De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

[p. 562]

[Op den] Edipus of Teeckentolck van den E. Heere Athanasivs Kircher,aant.^*

Verlichter van de Gebloemde Wijsheit der Egyptenaren, en Gedencknaelt, te Rome herstelt door Innocent den X.

Ipse dolos tecti, ambagesque resolvit.

Wat baet het, sprack PAMFILIVS,

Dat wy van over zee de Naelden^{vs. 2}
Des Nylstrooms in den Tyber haelden,

Zoo Rome geenen Edipus,⁴

Als Thebe, vint, om Sfinx te stuiten,⁵
En lettersloten op te sluiten?⁶

De roestpest, en verloop van tijt⁷

Heeft munt en mercken schier versleten,⁸
De zinnebeelden dootgebeten.⁹

Het wisselen van tong benijt¹⁰

Berooft allengs ons licht en kennis.
Geen diamant verduurt de schennis:¹²

Die kancker kruipt de leden deur,

En laet u, hier en daar, wat beenen
Van dit geraemte, in gruis en steenen;

* Van 1652. Afgedrukt volgens de tekst van de afzonderlike uitgave in folio (Unger: Bibliographie, nr. 498). Het motto, ontleend aan Aeneïs VI, 29, betekent: Hij heeft de listen (in dit verband voor: verborgenheden) en verwarringen van het huis opgelost.
Athanasius Kircher (1601-80), geleerd Duits Jezuïet, bestudeerde mathematica, filosofie, Hebreeuws, Syries, later uitsluitend archeologie, vooral de hiëroglyfen, en gaf vele werken uit, o.a. Oedipus aegyptiacus (Rome 1652-55). Hij kreeg van Innocentius X, die voornemens was, de Obelisk van Caracalla weer op te richten, het bevel, de opschriften toe te lichten, maar ook de verloren stukken te herstellen. Daarop slaat V.'s lofdicht, in de vorm van een gesprek tussen Pamfilius, d.i. paus Innocentius X, en de geest van Hermes Trismegistos (zie bij vs. 19).

vs. 2 Naelden: obelisken.

4 Edipus, koning van Thebe, loste het raadsel van de Sfinx aldaar op. Zinspeling op de titel van Kircher's bovengenoemd werk.

5 stuiten: aan zijn geheim een eind te maken.

6 lettersloten op (d.i. open) te sluiten: geheimzinnige lettertekens te ontcijferen.

7 roestpest: vernietigende roest.

8 munt en mercken: de stempels van de munt.

9 dootgebeten: onherkenbaar gemaakt.

10 Het wisselen van tong: de veranderlikheid van taal; benijt: gunt ons niet.

12 verduurt de schennis: doorstaat (duurt langer dan) die vernietigende macht.

[p. 563]

 

Daer staen de grootste mannen veur,¹⁶

 

Als plotzeling voor 't hooft geslagen.

 

Wat zal men hier de stommen vragen?¹⁸

 

O al te wijze Trismegist,¹⁹

20

Die niets met zijnen naem wilt noemen,

 

Ghy moogt uw wijsheit wel verbloemen,²¹

 

Op datze niemant en verquist';²²

 

De woestheit en de dolle buien

 

Des oorloghs zullen blint misduien²⁴

25

Al wat uw Tekenspraeck bediet.

 

Wat ghy met schaduw pooght te decken,²⁶

 

Zal, rijck by rijck, ten doolhof strecken;

 

Als 't volck door valsche brillen ziet.

 

Uw wijsheit wort het licht bevolen;²⁹

30

En leghtghe een spoor om op te dolen?

De Geest van Hermes antwoort hem:

Orakel, die onfeilbre blaren³²
Ontvouwt aen uw ontelbre scharen,

Mijn slagh van leeren, zonder stem,³⁴

Ontstack, van outs, 't vernuft der braven,³⁵
Om deze heirbaen op te draven.³⁶

De jonge Moses, Amrams zoon,

Lagh zelf in Zonnestadt ter schole.³⁸
Gelijck een bie op een viole

Viel Saba neêr voor Iesses troon.⁴⁰

Die al haer raetsels wist t'ontwarren.
By duister zoeckt men 't licht aen starren.⁴²

Pythagoras, uit Grieckenlant,⁴³

Homeer, en Plato, zoo veel zielen,⁴⁴

16 staen.... veur: blijven machteloos staan voor.

18 de stommen: die sprakeloze tekens (vgl. vs. 113)

19 Trismegist: Hermes Trismegistos, oud-egyptiese god, leraar van kunsten en wetenschappen, uitvinder van spraak en schrift, alchemie en magie. Al deze wetenschappen werden aanvankelik als geheime leer verspreid. Later, bij de neo-Platonici en Christenen, gold Hermes Trismegistos voor een oude wijze, of Egyptiese koning, die mystieke geschriften samenstelde; al te: zeer.

21 verbloemen: achter geheime tekens (de Tekenspraeck van vs. 25) verbergen.

22 verquist': te niet doe gaan, bederve, misbruike.

24 blint: verblind, niet begrijpende.

26 met schaduw decken: hetzelfde als verbloemen (21).

