De werken van Vondel. Deel 2. 1620-1627

[p. 765]

I.V. Vondelens Geboortklock Van Willem van Nassav,

eerstgeboren sone der doorluchtichste Princen, Frederick Henrick Ende Amelia, Door Gods genade Princen van Oranje: Geboren met de son, den 27 van May, 1626, in 'sGravenhaeghe.aant.aant.aant.

T' AMSTERDAM,
Gedruckt by VVillem Jansz Blaeu, op't Water, inden gulden
Sonnewijser, M. DC. XXVI.

[p. 766]

DE GEBOORTKLOCK WORDT HIER AFGEDRUKT volgens de tekst der eerste uitgave (Bibliographie van Vondels werken Nr. 150). Het oorspronkelike tietelblad vindt men typografies nagevolgd op de vorige bladzijde. De Latijnse spreuk in het vignet betekent: ‘onvermoeid werkende’ (uit Ovidius' Metamorphoses IX, 199). Hiernaast 't Klinckdicht, dat in 't oorspronkelik staat op de voorzij van de gravure op de vierde bladzij.

De prent is hier gereproduceerd op ware grootte. De onbekende tekenaar heeft of wel gewerkt naar de opgave van de dichter, zoals Vondel die voorstelling zelf heeft uitgewerkt in 't Oranje May-lied (blz. 762), of Vondel heeft in dat gedicht de voorstelling van de tekenaar gevolgd. Onder de Oranjeboom met Frederik Hendrik's wapen 't gelukkige vorstelik gezin; in 't midden 't kind aan de borst van de voedster, rechts de vader met de hand op de kop van de Hollandse leeuw, links de moeder, die in de ene hand een oranjeappel, in de ander haar waaier houdt. De god van de Handel komt uit de boom gevlogen en wijst naar de opgaande zon; hij toont 'n spreukband met 'n halfvers uit de 5e Ecloga van Vergilius: Deus, Deus ille, Menalca ('t Is een god, ja een god, Menalca), als 't ware de tekst voor Vondel's zingende vergodingsrede op 't Prinsekind van zijn fantazie. Melckerbuur en Elsken van vs. 648-vlgg. brengen hun gaven en lied. Op de achtergrond Vijverberg en Paleis; op de voorgrond bij ander gevleugelt en ongevleugelt de Haagse ooievaar.

Onderschrift van de prent. In vs. 2 heeft de oude uitgave ten, wij hebben 't verbeterd in den; den hemel is onderwerp, dus: de hemel was te steil voor Typhon's stormloop (storremkat: oud belegeringswerktuig, 'n soort van overdekte beweegbare galerij, om de zacht aansluipende manier kat genoemd).

De 4 regels zijn als een godspraak: Hier onder deze Oranjeboom schuilt 't Kind, wiens roem zal stijgen tot de sterren, terwijl een godenbestormer als 't monster Typhon of Typhóeus, de honderdarmige reus, die hoogte niet haalde, maar door Zeus' bliksems werd neergeslingerd. Andere Typhon's (bergstapelaars en -stuwers) mogen zich wederom verheffen, paal en perk van hun hoogmoed is vastgelegd in de lotsbestemming van dit Kind.

[p. 767]

Aen de doorluchtichste Princesse Amelia, Door Gods ghenade, Princesse van Oranje.
Klinckdicht.aant.aant.

Den hemel had in u dat heyligh pand besloten,^{Vs. 1}

Daer 's moeders gloor uyt blinckt, en 's vaders majesteyt.²
Pand, 'twelck gesegent rijck in rijck borduursel leyd,
Op koesterenden schoot, met schoonheyd overgoten:

Pand, 't welck Oranje troost, en Hollands bondgenooten:⁵

Pand, met veel' wenschen van veel' duysenden verbeyd:
Pand, daer myn' Kallioop yet seldsaems van voorseyd:⁷
Geviert en aengebeên van Christe weerelds grooten.⁸

Hier springt hoefysers bron: hier bruyst een' diepe zee:⁹

Hier wey ick ruym: hier is de hoorn van Amalthe.¹⁰
Mevrou, vergeefme doch dese openhartigheden;

Soo sal mijn' sangeres sich rekenen te sijn

Sielsaliger als oyt hofschencker van Jupijn;¹³
Die Nectar schaft, daer goôn ter bruyloft sijn ghebeden.¹⁴

Vs. 1 heyligh, te verstaan in de mythologiese vergodingstijl van 't hele stuk.

2 gloor: glans, schoonheid.

5 Hollands bondgenooten: Nederlands zeven Verenigde Provincieën.

7 Kallioop: Kallíope, de voortreffelikste der Muzen, de Muze in 't biezonder van de ernstige, epiese poëzie.

8 van Christe weerelds grooten: door de groten van de Kristen wereld.

9 hoefysers bron: de Hippokréne of Hengstebron, een teug van wiens water dichterlike geestverrukking wekte (Appollo's gevleugeld ros Pégasus had met 'n slag van z'n hoefijzer de bron doen ontspringen op de Zangberg, de Parnassos).

10 de hoorn van Amalthe: de hoorn van overvloed; de hoorn van de geit Amaltheia, met wier melk de jonge Jupiter (Zeus) gevoed was; die hoorn werd door Zeus onder de sterren geplaatst (Cornu Amaltheae of copiae).

13 Zielsgelukkiger dan ooit Jupiter's schenker, Ganymédes, was.

14 schaft: opdient; ghebeden: genodigd.

[p. 768]

Hier schuylt hy, dien de Faem sal voeren aen de starren,

Wen Typhons storremkat den hemel valt te steyl.

Laet berreghstapelaers en stuwers blixems zarren:

In Willem 't noodlot heeft gemerreckt hooghmoeds peyl.

[p. 769]

I.V. Vondelens Geboortklock Van Willem van Nassav, geboren Prince van Oranje.

Hofjonffer rijck van prael, die al van ouds vermetel,^{+Vs. 1}

Op uwe graeven stofte, en graeffelijcken zetel;²
Met kunst gevlochten Haegh, besproeyt van Vyverstroom,³
Die kiesch, de wortels leckt van den Oranjeboom;⁴
Oranjeboom, die ciert de Tempe van ons' landen;⁵
Boom, naer wiens geur en sap 's volcx monden watertanden:
Prieelnymph altijd frisch; vergunme dat ick dael⁷
Op eeuwigh groenen telgh; en lentsche nachtegael,⁸
In't quicxste van den May, aenhef te quinckeleren,⁹
Om uw Prins Willems wiegh en boortendagh te eeren,
Met lieflijck maetgesang; sang, boeyster van't gehoor;
Sang, die de ruwste siel lockt spelen buyten 't oor.¹²

Ick weet wel, preutsche Maeghd, dat in dees' soete dagen⁺¹³

Vw' lindetacken puyck van schelle keeltjes dragen;¹⁴
En dat uw Constantin, met sijne yvoire luyt,¹⁵
En voet en vingerdans, de vorstelijcke bruyd¹⁶
Het Maylied schenckt; wanneer sijn' goude Phoenixveder¹⁷

+ [Randschrift:] Aenspraeck des dichters aen 'sGravenbaegh.

Vs. 1 Hofjonffer: (joffer, juffer, jonkvrouw) personificatie van de Hofstad; vermetel: trots.

2 stofte: roemde.

3 van Vyverstroom: door de Hofvijver die langs 't prinselik paleis vloeide.

4 kiesch: met smaak.

5 Tempe: lustdal in Thessalië (zie blz. 762, aant. op vs. 16).

7 Prieelnymph: nimf van deze lusthof (Den Haag).

8 telgh: tak; en lentsche nachtegaal: en als 'n nachtegaal in de lente.

9 't quicxste: 't vrolikst.

12 lockt spelen: verlokt tot spelen, zich verlustigen (vgl. vs. 101: voeren spelen.)

+ [Randschrift:] Onschuld over sijne vrijpostigheyd.

13 preutsche: fiere (Den Haag); in 't Randschrift: Onschuld: verontschuldiging.

14 Vw' lindetacken: n.l. de lindebomen in 't Voorhout (door Huygens bezongen).

15 Constantin: Constantijn Huygens, 's Prinsen geheimschrijver en min of meer Hofpoëet.

16 voet en vingerdans: 'tzelfde als ‘dicht en snaerspel’ van vs. 19 (de ‘voeten’ van de versmaat zijn oorspronkelik 't rietme van de dans); vorstelijcke bruyd: prinses Amalia (bruyd: jonggehuwde vrouw).

17 Phoenixveder: onsterfelike pen.

[p. 770]

 

Heeft 's Vorsten last vernoeght, en 't harte speelsieck weder¹⁸

 

Naer dicht en snaerspel joockt: daerghe uwen sin op set,¹⁹

20

En 't slechtste liedje kaut voor 'tleckerste bancket:²⁰

 

Doch ick ken uwen aerd soo heusch, soo hoofs, soo edel,²¹

 

Dat ghy komt luysteren naer een' geringer' vedel:

 

Ick weet ick heb verlof van uwen Vijverbergh;²³

 

En 't sal onnoodigh sijn dat ick't uw' swaenen vergh.²⁴

25

Maer ghy, ô negental! ô Myterberghgodinnen!⁺²⁵

 

Die 'snachts niet min als daeghs gaet waeren door mijn' sinnen;²⁶

 

Om wie ick't leven lieve, en sonder welcke ick niet²⁷

 

De majesteyt der sonne aenschou als met verdriet,²⁸

 

En droef en eensaem wensch in duysternis te stronckelen:

30

Al sit sy hoogh in't goud, betulband met karbonckelen,³⁰

 

Bemantelt met een kleed van vlam en purpergloed;

 

Waer voor al 'toosten knielt, en wierroockreucken voed:

 

O dochters van Iupijn! indien ick uw' bevelen³³

 

Oyt yvrigh heb verricht; 'tsy dat ick speeltoonneelen

35

Opsteenen dede, en plengde een' biggeltraenenvloed,

 

Paleysen doofde in asch, en Princen smoorde in bloed;

 

Het sy mijn' cyter schepte in heldenlof haer' weelde;

 

'Tsy ick op dunner ried een hardervaersken queelde:^34-38

 

Vwe ooren herwaerts neygt; uw dichters stem verhoort;

40

Bevloeyt met gulden inckt dees' salige geboort;⁴⁰

 

Ontsluyt ghenadigh ons uw' bosschen en uw' bronnen;

 

Ontsluyt ons heylighdom, en hemelen vol sonnen;⁴²

 

Gheeft rijmen, die ghetoest, der wijsen dichtkund schatt'⁴³

 

Als pronck van diamant, met gouden klaeu gevat.^43-44

18 vernoeght: voldaan, volbracht (z'n ambtsplicht als geheimschrijver).

19 joockt: jeukt; daerghe: waar ge.

20 slechtste: eenvoudigste, simpelste.

21 heusch: minzaam.

23 Vijverbergh: (de aanzienlike bewoners van) de dreef langs de Hofvijver.

24 uw' swaenen vergh: uw zwanen (in de Hofvijver) vraag.

+ [Randschrift:] Aenroepinge der sanghgodinnen.

25 Myterbergh: de Parnassos met zijn twee uitstekende toppen (als van 'n mijter).

26 waeren: ronddwalen.

27 lieve: liefheb.

28 als: dan.

30 Al sit sy: n.l. de zon.

33 O dochters van Iupijn (Jupiter): andere benaming voor de aangeroepen Muzen. (Het gezegde is: Vwe ooren herwaerts neygt, vs. 39); uw' bevelen: nml. om te dichten.

