De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

De Drvckkvnst.
Aen Balthasar Moerentorf.aant.^*

Doorluchte en wijze BALTHASAR,^{vs. 1}

Die, als een blijde Morgenstar,

De werelt toelicht door den Druck,

En haer geheughnis met een kruck

Van zwarten stut, op witte bladen,^4-5
En vrolijck zit met Druck beladen;⁶

Ick zing den Druckzangk, op uw' naem,

Zoo wijt gezongen, als de Faem

Uw' uitgebreiden lof trompet;⁹

Daer 't licht, uit zijn welrieckend bedt,¹⁰

Bestraelt den kruit-oeghst der Chinezen,¹¹
Die uw geleerde boecken lezen.¹²

Zoo nutte en onvergeltbre een Kunst¹³

Verdient met recht der volcken gunst;¹⁴

Al is het geen twee eeuwen out,

Dat Haerlem, in zijn geestgroen Hout,¹⁶

Gelagh van zulck een uitverkoren,¹⁷
Uit zijne beuckeschors geboren:¹⁸

* Van 1645. Afgedrukt volgens de tekst van de afzonderlike uitgave in plano (Unger: Bibliographie, nr. 417). Balthasar Moerentorf of Moretus (1615-1674), was de zoon van Balthasar Moretus I, die zijn grootvader Christoffel Plantijn opgevolgd was als bestuurder van de beroemde Antwerpse drukkerij en uitgeverszaak.

vs. 1 Doorluchte: in verband met toelicht, in vs. 3, is hier een woordspeling bedoeld: die uw licht verspreidt.

4-5 haer geheughnis stut: haar geheugen te hulp komt, met een kruck (noodhulp) van zwarten: zwarte letters. Kruck is waarschijnlik weer een woordspeling met de naam van het werktuig, de haak, waarmee de drukker de natte vellen op de drooglatten legt.

6 Druck: ook hierin schuilt een woordspeling, dezelfde die ook Huygens in een bekend puntdicht maakte.

9 trompet: uitbazuint.

10 zijn welrieckend bedt: het doorgeurde Oosten.

11 kruit: specerijen.

12 De Jezuieten voerden in China boeken uit Europese drukkerijen in. De firma Plantijn drukte boeken in vele talen.

13 onvergeltbre: onbetaalbare; het lidwoord een smelt weer met het vorige woord samen.

14 gunst: liefde.

16 geestgroen: volgens het Ned. Wdb. (IV, 752): geestig, bevallig groen. Of is geest hier: zandgrond?

17 Gelagh van: baarde; uitverkoren: te verbinden met Kunst.

18 Zinspeling op het bekende verhaal dat Koster een letter, uit beukenschors gesneden, in het zand liet vallen en zo door toeval de boekdrukkunst uitvond.

[p. 151]

 

Dat LAURENS KOSTER (dien ik hier

20

Nu niet met Delfisch lauwerier²⁰

 

Maer met zijn eigen beuckloof krans)

 

In Hollant oploock met dien glans,²²

 

En d'eerste boeckstaef sneet uit boomen,

 

Die voor geen heilige eicken schroomen.²⁴

25

Al roemt zich Mentz van zulck een vont;²⁵

 

De Keurstadt kloppe op haren mont,²⁶

 

Als Haerlem spreeckt: de fiere Rijn

 

Geef d'eere aen 't Sparen, met dien schijn

 

Van Recht, en zwijgh van Vuist, den zetter,^28-29

30

En Gutenberghs geroofde letter.³⁰

 

Hier gelt bescheit, van hant tot hant,³¹

 

Van stam tot stam, ons ingeplant:

 

Wy stutten hier den Druckroem meê,³³

 

Ten roem der wijtberoemde steê,

35

En haer vernuft, wel waert te wyen

 

Ten Heiligh aller druckeryen.³⁶

 

O Kunst! ick draef hier hoogh, en ren³⁷

 

Op uw gerief. De moede pen³⁸

 

Bedanckte u, toen ghy quaemt in 't licht,³⁹

40

Die den Parnas zoo dier verplicht.⁴⁰

 

O moeder van ontelbre kindren!

 

Wie kan uw vruchtbaerheit behindren?⁴²

 

Wie treckt dees Kunst haer slaghveêr uit,⁴³

 

Van plaets noch tijt noch nijt gestuit?

45

Wie keert haer snelheit, in de vlught,

 

Op zee, en stroom, en door de lucht?

 

Wat lettervyant schut dat zwieren⁴⁷

 

Der alomzwevende papieren?

 

Dit yzer koper tin en loot

50

Der lettertonge is voor geen doot⁵⁰

 

Noch eenigh element vervaert:

 

De boeckspraeck zelf geen' afgront spaert,⁵²

20 Delfisch lauwerier: de lauweren van Apollo, die te Delphi vereerd werd.

22 oploock: begon te schitteren (oorspr.: openging).

24 heilige eicken: de eik was in de Oudheid aan Jupiter gewijd; schroomen: behoeven onder te doen.

25 Mentz: Mainz; vont: uitvinding.

26 Keurstadt: stad van de Keurvorst; kloppe op haren mont: zwijge.

28-29 schijn van Recht: duidelik blijkend recht; Vuist: vernederlandsing van Faust, of Fast, de man die met Gutenberg de eerste drukkerij te Mainz stichtte.

30 Volgens de legende zou Gutenberg bij Koster in dienst geweest zijn, en hem de eerste letters ontstolen hebben.

31 bescheit: afdoend antwoord, beslissing.

33 stutten: geven steun aan.

36 Ten Heiligh: tot de beschermheilige.

37 ick draef hoogh: ik zwaai u hoge lof toe.

