geweste koomtge hier?

 

Wie zyn uwe ouders? hoe bestaetge, na'et belanden,⁷⁷⁸

 

Dees nieuwicheden en bestrafbaere offerhanden

780

Hier in te voeren? en hy antwoorde onversuft:⁷⁸⁰

 

Ik heet Acestes, noit van waenwys hooft verbluft,⁷⁸¹

755 verlegen: ontrust.

758 rokkenen: op touw zetten.

760 ongeschutte; vgl. Hy schut vergeefs sich selven moe, Dl. III, 400: 17; schutten: tegenhouden.

761 zachtzinniger; Lat. lenius, hetzij dit als een absol. comparativ. (‘vrij kalm’), dan wel, in vergelijking met het volgende, als een relatieve moet worden verstaan.

763 hinderbeer: stuwdam; vgl. Bk. IX, vs. 60; Lat. obex, dat hier echter niet meer dan ‘hindernis’ beduidt.

764 zy, zie vs. 751; blont en blaeu, vgl. Dl. II, 618: 4.

765-66 ‘ze zeggen allen, dat ze Bacchus niet gezien hebben’.

767 en sleepen; daarmee wordt bij Ovid. het verhaal voortgezet; bij V. gaat de aanhaling door tot vs. 771a.

768 gast: heerschap; vgl. Bk. I, vs. 764; Bk. II, vs. 908 v.; gevleugelt en geknevelt; vgl. Dl. III, vs. 299; vleugelen: de armen (eigl. de vleugels) binden; knevelen (van knevel: band) binden. Vgl. overigens met deze hele passage die betreffende de gevangen Vosmeer.

769 Ov.: ‘die eens uit het Tyrrheense volk de god en zijn heilige dienst (sacra dei: de dienst v.d. god) was gevolgd’. De Tyrrheners heetten uit Lydië te stammen, en één volk te zijn met de Etruskers of Tuskers (Tuskaen). Deze gevangene is eigenlik, hoewel Ov. het niet uitdrukkelik zegt en het verderop (zie bij vs. 872) slechts zijdelings aanduidt, de in hem veranderde Bacchus zelf. Vs. 769-70 zeggen dus slechts, waar hij zich voor uitgaf (Ehwald).

772 grijnen: boosaardig kijken; ook tans nog in Zd. Nedl. sterk; oorspr. één met grienen; naar het voorb. daarvan ook greens bij grijnzen, Dl. II, 104: 48.

774 maer, is opmerkelik; maer wacht: wacht maar; men kan vergel. Wdb. N.T. XI, 44, al. 6; de lezing is 't gevolg hiervan, dat V. het eerstgeschrevene Kon tegenhouden verving door het juistere: Intoomen kon.

778 bestaetge: waagt ge het.

780 onversuft: onverschrokken.

781 Acestes; de gewone lezing is Acoetes (Gri. akoites, ‘de slapeloze’, ‘altijd waakzame’), beter passend bij het stuurmanschap, vs. 792; vs. 915 Acetes; noit.... verbluft; niet bij Ov.; het waenwys hooft doelt op Pentheus.

[p. 506]

 

Myn lant Meonie. myne ouders, die hier zaten⁷⁸²

 

In armoe, hebben my geen boulant nagelaeten,

 

Noch groot noch kleener vee. myn vaders arremoe

785

Ving verschen visch met want en bevende angelroe.⁷⁸⁵

 

Het ambacht was zyn rente, en scheidende uit zyn neering,⁷⁸⁶

 

Sprak: erfgenaem, aenvaert uw erfgoet, myn hanteering.⁷⁸⁷

 

Neem al den huisraet dien ik heb, gelykge ziet;⁷⁸⁸

 

En gevende den geest in 't spreeken, laetme niet

790

Dan water, dit 's al 't erf het welkme stont te stryken:

 

En strax hierna, om niet stokstyf te zitten kyken⁷⁹¹

 

Op eene zelve klip, leerde ik het stuurmanschap

 

Hierby, en 's hemels loop verstaen van trap tot trap,

 

d'Oleensche Regengeit, Taigete, en Regenstarren,⁷⁹⁴

795

Den Beer, en streeken van de winden, niet te sarren,⁷⁹⁵

 

En havenvinding. by geval naer Delos kust

 

Gevaeren, lande 't schip te Chius, en gerust⁷⁹⁷

 

Aen 't eilant roeiende, was 't lant voor ons ten beste.