34-38 Omschrijven de met ijver geleverde dichtproeven; 'tsy dat ick.... biggeltraenenvloed: hetzij dat ik de tonelen (onder 't vertonen van mijn spelen) luid deed zuchten (opsteenen), en daarbij een vloed van tranen stromen deed. Bij vs. 36 denke men aan de treurspelen Hiervsalem en Palamedes, bij de ode aangeduid in vs. 37, aan de Begroetenis van Frederick Hendrick, bij de lichte landelike poëzie van vs. 38 aan Vecht- en Wyck-zang; ried: rietfluitje; ried had oorspronkelik 'n d.

40 met gulden inckt: met gulden (heerlike) verzen (door mij geschreven).

42 ons: voor ons.

43 ghetoest voor getoetst (tst wordt st).

43-44 Gheeft.... diamant: Schenkt mij verzen, die, bij toetsing, door de dichtkennis der wijzen, de kennis der dichtkundigen, gewaardeerd mogen worden als pracht van diamant; klaeu: omsluiting.

[p. 771]

45

D'alstovende Godes die, door haer' boesemprickel,^{+Vs. 45}

 

Meer levens aenqueeckt, als Saturnus met sijn' sickel⁴⁶

 

Naijvrigh maeyt en velt; had zedert datse nam

 

De sorg ter harten van den hoogen heldenstam,^47-48

 

En het Nassausche bloed, op Iupiters begeeren,

50

De saeck soo verr' ghebrogt, dat Frederick sijn' speeren

 

Helm, pantser, en pistool voor haere voeten ley;

 

Verwonnen door de deugd, en schoonheyd, en 't gevley

 

Van eene Amelia, met wie hy, soo 't betaemde,

 

In kuysch en wettigh bed, met sin en siel, versaemde.

55

Elck riep: een held vergaept sich aen sijne eegemael;

 

Een' borst die noyt en klopte (al stondter punt van stael

 

En vyands degen op, en dreygde door te dringen)

 

Die laet sich van een kind den schicht in't harte wringen;⁵⁸

 

Een hart, daer hagelbuy van koegelen op stuyt,⁵⁹

60

Is nu Cupidoos roof, en Cypris rijcke buyt.⁶⁰

 

Dit speet den oorlooghsgod soo dat hy knarssetande,⁶¹

 

En riep by trommelslagh den veldheer van den lande⁺

 

Al weer aen grensewaert, met ongerusten geest;

 

Versteurende Hymens vreughd, in 't midden sijner feest,^63-64

65

Doen 'svorsten bruyloftkoets verkeerde in legertente:⁶⁵

 

Gelijck een' guure buy, in't lachenste der lente,

 

Der bloemen spickeling dick' treft, en droef beswalckt.⁶⁷

 

Voor ditmael heeftme Mars, seyd Cypria, verschalckt,

 

En de gewenschte vrucht belet na lust te pluycken;⁶⁹

70

Doch 'k sal sijn' treken tot mijn voordeel bet gebruycken:⁷⁰

 

'Tbestand dat hyme brout, om elders krijgh te voen,⁷¹

 

Is slechts te rugge treen, om grootren sprong te doen.

 

Soo sprackse, en ging terstond, in 'sbruydegoms afwesen,⁺

 

Meer brands verwecken, en haer' krachten t'samenlesen⁷⁴

+ [Randschrift:] Aenvang genomen van 't huvvelijc tusschen Frederick en Amelia.

Vs. 45 D'alstovende Godes: de godin der liefde, Aphrodíte of Venus; haer' boesemprickel: haar opwekking tot liefde; in 't Randschrift: Aenvang genomen: aanvangneming; letterl. 'n aanvang (is) genomen met.

46 als Saturnus met sijn' sickel: dan de Tijd met zijn doodzeis.

47-48 nam de sorg ter harte van: ernst maakte met te zorgen voor.

58 een kind: 't minnewicht Cupído; schicht: minnepijl.

59 koegelen bijvorm van kogelen (zie blz. 439 vs. 155).

60 roof: buit, overwonnene; Cypris evenals Cypria in vs. 68, de Cypriese, bijnaam voor Aphrodite naar 't eiland Kupros (Cyprus), waar haar dienst in hoge ere was.

61 den oorlooghsgod: Mars.

+ [Randschrift:] Prins Frederick ghetrout trect te velde.

63-64 Wederom (weer aen) naar de grenzen, met gespannen (ontrusten) geest, de vreugde van de Huweliksgod (Hymen) in 't midden van zijn feest verstorend (feest een de-woord).

65 Doen...: Toen veranderde.

67 De bont geschakeerde bloemen vaak treft en deerlik ontluistert.

69 na lust te pluycken: naar hartelust te plukken (pluycken ouwere vorm bij plukken).

70 treken: slimme streken; tot mijn voordeel bet gebruycken: des te beter tot mijn voordeel aanwenden.

71 Het uitstel dat Mars me berokkent, door elders oorlog te verwekken.

+ [Randschrift:] En Venus na Idalien.

74 Meer brands: sterker minnegloed.

[p. 772]

75

Op't hooge Idalien; en samelde te gaer^{Vs. 75}

 

De Charites, daer toe een' vlugge schutterschaer;⁷⁶

 

En wijdese van nieus, om, als geswore pagien,⁷⁷

 

Te maecken haeren stoet by groote personagien:⁷⁸

 

En toegerust met al 't geen minneplicht vereyscht,

80

Sy met haer' eersleep is naer Hollands hof verreyst:⁺⁸⁰

 

Daer Henrix bedgenoot eerbiedigh komt begroeten

 

De moeder van de min; en neygende aen haer' voeten,

 

Onthaeltse met soo veel aenbiddings alsse kon:⁸³

 

Gelijck als d'oosterling d'eerwaerde morgenson;⁸⁴

85

En staet verslegen, als dat goddelijck vermogen⁸⁵

 

Van Venus aengesicht bestraelt haer' sterflijcke oogen,

 

En werpt sijn schijnsel op dat voorhoofd sonder kreuck:

 

Terwijle d'heylge pruyck een' liefelijcken reuck⁸⁸

 

Door 'thoflijck welfsel spreyd; en wanden en pilaeren⁸⁹

90

Van veel verwonderings geslagen nau bedaeren.⁹⁰

 

Na datse nu allencx wat harts bekomen heeft,⁹¹

 

Feesteertse de godin aenminnigh en beleeft⁹²

 

Met dese woorden: ô ghy oorsprong aller weelden,

 

En 't schoonste dat oyt goôn of menschen sich verbeelden;

95

Weest drijmael wellekom; wel komtge my te pas,⁹⁵

 

Die aen het mymeren al heel geslagen was,⁹⁶

 

Door 't derven van mijn lief, die legers gaet bespringen,

 

En my besprongen liet van veel' bekommeringen.

 

De schepgodin hier op: ô eer van uw gheslacht!⁺⁹⁹

100

Op wie de saelge rey der hemelgoden lacht,¹⁰⁰

 

Schep moed, en duld dat Mars uw' Bruygom spelen voere,¹⁰¹

 

En met hem onder 't heyr der vyanden rumoere;

 

Iupijn belooft u hem te leveren in't end

 

Na weynigh' weken uyt sijn' rusting ongheschent:¹⁰⁴

Vs. 75 Idalien: Idalië, voorgebergte van Cyprus (zie aant. op vs. 60).

76 De Charites: de Gratiën of Bevalligheden; daer toe: bovendien; vlugge: gevleugelde; schutterschaer: een schaar van pijl en boog hanterende Cupidootjes.

77 wijdese van nieus: wijdde ze opnieuw, bevestigde ze opnieuw.

78 Te maecken: te vormen, uit te maken.

+ [Randschrift:] Sy keert weder naer den Haegh, vergeselschapt met de Charites en een schaere van Cupidons.
De Princes onthaelt Venus, en ontdect hare bekommernis.

80 eersleep: eregevolg; verreyst: afgereisd, vertrokken.

83 Onthaeltse: ontvangt ze.

84 Vergelijk vs. 32; eerwaerde: die ere waardig is.

85 verslegen: (verslagen) verstomd van bewondering; goddelijck vermogen: goddelike majesteit.

88 d'heylge pruyck: het hemelse hoofdhaar.

89 'thoflijck welfsel: de hofgewelven.

90 nau bedaeren: nauweliks tot zich zelve komen.

91 wat harts: wat moed.

92 Feesteertse: feesteren (Frans fêter) feestelik verwelkomen; beleeft: minzaam (zie blz. 71 vs. 41).

95 te pas: op 't gewenste ogenblik.

96 al heel: heel en al.

+ [Randschrift:] De godin vertroostse.

99 De schepgodin: de levenwekkende godin.

100 Op wie.... lacht: wie toelacht.

101 spelen voere: voere naar 't oorlogspel.

104 uyt sijn' rusting: ongewapend; ongheschent: ongedeerd.

[p. 773]

105

Dan sal hy, krijgens sat, in d'oude liefde blaecken.^{Vs. 105}

 

Wil ondertusschen met dees' kindren u vermaecken:

 

Mèt wees sy haeren stoet. AEmilia die loegh

 

Om 'tlodderlijcke volck; terwijlse gade sloegh^{+108108-vlgg.}

 

Het teere breyn, met blonde en kruyfde pruyck beslagen;¹⁰⁹

110

De bruyne gitten, die door schalcke wincbraeu sagen;

 

De leden schoon van leest, van roering rap en gaeu;¹¹¹

 

Het spierwit vel, 'twelck scheen door 'tsuyver hemelsblaeu

 

Der kleedinge, waer op oranje sluyers hingen;

 

De parledruyping van des oorlels goude ringen;¹¹⁴

115

De wiecken bont van pluym, van jufferoogen bly;¹¹⁵

 

Pijlkokers op den rug, kruytflessen op hunn' sy;

 

Flitsbogen streng van pees, en silvere pistolen;¹¹⁷

 

En worrepschichten, die na'et micken nimmer dolen.

 

Vrijpostigh treedse toe, en uyt genade jont¹¹⁹

120

Dat 't een na'et ander vast, met eenen heuschen mond,¹²⁰

 

'tSneeu haerer handen kust; en word noch in het naderen⁺

 

Der lippen niet gewaer de brand, die sich in d'aderen

 

Door adems gift verspreed, en voed een' soete pijn;¹²³

 

Die haeren oorsprong neemt van't kinderlijck venijn:

125

Dies Cytherea groeyt, wanneerse 'tsaed siet saeyen,¹²⁵

 

Waer vanse wenschelijck de vruchten hoopt te maeyen.¹²⁶

 

De daeghlijcxe ommegang maeckt Cypris bende stout,¹²⁷

 

Na datse op sachten schoot nu dien, nu desen houd;¹²⁸

 

Of aen de roosen druckt, opluyckende op haer' wangen;

130

Of laetse om haeren neck gelijck gestrengelt hangen;¹³⁰

 

Of staert op't lodderoogh, dat haer gesicht belonckt,¹³¹

 

En queeckt het vier, 'twelck door het kussen is ontvonckt;

 

Of laet een kraeltjen bloeds uyt blancke borsten pricken

 

Door 't minne schichtje; dies sy bleeck word van verschricken:

135

Sy doodverwt doodser 't rood dat op haer' kaecken bloost,¹³⁵

Vs. 105 krijgens sat: 't oorlogvoeren moe.

+ [Randschrift:] Beschrijvinge vande Cupidons.

108 'tlodderlijcke volck: 't lieflike, aanminnige volkje.

