De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

[p. 341]

Iaergetyde Van wylen Heer Ioan van Oldenbarneveld,
Vader des vaderlands.aant.aant.^*

ORAKEL.
Quid sentire putas omnes, Calvine, recenti
De scelere, et fidei violatae crimine?

I.
's Lands treurspel weêr verjaert: om wiens gedoemde trouwe,^{vs. 1}

Als weeu of wees, in rouwe,²

Bedruckt en troosteloos, treurt Hollands goe gemeent,³

Op Grootvaêrs koud gebeent.

II.
Soo ras d'Aertslastertong van 't huychelaers Synode,⁵

Den aerd des Duyvels, Gode

Aenteegh, en had Gods Naem, tot suyvring van haer' saeck,^6-7

Gebrandmerckt, op haer' Kaeck:^7-8

III.
Ontbrack'er 't segel, om dien gruwel kracht te geven,⁹

Met quisting van het leven,¹⁰

En afgemartelt bloed der allervroomste borst:

Daer Helsche Wraeck naer dorst.

IV.
De Basterdvierschaer dan, na'et schoppen van 's volcks Vaders,¹³

* Van omtrent 1631? Zie over de datering de aantekening achter in dit deel. Afgedrukt volgens de tekst van de afzonderlike uitgave, zonder Vondel's naam verschenen (Unger: Bibliographie No. 751).
Het motto is ontleend aan Juvenalis Satura XIII, vs. 5-6 (in moderne uitgaven is omnes vervangen door homines) en betekent: Hoe meent ge, Cavinus, dat het publiek zal oordelen over deze nieuwe daad van goddeloosheid, deze misdaad van geschonden trouw (met bijgedachte aan fides = geloof, betekenen de 3 laatste woorden ook: geloofsverkrachting). Dit citaat was een vondst, wegens de woordspeling van de naam van Juvenalis' vriend Calvinus met Calvijn. Vandaar dat Vondel die woorden signaleert als een Orakel.
In de titel: Iaergetyde: verjaardag, herdenkingsdag van de terechtstelling op 13 Mei 1619.

vs. 1 wiens zou grammaties betrekking moeten hebben op treurspel, maar Vondel denkt daarbij natuurlik aan de hoofdpersoon, Oldenbarnevelt; gedoemde trouwe: letterlik: gevonniste trouw. Opzettelik ironies uitgedrukt, omdat zijn trouwe dienst aan het vaderland met een doodvonnis beloond was.

2 Als: gelijk een.

3 goê gemeent: het volk.

5 d'Aertslastertong van 't huychelaers Synode: de onovertroffen-lasterlike uitspraak van de huichelachtige Dordtse synode ten gunste van de praedestinatieleer.

6-7 Den aerd des Duyvels, Gode aenteegh: op schandelike wijze aan God een duivelsche aard toeschreef, nl. door de onderstelling van de verkiezing en verwerping (vgl. het Decretum Horribile).

7-8 De synode gaf voor, tot suyvring van haer' saeck, in Gods naam te handelen, maar in werkelikheid werd Gods naam tot een brandmerck voor deze misdadige leer; Kaeck: wang.

9 Toen ontbrak er nog maar aan dat dit gruwelstuk bezegeld, voltooid werd door de moord op Oldenbarnevelt; 't segel: beeld, ontleend aan de oorkonde, die eerst van kracht werd, als er het officiële zegel aan gehecht werd.

10 quisting: vernietiging.

13 Basterdvierschaer: de rechtbank, die deze naam niet verdiende; schoppen: verjagen uit hun ambten.

[p. 342]

 

Geschandvleckt, als verraeders,

15

Verwijst ons' BESTEVAER, met afgeleefden strot,¹⁵

 

Te verwen 't Hofschavot.¹⁶

 

 

V.

 

Geduldigh stapt hy, met sijn stocksken, naer het ende

 

Van doorgesolde ellende,¹⁸

 

Van last, en baerens wee, ô banck des Doods! ô sand!¹⁹

20

Waer toe verseylt ons land?

 

 

VI.

 

De siele seylvlugh, om, door d'aders, wt te vaeren,²¹

 

Begraut de traege jaeren,

 

En noopt den ouderdom. haer frissche jonge moed^22-23

 

Wil bruysen, door sijn bloed.

 

 

VII.

25

Na onschuld, en gebed, getroost, voor 't swaerd, te bucken,²⁵

 

Door 's boesems openrucken,

 

Sagh elck in 't oprecht hart: dat allesins bestreen,²⁷

 

De maet sloegh, als voorheen.²⁸

 

 

VIII.

 

Hy knielt. ah! ah! hy sneeft, met sleep van nederlaegen,²⁹

30

En storting aller plaegen.³⁰

 

De boôm van Duytschland kraeckt, en ziddert overal,³¹

 

Van soo vermaerden val.³²

 

 

IX.