 

De nacht verdween allengs. de dagh van 't oostgeweste

800

Begon te krieken. ik rys op, beveel het volk⁸⁰⁰

 

Versch water, 't welk ik wees, te putten uit een kolk,

 

Of bron, en klim vooruit de duin op, om te letten⁸⁰²

 

Van wat gewest de wint de zeilen uit komt zetten,

 

En roepende de maets, steek wederom in zee.⁸⁰⁴

805

Ofeltes, een voornaemst' der makkren, riep: al ree,⁸⁰⁵

 

Al ree man. wy zyn hier: en brengt een' knaep gevangen

 

Gelyk hem toescheen, als een maeght met roode wangen,

782 Meonie, Maeonia, oude naam van Lydië.

785 want: viswant, netten; eerste lezing: net.

786 rente: (bron van) inkomsten.

787 sprak: sprak hij; vgl. vs. 863; Bk. IV, vers 804; e.e.; voor de constr. V. Helt. II, blz. 63-vlg., Walch, 86-vlg.; hanteering: bedrijf.

788 huisraet; Lat. opes, ‘bezit’, waarmee echter blijkens het vervolg alleen het water bedoeld is. In de alexandrijnse poëzie is de visser vaak het type van de, altijd weer hopende, arme.

791 strax hierna: kort hierop.

794 d'Oleensche Regengeit, de geit Amalthea, die Zeus zoogde, volgens een sage in de nabijheid der Achaïese stad Olenos, naar anderen op Creta, in welke laatste voorstelling Ovidius' Olenia op een vermenging berust, of op afstamming van een koning Olenos. Taigete, een der Pleiaden; vgl. Bk. I, vs. 824; Regenstarren, de Hyades, zeven sterren in de kop v.d. stier, wier opgang regen aankondigde; vgl. Bk. VI, vs. 240; XIII, vs. 423; Dl. VI, 412: 787.

795 niet te sarren; bij winden (een toevoegsel van V.).

797 Chius: het eiland Chios bij de Joniese kust; het schip dreef op de vaart naar het in de Aegaeiese Zee liggende Delos naar rechts af; gerust; Lat. dextris remis: met naar rechts roeiende riemen; heeft V. dexter opgevat als ‘bekwaam, geschikt’?

800 ik rys op, nl. uit de slaap.

802 duin; voor het genus vgl. Bk. I, vs. 375, Wdb. N.T., en Hoogstr.-Kluit; Lat. tumulo ab alto: ‘van een hoge heuvel’; vgl. Bk. IX, vs. 470.

804 steek in zee; Lat. repeto carinam: ‘keer terug naar mijn schip’; dus wschl.: ‘ga wederom afvaren’.

805 een voornaemst' (1e lezing: de-); Lat. sociorum primus: ‘de voornaamste enz.’. Van L. laakt de apokope vóór volgende mkl.; V. ‘moet dezen regel niet hebben overgelezen’; nochtans vindt de verandering van de in een wschl. haar oorzaak in niets anders, dan dat na een de apokope aan V. minder hinderlik voorkwam; de betekenis werd nu ongeveer: ‘een der voornaamste’; al ree, eigl. ‘al klaar’, ter beantwoording van een bevel e.d., vgl. all right; Stoett, Moortje, bl. 241-vlg.

[p. 507]

 

Gevat op 't eenzaem velt, gelyk een' vryen buit,

 

En strandewaert gesleept. hy zagh'er slaeprigh uit,

810

En dronken, en kon naeu met struikelende beenen

 

Ons volgen. ik bezie hoe driftigh d'oogen scheenen,⁸¹¹

 

Zyn draght en gang, en zie niet dat een' mensch gelykt,⁸¹²

 

En dit bedenkende, zegh tegens 't volk: my blykt

 

Niet klaer wat godtheit hier in menschenschyn loopt mommen,⁸¹⁴

815

En 't is nochtans een godt, daer menschen voor verstommen:

 

Doch wie gy zyt of niet, begunstigh toch ons doen,

 

En spaerze, die hunn' plicht vergeeten al te koen.⁸¹⁷

 

Toen zeide Diktis, snelste in 't klimmen by de masten,⁸¹⁸

 

En ryden op een tou: hou op ons t'overlasten⁸¹⁹

820

Met prevlen, en voor ons te bidden, zoo vervaert.