108-vlgg. De beschrijving en 't optreden van de Cupidootjes vrij gevolgd naar Magnificence de Salomon van Gvillaume Salvste du Bartas, zie bladzij 264, vs. 615-vlgg.

109 breyn: schedel; kruyfde pruyck: gekruifde, gekroesde haren.

111 roering: beweging.

114 De als druppels aan de goude oorringen hangende parels.

115 De veelkleurige, vrolik met jufferogen beschilderde vleugels.

117 streng: strak gespannen.

119 Vrijpostigh: zonder terughouding; uyt genade jont: en vindt goed uit vriendelikheid.

120 vast: voortdurend, telkens.

+ [Randschrift:] Die de Princes noch vieriger doen blaecken.

123 Door adems gift verspreed: door 't zoete venijn der kussende kinderen verspreidt (verg. kinderlijck venijn in het volgende vers).

125 Dies Cytherea groeyt, wanneerse: daarin groeit Cytheréa, nu ze....; Cytherea: andere bijnaam van de liefdegodin naar het eiland Cythéra, waar zij 'n tempel had.

126 wenschelijck: naar wens.

127 stout: stoutmoedig, ondeugend.

128 Na datse: omdat ze (Amalia).

130 gelijck: te samen.

131 lodderoogh: vriendelik stralend oog.

135 Hoe langer hoe bleker doodstint laat zij haar anders blozende wangen overdekken.

[p. 774]

 

Wen 't wicht een' kleene bus op naeckten boesem loost,¹³⁶

 

En met minqueeckend', maer geen' lichaem schaende vlamme,

 

Al heymelijck versengt melckwitte tweelingmamme.¹³⁸

 

Ach, steentse, ick flaeu. Aglay Sabeesche reucken brengt,¹³⁹

140

Terwijl haer Euphrosin met roosewater sprengt

 

In't aenschijn, 't welck uyt vrees sijn purper heeft verschoten:

 

Thalie ontrijgtse, als waer 't om 't hart te nau gesloten,

 

En weckt een' koelte, en aemt haer aensicht leven in.

 

Dit jocken my mishaeght, graeut Paphos koningin;¹⁴⁴

145

Dits quetselijcke vreugd: verziert ons andre spelen.¹⁴⁵

 

Bellone scheure uw heyr in twee gelijcke deelen:⁺¹⁴⁶

 

't Een grijp het ander aen; doch niet als boertenswijs:¹⁴⁷

 

't Een heb de nederlaegh, en 't ander strijck den prijs:

 

Mèt hingse in 't midden op een' koker swaer van goude

150

En pijlen: yeder wenscht dat hy het veld behoude:¹⁵⁰

 

Elck vlamter op. Welaen mijn' kinders set u schrap;¹⁵¹

 

Doet, seydse, oprechte proef van waere ridderschap.¹⁵²

 

Haer' sonen sijn terstond gehoorsaem haeren woerde.

 

Men recht standaerden op: men set sich in slaghoorde:¹⁵⁴

155

Men treckter af en aen: 't gedrommel vult de lucht.¹⁵⁵

 

De treurige Princes loost treurigh sucht op sucht,

 

Aenschouwende dit spel. Ach, spreecktse, kuyssche minne,

 

Indientme paste als eer een' Amazoonsche heldinne,¹⁵⁸

 

Ick sou met forssen moede, op een schuymbeckend ros,¹⁵⁹

160

Navolgen mijnen man door vlack, door veld, door bosch:

 

Ick sou met desen arm handhaven sijn' banieren;¹⁶¹

 

En geven Holland stof tot vreughd en vreughdevieren.¹⁶²

 

Soo klaeghtse, en onder des soo valt de schemerschim;¹⁶³

136 Als 't Cupidootje een klein pistool lost op haar naakte boezem (bus: buks).

138 Al: heel.

139 ick flaeu: ik word flauw, ik bezwijm; Aglay, Euphrosin (vs. 140) en Thalië (vs. 142): de drie Charites of Gratiën van vs. 76; Sabeesche: van Saba in Gelukkig Arabië.

144 Dit jocken my mishaeght: dit spelletje bevalt me niet; graeut: snauwt; Paphos: stad op Cyprus.

145 quetselijcke: zeerdoende; verziert: verzint.

+ [Randschrift:] Onder decxsel van verschooningh speelt Cypris hare personagie.

146 Bellone: de godin van de oorlog. Het Randschrift betekent: quasi om 't goed te maken, speelt Cypris haar rol (personagie), die hierin bestaat, dat zij 't nog erger maakt met dat oorlogspelletje.

147 niet als boertenswijs: niet als voor de grap.

150 het veld behoude: overwinnaar wordt (letterlik meester blijft van 't slagveld).

151 er op: nml. op de prijs, genoemd in vs. 149.

152 Doet.... oprechte proef: levert 't overtuigend bewijs.

154 slaghoorde: slagorde (oorde ouwere bijvorm naast orde).

155 't gedrommel: 't krijgsgewoel, krijsrumoer (gedrommel: gedrang).

158 paste: vrijstond; eer: weleer; Amazoonsche heldinne: de Amazonen, 'n krijgshaftig volk van vrouwen (zie blz. 94, aant. op r. 245) die te paard streden; uitspr. Amazoons'eldinne.

159 met forssen moede: ouwe 3e naamval.

161 handhaven: verdedigen.

162 stof: aanleiding, reden.

163 onder des soo: onderwijl nu (zo vroeger aan 't begin van 'n zin, die niet met 't onderwerp begon); schemerschim: schemerschaduw, schemerdonker.

[p. 775]

 

En Phoebus drenckt sijn vier beneden onse kim:¹⁶⁴

165

't Gedoofde starrelicht begint al meer te flonckeren.

 

De peynsende vorstin, door naerheyd van het donckeren¹⁶⁶

 

Is naer, en toght na rust. Het drytal haer geleyd.¹⁶⁷

 

D'een' treckt de keurssen uyt, en d'andre 't bed bespreyd¹⁶⁸

 

Met bloemen mild van geur: een' darde vlijd het kussen:¹⁶⁹

170

Maer 't vleyen van de pluym en kan geen' sorge sussen:¹⁷⁰

 

Geen' sachtigheyd den rou der minnaeres versacht;¹⁷¹

 

Sy luyckt geen oogh ten slaep, al swijght de middernacht;

 

Al is de maen geraeckt ten halven haerer ronde.¹⁷³

 

Een wichtje, seydse, geef sich herwaert op dees' sponde:⁺¹⁷⁴

175

Of't ons' gedachten moght verleyen door sijn' praet:¹⁷⁵

 

Ick keer my om end' om; ick hoor de dageraed.

 

Een jongsken, wiens vernuft d'opvoeding had vergouden,¹⁷⁷

 

't Welck brongodinnen verr' voor Hylas stelen souden;¹⁷⁸

 

(Soo rijck en soet van tael, dat op sijn' tong een' by

180

Van Hyble of van Hymet, den honighdau, die zy¹⁸⁰

 

Wt thym gesogen heeft, en rieckende violen,

 

Te storten wenscht; en daer een God om sou gaen dolen,¹⁸²

 

Indien het waer vermist) sich vlijt op 't spondegoud,

 

En met sijn' kout en praet de waeckende onderhoud;¹⁸⁴

185

Kout die meer brands verweckt, en geenssins dient tot lessen:¹⁸⁵

 

Hoe Fredrick t'elckemael van stroom en zeegodessen⁺

 

Belaeght werd en belonckt, wen sijn' vermaelde kiel¹⁸⁷

 

Door't schuymend meyrgroen bruysde: het zy sijn' dappre siel¹⁸⁸

 

Op vyands bodem dorst ons' ruyterbenden mennen¹⁸⁹

190

In veldslagh; 'tsy hy stad of vesting ging berennen:

164 drenckt sijn vier: (dompelt zijn vuur); de zonnegod daalt in de oceaan.

166 peynsende: tobbende.

167 toght: trekt, verlangt; Het drytal: de Charites of Bevalligheden (zie vs. 76).

168 de keurssen: de (vrouwelike) kledingstukken.

169 vlijd: schikt, legt goed.

170 't vleyen van de pluym: de streling van het beddedons (vleyen woordspel met vlyen van 't vorige vers).

171 rou: smart (oorspr. betekenis).

173 geraeckt: gekomen.

+ [Randschrift:] Amelia wakende wil dat een Cupido haer in slaep koute.
Beschrijving van deses kouters bevalligheyd.

174 Laat een wichtje [Cupidootje], zegt ze, hier op mijn sponde komen (geef: begeve).

175 Of't ons' gedachten moght verleyen: (naar de Latijnse konstruktie met si = of, indien) misschien kan 't onze gedachten afleiden.

177 d'opvoeding had vergouden (vergolden): eer gedaan had aan zijn opvoeding.

178 verr' voor: ver boven, veel liever dan; Hylas: Hérakles' lieveling, met wie de waternimfen in haar bron waren verdwenen, toen hij voor de Argonauten (zie blz. 432, aant. op vs. 25) water kwam scheppen.

180 Hyble of van Hymet: Hybla, berg op Sicilië, en Hymettos, berg in Attika, beide beroemd om hun honing; honighdau: fijnste honing (als 'n dauw uit de hemel gevallen op de planten).

182 en daer een God: en waar een god (als Hérakles in het geval van Hylas).

184 onderhoud: bezighoudt.

185 lessen: blussen.

+ [Randschrift:] Sijne vertelling van Prins Henricx verscheyde toghten, ten dienst van 't vaderland.

187 vermaelde: beschilderde.

188 meyrgroen: zeegroen, het groene zeewater.

189 Dit slaat op de slag bij Nieuwpoort (zie blz. 514, aant. op vs. 120).

[p. 776]

 

Of aen den Teems vernieut 'tverbond hem toebetrout,

 

By dien, die vierwerf't hoofd omdruckt met kroonengoud;¹⁹²

 

Daer hy sich gaet in drang soo veeler sielen mengelen,

 

En uytsteeckt als een god, geviert van juychende engelen:^{vs. 191-194}

195

Hoe 't aemloos Bruynswijck door sijn' vroomheyd werd ontset:¹⁹⁵

 

Hoe hy met moeden hengst ging in de Mayn te wedt:¹⁹⁶

 

Of sijn' trompetten deed voor Brussels poorten spelen;¹⁹⁷

 

En d'oorlooghsfackel stack in 's hartogen prieelen,¹⁹⁸

 

In spijt van Spinola; die sagh als in een' droom

200

Den held, die'm namaels holp opbreken van den Zoom:²⁰⁰

 

Zoom, die gekarmosijnt in't laeuwe bloed van d'Iber,²⁰¹

 

Door Bergens vesten bruyst, soo trots als oyt de Tiber;²⁰²

 

Doen Roome sincken sagh den hooghmoed van Tarquijn;²⁰³

 

Zoom, die van Nassaus roem sal eeuwigh tuyge sijn.

205

Maer doen de kouter elcx op 't breedste sou verklaeren,²⁰⁵

 

Haere oogen allebey' van vaeck beschoten waeren:

 

Dus morde hy sachtelijck tot datse vaster sliep:²⁰⁷

 

En met quam Morpheus daer; dien Cypris derwaert riep,²⁰⁸

 

Om haer' gerustigheyd, met fluysteren in d'ooren,²⁰⁹

210

Met minnebeelden, en met droomen noch te stooren.

