De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

[p. 450]

[Gedichten]

Schloss Romanon-Graf Stetske
Paulus en Barnabas in Lystra, naar de schilderij van Pieter Lastman

[p. 451]

Lastmans Offerstaetsi van Listren.
aen Ioannes Six.aant.^*

Wat dunckt u, kunstgeleerde SIX?^{vs. 1}
Wie had de Schikkunst oit zoo fix²
Als Lastman, waert de Tekenkroon
t'Ontfangen voor Sint Pauwels troon,⁴
Toen hy zyn wonderwerck van Lystren
Zoo versch vertoonde, als beurde 't gistren?⁶

Dit tuight uw hemelsch tafereel,

Daer onze Apelles zyn tooneel⁸
En gront met zulck een kennis bouwt,⁹
En zoo deze Offerstaetsi houdt,¹⁰
Dat zelf de geest van Rome en Griecken¹¹
Noit hooger zweefde met zyn wiecken.

Met welck een' zwaey en staetigheit¹³

En Priesterlycke majesteit
Verschynt al 't heidensch Priesterdom
Voor d'oude stadt, zoo vierigh om¹⁶
Te wieroocken voor Kristus Boden,¹⁷
Hier aengebêen voor Griecksche Goden!

Men acht dat hier in menschenschyn¹⁹

Merkuur en Dondergodt Iupyn
Verschynen, om den Iongeling,
Die flus op krucken sprong en hing,²²

* Van of vóór 1648. Afgedrukt volgens de tekst van het handschrift, in het bezit der Weduwe van wijlen Jhr. Dr. J.P. Six te Amsterdam. (Unger: Bibliographie, blz. 223).
Pieter Lastman (1583-1639), Amsterdams schilder, die in Italië zijn smaak naar de antieken gevormd had, leermeester van Rembrandt (zie Oud-Holland IV, 1886, blz. 2-19), bezielde Vondel tot dit gedicht door zijn schilderij, gesigneerd Pietro Lastman fecit Anno 1614, dat ook Rembrandt inspireerde om daarnaar een tekening te maken. Zie Kurt Freise, Pieter Lastman, Sein Leben und seine Kunst (Kunstwissenschaftliche Studien, Band V), Leipzig 1911, blz. 68-69. Het stelde voor het wonderwerck van Lystren (vs. 5), nl. het verhaal van Handelingen 14, 8-18; het optrekken van de priesters van Jupiter en de scharen van Lystren, die aan Barnabas en Paulus wilden offeren, in de waan dat Jupiter en Mercurius op aarde waren neergedaald.

vs. 1 kunstgeleerde: die verstand hebt van kunst.

2 had ... fix: beheerste (fix: handig, bekwaam; oorspr. stevig); de Schikkunst: de ‘ordonnantie’, de compositie.

4 voor Sint Pauwels troon: omdat hij in dit schilderij de apostel Paulus geëerd had.

6 versch: fris, levendig; beurde: gebeurde.

8 onze Apelles: Lastman, zo genoemd naar de beroemde Griekse schilder.

9 gront: hiermee is waarschijnlik de perspektivies opgebouwde achtergrond van het tafereel bedoeld.

10 Offerstaetsi: plechtige optocht naar het offer.

11 zelf: zelfs; Griecken: Griekenland.

13 zwaey: zwier.

16 vierigh: vurig verlangend (in de uitgave van 1650: vol yvers).

17 Boden: apostelen.

19 menschenschyn: menselike gedaante.

22 flus: kort te voren.

[p. 452]

 

Te heelen, zonder kunst van kruiden.

 

Dat stuck verbaest veel duizent luiden.²⁴

25

De Kreupel tuight dees wonderdaet,²⁵

 

Daer hy op zyne beenen staet;

 

De kruck voor zyne voeten leit;

 

d'Uitheemsche luistert wat hem zeit²⁸

 

De buurvrouw, die den lamgeboren

30

Gekent heeft menigh jaer te voren.

 

Hoe schoon verschiet die lange ry,³¹

 

Van verre flaeuw, en dichter by

 

Al stercker, voor 's aenschouwers oogh!

 

Hoe deist die poort, en kerck, zoo hoogh³⁴

35

En ront gebouwt, Iupyn ter eere,

 

Op datze ons noch de Bouwkunst leere!³⁶

 

Hoe stemt de strael van ons gezicht

 

Met elcks hoegrootheit, en met licht^37-39

 

En schaduw van een ieder zaeck!

40

Hielt vrouw Natuur om heur vermaeck

 

Voorheen de hant aen eenigh Schilder,^40-41

 

Zoo doet zy 't hier, en nergens milder.

 

Een ryckdom en verscheidenheit

 

Van toestel nadert, en geleit⁴⁴

45

Bekranste en witte stieren vast⁴⁵

 

Naar d'offerplaets, op 's Priesters last,

 

Op veêl, tamboer, en lier, en fluiten,⁴⁷

 

Langs 't ryck bestroide padt naer buiten.