 

Dus spraeken Libis, en Melant, die 't roer bewaert,⁸²¹

 

Alcimedon, en ook Epopeus, baes van 't roeien,⁸²²

 

Die 't bootsvolk moedight, dat men 't hart in 't lyf ziet groeien.⁸²³

 

Hiermede stemdenze al. zoo kan de roof 't gezicht

825

Verblinden. evenwel zeide ik: myn ampt en plicht

 

Gedooght niet datwe ons jaght besmetten en schoffeeren⁸²⁶

 

Met deze heilge vracht. ik wil hem buiten keeren,⁸²⁷

 

Uit kracht van myn gezagh. de stoutste Likabas,

 

Die uit Tuskanen om een moort gebannen was,⁸²⁹

830

En, als een banneling, noch achterlant most dwaelen,⁸³⁰

 

Stak op, hier tegens aen, en hadme, zonder faelen,⁸³¹

 

Ter stede daer ik stont, met zyne grove vuist

 

Den nek gebroken, en te byster onbesuist

 

Van 't boort in zee gebonst, hadde ik, met angst bevangen,⁸³⁴

835

Niet, tydigh hantgaeu, aen een kabel blyven hangen.⁸³⁵

811 driftigh: onvast; vgl. Bk. I, vs. 356.

812 draght (: kleding) en gang zijn voorwerp bij ik bezie.

814 loopt mommen; staande uitdrukking voor ‘vermomd gaan’; H.

817 -ze: hen daar; vgl. Bk. I, vs. 632; IV, 729; VI, 823; IX, 103; X, 254; XIII, 404.

818 snelste; moest naar het oordeel van H. en Van Lennep (niet Bi.) de snelste zijn; of, zegt H., ‘dewijl 't vaars zulks niet lijdt, Diktis, snelst, zonder e aan 't einde’; maar dit zou, zegt Van L., betekenen, dat D. in 't klimmen sneller was dan b.v. in 't lopen. Dat echter V. dit laatste niet bedoelde, blijkt, ondanks Van L.'s onzekerheid, uit de Lat. tekst. H. merkte wel op, dat V. hetzelfde snelste ook Bk. X, vs. 843 gebruikt; by: langs.... omhoog.

819 ryden op een tou, schrijlings zich bewegen op; 1e lezing: daelen langs het tou; relabi.

821 dus: aldus, evenzo; bij Ov. is M. degene, die van de voorsteven af de stuurman aanwijzingen geeft.

822 baes van 't roeien, op wiens zingen, resp. zwijgen, de roeiers roeiden, resp. rustten.

823 moedight: aanmoedigt, nl. niet nù bij hun verzet, maar bij het roeien.

826 nl. door als rovers de god weg te voeren.

827 ik wil; 't verhaal gaat voort.

829 Tuskanen, vgl. bij vs. 769.

830 achterlant, mnl. achter lande, naar de gelegenheid des lands, overal door 't land heen; hier in nog ruimer opvatting: overal, zonder doel; vgl. nog achterwege naar zijn oudere betekenis; vergelijk Deel II, bladz. 712, vers 1525.

831 stak op: zette daar een keel tegen op (Wdb. XI, 1255); of: bruiste op, kwam in verzet (ibid. 1256-57); wat V. de nek breken noemt, maar beter weergegeven wordt met ‘de keel nagenoeg dichtknijpen’, had volgens Ov. werkelik plaats (guttura rupit), maar daarna zou bovendien Acestes overboord zijn geslingerd, als niet enz.

834 met angst bevangen; Ov. ‘hoezeer ook....’.

835 hantgaeu: rap, vaardig; in de bet. handig Dl. II, 335: 7: handgaeuwe herderin.

[p. 508]

 

De godelooze maets verheffen dit met lof;⁸³⁶

 

Waerom godt Bacchus hen dus aensprak, even of

 

Hy uit den slaep schoot, nu benuchtert van het zuipen:⁸³⁸

 

Hoe dus? wat recht gy aen? 't zal u in d'oogen druipen.⁸³⁹

840

Wat tiertge? zeghme flux. wie brogtme herrewaert?⁸⁴⁰

 

Waer voertge my? ay zyt angstvalligh noch vervaert,

 

Zey Proreus, en belieft het u noem ons de stranden

 

En rechte haven, daer gy veiligh wilt belanden,

 

Wy zullen derwaert spoên. te Naxos, antwoort hy.⁸⁴⁴

845

Zet derwaert uwen koers: daer ben ik t'huis, en vry,

 

En wil u, daer belant, met vreught verwellekomen.

 

De schelmen zwoeren by de zee en goôn der stroomen

 

Zyn' eisch te volgen, en beveelen my het zeil⁸⁴⁸

 

In top te haelen. toen lagh Naxos hoogh en steil⁸⁴⁹

850

Aen myne rechte hant. ik hou de rechte zyde.

 

O krankhooft, riep Ofelt, dat u Megeer beryde!⁸⁵¹

 

Wat rechtge, o dollaert aen! wat wil dees razerny!

 

Een ieder vreest voor zich. de meesten wenken my:⁸⁵³

 

Loop slinx. ik geef het roer een' andren op dit tieren,

855

Al t'eerlyk van gemoedt om op dien voet te stieren.⁸⁵⁵

 

Alle andren graeuwen: al de hoop bekyftme, en mort.