 

Doen nu verdreven was 't saffraenlicht van Auroor;²¹¹

192 Jacobus I was koning van Engeland, Schotland, Ierland en maakte aanspraak op de tietel van koning van Frankrijk.

vs. 191-194 ‘Noch vóór den veldtocht van 1603 zonden de Staten-Generaal hem [graaf Henry] als hoofd van een statig gezelschap naar koning Jacobus I van Engeland om dezen met zijn troonsbeklimming geluk te wenschen en tevens zijn bekende vredelievende gezindheid tegenover Spanje te peilen. De met de eigenlijke diplomatieke taak belaste leden van die zending waren natuurlijk de ervaren Oldenbarnevelt en de Zeeuwsche tresorier Jacob Valcke, terwijl graaf Henry en de aanzienlijke Hollandsche edelman Walraven van Brederode veeleer tot verhooging van glans medegingen, vergezeld door een “groot hofgezin” van edelen en pages. Op Staatsche oorlogsschepen overgebracht, kwam men 14 Mei te Londen aan en werd er ingehaald onder grooten toeloop der bevolking, die zelfs wat al te belangstellend werd voor den zoon van den beroemden Willem.’ (P.J. Blok: Frederik Hendrik blz. 27).

195 In 1615 trok Frederik Hendrik met 12 kornetten ruiterij, 3000 man voetvolk en enig geschut Duitsland binnen om 't door de hertog belegerde Brunswijk te ontzetten. De hertog brak 't beleg op bij 't bericht van Frederik Hendrik's nadering; aemloos: ademloos, uitgeput.

196 In 1620 ter verdediging van de Nederpalts tegen Spinola. De Prins stak de 4de Oktober de Main over bij Hanau.

197 Bij de strooptocht in Brabant van Mei 1622 (zie blz. 515, aant. op vs. 155).

198 Zie blz. 516, aant. op vs. 159; prieelen: buitenverblijven.

200 Maurits en Frederik Hendrik deden Spinola in 1622 't beleg van Bergen-op-Zoom opbreken; holp: ouwere vorm van hielp, hier ironies voor dwong.

201 Zoom, die roodgeverfd door 't Spaanse bloed; Iber: Ebro.

202 oyt: eens.

203 Tarquijn: Tarquinius Superbus, met wie 't Romeinse koningschap onderging.

205 de kouter: het snappende minnegodje van vs. 177; elcx: alles stuk voor stuk.

207 morde: gonsde, prevelde met gonzend geluid.

208 Morpheus: god van de slaap.

209 gerustigheyd: sluimerrust.

211 Doen: toen; 't saffraenlicht: goudgeel licht, naar 't Latijnse Aurora crocea; Auroor: Auróra, de Dageraad.

[p. 777]

 

En dat de vyver van den hove, met den gloor^{vs. 212}

 

Der son was overspreyd, die op het water beefde

 

Met straelend spiegelgoud, 't welck in't quicksilver leefde:²¹⁴

215

Doen schoot de bedgenoot van den Hollandschen held⁺

 

Beroert uyt haeren droom, omgrijpende als onsteld;²¹⁶

 

Gelijck ofse yemand wou met min en jonst omarmen;²¹⁷

 

En trock een' sucht (waer van sich Venus most erbarmen)²¹⁸

 

Wt 't binnenste haerer ziel: hier over met der haest²¹⁹

220

Cupidoos moeder haer quam vinden al verbaest:²²⁰

 

Mijn' dochter, vraeghdese, wat is u overkomen?

 

Och antwoord de vorstin, 't sijn suyckersoete droomen

 

Van mijnen bruydegom. De vaeck nam d'overhand⁺

 

Na'et waecken, alsme docht dat uyt mijn' ledekant

225

Een boom wies hemelhoogh, gelaên met goude oranjen.

 

Onweder reesser op van Oostenrijck en Spanjen,

 

Met donder, hagel, wind, en blixemvier vermengt:

 

Noch bleven schors en vrucht en bladen onversengt.²²⁸

 

De telgen saten vol van allerhande vogelen;²²⁹

230

Die cierden 't spruytelgroen met geschaeckeerde vlogelen,²³⁰

 

En sloegen englegalm met soet geswolle keel;

 

Als d'aengelockte deên op Orpheus heylge veêl:²³²

 

't Gehoornde melleckbeest ging onbeschroomt te weyde;²³³

 

En Holland in sijn' schaedwe een weeldigh leven leyde;

235

Gelijck het gulde volck in gulde weerelds eeu:²³⁵

 

De Prins werd vriendlijck aengequispelt van den leeu;

 

De Vloecken weken hem, en bleecke Raserijen:²³⁷

 

Men sagh de lucht geveegt van kromgeklaeude Harpyen:²³⁸

 

Geen raedselbreyend Sphynx leyde op verslinden toe:²³⁹

240

Chimeren waren voorts het vonckespouwen moe:²⁴⁰

 

Geen' Gorgons piepten meer: geene Hydraes nijdigh bliesen:²⁴¹

vs. 212 En dat: en toen (dat in plaats van een herhaald doen).

214 in't quicksilver: in 't vloeiend zilver van 't vijverwater.

+ [Randschrift:] De Princes droomt tweederleye droomen.

216 Beroert: ontrust; omgrijpende: rondtastende; onsteld: als dikwels voor ontsteld.

217 min en jonst: minnegunst, verliefde tederheid.

218 trock: haalde diep; waer van: waarover.

219 hier over: hierom; met der haest: ouwe 3e n.v.

220 vinden: zien, bezoeken; al verbaest: gans ontsteld.

+ [Randschrift:] 1. Dat een Oranjeboom uyt haere ledekant wies.

228 Noch: toch.

229 telgen: takken.

230 spruytelgroen: pas ontsproten groen, jonge groen; geschaeckeerde vlogelen: kleurige vleugels.

232 Gelijk de aangelokte vogels deden op 't geluid van Orpheus' goddelike vedel.

233 Verg. Oranje May-lied, vs. 44 (blz. 762).

235 In de gouden eeuw.

237 Vloecken: Vloekgodinnen, Furiën of Rasernijen; weken hem: bleven hem uit de weg.

238 geveegt: schoon geveegd, bevrijd; Harpyen: bij Vergilius monsterachtige roofvogels.

239 Sphynx: de Sphinx, 't lokkende monster bij Thebe, dat ieder voorbijganger 'n raadsel opgaf, en hem verslond als hij 't niet kon oplossen.

240 Chimeren: vlammespuwende gedrochten.

241 Gorgons: Gorgonen, vrouwelike monsters met op 't hoofd slangen, die sissend hun koppen omhoog steken (Stheno, Euryale en Medusa); Hydraes: Hydra was de vreselike slang met tal van koppen waarvan de middelste onsterfelik was.

[p. 778]

 

Geen' Scylla baste meer; de Pythons staeckten 'tbiesen:²⁴²

 

Elck ingeseten liefde en vrede had tot sijn wit:²⁴³

 

De kruydeleser vond geen doodlijck aconith:^242-244244

245

De boter geur en kleur kreegh als oranjevruchten:

 

Maer dit was aengenaem, geen' oorsaeck van versuchten.²⁴⁶

 

Ick sluymerde daer na; weer dochtme dat ick was⁺

 

In onsen lusthof, daer ick keurigh bloemen las,²⁴⁸

 

En frissche kranssen vlocht, en soete roosenhoeden:²⁴⁹

250

Mèt quam mijn heer op slagh, doen wy het minst vermoeden:

 

Ick grijpende om end' om, dat ick hem kranssen moght,²⁵¹

 

Vond dat ick niets omhelsde als dunne en ydel' locht;²⁵²

 

Dies schrickte ick en verschoot, als waer 't van doodse spoocken;²⁵³

 

En daer mede is mijn slaep en sluymerval gebroken.²⁵⁴

255

Doen rechtese sich op, en schoot de kleedren aen;

 

Haer hebben Charites, na plicht, gerack gedaen;²⁵⁶

 

D'een' rijgt en d'andre snoert; eene andre vlijd de ployen;²⁵⁷

 

Dees' streelt de pruyck; en die den spiegel houd in't toyen,²⁵⁸

 

Of't silveren lampet, 't welck swaer in't houden word,

260

En 't suyver water op haer' suyvere handen stort;

 

Een' andre reyckt de dwael. Gekleed soo brengtse weder⁺²⁶¹

 

Den dagh ten ende als voor, met peynsen op en neder.

 

Nu mijmertse in den tuyn; daer schildpad, Cherubijn,^263263-vlgg.

 

Dolfijn, en kopre slang braeckt levend kristalijn;

265

Nu, om op 't heetste van den dagh de son te mijen,

 

Wordse overschaeut in linde en ypegaelderijen;²⁶⁶

 

Of ondertusschen, als 't lang draelen d'uuren reckt,

 

Sy in het kabinet 't begonnen werck voltreckt,⁺²⁶⁸

242 Scylla: schrikwekkend huilend monster met twaalf wanstaltige voeten en zes halzen van een ongelooflike lengte, op ieder waarvan zij 'n afgrijselike kop had met drie rijen puntige tanden. Haar voeten waren vastgeklemd aan de rots in de zeeengte tussen Sicilië en Italië. In haar nabijheid woonde 'n twede monster: Charybdis (zie blz. 443, aant. op vs. 237); Pythons: Python, een monsterdraak; biesen: krachtig sissen.

243 tot sijn wit: tot zijn doelwit.

242-244 Naar Vergilius' 4e Ecloga, vs. 24,25.

244 aconith: dodelike giftplant.

246 Maer dit....: maar deze droom was aangenaam.

+ [Randschrift:] 2. Dat de Prins haer in den lusthof verscheen.

248 keurigh: zorgvuldig kiezend.

249 roosenhoeden: kransen van rozen.

251 dat ick.... moght: of ik.... kon (opdat ik hem zou kunnen kransen).

252 Vond: bevond.

253 verschoot: nml. van kleur (verschieten nog in 't Vlaams en Brabants gebruikelik voor verschrikken); doodse: dodelik, doodse schrik verwekkend.

254 sluymerval: slaperigheid ('t in sluimer vallen).

256 gerack: handreiking, gedienstigheid.

257 vlijd: schikt.

258 streelt: strijkt glad; houd in't toyen: houd vast bij 't toiletmaken.

+ [Randschrift:] Hoese den tijd doorbrengt met gepeynsen en wandeling.

261 dwael: handdoek.

263 daer...: waar verschillende fonteinen spuiten.

263-vlgg. Deze tuin zal wel de prinsessetuin zijn achter 't tegenwoordig koninklik paleis op 't Noordeinde; daar verbleef Frederik Hendrik voór zijn stadhouderschap. Bij 't Binnenhof was geen ruimte voor die fonteinen en wandeldreven.

266 linde en ypegaelderijen: overdekte wandeldreven van linden en iepen; yp uitspr. ijp, bijvorm van iep.

+ [Randschrift:] En met borduuren.

268 voltreckt: voortgaat met afmaken.

[p. 779]

 

En aen't borduuren valt; om tegens 's liefsten keeren,

270

Hem met haere eyge kunst, en handwerck te vereeren;

 

En bootst, terwijlse draên op sijde draden hecht,

 

Met sang de klaghten na der slotswaen van de Vecht.^271-272

 

Door 't schildren met de naelde is niemand Pallas nader²⁷³

 

In aerdigheyd als dees'. D'oudgrootvaer en de vader⁺²⁷⁴

275

Haers Bruygoms krijgen hier onsterffelijcken lof.²⁷⁵

 

Geboomte naer van schadwe omcingelt 'tNassausche Hof:⁺²⁷⁶

 

Het welck ontsigh aenbrengt in der aenschouwren oogen.²⁷⁷

 

Geslepe jaspiszuijl stut marmorsteene bogen.