 

Hier blaecken fackels, hel en klaer.

50

Hier rieckt de wieroockkandelaer.

 

Hier glinstren wieroockvat, lampet,⁵¹

 

En goude schotel, op dien tredt.⁵²

 

De byl, en bloetpan op het slaghten

 

Van vee en offerhande wachten.

55

Wie kan u zingen hoe vernoeght,⁵⁵

 

Hier d'eene personaedje voeght⁵⁶

24 verbaest: doet versteld staan.

25 Hier begint de beschrijving van de schilderij; tuight: geeft getuigenis van, verhaalt.

28 d'Uitheemsche: de vreemdeling (in het bijbelverhaal niet genoemd). Op het voorplan van de schilderij stonden een groot aantal figuren, met levendige kleuren van hun kleding een schilderachtig geheel vormend.

31 verschiet: dit slaat weer op het perspektief, gelijk uit de volgende verzen blijkt.

34 deist: wijkt terug. Op de achtergrond vertoonde zich een ruïne met poort en een tempel, met ronde toren.

36 Waaraan onze bouwmeesters hun plannen kunnen ontlenen.

37-39 De figuren zijn juist zo groot geschilderd en zo belicht, dat ze voor ons oog (de strael van ons gezicht) als 't ware zich levend vertonen (stemt met: komt overeen met).

40-41 Hielt de hant aen: verleende steun, hielp; om heur vermaeck: om er zelf van te genieten.

44 toestel: al wat bij de ‘offerstaetsi’ behoort.

45 vast: intussen.

47 tamboer: trom.

51 lampet: kan waaruit men water schenkt.

52 op dien tredt: onder het gaan.

55 De uitgave van 1650 heeft de variant: Een kenner ziet hier, heel vernoeght.

56 voeght: zich harmonies aansluit.

[p. 453]

 

By d'ander; en hoe elcks gelaet⁵⁷

 

En ampt, gelyck een zangers maet,⁵⁸

 

Zyn' plicht bewaert? hoe kleene en grooten⁵⁹

60

Hier treên, als op een' galm van noten?⁶⁰

 

Zoo stuit ten leste d'ommegang,

 

Daer 't outer wacht, en al te lang

 

Verlangde naer den offerwyn.

 

Nu wil d'Aertspriester van Iupyn,

65

In 't wit, bekranst met eicke blaren,

 

Der zichtbren Goden eer bewaeren.⁶⁶

 

Maer zie om hoogh hoe 't heiligh paer,

 

Met woorden, handen en gebaer,

 

Van zulck een gruweloffer yst,

70

En Offermans, en schaeren wyst⁷⁰

 

Naer Godt, wiens eere altaren passen.

 

Zy roepen: wy zyn stof en asschen.

 

Ghy zultze stracks van boven neêr

 

Zien springen, Godts en IESUS eer

75

Beschutten, en van harteleet

 

En rouw verscheuren elck zyn kleet,^73-76

 

Op dat men bloet noch wynkelck storte,⁷⁷

 

En daetlyck d'Offerstaetsi schorte.⁷⁸

 

Wat waer 't een jammer, zoo 't geschreeuw

80

Van een' oproerigen Hebreeuw

 

Den drang van Griecken holp op ruy,⁸¹

 

Om met een steene hagelbuy

 

Te pletteren, te slaen met vuisten

 

De Kruisgezanten des Gekruisten.^79-8484

85

Dat ons Sint Pauwels staf behoe.

 

Men wyde hem 't altaerstuck toe,⁸⁶

 

Daer Lastman, om zyn kunst befaemt,

 

Den dienst der afgoôn noch beschaemt⁸⁸

 

Met zyne Kristgewyde verven.⁸⁹

90

Hy leve onsterflyck na zyn sterven.

 

 

I.V. Vondel.

57 gelaet: houding.

58 ampt: taak; gelyck een zangers maet: in volkomen harmonie.

59 Zijn' plicht bewaert: zijn taak vervult.

60 op een' galm van noten: op de maat van de muziek.

66 bewaeren: handhaven, d.w.z. hun eer bewijzen. De variant van 1650 geeft: ‘d'Apostels eeren op d'altaren’.

70 Offermans: offeraars.

73-76 Zo levendig is de schilderij, dat de toeschouwer zich reeds voorstelt wat weldra zal gebeuren (Handelingen 14, 14).

77 wynkelck storte: een plengoffer brenge met wijn.

78 schorte: stake.

81 drang: drom, schare; holp op ruy: ophitste, in beroering bracht (rui: oproer; Ned. Wdb. XIII, 1625).

79-84 Dit slaat op Handelingen 14, 19, de steniging van Paulus, door de scharen, overreed door de Joden van Antiochië en Iconium.

84 Kruisgezanten: apostelen, gezonden om het geloof te verkondigen.

86 altaerstuck: de schilderij die op een altaar zou passen.

88 beschaemt: de schande aantoont van.

89 Kristgewyde verven: zijn kleuren, zijn schildering, aan de dienst van Christus gewijd.