 

Dus raest Etalion: wat plaegh is 't, die u schort?

 

Of waentge dat ons heil aen u hangt? en hiermede

 

Zet hy zich zelven aen het roer in myne stede,

860

En went van Naxos af naer eenen andren oort.

 

Toen zagh de godt uit schimp ter zee in over boort:

 

Gelyk of hy 't bedrog nu eerst begon te rieken,

 

En veinzende begon te weenen, als de zieken,⁸⁶³

 

En sprak: maetroozen, hoe, hebt gy my niet belooft⁸⁶⁴

865

Te zetten aen dat strant? ik heb, van brein berooft,

836 godeloos: goddeloos; vgl. bij Bk. V, vs. 141; Van Helt., V.'s T. I, bl. 27.

838 uit den slaep, bij Ov. nl. door het geschreeuw; zuipen, nog niet in onze platte opvatting; vgl. nochtans Walch 50.

839 in d'oogen druipen: duur te staan komen; vgl. Dl. IV, 638: 64.

840 zeghme; meerv. imperat. zonder -t; vgl. Bk. X, vs. 47; VI, vs. 631; omgekeerd Bk. VI, vs. 447; Van Helten, Vondels Taal II, bl. 52; Walch 83-vlg.; wisseling in 't meerv. Palam. 1755 (in 1652 weggewerkt); hier Bk. IV, vs. 517-18; ook dezelfde wisseling in het enk., bv. Dl. III, 120: 151-2; 176: 57-59; 218: 503; hier IX, vs. 1110. In de antwoorden aan Moonen keurt V. ziet voor 't ekv. af.

844 Naxos, het grootste eiland van de Cycladen, (aan Bacchus gewijd).

848 eisch = vraag; vgl. vs. 382.

849 toen enz.: Ov. ‘N. lag rechts’; Naxos ligt op aanmerkelike afstand van Chios; het schip vaart Zuidwaarts, en moest, om Naxos te bereiken, in Z.W. richting, dus naar rechts; de schepelingen wilden naar de Kl. Aziatiese kust, dus links.

851 Megeer (niet bij Ov.), een der drie furiën.

853 vreest, nl. dat hun de roof, en ieder zijn deel daaraan, ontgaan zal; de meesten; bij Ov. geven de meesten hun wens door wenken te kennen, de anderen door fluisteren, terwijl na de overgave van het roer allen aan 't schelden slaan. Doordat bij V. ‘de andere uitvielen, vertaalde hij ‘allen’ (cuncti) met alle andren (vs. 856); bij al de hoop (totum agmen) herstelt hij zich.

855 bij ik (vs. 854); eerlyk: rechtschapen.

863 begon: begon hij; als de zieken, niet bij Ov.

864 maetroos; voor de spelling zie Dl. II, 434: 59.

[p. 509]

 

Die kust u niet geverght. waerme verdiende ik heden

 

Dien hoon? wat eere kuntge inleggen, zonder reden,⁸⁶⁷

 

Dat mans een weerloos kint, zoo veelen een' alleen

 

Bedriegen? ik beschry dit onrecht, vreemt van reên.

870

De godelooze hoop belacht ons droeve traenen,

 

En roeit met kracht door zee, en hoort naer geen vermaenen.

 

Nu zweere ik by dien godt, geen is zoo sterk als hy,⁸⁷²

 

'k Zal u een wonderdaet, schoonze ongeloofbaer zy,⁸⁷³

 

Verhaelen. luister toe. het jaght bleef plotsling zitten,

875

Als op een zantplaet. zy verwondren en verhitten⁸⁷⁵

 

Zich zelfs, om met den riem te roeien naer hun maght,⁸⁷⁶

 

En binden 't zeil los: maer het veil belet de kracht⁸⁷⁷

 

Des riems, en kringkelt zich om 't hout, en onder 't roeien

 

Begint groen eekloof door de zeilen heen te groeien.⁸⁷⁹

880

Godt Bacchus kranst met blaên van wyngert zyne kuif,

 

En drilt de speer. omringt van wyngertrank en druif.⁸⁸¹

 

Men zagh rondom hem heen gespook van tygerdieren,⁸⁸²

 

Gevlakten panter, losch, en wreede luiperts zwieren.⁸⁸³

 

De mannen, 't zy uit schrik of dolheit, quamen voort,⁸⁸⁴

885

Al teffens razende, gesprongen over boort,⁺⁸⁸⁵

 

En Medons lyf wert met een zwarte huit betogen,

 

Kreegh spitse vinnen, en de rugh krom ingebogen,⁸⁸⁷

 

Stak van zich. Likabas sprak tegens hem: wee my.