 

Op vloer van Porphyr treên handvlechtende in verbond²⁷⁹

280

Twee maghtige, door eên geheylight met den mond:²⁸⁰

 

D'een, die een' weereld voert, is keyser in Germanjen,²⁸¹

 

En d'ander Eduard, stafdrager van Britanjen.

 

Een goudelaeckense rijcxmantel hoogh van roem²⁸³

 

Ciert elck gelijckelijck, doch ongelijck van bloem;²⁸⁴

285

Eer, die de nasaet sal doen reknen overouderen.²⁸⁵

 

'tOmhangsel, dat soo rijck afhangt van Adolfs schouderen,⁺²⁸⁶

 

Belaên is met Iupijn; die goddelijck beschrijd²⁸⁷

 

Den Roomschen adelaer: van waer hy worpt en smijt

 

Drijpunten blixemstrael, gevat met gramme vingeren,

290

Op wederspannigh volck en spits, welck' beeft door 't slingeren

 

Van 'tswavelige vier, beneden in den boord;

 

Daer landschap, in't verschiet, verschrickt den donder hoort;^290-292

 

En blaeut en flaeut voor 'toogh, soo meesterlijck verdreven²⁹³

271-272 En bootst.... met sang de klaghten na....: en zingt de minneklagende liederen door P.C. Hooft (de slotswaen) op't Muiderslot gedicht.

273 Door: in; is: komt; Pallas: godin o.a. der schone en nuttige kunsten, vooral van de borduurkunst.

+ [Randschrift:] Namelijc van twee saecken.

274 aerdigheyd: bevallig vernuftig werk; dees': zij; D'oudgrootvaer: de voorvader, de Duitse keizer Adolf van Nassau.

275 hier: in Amalia's kunsthandwerk.

+ [Randschrift:] 1. Het verbond eertijds opgerecht tusschen keyser Adolf en Eduard koning van Engeland.

276 naer van schadwe: somber van schaduw (in schadwe is de u, als toonloos, uitgevallen om het metrum; lees: schaadwom.

277 ontsigh: ontzag.

279 Op een porfiere vloer treden, handen in elkaar geslagen, in verbond (Porphyr: voor de maat uit te spreken Pórphyr).

280 door eên geheylight met den mond: door uitgesproken eden in geweten gebonden (bedoeld is 't Verbond van de keizer met Engeland tegen Frankrijk in 1294).

281 De ene [keizer Adolf van Nassau] die 'n aardbol [op de hand] draagt....

283 hoogh van roem: glorievol.

284 ongelijck van bloem: verschillend in het bloemmotief.

285 'n Eergeving, die de nazaat in ere zal doen houden (reknen uitspr. reeknen) zulke voorouders.

+ [Randschrift:] Wat in 's keysers mantel geborduurt is:

286 'tOmhangsel: de staatsiemantel.

287 Belaên is met Iupijn; die....: draagt de voorstelling van Jupiter, die in goddelike grootheid zetelt op de Romeinse adelaar (Romeinse: omdat de adelaar de Romeinse standaard was).

290-292 Op wederspannigh volck en spits...: op de drom van 't weerspannig volk, dat beeft door 't slingeren van 't (swavelige) bliksemvuur, beneden in de mantelboord, waar in 't verschiet 'n landschap te zien is, dat verschrikt de donder hoort; volck en spits: de spits, de drom van 't volk.

293 En: en dat in 't luchtblauw zich verliest; verdreven van verdrijven, bij Vondel synoniem met doezelen: 't in elkaar doen vervloeien der tinten.

[p. 780]

 

Met naelde, als oyt pinceel eens maelers wrocht na'et leven.

295

D'archengel Michaël, gaet met gevelde speer,⁺²⁹⁵

 

In 's konings mantel fel den fellen draeck te keer:

 

Die met gekeerden neck vergif braeckt voor sijn' voeten;²⁹⁷

 

Gewieckt, gekamt, geschubt, en kaeckelbont van sproeten,²⁹⁸

 

Som blaeu, som groen, som geel, langs glibberigen huyd.²⁹⁹

300

De voncken vliegen 't dier ten brandende oogen wt:

 

En 'shemels veldheer, die vol moeds dar rusting wraecken,³⁰¹

 

Bralt met een' wapenrock van gloeyende schaerlaecken.³⁰²

 

Gevlerckte cherubin op 's ridders boesem lacht.³⁰³

 

Infijn en hagelwit veldteecken ciert dees' draght,³⁰⁴

305

'tSchijnt dartle windekens in 't paradijsweb dwarlen,³⁰⁵

 

Van Engelen gesoomt met suyverlijcke parlen,³⁰⁶

 

Besprengt met sprencklen bloeds, geparst met doornekroon

 

Wt 's heylands hoofdslaep. Gods kampvechter dus ten toon,^307-308

 

Aen sijn' ten ruggebeen frisch wtgewosse pennen,³⁰⁹

310

Met heylgen dau besproeyt, is lichtelijck te kennen.

 

Maer in het naeste perck verneemtmen het geraes^+311-vlgg.

 

Eens legers, besich om te trecken over Maes,

 

By uchtendschemering. Men sieter ruyters hebben

 

Den voortoght: andre weer beletten 't weldigh ebben³¹⁴

315

Des strooms; terwijle vast het voetvolck d'andre sy³¹⁵

 

Voorttreckende gewint. Men siet Prins Willem bly

 

Sijne hoplien groeten, die den waterkant opstygen;

 

Vol hoops om Alba nu in 't vlacke veld te krijgen.³¹⁸

 

Nu prangde AEmilia de broosen van den Vorst³¹⁹

320

Met spooren fijn van goud; en uyt benaude borst

 

Sy reys aen reys versuchte, en kende by de maenschijn

+ [Randschrift:] wat in koning Eduards.

295 archengel: aartsengel (naast archangel: 't Lat. archangelus).

297 met gekeerden neck....: terwijl de (duivelse) draak wijkt voor Michaël, braakt hij met omgewende kop.

298 gekamt: met kammen; sproeten: vlekken.

299 som: sommige.

301 dar rusting wraecken: 'n harnas durft versmaden; uitlaten; (dar oorspr. vorm voor durft).

302 Bralt: schittert.

303 cherubin: een cherubijn; 's ridders: Michaëls.

304 ciert dees' draght: het vaandel kleurt mooi bij de kleding.

305 paradijsweb: hemels weefsel.

306 Van: door; suyverlijcke: (zuiver)mooie.

307-308 Naar de bekende voorstelling op 't Engelse wapenschild, maar waar niet de aartsengel Michaël, doch St. Joris de draak bestrijdt; dus ten toon: zo uitgedost.

309 frisch: helder; wtgewosse ouwe vorm voor uitgewassen: uitgegroeide; pennen: vleugels.

+ [Randschrift:] 2. Prins Willems toght over de Maes, om den Hartogh van Alba slagh te leveren.

311-vlgg. Nu komt de vader haers Bruygoms van vs. 274/5 aan de beurt, Prins Willem I, in 'n twede borduurwerk, en wel bij de merkwaardige overtocht van de Maas in September 1568, toen hij, door zijn ruiterij in de rievier te plaatsen en de kracht van de stroom aldus te breken, 't zijn voetvolk mogelik maakte al wadend de overkant te bereiken; perck: afgebakend terrein; geraes: gedruis.

314 't weldigh ebben: 't geweldig afvloeien, afstroomen.

315 terwijle: intussen.

318 te krijgen: slag te leveren.

319 prangde: omknelde; broosen: laarzen.

[p. 781]

 

Den soon, door ommetreck verbeeld van 's vaders aenschijn;^321-322

 

En kuste haer naeldwerck dick' (de liefde is doch niet vrij³²³

 

Van sulcke teederheyd en soete afgoderij)

325

En sporegespster noopte haer' vlugge min met sporen:³²⁵

 

Gelijck Pygmalion, eer noch sijn' witte yvoore³²⁶

 

Gelijckenis oyt geest gevoelde of aderslagh;³²⁷

 

Eer hy in 't doode beeld yet levens blieken sagh,³²⁸

 

Of voorhoofdkreucken, mondvertrecken, ooghverdraeyen:

330

Soo pooght ons' minnaeres haer kranck gemoed te paeyen,

 

En vast een' soete wonde in quynende adren voed;³³¹

 

Vermids 't pijldragend volck stoockt stadigh gloed op gloed³³²

 

Tot dat haers heeren komst ten lesten werd geboren,³³³

 

In 't rijpste van den oegst, tot Venus oegst beschoren.³³⁴

335

Dat nu een' meeremin of sanggoddinne dar⁺³³⁵

 

Vermelden, met wat vreughd dees' Solmsche morgenstar,

 

Die eenen tijd lang van haer' son en siel afdwaelde,

 

Hem wellekom ontfing, en vierighlijck onthaelde,

 

En schepte glans en gloor en leven uyt sijn licht.

340

Van blijschap seeghse, doense 't vrolijck aengesicht

 

Bekende in open helm, en dat paer gluurende oogen.³⁴¹

 

Cupidons schoten toe, of quamen aengevlogen;⁺³⁴²

 

Dees hem ontgord 't van oostersteentjens blinckend swaerd;³⁴³

 

Die 't hellemet aflicht al ziddrende; en vervaert³⁴⁴

345

Voor 't bleeck Medusaes hoofd, aengrijnende uyt 't vergulsel;³⁴⁵

 

Voor 't morssigh slangenhayr, wel eer blondverwigh hulsel;³⁴⁶

 

Voor 't stael met vederbos beswaeyt, geblutst van lood.³⁴⁷

 

Een ander die ontgespt het harnasch; daer de dood

321-322 kende: herkende, zag; by de maenschijn: nu de avend al viel, en zij op haar werk staarde bij maan- in plaats van daglicht, zag zij de zoon in de beeltenis van de vader; door ommetreck....: verbeeld in de hoofdlijnen van 's vaders gelaat.

323 doch: toch, immers.

325 En sporegespster: de sporengespende Aemilia; noopte: vuurde aan. (De zin is: 't borduren der sporen betekende voor Aemilia zelf 't aanjagen van, 't sporen geven aan haar toch reeds sneljagende liefde).

326 Pygmalion: 'n koning van Cyprus, die 'n prachtig ivoren vrouwebeeld had gemaakt, waarop hij verliefde. Hij smeekte Aphrodite, de liefdegodin, het levend voor hem te maken. Wat geschiedde. Waarna Pygmalion het meisje trouwde en een zoon bij haar kreeg, Paphos geheten.

327 Gelijckenis: beeld, 't vrouwebeeld door hem vervaardigd.

328 yet levens: iets van leven.

331 vast: voortdurend.

332 't pijldragend volck: de schaar Cupidootjes.

333 werd geboren: werkelikheid werd.

334 In 't rijpste van den oegst: op 't eind van Augustus, woordspeling met Venus' oegst: Venus' oogst; oegst en oogst betekenen Augustus en oogst (nu nog in 't Vl.); over oegst zie blz. 116 aant. op vs. 284; beschoren tot: bestemd voor.

+ [Randschrift:] De Prins komt wt het leger, en word van de Princes gewelkomt.

335 meeremin: zeenimf; dar: durft.

341 Bekende: erkende, weerzag; gluurende: doordringende.

+ [Randschrift:] Cupidons ontwapenen hem.

342 Cupidons met klem op i volgens de Latijnse uitspraak, en n naar 't Frans.

343 oostersteentjens: edelstenen uit 't Oosten (op 't gevest).

344 hellemet: helm.

345 aengrijnende: aangrijnzend.

346 slangenhayr van Medusa; na Medusa's ontering door Vulcanus in Minerva's tempel, waren door deze godin haar blonde vlechten in slangen veranderd.