38 Op uw gerief: om u te eren (gerief: voordeel).

39 Bedanckte u: was u dankbaar.

40 den Parnas: de dichtkunst zo zeer aan u verplicht.

42 behindren: belemmeren.

43 Wie houdt deze kunst tegen in haar vlucht.

47 schut: houdt tegen.

50 lettertonge: sprekende letters vgl. de boeckspraeck in vs. 52.

52 zelf: zelfs; afgront: helse machten; spaert: ontziet.

[p. 152]

 

Waerze onbewimpelt looft, of lastert

 

De deught, en wat van deught verbastert.⁵⁴

55

'k Verworp al wat naer boosheit ruick,⁵⁵

 

Doch niet de Kunst, om snoot misbruick,⁵⁶

 

Haer andre zustren oock gemeen.

 

Men moetze Godt ten dienst besteên,

 

Den mensch tot nut, tot niemants hinder:

60

Dit was het ooghmerck van haer Vinder.

 

Aldus hanteert haer MOERENTORF,

 

Op wien zijn vaders erfdeught storf.⁶²

 

Hy groeit (terwijl een ander treurt)

 

In Druck, daer hy ten hemel beurt^63-64

65

Zijn hooft, zoo druckrijck als zijn vaders,⁶⁵

 

En zoo vermaert, gelijck hun bladers.⁶⁶

 

Hem volght Araber, en Chaldeeu,⁶⁷

 

En Syrisch ridder, en Hebreeu,

 

En Griecksche voetknecht, en Latijn,

70

En die nu lang verbastert zijn,⁷⁰

 

Oock heel Germanje, en wat rechtschapen⁷¹

 

Bekent wort door zijn eigen wapen.^71-72

 

Hy stelt, in 't velt der druckery,

 

Zijn druckheir blanck, van ry tot ry.⁷⁴

75

Hy treet, gelijck een veltheer, daer

 

In 't midden van zijn letterschaer,

 

Bereit ten slage, in haer vierkanten,⁷⁷

 

En weet zijn legers net te planten.⁷⁸

 

Hy monstert zijn verminckten uit,⁷⁹

80

En trage krijgsliên, moe van buit

 

Te halen, met hun stomp geweer;

 

En vult de lege vaendels weêr⁸²

 

Met jongen, kloeck op hunne stucken,⁸³

 

En ficks om lustigh los te drucken.⁸⁴

54 De deught is te verbinden met looft; wat van deught verbastert (vervreemdt) behoort bij lastert.

55 Verworp: verwerp.

56 om snoot misbruick: wegens een (mogelik) schandelik misbruik, dat ook bij andere kunsten voorkomen kan.

62 storf: verstierf, overging.

63-64 groeit in: geniet van; Druck: dezelfde woordspeling als in vs. 6.

65 druckrijck: vol plannen voor nieuwe uitgaven; zijn vaders: de Plantijn's.

66 bladers: boeken.

67 De letters van alle talen staan onder zijn bevelen; ze gehoorzamen hem als hun veltheer (vs. 75).

70 die nu lang verbastert zijn: de Romaanse talen, die volgens de renaissance-beschouwing ‘schuimtalen’ waren, verbasteringen van het klassieke Latijn.

71 heel Germanje: de Germaanse talen.

71-72 wat rechtschapen bekent wort enz: wat als voortreffelik erkend wordt, op grond van oorspronkelike verdiensten (rechtschapen: welgevormd, voortreffelik).

74 blanck: in blinkende wapenrusting.

77 vierkanten: vierkante drukramen, als slagorden voorgesteld.

78 net te planten: de juiste plaats aan te wijzen.

79 verminckten: de versleten of gebroken letters, die dus slechts stomp geweer (wapenen) hebben.

82 vaendels: vendels, legerafdeling.

83 kloeck op hunne stucken: stevig van struktuur.

84 los te drucken: opnieuw woordspeling met het afschieten van het geweer.

[p. 153]

85

Men treckt'er toe, al even versch⁸⁵

 

Van moedt, op 't kraecken van de pers.

 

Men schrickt'er voor geen druckgeschal,⁸⁷

 

Noch voor 't opgeven van den bal;⁸⁸

 

En 't harsverspreiende gedommel⁸⁹

90

Van bal op bal verstreckt een trommel.⁹⁰

 

Al sneuvelt zomtijts vaen by vaen,⁹¹

 

Het komt'er op geen duizent aen:

 

De lettermoeders baeren vast,⁹³

 

En stijven 't leger, zonder last.⁹⁴

95

Zoo stuit Geleertheit, met dees scharen,

 

De woeste rotten der Barbaren.^95-96

 

 

I.V. VONDEL.

t'AMSTERDAM, voor ABRAHAM DE WEES, Boeckverkooper op den Middeldam, in 't Nieuwe Testament. 1645.

85 versch: fris, krachtig.

87 druckgeschal: gedruis van de pers.

88 't opgeven van den bal: het zwart maken van de drukvormen door een elastiek-lederen bal met drukinkt.

89 't harsverspreiende gedommel: de doffe geluiden, die de bal bij 't op- en neergaan maakt, waarbij zich de reuk verspreidt van de kleverige, harsachtige drukinkt.

90 verstreckt: dient als.

91 Al geraken er hele groepen letters versleten.

93 lettermoeders: de matrijzen, waarin nieuwe letters gegoten worden; vast: voortdurend.

94 zonder last: zonder dat het bezwaren oplevert.

95-96 Zo kan de wetenschap zich van deze letters bedienen om barbaarse onwetendheid te verdrijven.