 

In welk een zeegedroght en dier verandert gy?

890

En gaepte wyder: ook begon de neus te gaepen.⁸⁹⁰

 

De schub groeide op zyn huit, en diende tot een wapen.

 

Maer Libis, willende de riemen met gewelt

 

Inleggen, ziet hoe 't met zyn handen is gestelt.⁸⁹³

867 Bij H. een aanmerking betreff. zonder reden en vreemt van reên, ‘twee stopwoorden om 't rijm: te meer gebrekkelijk, omdat zy 't zelfde zeggen, en het zelfde woord hier dient, om beide, sleepend en staand rijm te vervullen’. H. geeft daar andere vbb. van, uit een waarvan blijkt, dat hij in ly beschouwt als gelijk aan in lyden; vgl. Dl. I, 565: 1. In vs. 869 schreef V. eerst hier gel[eên].

872 geen.... hy; Ov.: ‘geen god is (u tans) meer nabij dan hij zelf’; vgl. bij vs. 769; de dubbelzinnigheid van het Lat. komt bij V. niet tot haar recht; zijn 1e lezing was letterliker maar foutief: (want hy was dichtst hierby).

873 ongeloofbaer, door H. beter geoordeeld dan ongeloofelyk (Bk. XII, vs. 694), maar hij ziet over 't hoofd, dat bij woorden op -baer de meer letterl. betekenis op de voorgrond kan treden; zie litt. bij Schönfeld, Hist. Gr.³, bl. 288; vergelijk Walch 65.

875 Ov.: ‘als op 't droge getrokken’.

876 zich zelfs zal wel enkel bij verhitten behoren, niet ook bij verwondren.

877 het veil: klimop (aan Bacch. gewijd); daar 't veil hier pas voor 't eerst genoemd wordt, is het minder juist.

879 door.... heen: tussen .... door; eekloof: klimop (Synon. Lat.-Teut. ed. Spanoghe: hedera, .... eekloof, id est eik-loof); V. bezigt het hier voor Lat. corymbus, dat in het Dict. Tetraglotton van Montanus-Martenez vertaald wordt met: Besien (d.i. bessen) van eek-loof, eertswel, etc.; vgl. Dl. VI, 116: 34.

881 de speer; vgl. bij vs. 722.

882 gespook: schijngestalten (simulacra inania).

883 zwieren: zich dooreenbewegen; deze dieren werden in Bacchusoptochten meegevoerd.

884 dolheit: waanzin; voort: aanstonds.

+ [Randschrift:] Tirrensche schippers in dolfynen.

885 al teffens: allen zonder onderscheid; d.i. met uitzondering van de verhaler.

887 vinnen, naar de lezing nigrescere pinnis; ingebogen, naar de lezing depresso.

890 gaepte wyder, d.i. reeds had hij een brede muil.

893 inleggen, voor Lat. obvertere (obstantes remos), d.i. (de weerbarstige riemen) terugwenden, om nl. daardoor het gestremde schip in tegengestelde richting te drijven; V. vertaalde het eerst met afkeeren; met inleggen bedoelde V. echter: ‘binnenhalen’, in welke betekenis het ook door Valentijn in zijn vertaling van deze plaats gebezigd wordt: ‘maar terwijl Libys de vaart belettende riemen meent in te leggen’; Schrev.: ‘Convertere. Vel in partem aliam, vel in latus detorquere’ vgl. Bk. XI, vs. 640.

[p. 510]

 

Zy krimpen kort in een: de vin verdryft den vinger.

895

Een ander poogende zyne armen met een slinger

 

Om eene koort te slaen, is beide d' armen quyt,

 

En achter omgekromt, gelyk een zeissen, smyt⁸⁹⁷

 

Het stompe lichaem in het midden van de baren.⁸⁹⁸

 

De staert, terwyl het jaght behindert wort te vaeren,^899-v.

900

Kryght eene kromme boght, gelyk een halve maen.

 

Zy springen spartelen in 't water af en aen,

 

En huppelen in 't schuim, en dompelen zich onder,

 

En borlen weder op, en speelen, 't is een wonder,

 

Als dartle reien, die ten dans gaen om de bruit,

905

En snuiven 't zeeschuim door hun snuiten in en uit.⁹⁰⁵

 

Ik ben van twintigen alleen slechts overbleven,⁹⁰⁶

 

Zoo kout van schrik en angst dat myne beenen beven,

 

En godt my naulyx brogt tot stilte van dien schrik.⁹⁰⁸

 

Hy sprak: verzet uw vrees. vaer recht naer Chius. ik,

910

Daer veiligh landende, holp Bacchus wynfeest eeren.