347 van lood: door lode kogels.

[p. 782]

 

Tot meermael proef af nam, met koegelen en klingen:^348-349

350

't Welck veele, al swoegende, aen den wand te pronck ophingen;^{vs. 350}

 

Verwondert om de kunst gedreven in metael:

 

Daer Mulciber in wrocht sijn' deughd en oorloogsprael.⁺³⁵²

 

Hier vind hy sich betrapt van d'Arragonsche laegen.³⁵³

 

Wat raed, o jonge Prins! ick schrick, noch dart ghij 't waegen;

355

Noch word ghy handgemeen, verselt met Briauté,³⁵⁵

 

En franschen adeldom, en past op steeck nocht sne;

 

Daer 't yser barst en knarst, en schampt van helm en ringkraegh,

 

Na'et braecken der pistool: en houd in die bespringvlaegh³⁵⁸

 

Der vyanden het roer: en loefwaert wel te ty,

360

Dringt dapper in op hen, die leggen in de ly.^359-360

 

Hier sagense hem, bestuwt van welgebore graeven,⁺³⁶¹

 

Op sijnen moor De Groot doorwaden Nieupoorts haeven:³⁶²

 

Ascanius gelijck, doen heet op roof en moord,³⁶³

 

Hy met Troiaenschen stoet opsteegh den Tiberboord.

365

Het ebbend schuym beroert, nau 't spieglen wil gedoogen³⁶⁵

 

Van rusting; daer de son in schittert uyt den hoogen.

 

Het moedigh dier met mond en oogen vreeslijck driescht,³⁶⁷

 

En 't knabbelt sijn gebit, en 't schijnt hun dat het briescht.³⁶⁸

 

Gins draeght de klepper moed op sijn' gedragen meester,⁺³⁶⁹

370

Daer stof en roock en smoock de lucht beweeft. het vreester

 

En zidderter, wat hier omheynd is of ontrent.³⁷¹

 

d'Oranje pluym en kam die maecken hem bekend.³⁷²

 

Sijn vyands heyr begint het harte te beswijcken.

 

Wie sagh een lichaem oyt getart van soo veel' pijcken?³⁷⁴

375

Wie sagh oyt jongeling die min voor grijse suft?³⁷⁵

 

Maer in de lucht om hoogh, daer schilderde 't vernuft⁺

348-349 daer de dood.... proef af nam: waar de dood proeven op nam.

vs. 350 Aan 't zware harnas hadden ze met z'n zovelen nog 'n vracht.

+ [Randschrift:] Frederix wapendaden in sijne wapenen gewrocht. Gevecht op 't veld voor Harwerden.

352 Waarop Mulciber of Vulcanus, god van de metaalbewerkkunst, 's prinsen dapperheid en oorlogsroem had afgebeeld; In 't Randschrift: Herwerden is Heerewaarden (bij Zaltbommel), in de buurt waarvan hij met 'n aantal ruiters in'n hinderlaag viel; hij sloeg er zich dapper doorheen, echter niet zonder zware verliezen en met ernstig levensgevaar.

353 Hier ziet hij zich verrast door de Spaanse hinderlagen.

355 Briauté, 'n Normandies edelman.

358 't braecken der pistool: 't losbranden van 't pistool (pistool zowel de- als het-woord).

359-360 loefwaert wel te ty: de bovenkant houdend met het getij mee, in tegenstelling met die leggen in de ly (aan de lager, weerloze, zij); wel te ty: goed op 't getij, op 't juiste getij.

+ [Randschrift:] Prins Henrick rijd door de haven van Nieupoort den vyand tegen.

361 Hier sagense hem....: hier zagen de Cupido's de prins op 't harnas afgebeeld, bestuwd....

362 Op sijnen moor De Groot: op zijn Arabies paard ‘De Groot’.

363 Ascanius: de zoon van AEneas, die met zijn vader en zijn volk in Italië landde.

365 beroert: in beweging; nau: nauweliks.

367 driescht: dreigt.

368 hun: de Cupido's.

+ [Randschrift:] Slagh van Vlaenderen.

369 draeght moed: is trots; sijn' gedragen meester: op 't dragen van zijn meester (Lat. zinsvorm).

371 omheynd of ontrent: bij de hand, nabij of in de omtrek.

372 die maecken hem bekend: daaraan is hij te kennen.

374 pijcken: pieken.

375 die min voor grijse suft: die minder vervaard is voor ouder (meer ervaren) krijgslieden.

+ [Randschrift:] De glori heerlijck uytgebeeld.

[p. 783]

 

De glori, groots en prat; welcke in haere hand ten toone³⁷⁷

 

Voor beyde legers voert een' overwinners kroone,

 

Aenprickelster ten strijd; en maeckt de ridders stout

380

Wt haeren wagen, die stal in de wolcken houd³⁸⁰

 

Met seven aernen; welcke in parrele gareelen³⁸¹

 

Verstrecken tot gespan, wanneerse vaert uyt spelen.³⁸²

 

De faem recht voor haer sweeft, en blaest nu fijn, nu grof,³⁸³

 

Door silvere basuyn, wiens klanck is enckel lof.

385

Leef lang, ô Nassausch bloed! ick sie den slagh gewonnen,

 

Den Admirant gevaên, en Albrecht scharp ontronnen.³⁸⁶

 

Gins druckt een hopman op de lenden van den vorst⁺

 

Sijn' swangre karrabijn; de prins op 'shopmans borst;³⁸⁸

 

Die by 't veldteecken reede Oranjen houd gegrepen.

390

Bacx vind sich tot ontset van om end' om benepen.³⁹⁰

 

De god des Roervliets doods, geeft op een' naeren schreeu,³⁹¹

 

Eer hy ontworstelen siet Hollands fieren leeu;

 

Die ginder, soo sijn volck Bourgoensche vaenen sloopen,³⁹³

 

Is nyver besigh met Trivultius te stroopen.³⁹⁴

395

Hier was, ô Milanees! uw' kracht een' ydle wijck.³⁹⁵

 

Vw graefschap, rood beschreyt, wacht uw gebalssemt lijck.

 

Gins, eer noch Titons bruyd aenbreeckt met purpre wangen,⁺³⁹⁷

 

Werd Henrick Berghsche graef prins Hendericx gevangen;

 

Doen Erckelens te spa de deughd en kracht vernam³⁹⁹

400

Van Fredericx petard. men sieter roock en vlam⁴⁰⁰

 

Ten daecken uytslaen, al 't Limborghsche land sich reppen:

 

Men hoordter dorp en stad alarm en brandklock kleppen.

 

Soo onsacht weckt de wraeck de boosheyd, alsse slaept.

 

Terwijle sich de jeughd aen stuck voor stuck vergaept⁺⁴⁰⁴

405

Nieusgierigh, 't lieve paer versadighde 't verlangen.

 

Sy blijft om sijnen hals, hy aen den haeren hangen,

 

Tot dat hen d'avondstond ter tafel nood en set;

377 De glori, groots en prat: de glorie (als 'n godin) groots en fier.

380 stal: stand.

381 aernen: arenden (aren 't oorspr. woord); parrele: parele, bijv. naamw.

382 vaert uyt spelen: uit rijden gaat ('n plezierrit maakt).

383 De faem: ook als 'n godin.

386 De Admiraal (van Arragon) gevangen en Albrecht van Oostenrijk ternauwernood ontsnapt (bij de slag van Nieuwpoort, zie blz. 514 vs. 135, 136).

+ [Randschrift:] Strijd bij de Roer daer vorst Frederick handgemeen was met den vyand, en graef Trivultius verslagen werd.

388 swangre: geladen.

390 Bacx: Marcelis Bax, 's prinsen kommissaris-generaal die, zich zelf er door heen moest slaan, en hem bijsprong in 't gevecht bij Mühlheim aan de Roer tegen Velasco.

391 doods: dodelik ontsteld; geeft op: slaakt.

393 soo: terwijl.

394 Trivultius: de Milanese kommandant in Spaanse dienst Trivulzio; te stroopen: te doden (stroopen 't Lat. spoliare: de gedode vijand van z'n wapenrusting beroven).

395 wijck: toevlucht, hulp.

+ [Randschrift:] Prins Henrick plondert en verbrand Erckelens, en vangt Graef Henrick van den Bergh.

397 Titons bruyd: Auróra, de dageraad.

399 vernam: leerde kennen.

400 petard: houwitser, door 'n schot van 'n houwitser werd de stadspoort van Erkelens (ten N. van Gulik) vernield.

+ [Randschrift:] Onderling onthael der beyde Princen.

404 de jeughd: de minne-jongskes.

[p. 784]

 

Daer onderlinge kout was 't leckerste bancket.^{vs. 408}

 

Van weersijds wecktense door 't liefelijck beloncken

410

Een' goddelijcke walmte, en kuysche minnevoncken.⁴¹⁰

 

Dischtoortsen blaecktender geciert met myrteblaên.

 

Dus hief de minnerey op pijp en snaeren aen:⁴¹²

 

O ghy die sorge draeght voor keyserlijcke rancken!⁺

 

Wie met eerbiedigheyd Nassausche telgen dancken;

415

Alstovende godin, van wesen overschoon,

 

Die 't bruyloftbedde spreyt van menschen en van goôn;

 

Wie hemel aerde en zee ontsichelijck staegh vieren,⁴¹⁷

 

En wind en weder dient; wie allerhande dieren

 

Toejuychen met geschrey, en tuygen datgher sijt;⁴¹⁹

420

Wen lentische landou uw' godheyd bloemen wijd;⁴²⁰

 

Wanneer 't bedaude kruyd komt plotslijck uytgedrongen.

 

En bronaêr openbarst met levendige sprongen.⁴²²

 

Begeerlijck alle siel, 't sy waerwaert datghe gaet,

 

Vw spoor volght, en bekoort uw' gangen gade slaet.^423-424

425

Beest, vogel, visch, versien met borstels, veeren, vinnen,⁴²⁵

 

Op bergh, op blad, in beeck, al woende leeren minnen;⁴²⁶

 

Getroffen in de borst van uwen prickelstrael:

 

Wiens krachten elck vermelt, en groot maeckt op sijn' tael.⁴²⁸

 

Soo temtghe wallevisch, en groothartige leeuwen,

430

En rijgt onendelijck der dingen beurtige eeuwen,⁴³⁰

 

En schaeckelt d'eeuwigheên, vermids ghy, saet en sout

 

Der weereld, alles teelt, en alles onderhoud.

 

Niets magh'er sonder u het sterflijck oogh behagen.⁴³³

 

Geslaghten vallen neer met zidderen en tsaegen,

435

Met schoot vol offers, en met harten vol demoeds,

 

Voor 't hoogh autaer van u, ô oorsaeck alles goeds!

 

Die Mavors, onder 's heyrs aenhitsende trompetten,

 

Salpeterblixemen en donders, neer kunt setten;^437-438

 

Set nu een weynigh neer het woeden van den krijgh,

vs. 408 Daer: waar.

410 walmte: beneveling.

412 Dus: aldus; de minnerey: de rei minnegoodjes; pijp: 'n blaasinstrument.

+ [Randschrift:] Lofsang van de Cupidons tot Venus.

417 ontsichelijck: vol ontzag (ontsich: ontzag).

419 met geschrey: met luid geroep.

420 lentische landau: 't lentse landschap.

422 met levendige sprongen: met stromende waterwellen ('t Latijnse fontes vivi).

423-424 Begeerlijck alle siel.... vw spoor volght: begerig volgt al 't bezielde uw spoor.