29 Aan uw wijsheid werd de taak toevertrouwd om anderen voor te lichten.

32 De Paus verklaart als tolk van God de Heilige Schrift aan de gelovigen.

34 slagh van leeren: wijze van onderrichten; zonder stem: alleen door tekens.

35 braven: voortreffeliken.

36 Om dit pad te volgen.

38 Zonnestadt: Heliopolis.

40 De koningin van Saba knielde voor de troon van Salomo, de kleinzoon van Jesse.

42 aen starren: door de astrologie, die deze ‘tekens’ verstaat.

43 Pythagoras: Grieks wijsgeer uit de zesde eeuw v. Chr., die de verborgen krachten der natuur bestudeerde.

44 Homeer: Homerus heet bij Plato de leermeester van Griekenland; Plato (± 400 vóór Chr.) onderwees te Athene veertig jaar aan de Academie de wijsbegeerte; zoo veel.... als: alle die.

[p. 564]

45

Als voor Gebloemde Wijsheit knielen,⁴⁵

 

Haer zochten over zee en zant.

 

Dus leert de leerzucht zich verpijnen.⁴⁷

 

Men stroit geen roozeblaên voor zwijnen;⁴⁸

 

Dat leerde u d'allerwijste mont,

50

Die u de sleutels toebetrouwde,⁵⁰

 

En Vatikaen ten hemel bouwde,

 

Op eenen afgebeelden gront.⁵²

 

Profeten deckten zoo de waerheit

 

Met loof, voor al te sterck een klaerheit,⁵⁴

55

Die op haer tijt te voorschijn quam.

 

De zeilsteen van geheime dingen⁵⁶

 

Verweckt het hart der leerelingen.

 

Uyt donckren smoock ontspringt een vlam.

 

Al maelt de kunst de zon met kolen,⁵⁹

60

Zy leit geen spoor om op te dolen.⁶⁰

De weereltkloot, zeit INNOCENT,

Van outs in dry verscheide deelen⁶²
Gedeelt, ging maght van afgoôn teelen,⁶³

En godtheên dichten, zonder endt.⁶⁴

Wie zaeide 't zaet van al de Goden,⁶⁵
Die voor hun' vyant henevloden,

En angstigh zich in vacht en schacht

Verstaecken? Al uw merckgeleerden⁶⁸
Het licht in duisternis verkeerden,

Ia zulx, dat al de weerelt lacht,

En allermeest om zoo veel kluchten⁷¹
Van godtheên, droomen, en geruchten,

Waer voor Egypten tempels sticht.

45 Gebloemde Wijsheit: wijsheid in zinnebeeldige vormen.

47 leerzucht: weetgierigheid; zich verpijnen: zich in spanning getroosten.

48 Variant van het evangelie-woord: werpt uw paarlen niet voor de zwijnen (Matth. 6, 7). Dit is dus een goddelik woord, uit d'allerwijste mont.

50 de sleutels: van Petrus.

52 afgebeelden gront: vooruit door geheimzinnige tekens aangewezen grondslag (?). Deze betekenis wordt in het Ned. Wdb. niet vermeld.

54 Met loof: synoniem met het vorige gebloemd: door zinnebeeldige inkleding.

56 zeilsteen: aantrekkingskracht (eig. de steen die de kompasnaald magnetiese kracht geeft).

59 Al is de kunst niet in staat om de zon in volle glans af te beelden, voor ogen te stellen. Bij kunst (Lat. ars) is hier ook aan wetenschap gedacht.

60 leit geen spoor: legt geen doolwegen aan, wijst geen doolwegen.

62 dry verscheide deelen: de drie afzonderlike werelddelen: Europa, Azië, Afrika.

63 maght van: een grote menigte.

64 dichten: verzinnen.

65 Uit wiens brein komt het bedenksel van al die goden voort? Volgens de overlevering zouden die goden, vluchtende uit de Titanenstrijd, in Egypte zich verscholen hebben in de gedaante van dieren: vee (vacht) en vogels (schacht). Het antwoord op de vraag geeft vs. 68-vlg.

68 merckgeleerden: de geleerden die de hiëroglyfen bedachten.

71 kluchten: dwaasheden.

[p. 565]

 

Wat noot is 't wijsheit te vertrouwen

75

Aen een gevaerte, uit rots gehouwen?^74-75

 

Natuur is een gedurigh licht.⁷⁶

 

Zy stelt ons zichtbaer Godt voor d'oogen,

 

Zijn wijsheit, goetheit, en vermogen.

 

Hy renn', wien 't lust, om 't starlicht ront,⁷⁹

80

Oock hooger dan de veerste palen;⁸⁰

 

De Godtheit komt hem tegenstralen:

 

Men loopt den Schepper in den mont.⁸²

 

't Natuurboeck is een duitlijck spreker.

 

Wie uit onzekerheên het zeker

85

Moet putten, loopt geen klein gevaer;

 

Gelijck uw suffende scholieren⁸⁶

 

Om deze kaers, als muggen, zwieren:

 

Dies zwijgh, of spreeck recht uit, en klaer.