 

Toen zeide Penteus: 'k heb u lang naer uw begeeren⁺

 

Genoegh gehoort, of uw verhael my paeien zou.⁹¹²

 

Trouwanten, grypt dien schelm en booswicht, zonder trou,⁹¹³

 

En martelt hem zoo wreet dat hy 't besterve in 't ende.

915

Tirreensche Acetes wort verwezen ter elende⁹¹⁵

 

Des kerkers, en terwyl de slaghtbank wort gestelt

 

En vier en stael, om hem te dooden met gewelt,

 

Begint de deur van zelf te springen, en te kraeken,

 

En boey en keten, zoo 't gerucht loopt, los te raeken.

920

Echions zoon volhardt by 't opzet tegens reên,

 

Zent niemant, maer gaet zelf verwaent en moedigh heen⁹²¹

 

Naer 't nieuwe wynfeest toe, datze op Citheron vieren.⁹²²

897 gelyk een zeissen; niet bij Ov.; 1e lezing: springt met een heesch gekryt.

898 stompe, voor Lat. truncus, ‘verminkt’.

899-v. de staert, nl. hun staart; kromme boght, voor Lat. falcata. V. heeft eerst getracht, dichter bij de eigl. betekenis (‘sikkelvormig’) te blijven: De staert kreegh zeissenwys.... allengs een kromte; terwyl.... vaeren is vulling.

905 snuiten; Ov. ‘neusgaten’; 1e lezing het neusgat; 2e hun neuzen; hierdoor wint aan kracht Van L.'s opmerking, dat V. opzettelik, om de klanknabootsing, dezelfde klanken heeft samengekoppeld.

906 overbleven; zie bij Bk. I, vs. 429.

908 godt: de god; als dikwijls.

+ [Randschrift:] Penteus verwatenheit.

912 of: of wellicht.

913 trouwanten: dienaars; vgl. Dl. V, 657: 1018, en zie over trawant Kluyver in Versl. en Meded. der Kon. Akad. v. W., 1902; een Slavies woord, dat wschl. beïnvloed is door mnl. truant, trouwant; in laatstgen. vorm zal het met trouw geassocieerd zijn geraakt, gelijk V. hier zonder trou er tegenoverstelt.

915 Acetes, overeenkomende met de gewone lezing Acoetes; vgl. vs. 781.

921 zent niemant; Lat. nec iam iubet ire, Valentijn: ‘en laste nu sijn volk niet derwaart te gaen’; V. verbond de negatie nec met iubet, i.p.v. met ire; bovendien meende hij oorspr., dat het op Acoetes sloeg: 1e lezing: Gebiet hem dat hy blyve; verwaent en moedigh: trots en zelfverzekerd.

922 Citeron: de berg Cithaeron in Boeotië.

[p. 511]

 

De wynbergh loeit van zang en wangelaetigh tieren⁹²³

 

Der wynpaepinnen. maer toen Penteus hoorde en zagh⁹²⁴

925

Den weêrklank, in de lucht gestegen, slagh op slagh,⁹²⁵

 

En 't loeien en gehuil, ontvonkt het bloet van toren,

 

Gelyk een moedigh paert, op 't steeken van den horen,

 

En kryghsklaeroenen briescht, en voort wil aen den man.⁹²⁸

 

In 't midden van den bergh, van waer men uitwaert kan⁺

930

Rondom zien, opent zich een velt, omheint met boomen.

 

De moeder zagh hem, eerst van allen, derwaert komen,⁹³¹

 

En godeloos en trots het wynaltaer bespiên.

 

Zy quam al razende den zoon den wynspriet biên,⁹³³

 

Trof Penteus met haer speer, en riep wat zy kon roepen:

935

Myn waerde zusters, koomt: koomt herwaert met uw troepen.⁹³⁵

 

Dit zwyn is 't grootste dat men oit in 't jaghtbosch zagh.

 

Ik moet het raeken. al de drommel voor den dagh,

 

Komt teffens, als een zwarm, op Penteus aengeschoten,^938-v.

 

En vliegen teffens op hem aen met haer genooten

940

Afgryslyk dol. elk zit gezwint hem op den hiel,

 

Die nu niet langer godt verlasterde, maer viel

 

Al siddrende op de knien, bekende zich misdaedigh,⁹⁴²

 

Vervloekte zich, te zwaer gewont en ongenadigh,⁹⁴³

 

En riep: Autonoë, myn lieve moey, sta by.