425 versien met: voorzien van.

426 woende: (woedende) hartstochtelik gejaagd.

428 groot maeckt op sijn' tael: verheft op z'n eigen manier.

430 onendelijck: zonder onderbreking; der dingen beurtige eeuwen: de schepselen in de altijd wisselende tijden.

433 magh: kan.

437-438 Die Mavors.... neer kunt setten: die Mars kunt kalmeren; Mavors (of Mavortius) is de oud-Lat. en dichterl. naam van Mars; Salpeterblixemen en donders: 't vuur en de donders der kanonnen (salpeter werd dikwels gebruikt voor buskruit, omdat salpeter een der bestanddelen ervan is).

[p. 785]

440

En geef dat desen nacht kartou en trommel swijgh.^{vs. 440}

 

Ghy hebt den wapengod, met overgroot verlangen,⁺

 

Gegoten in uw' schoot, aenminnigh dick' ontfangen;⁴⁴²

 

Wanneer, omvloeyt van u, hem d'oude vlam beving,

 

En hy al staerende, in uw aenschijn weyen ging,

445

En gierigh sijn gesicht versaden in uwe oogen;⁴⁴⁵

 

Daer tweelingschutterkens uyt quetsten met hunn' boogen:

 

Of stuuren sijn gedacht in het verborgen deel.⁴⁴⁷

 

Vw' wangen bloosden dan als roosen op haer' steel;

 

De lely bloeyde hier witst; de schoonheyd schoot haer' straelen

450

Op 't krachtighste; en hy sagh'er perlen en koraelen,

 

En tintelend gestarnt, en glans die schoonder brand

 

In vrouwenoogen als in flonckerdiamant.

 

De tonge d'ooren vleyde. Hy voelde 't slaen der aderen,

 

Die blaeu in wit albast sich spreyen en vergaderen:⁴⁵⁴

455

Hy roocker amberlucht, en lepte nectardranck:

 

En door de soetigheên, van soo veel wellusts, kranck,

 

Omermt in 't weeldigh bad, besweeck sijn geest na'et woelen:

 

En nuttighde endelijck 't soet prickelend gevoelen⁴⁵⁸

 

Van d'oppersaligheyd, welcke uwe mildheyd kan

460

Medeelen, en geen lid was van uw' godheyd wan.⁴⁶⁰

 

Anchises ging niet min in zee van wellust waden,⁺⁴⁶¹

 

O dochter van de zee! wanneer met myrtebladen⁴⁶²

 

Hy overschaduwt, uwe omhelsingen genoot;

 

En won den Troischen held, beleyder van de vloot:⁴⁶⁴

465

En doenghe kussens sat, u rechtende van d'aerde,⁴⁶⁵

 

Op 't kruydigh bedde van uw' leckre bruyloft staerde,⁴⁶⁶

 

Ghy dese woorden spelde uyt nieuwe bloemen: hier⁴⁶⁷

 

Sijn weeldigh twee tot een gesmolten door het vier.

 

Geef, geef, godinne, dees' gelieven uwen segen,

470

Dat elck sijn' weerga niet onlieflijcker bejegen,⁴⁷⁰

vs. 440 kartou: kanon.

+ [Randschrift:] Wellust genoten van Mars en Venus:

442 Gegoten: liggende (naar 't Latijnse fusus = jacens); dick': dikwels.

445 gierigh: vol begeerte.

447 stuuren: hangt nog af van ging in vs. 444.

454 sich spreyen en vergaderen: uiteen en naar elkaar toe lopen.

458 nuttighde: genoot.

460 was van uw' godheyd wan: bleef van uw goddelik wezen onvervuld (wan: ledig).

+ [Randschrift:] Ende van Venus en Anchises.

461 Anchises ging niet min...: niet minder (dan Mars) ging Anchises...

462 dochter van de zee: Venus, zij was uit 't schuim van de zee geboren; myrtebladen: de myrt was biezonder aan Venus toegewijd.

464 En verwekte (Aeneas) den held van Troje, die de vloot leidde.

465 u rechtende: u oprichtende.

466 't kruydigh bedde: 't bed van kruiden (planten en bloemen).

467 Venus (in Italië oorspr. godin van de tuinbouw) deed nieuwe bloemen ontspruiten op de plaats, waar ze met Anchises was samengekomen, als herinnering aan hun vurige liefde; zo deed zij meermalen op plaatsen haar dierbaar; o.a. toen ze op Cyprus, na haar geboorte uit de zee, aan land ging, ontsproten de bloemen onder haar voeten.

470 niet onlieflijcker; even lieflik als de genoemde paren.

[p. 786]

 

Tot bouwing van dit hoogh en overoud geslaght;

 

Waer uyt Batavien den nieuwen held verwacht.⁴⁷²

 

Soo song de blijde rey, en loegh, wen onder 't singen

 

Verborge vlam bestond door been en merch te dringen:⁴⁷⁴

475

Gelijck het moederlicht, met heymelijcken brand,⁴⁷⁵

 

Na wintervorst doorkruypt en murruwt teere plant.⁴⁷⁶

 

Daer stond een oude kop, en blonck van goud en steenen;⁺⁴⁷⁷

 

Daer Keyser Adolf, doen sijn balssemt hayr beschenen⁴⁷⁸

 

Werd van 't heylheyligh cier, den keyserlijcken hoed,⁴⁷⁹

480

Den eersten dranck uyt dronck; doen der keurvorsten stoet

 

Aenrechte sijnen disch, en weereldlijck en geestelijck

 

Met armelijnen praelde, en rood schaerlaecken feestelijck;⁴⁸²

 

Een wonderbaere pracht: vrou Cypris desen had⁴⁸³

 

Gewijd ten slaepdranck, en vermengt met 't selfde nat

485

Daer 't breyn van Iupiter wel eer me' was beschoncken,

 

Doen hy Alcmenaes min soo diep had ingedroncken;⁴⁸⁶

 

En aen haer winnen ging dat overgodlijck saed,⁴⁸⁷

 

Gesielt met strijdbre deughd, en dwingelandenhaet:⁴⁸⁸

 

Dien heeft de schoone bruyd, tot wellekomst en eere,⁴⁸⁹

490

Haer' bruygom toegebrogt, en lang verwachten heere;⁴⁹⁰

 

En met der lippen boord den soom van 't goud genaeckt;

 

En reyckte het Frederick; die van haer' jonst geraeckt,⁴⁹²

 

Dien toefdranck van liefs hand nam niet onaengenaemer.⁴⁹³

 

De met tapijt rondom bespannen princekamer,

495

Daer marmorschorsteen blinckt, de balcken sijn vergult,⁴⁹⁵

 

Had Venus onder des tot boven toe vervult⁺⁴⁹⁶

 

Met waere godheyd: want 's lands veldheer uyt d'oorlogen⁴⁹⁷

 

Weer hofwaert keerende, had sy daetlijck uytgetogen⁴⁹⁸

472 Batavien: Nederland ('t land der Bataven).

474 bestond: begon.

475 het moederlicht: de zon.

476 murruwt: murw, week maakt.

+ [Randschrift:] Dranck vande godinne toebereyd om de versameling vruchtbaer te maecken.

477 kop: beker; en blonck: die blonk (middel-Ned. zinsvorm); in 't Randschrift: versameling: samenkomst.

478 Daer: waar; doen: toen; balssemt: gebalsemd; beschenen: overglansd.

479 heylheyligh: hoogheilig (vertaling van 't Lat. sacrosanctus); cier: sieraad; keyserlijcken hoed: keizerskroon.

482 armelijnen: hermelijnen, gewaden van hermelijn; (praelde hier niet in ongunstige zin).

483 desen: de oude beker namelik.

486 Alcmenaes: Alcmena's. Alkméne was de vrouw van Amphitryo, Zeus (Jupiter) nam de gedaante van Amphitryo aan, en werd zo bij Alkmene de vader van Herakles (Herkules).

487 aen haer: bij haar; dat saed: Herkules, die verder wordt geprezen in 't volgende vers.

488 strijdbre deughd: strijdhaftige kracht.

489 Dien: die beker.

490 toegebrogt: aangeboden; lang verwachten: op wie zij zo lang had gewacht.

492 reyckte het: (spreek uit: reyckte 't); het: 't goud van 't vorige vers, de goude beker dus; jonst: gunst, liefheid.

493 toefdranck: toef-drank, onthaaldrank in tegenstelling met afscheids-drank of -dronk; (vgl. blz. 329 aant. op vs. 29); van liefs hand... niet onaengenaemer: des te aangenamer uit liefs hand.

495 Daer: waar.

+ [Randschrift:] Cypris heeft de sichtbaere gestalte afgeleyd en is aen lucht gesmolten.

496 onder des: ondertussen.

497 waere godheyd: pure hemelsheid; 's lands veldheer.... keerende: Latijnse zinsvorm: toen hij keerde.

498 uytgetogen: uitgetrokken, afgelegd.

[p. 787]

 

De sichtbaere gedaente, en over 't bedde een' lucht

500

Gehangen, mild genoegh om een' gewenschte vrucht⁵⁰⁰

 

En doorluchtige ranck, tot glori van Nassouwe,

 

Te wecken uyt den schoot der hooghgemelde vrouwe.⁵⁰²

 

Het lieve paer, nu lang verovert door veel gloeds,⁺

 

Treed met verlangen naer de seer gewenschte koets.

505

De kinderlijcke schaer 't geleyde geeft met toortsen,⁵⁰⁵

 

En voed met vlam en roock den brand der minnekoortsen.

 

Sacht swaenendons, bespreed met geborduurde sprey,

 

Onthaelt en wellekomt de vorsten allebey.

 

'k Sou hier, ô Venus! in uwe heylighdommen treden,⁺⁵⁰⁹

510

Had ghy met vlercken niet van dicke duysterheden

 

Vw' legers overschaeut; en d'ongemete vreughd

 

Met nachten afgeschut voor d'oogen van de jeughd:

 

Had eerbaerheyd dit niet behangen met gordijnen.

 

Mèt dat de dagh begon ter venster in te schijnen,⁵¹⁴

515

Hy stokebrandjes vond van minnepijlen bluts,⁵¹⁵

 

De polverflesschen leegh, na'et losen van veel schuts;⁵¹⁶

 

En Cypris uytgedient borst door de tralie henen;⁺⁵¹⁷

 

En sommige, op haer' streeck navolgende, verdwenen⁵¹⁸

 

Naer Paphos; daerse een' kerck en honderd auters heeft,

520

Die stadigh warm sijn; daer 't vol wieroockluchjes sweeft;

 

Daer versche krans 't gesicht verheught met blijde kleuren,

 

En 't hart verquickt word door toeaessemende geuren.

 

Maer onse AEmilia bleef van die salige uur⁺

 

Beswangert van een' vrucht; daer dagelijcx natuur

525

Merckteeckenen van gaf; tot datmen, na het rollen

 

Der maenden, soetelijck den boesem sagh geswollen:

 

Gelijck een' koorenayr van westewind geleckt,

 

Of frissche rooseknop, daer son een' siel in weckt.

 

De hemel droegh haer gunst; als schepte hy sijn behagen⁵²⁹

530

Te segenen de vrucht, in 't vrolijck kinderdragen.

 

Het winterweder was gedwee en handelbaer,

 

En Boreas getemt: en Zephyr vroeger 't jaer⁺⁵³²

500 mild: lieflik.

502 hooghgemelde: hooggeroemde (eigenlik: bovengenoemde voorname vrouw).

+ [Randschrift:] De Princen gaen na hunne slaepkamer.