 

Wy kunnen zacht uw nachten derven.⁸⁹

90

Wat spreeckt de blinde van de verven!⁹⁰

Genade, ô Vader, neem gedult:⁹¹

Een tolck, een glans van zestien tongen,⁹²
Door alle dampen heen gedrongen,

Den zoom van uw gebiet vergult.⁹⁴

Men weet van raden, noch van gissen;
Nu ATHANAES de duisternissen⁹⁶

Van out Egypten voor zich jaeght.⁹⁷

Al wat misvormt lagh en verloren
Wort door zijn wackerheit herboren.⁹⁹

Nu dwaelt geen mensch, die KIRCHER vraeght.

Dus streckte Iosef, in zijn jaren,¹⁰¹
't Orakel der Egyptenaren,

En 's vollecks heil, in Faroos rijck.

Wie ommewegen zoeckt te schuwen,
En twijfelt, vint hier 't rechte kluwen¹⁰⁵

74-75 Waarom moet men wijze lessen ingriffen op obelisken?

76 een gedurigh licht: een voortdurende openbaring Gods. Vgl. dezelfde gedachte in vs. 83.

79 Laat ieder die er lust in heeft, wijsheid in de sterren (in de astrologie) gaan zoeken.

80 palen: grenzen.

82 in den mont: tegemoet; d.w.z.: waar men de natuur ook doorvorst, overal ontmoet men Gods wijsheid en goedheid in zijn schepping.

86 suffende: onnozele; scholieren: de geleerden die Hermes' lering volgen.

89 zacht: gemakkelik; uw nachten: uw duisternis, uw dwaalleer.

90 verven: kleuren.

91 Hier antwoordt de geest van Trismegist de Paus; Genade: vergeef mij.

92 een glans van zestien tongen: een genie, die zestien talen spreekt (namelik Kircher).

94 Verrijst als een zon aan de kim; nadert uw grondgebied.

96 Athanaes: de voornaam van Kircher.

97 voor zich jaeght: voor zich uit jaagt; dus: verjaagt.

99 wackerheit: schranderheid.

101 streckte: was.

105 rechte kluwen: het kluwen van Ariadne, om uit het doolhof te geraken.

[p. 566]

 

Van waerheit, zich alom gelijck.¹⁰⁶

 

Het misbruick stijft alleen verkeertheit.¹⁰⁷

 

Mijn Merckleer diene uw Godtgeleertheit,¹⁰⁸

 

Gelijck een dienstmaeght haer meestres.

110

Zy leert van outs Natuur ontleden,

 

En toont in haer Godts wonderheden,

 

Die 't eerste en leste is van haer les.¹¹²

 

Mijn stommen wijzen elck, als tolcken,

 

Den Godtsdienst, uit een Recht der volcken,^113-14

115

Door boosheit of gewoont verslimt.

 

Uw KIRCHER brengt mijn' zin te voorschijn.¹¹⁶

 

Gedoogh toch dat die alsins doorschijn';¹¹⁷

 

Zoo zal men zien hoe hoogh hy klimt.

 

Al zweete een menighte op dees stoffen;¹¹⁹

120

Hy heeft ons ooghmerck best getroffen.¹²⁰

Toen sprack de Nazaet van Urbaen:¹²¹

Uw antwoort sluit, en kan bestaen.¹²²

't Is reên dat uw Gedencknaelt rijze,¹²³
En KIRCHER met zijn veder wijze¹²⁴

Wat uw vernuft elck gaf te raên,

Op dezen diepen Oceaen

Van wetenschappen, schier vergeten,
Verstroit, verwildert, en gesleten.

Wat zoeckt men lessen aen den Nyl!

De Tyber leere Hermes stijl

Van onderwijzen fix hervatten.^130-31
Wy bezigen geleende schatten,

Van Memfis hier gevoert, alom

Ten dienst van JESUS heilighdom.

106 zich alom gelijck: die altijd aan zich zelf gelijk blijft, dus: onveranderlik.

107 verkeertheit: onverstand.

108 Merckleer: kennis van de hiëroglyfen (vgl. merckgeleerden, vs. 68).

112 't eerste en leste: begin en einde: die alles omvat; les: wetenschap.

113-14 stommen: tekens (vgl. vs. 18). De bedoeling van deze verzen schijnt te zijn: Ook bij volken die door verdorvenheid of slechte zeden op het verkeerde pad (verslimt) zijn, valt in hun Recht (rechtsgewoonten of religieuse voorschriften) een echt godsdienstig element te waarderen. Daarom dienen zulke teksten bestudeerd te worden.

116 mijn' zin: mijn bedoeling.

117 alsins: in alle richtingen, geheel en al.

119 zweete: spande zich in; dees stoffen: (de ontcijfering van) deze teksten.

120 ons: nl. van Trismegist.

121 de Nazaet van Urbaen: Innocentius X volgde Urbanus VIII als paus op.

122 sluit: is overtuigend; kan bestaen: mag gelden.

123 't Is reên: 't is billik.

124 wijze: verklare.

130-31 stijl van onderwijzen: wijze van onderrichting; fix: met kracht.