945

Helpme om Akteons wil. ontfarm u over my.⁹⁴⁵

 

Zy kent Akteon niet, en trekt hem onder 't smeeken

 

Den rechten arm van 't lyf, en Ino, heet ontsteeken

 

Van gramschap, rukte voort den slinken arm van 't lyf.⁹⁴⁸

 

Toen stak d'onzalige zyn handen, kout en styf,

950

Niet meer naer moeder toe, maer toont de bloênde stompen,⁹⁵⁰

 

En kermde: och moeder, zie, terwyl zyne aders krompen.

 

Agave zagh hem aen, en gilde, en schudde 't hooft.

 

Het haer vloogh om den nek. zy, van verstant berooft,

 

Neemt grimmigh 't hooft, gerukt van zyne schouderbladen,

923 wangelaetigh (bij zich gelaeten, ‘zich gedragen’; mnl. wangelaet) onbetamelik; Ov. spreekt van ‘luidklinkende stem’.

924 en zagh; hij zàg de tierende Bacchanten; maar het ‘horen’ was belangrijker; het ‘zien’ niet bij Ovid.

925 weêrklank, nl. van de in de lucht gestegen klank.

928 aen den man: slaags raken (pugnaeque assumit amorem).

+ [Randschrift:] Penteus gestraft.

931 de moeder: Agave.

933 quam.... biên: ging te lijf met.

935 zusters, nl. Ino en Autonoë; met uw troepen, niet bij Ov.; 1e lezing: uit de troepen.

938-v. komt.... en vliegen; H. acht het verbinden van een enkelv. ww. met een collectief (drommel) ‘Poëetisch en keurlijk’; maar om er nog een meerv. ww. (vliegen) aan toe te voegen, is ‘niet naar te volgen’; vgl. V. Helt. II, blz. 123; H. wijst ook op de herhaling van teffens en 't overtollige met haer genooten. De herh. van teffens is eerst bij 2e lez. in de tekst gekomen. De pointe van Ov.: omnes in unum, ‘allen op één’, is bij V. vervallen; teffens: allen tegelijk.

942 knien; de tweesilbige vorm was volgens H. zeldzaam.

943 te: zeer; ongenadigh, nl. gewond.

945 Akteon, zoon van Autonoë; ook hij was immers verscheurd.

948 voort: aanstonds daarop.

950 stompen; Ov.: trunca deiectis vulnera membris: ‘de verminkingswonden, van de ledematen beroofd’.

[p. 512]

955

En toont het met haer hant, te paeien noch verzaden⁹⁵⁵

 

Met rookend bloet en moort, dien dollen hoop, en schreit:

 

Vriendinnen, dit is ons triomf. de herfstmaent spreit

 

Noch schud by storm zoo snel de blaên van hooge boomen,

 

Dan zy met haere vuist bloetschendigh hem niet schroomen⁹⁵⁹

960

Zyn leên en lichaem gansch te scheuren. de Tebaen,⁹⁶⁰

 

Zich aen hem spieglende, voedt, Bacchus onderdaen,⁹⁶¹

 

's Godts nieuwe altaeren, en bewierookt zyne kooren.⁹⁶²

955 te paeien noch verzaden; dit niet-herhalen van te behoort volgens Van L. ‘nog tot Vondels vroegeren leeftijd’; vgl. echter Bk. II, vs. 166, Bk. V, vs. 28 e.e.; bij bijw. Bk. II, vs. 176; H. op V, 28: ‘in dit Werk alleen.... meer dan dertigmaalen’.

959 dan, na het van negatie verzelde zoo, vgl. Roskam, vs. 97 v.: die niet soo seer en staen Na heerschen, danse met 's lands welstand sijn begaen; door bijgedachte aan minder dan; bloetschendigh: het eigen bloed schendend, haar bloedverwant mishandelend.

960 de Tebaen; Ov. zegt dit van de Ismeniese (naar de rivier de Ismenus), d.i. Thebaanse vrouwen.

961 Bacchus, 3e naamv.; onderdaen: onderdanig; voedt, nl. met gaven.

962 kooren: tempels.

TEKSTKRITIEK: vs. 56 oude uitg.: geen komma achter slang.

TEKSTKRITIEK: vs. 91 Hoogstr. staet hy pal. - 118 's hemels; het afkappingsteken vóór s ontbreekt. - 119 oude uitg.: draeketant.

TEKSTKRITIEK: vs. 153 het kantschrift ontbreekt in de oude uitgave.