 

Van soo vermaerden val besterft de vreughd, en hope,

 

In 't aenschijn van Europe:³⁴

35

Euroop gevoelt dien slagh. sy sucht, en sit verdooft,

 

Door 't ploffen van dat Hoofd.

 

 

X.

 

Dat Hoofd, dat heyligh Hoofd, dat spring op springvloed schutte:³⁷

 

Dat Nassaus glori stutte:³⁸

 

Dat Hoofd, dat Spanjen, eer het sloot sijn' gouden mond,³⁹

40

Op goude bergen stond.⁴⁰

15 Verwijst: veroordeelt.

16 Te verwen: om met zijn bloed te kleuren; Hofschavot: het voor de Ridderzaal opgestelde schavot; in Hof kan ook een zinspeling schuilen op de medeplichtigheid van Prins Maurits.

18 doorgesolde: doorworstelde.

19 last en baerens wee: de moeilike problemen die de staatsman op te lossen had, worden vergeleken met een pijnlike baring; banck des Doods: schavot (met bijgedachte aan de slachtbank?). De andere betekenis van banck: zandbank, brengt de dichter op een ander beeld: o sand, dat voortgezet wordt in verseylt: het schip van staat loopt gevaar op de zandbanken te verzeilen. Dat bij sand gedacht is aan de zandhoop op het schavot - gelijk sommige uitleggers menen - is mogelik, maar m.i. niet waarschijnlik.

21 seylvlugh: gereed om uit te zeilen, reisvaardig; door d'aders: volgens de oude geneeskunde huisden de levensgeesten in het bloed.

22-23 de bedoeling van deze verzen, in verband met de volgende, is: de geest blijft jong en fris in het oude lichaam; begraut: heeft de zwakkere betekenis: toont zich misnoegd over; noopt: spoort aan.

25 onschuld: betuiging van zijn onschuld.

27 oprecht: rechtschapen; allesins bestreen: van alle kanten aangevallen.

28 (Vrij van zelfverwijt) even rustig sloeg als vroeger.

29 sneeft: valt neer; met sleep van nederlaegen: terwijl een reeks van ongelukken het gevolg zullen zijn (vgl. Ned. Wdb. IX, 1736).

30 storting aller plaegen: een stortvloed van allerlei rampen.

31 De gehele Duitse bodem (waarbij de Nederlanden wel inbegrepen zullen zijn); beeld van een zware boom die neerstort.

32 vermaerden: alom bekend geworden.

34 aenschijn: gelaat; Europe: wordt nl. verpersoonlikt: vandaar ook sy sucht (35).

37 Dat Hoofd: woordspeling met hoofd: havenhoofd, dat de springvloed schutte (afweerde).

38 Nassaus glori stutte: Oldenbarnevelt had Prins Willem I krachtig gesteund en aanvankelik ook Maurits.

39 sijn' gouden mond: zijn welsprekende mond, die wijze woorden sprak (vgl. de eigennaam Chrysostomus, wel vertaald met Guldenmond).

40 Op zoveel schatten gouds te staan kwam voor Spanje, d.w.z. Spanje's financiële kracht door de oorlog uitputte.

[p. 343]

 

XI.

 

De geest ontkerckert, sagh, van 's hemels hooge deelen,⁴¹

 

Den dollen Moordlust speelen,

 

Met romp en kop, en 't bloed verstrecken, versch en laeu,

 

Een roof van 't paepegraeu.⁴⁴

 

 

XII.

45

Soo kinders, riep hy, soo: vermaeckt u, op mijn leste.⁴⁵

 

Ick offer 't lijf ten beste.⁴⁶

 

Mijn' siel, oh! of de Staet geberght waer, door mijn' dood,⁴⁷

 

Vind rust, in Godes schoot.

 

 

XIII.

 

De schim was heen, de stem, voor wind, oock heen gevlogen.⁴⁹

50

Wy klaeghden 't aen ons' oogen:⁵⁰

 

En 't oogh was, na dat Licht, in 't naere nachtgevecht,⁵¹

 

DE VRYHEYD quijt, en 'T RECHT.

 

 

ALTA MENTE REPOSTUM.

41 ontkerckert: uit de gevangenis van het lichaam verlost.

44 roof: prooi; paepegraeu: het Contraremonstrants gepeupel.

45 op mijn leste: met mijn stoffelik overschot.

46 Ik geef u mijn lichaam prijs.

47 geberght: in veiligheid, gered.

49 voor wind: vóór de wind, snel.

50 Deze uitdrukking berust op een verhaal bij Hieronymus over de klachten van Theotymus, tot zijn ogen gericht.

51 na dat Licht: na de verschijning van die lichtende schim; naere: benauwende; nachtgevecht zal doelen op de in gedachte opnieuw beleefde strijd tegen Oldenbarnevelt.
Alta mente repostum: (ontleend aan Vergilius Aeneïs I, 26); (De wrok) blijft diep in de geest geprent (in Vondels Vergilius-vertaling: ‘Paris' vonnis stak nog diep haar in den krop’).