De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

[p. 821]

Op het Onweder van 's Lants Bussekruit te Delft.aant.^*

PLURIMA MORTIS IMAGO.

Het was, geleerde MAERSEVEEN,^{vs. 1}

Geensins Salmoneus, die voorheen

Zoo stout, op 't spoor van d'Allergrootste,³
In Elis met zyn torts nabootste

Den donderkloot en blixemstrael,

En langs de brugh, uit klaer metael,

Van hoovaerdye om 't hooft gezwollen,⁷
Met kopre raden af quam rollen,

Als een verbolgen Godt, en kracht,

Die hemel, aerde, en Plutoos nacht¹⁰

Alleen braveeren durf, en plaegen,¹¹
Op zynen donderenden wagen;^2-12

Noit had Salmoneus zoo veel harts:¹³

Maer 't was de Deenemercker, Zwarts,¹⁴

Die, zwart van roock en smoock en koolen,
Natuur doorgronde, en alle holen

Van haeren boezem openbrack,

En polste wat in 't harte stack.¹⁸

Hy mengt salpeter, kool, en zwavel,

* Van 1654. Afgedrukt volgens de tekst van de afzonderlike uitgave in plano (Unger: Bibliographie, nr. 543).
Het motto, ontleend aan Aeneïs II, 368, betekent: de dood in velerlei gedaante.
De 12de Oktober werd Delft getroffen door een grote ramp; een kruittoren met meer dan 80.000 pond buskruit vloog in de lucht en verwoestte de gehele omgeving; enige honderden mensen werden gedood, en vijfhonderd huizen vernield.

vs. 1 geleerde Maerseveen: Joan Huydecoper (zie hiervóór blz. 811).

3 stout: vermetel.

7 om 't hooft gezwollen: van trots vervuld (eig. wie het naar het hoofd gestegen was).

10 Plutoos nacht: de onderwereld van Pluto.

11 braveeren durf: durft trotseren.

2-12 Salmoneus: herinnering aan het treurspel dat Vondel in deze tijd bewerkte (zie aldaar).

13 zoo veel harts: zoveel moed, durf.

14 de Deenemercker, Zwarts: Berthold Schwarz, eigenlik Konstantin Anklitzen, een Franciscaan uit Freiburg (waar zijn gedenkteken staat), kreeg bij zijn kloosternaam Berthold de bijnaam Schwarz wegens zijn chemiese onderzoekingen, die in 1259 tot de uitvinding van het buskruit zouden geleid hebben. Echter was dit toen al lang bekend. Ook andere, voornamelik Duitse steden, worden als plaats van de uitvinding genoemd.

18 En onderzocht wat in de diepte van de natuur zich schuil hield.

[p. 822]

20

Dat scheurt den afgront tot den navel²⁰

 

Van boven open, buldert, brant,

 

En slingert aerde, en ingewant,

 

Kasteelen, sloten, steên te mortel.²³

 

Dat ruckt den aerdtboôm van zyn' wortel,²⁴

25

Vermengelt levenden en doôn,²⁵

 

En schynt den hemel naer zyn kroon

 

Te steecken, door gewelt te baeren,

 

Dat al de helsche slangehairen,²⁸

 

Uit schrick voor 't oorloghs-element,²⁹

30

Te berge staen, en overendt.

 

Uw jeught, in 't opgaen van haer starre,

 

O braeve Ridder, ging zoo verre

 

Bespieglen, op Kampanjes kust,³³

 

Den zwavelbergh, die, noit geblust,³⁴

35

Maer eeuwigh vlammen braeckt en voncken,

 

En Plinius gebeent noch schoncken³⁶

 

Ons gunde, noch het minste merck,³⁷

 

Om zyne dootbus met een' zerck³⁸

 

Te decken, voor den trouwen yver

40

En faem van dien Natuurbeschryver:

 

Nu zaeghtghe, hier op Hollants gront,

 

Vesuvius in zynen mont,⁴²

 

Te Delf, daer, tegens styl en orden,⁴³

 

Ons kruit, 's lants vyandin geworden,

45

Stadthuis ontziet, noch kerckgewelf,

 

En delft een burgergraf voor Delf,

 

In puin, en menschevleesch, en golven

 

Van gloejende assche en glas gedolven.

 

Wie wort van bitter schreien moe?

50

De woeste hooftstadt huilt u toe,⁵⁰

 

En gaept en stinckt, in zoo veel wycken,

 

Gelyck een kerckhof, zadt van lycken,⁵²

 

Geplet, geknot, gescheurt, gezengt.

20 den afgront: de hel; navel: middelpunt.

23 te mortel: tot puin.

24 Vernuftspel: -boôm en wortel.

25 Vermengelt: mengt dooreen.

28 de helsche slangehairen: de haren van de helse wezens, als monsters (slangen) voorgesteld.

29 't oorloghs-element: het kruit.

33 Bespieglen: aandachtig beschouwen; Kampanjes: van Campanië.

34 zwavelbergh: Vesuvius.

36 Plinius: C. Plinius Secundus (23-79), beroemd natuuronderzoeker, kwam door zijn zucht tot onderzoek, bij de uitbarsting van de Vesuvius, om het leven.

37 merck: kenteken, aanwijzing.

38 dootbus: eigenlik de urn voor zijn as; hier figuurlik voor het stoffelik overblijfsel.

42 in zynen mont: in uw onmiddellike nabijheid (vgl. in den mont lopen: tegemoet).

43 Delf: oudere vorm naast Delft, hier woordspelend met delven (vs. 46); styl: gewoonte. Immers, het buskruit was een helpende macht, in de oorlog.

50 woeste hooftstadt: de verwoeste voorname Hollandse stad.

52 zadt van: vervuld van.

[p. 823]

 

Een Chaos, onder een gemengt.

55

Een jongste dagh, vol dootsche schricken,

 

En d'oogenblick der oogenblicken.^55-56

 

Verbouw een eeuw, en Krezus schat:⁵⁷

 

Een vonck, een blick verwoest een stadt.⁵⁸

 

 

J.v. VONDEL.

t'Amsterdam, Voor de Weduwe van Abraham de Wees, Boeckverkoopster op den Middeldam, in 't jaer 1654.

55-56 Een jongste dagh: een Oordeelsdag, waarop de mensheid gevonnist worden zal, het ogenblik bij uitnemendheid (oogenblick der oogenblicken: bijbelse genitief).

57 Besteed een eeuw en schatten gelds aan het opbouwen; Krezus: de laatste koning van Lydië (± 550), spreekwoordelik bekend om zijn rijkdom.

58 een blick: een ogenblik.