TEKSTKRITIEK: vs. 216 oude uitg.: na wildernis geen komma. - 224 oude uitg.: z'Omringen. - 225 Hoogstr. d'andere. - 226 oude uitg.: na moedernaekt een komma; in een eerdere lezing had ook het hs. de komma. - Van de verzen 226-47 bevat het hs. nog een volledige oudere lezing tussen vers 863 en vers 864 van Boek III. tegelijk 't krachtigst, 't meest afdoende); Stalpart, Evang. Schat, blz. B: zeer bundige (geldige, overtuigende) en beweeghelicke redenen; Hooft, Ned. Hist., Opdracht: bondigh(eit): ‘kernachtig’; Stalpart, Roomsche Reys, blz. 3: bundigh (geldig) besluyt; ib. blz. 9: dat Christus Kerck soo bundigh Is gebouwt, dat geen gheweldt Oyt haer heeft te neer gheveldt. - 209 moght: kon. - 212 v. Wolkje, Gri.-Lat. Nephele; Klaertje (Farn.: Pellucida, etc.) Hyale, ‘glas, barnsteen, kristal’; Spuitje (in Huydecoper's uitg. Spruitje, door Lelyveld verbeterd volgens 't Handschrift van Vondel), Rhanis, ‘druppel’; Farn.: A rhainoo, aspergo; Kruike, Phiale, ‘schaal’; die uit een schaal of urn Diana besproeit (Farn.); Doutje, Psecas, ‘dauwdrup’ (Farn.).

TEKSTKRITIEK: vs. 256 oude uitg.: na gevaer een puntkomma.

TEKSTKRITIEK: vs. 274 oude uitg.: na broêr een puntkomma.

TEKSTKRITIEK: vs. 287 oude uitg.: teere.

TEKSTKRITIEK: vs. 332 oude uitg.: voel'.

TEKSTKRITIEK: vs. 355 oude uitg.: na zucht een dubbelpunt. - 380 oude uitg.: godt.

TEKSTKRITIEK: vs. 390 Tifeüs; hier aanstonds aldus geschreven; vgl. daarentegen Bk. V, vs. 441, 475. - 406 oude uitg.: na voên geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 427 oude uitg.: na slaen geen komma. - 432 oude uitg.: bedtkrakeel.

TEKSTKRITIEK: vs. 460 hs. haeken (kennelike schrijffout).

TEKSTKRITIEK: vs. 476 oude uitg.: na gelt geen komma. - 478 oude uitg.: zweer.

TEKSTKRITIEK: vs. 509 oude uitg.: vlugt. - 510 oude uitg.: na vliên 'n komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 556 oude uitg.: bloezend.

TEKSTKRITIEK: vs. 567 oude uitg.: Dees weet; hs. 1e lezing: Hy weet. - 594 het hs. heeft dune. - 596 oude uitg.: t' elkens.

TEKSTKRITIEK: vs. 670 Het hs. heeft, gelijk ook de oude uitgaven en V. Vl., Boomgodinnen en in vs. 672 Boomgodin. Het eerste, zoals reeds H. aanwees, verkeerdelik voor Stroom-(of: Vliet-[M.])godinnen (Lat. Naiades); 't tweede staat voor Lat. Dryades. Van L. drukte op beide plaatsen Stroomgodin(nen), onder bijvoeging van de woorden: ‘De fout is naar Vondels hs. hersteld’. Unger drukte naar het hs., echter met de noot: ‘De uitg. heeft hier terecht: Stroomgodinnen, Stroomgoden (lees: -godin). - 672 beluit, aldus niet alleen in het hs., maar ook in de uitgaven van 1671, 1703, 1730, ondanks Van L.'s beweren, dat de oude uitgaven besluit zouden hebben; ook Unger: ‘de oude uitgaaf heeft verkeerdelik besluit’. - 675 kantschrift oude uitg.: eenen bloem. - 688 oude uitg: na gewis puntkomma.

TEKSTKRITIEK: vs. 696 oude uitg.: na verschynen een komma. - 698 oude uitg.: mat van. - 720 oude uitg.: bloeienst'.

TEKSTKRITIEK: vs. 737 na wulpsch geen komma; in het hs. als gevolg van een wijziging (van en in een) onduidelik. - 754 oude uitg.: na bloetverwanten een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 757 oude uitg.: waerschout.

TEKSTKRITIEK: vs. 805-806 oude uitg.: alree, Alree.

TEKSTKRITIEK: vs. 812 zie; oude uitg.: ziet, maar in de Drukfeilen verbeterd. - 828 oude uitg.: De. - 831 oude uitg.: na op geen komma. - 834 hs. komma na hadde, en ook na ik.

TEKSTKRITIEK: vs. 842 oude uitg.: na u een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 922 hs. Citheron, d.w.z. de h is hier, bij verzien, niet doorgehaald, gelijk anders bij th regelmatig.; oude uitg.: t.

TEKSTKRITIEK: vs. 932 oude uitg.: goddeloos. - 946 in het hs. is, wat de zetter niet opmerkte, de komma na smeeken weggewist.