505 De kinderlijcke schaer: de Cupidootjes.

+ [Randschrift:] Voegelijcke onschuld des dichters.

509 uwe heylighdommen: (lees: uw'eiligdommen) uw heilige geheimen; in 't Randschrift: Voegelijcke onschuld: gepaste verontschuldiging.

514 ter venster: venster ook 'n de-woord.

515 stokebrandjes: de minnegoodjes; bluts: blut.

516 polver: pulver, kruit; veel schuts: veel geschut, veel schoten (2e n.v. achter veel).

+ [Randschrift:] Cypris vertrect met sommige van haren sleep.

517 borst.... henen: vergelijk ons uitbreken; tralie: venster.

518 op haer' streeck navolgende: op haar spoor meevliegende.

+ [Randschrift:] De Princes blijft swanger.

529 droegh haer gunst: droeg haar genegenheid toe, was haar genegen.

+ [Randschrift:] Beschrijvinge der lente.

532 Boreas: N.-Oosten of Noordewind; Zephyr: de lauwe Westewind (van Italië).

[p. 788]

 

Met laeuwen adem weer quam troetelen en smeecken;^{vs. 533}

 

En 't nieuwe koesterlicht de telgen uyt deed breecken.

535

Al 't aerdrijck swelt tot kruyd. men siet door veld en bosch

 

Wtpuylen 't nieuwe groen, en knoppen, bot, en blos.⁵³⁶

 

De bloemgodin ging prat op haer' kleynoodjen treden.⁵³⁷

 

Violen loken op bestipt met lieflijckheden.⁵³⁸

 

De roosen trocken aen een' roodigheyd als bloed,

540

De tulpen blinckend goud, jenoffels eenen gloed⁵⁴⁰

 

Van purper onder 't sneeu: wech purper, 'twelck de borsten

 

Der koningen bedeckt, en weereldlijcke vorsten;

 

Vw' stacytabberds sijn met greynverwe opgesoôn;⁵⁴³

 

Mijn' bloemen sijn gedoopt in 't sap en bloed der goôn.

545

O Ajax, Hyacinth, Adonisen, Narcissen!⁵⁴⁵

 

'K wil troon en kercktapijt om uwen luyster missen;⁵⁴⁶

 

Apelles rijck pinceel om dese schildery;⁵⁴⁷

 

Mosaische tempelpracht en kunst is doof hier by.⁵⁴⁸

 

Besiet eens dat yvoir, die vlammende robijnen,

550

Dat goud, en dien turkois. helaes! ick sla aen 't quijnen,⁺⁵⁵⁰

 

Ick worder op verlieft. ô wat veldjonffer sal⁵⁵¹

 

My kroonen in een heel aenminnigh bloemendal;⁵⁵²

 

Daer 't voorjaer eeuwigh jong van rimpels weet nocht kreucken,

 

En tot sielstercking steeds uytlevert maght van reucken;

555

Daer ick in laurenschaeu vlietwater ruysschen hoor;

 

En wey met vry gesicht de mengsels door en door;⁵⁵⁶

 

Daer Iunoos paeuweprael, of Partsche konings gordel,⁵⁵⁷

 

By bloemverscheydenheyd, hebb' luttel kans en vordel,⁵⁵⁸

 

Wen 't op een praelen gaet. komt, Nymphen, breyd een' stool⁵⁵⁹

vs. 533 smeecken: vleien, goeddoen.

536 bot, en blos: wat uitbot en bloesemt.

537 De bloemgodin: Flora.

538 loken op: loken open, ontloken.

540 jenoffels: anjelier (ook genoffel, uitspr.: zjenoffel; 't Frans girofle).

543 met greynverwe opgesoôn: gekookt in, door-trokken van mineraalverf, in tegenstelling met plantverf.

545 Deze eigennamen noemen mythologiese personen, uit wier bloed purperrode bloemen zijn ontsproten; Ajax' bloeddruppels veranderden in de purperrode hyacinthen (niet onze hyacinth, maar wschl. 'n ridderspoor, zie Ovidius' Metamorphosen XIII, vs. 391-vlgg.); Hyacinth: Hyacinthus (Huakinthos), 'n Spartaanse jongeling door Apollo bij ongeluk gedood, uit zijn bloed ontsproten purperrode bloemen (riddersporen) naar hem genoemd, Metam. X, 209-vlgg.; Adonisen: Anemonen, uit het bloed van Adónis geproten, Metam. X, 735-vlgg.; Narcissen genoemd naar Narcissus (Narkissos) 'n schone jongeling die op z'n eigen beeld in 't bron-water weerspiegeld, verliefde, en wegkwijnend in 'n bloem veranderd werd.

546 om: in ruil voor.

547 Apelles de beroemde Griekse schilder.

548 Pracht en kunst van mozaïek in tempels is dof, glansloos hierbij; Mosaische: van mozaïek.

+ [Randschrift:] Bloemsucht des dichters.

550 In 't Randschrift: Bloemsucht: verliefdheid op bloemen.

551 veldjonffer: veldgodin.

552 heel aenminnigh: volmaakt beminnelik.

556 de mengsels: de kleuremozaïeken der natuur.

557 Iunoos paeuweprael: Juno's wagen werd door pauwen getrokken.

558 luttel kans en vordel: weinig kans op de prijs (op 't voordeel) zou hebben.

559 Wen 't op een praelen gaet: Wanneer 't 'n schoonheidswedstrijd geldt; stool: hals- en schouderkleed.

[p. 789]

560

Van bloemen hem, die 't licht eerst sagh in een' viool;⁵⁶⁰

 

En zedert, kiesche bie, versmaende alle andre tuynen,⁵⁶¹

 

Op Pindus heuvelen en spickelige kruynen⁵⁶²

 

Soogh godenleckerny. och of na mijne dood

 

Napaeae violet, wit, purper, blaeu, en rood,⁵⁶⁴

565

Levender, incarnaet, en paers, en geel schaeckierden,⁵⁶⁵

 

En weefden tot een' pel; en 's dichters uytvaert vierden⁵⁶⁶

 

Met Floraes dierste draght. maer seghme, lieve lent,⁵⁶⁷

 

En soete koele May; noyt was mijn oogh gewent

 

Soo veele schats en pracht te sien geopent t'evens;⁵⁶⁹

570

Hoe sijtghe soo vol siels, vol juychings, en vol levens?

 

Sy antwoord: wondert u wat bloeylust my ontvonckt?⁺⁵⁷¹

 

Aenschouse die daer met haer swanger lichaem pronckt:

 

(Mèt weesse de Princes in 't midden der princessen)

 

Ick heb om haerent wil gaen all' mijn' maght oppressen⁵⁷⁴

575

Van geur, van kleur, van lof, op Erycijns gebod;⁵⁷⁵

 

Die reede haer moeder spelt van eenen jongen god:⁵⁷⁶

 

Sy selve voelt hem oock bywijlen spartelbeenen;

 

En wenscht het kortelijck, vol groeys, te hooren stenen,⁵⁷⁸

 

En is vol salige hope: en moedigh op dat pand,⁵⁷⁹

580

Merckt somtijds, met het plat van rechte en slinckehand,⁵⁸⁰

 

Den zetel daer hy rust. kroondraeghster van Britanje!⁵⁸¹

 

Daer, seydse, leyd de Prins en glori van Oranje.

 

Aldus genaeckte d'uur, waerinne vrou Lucyn,⁺⁵⁸³

 

Die voor het kraembed waeckt, door prickelende pijn

585

En weedom, teecken gaf der korts aenstaende baering:

 

Waer over daetelijck, tot lichting van beswaering,

 

Vergaderde 't verwante en hooghgeboren saed.

560 eerst: bijwoord: voor de eerste maal; in een' viool: Vondel is geboren in 'n huis te Keulen, dat ‘Zur Fyolen’ (In 't viooltje) heette.

561 kiesche bie: als een kieskeurige bij.

562 Pindus: Thessalies grensgebergte, aan Apollo en de Muzen gewijd; spickelige: kleurige.

564 Napaeae: (Napaien of Napaeën): dalnimfen.

565 Levénder bijvorm van lavendel (zie Dl. 1, blz. 818 aant. op vs. 2202).

566 pel: lijkwa.

567 dierste draght: kostelikste kleed.

569 t'evens: tegelijk, tevens (dit is ontstaan uit te even met bijwoords-s).

+ [Randschrift:] Oorsaeck van de meer als gemeene genoeghelijckheyd der lente.

571 In 't Randschrift: meer als gemeene: meer dan gewone.

574 oppressen: te samen roepen.

575 Erycijns: Erycina's; Venus (Aphrodite) heette zo naar de berg Eryx op Sicilië, waar zij 'n beroemde tempel had.

576 Die al voorspelt dat ze moeder zal zijn van 'n jonge god, 'n jonge vorst.

578 kortelijck: binnenkort.

579 moedigh: fier, trots.

580 Merckt: wijst aan.

581 De aangesproken ‘Kroondraegster’ is Elisabeth, dochter van Jacobus I van Engeland en echtgenote van Frederik V van de Palts, verdreven koning van Bohemen; Amalia was in Den Haag haar hofdame geweest. Later verandert Vondel haar betieteling in: ‘eere van Britanje.’

+ [Randschrift:] De Princes gaet in arbeyd.

583 vrou Lucyn: Juno Lucína (die aan 't licht brengt), de godin der barenden; in 't Randschrift: gaet in arbeyd: gaat baren.

[p. 790]

 

De drijmael negenste en beschore dageraed

 

In May geopent had de Nabatheër poorte,^{vs. 588-589}

590

Doen Phoebus en het kind sich spoeyden ter geboorte:

 

(Geboort, die my verruckt. Parnas en Helicon⁵⁹¹

 

Strijckt meyen voor mijne Haegsche en vyverberghsche son)⁵⁹²

 

En soo hy 't glinstrigh hoofd, met druppeldau bepeerelt,⁺⁵⁹³

 

Ten zeegroen uytsteeckt, siet hy 't licht der Christe weereld,⁵⁹⁴

595

Van keyserlijck van hoogh heylheyligh bloed geteelt:

 

Op wiens glad voorhoofd glans van princelijckheyd speelt.

 

De moeder, de verloste heeft lang de smart vergeten⁺

 

Nu sy haer' soon aenschout; en daut, van vreughd bekreten,

 

De vochte perlen uyt ten biggeltranend oogh;

600

En heft haer hart, vol lofs, tot haeren god om hoogh:

 

Wat sal ik best den heer voor sijn' weldaden geven,⁺⁶⁰¹

 

Die my na tegenspoed, heeft op den troon geheven?

 

Die my tot Princebruyd en Princemoeder maeckt;

 

En ter gewenschte tijd mijn' vrucht haer' banden slaeckt?⁶⁰⁴

605

Wat eyscht ghy? rijcke God! is 't ongelsmeer van rammen?

 

Is 't bockenbloed, of veers, of wieroockreuck of vlammen?^605-606

 

Vw' dienstmaeghd is bereyd: maer leyder! sy is schuw;⁶⁰⁷

 

Sy kent haer' onmaght heer. al 't vee, al 't vee is uw,

 

't Welck langs d'omwenteling der berregen gaet dwaelen;⁶⁰⁹

610

Of klavergroen erkaeut in diep gesoncke daelen.⁶¹⁰

 

Al 't ongediert is uw dat in sijne holen huylt.⁶¹¹

 

Vw is 't gevogelt, dat sich buytenbaens verschuylt;⁶¹²

 

Of eyeren uytbroed, en nestelt in de telgen.⁶¹³

 

Wijde ick u hier van yets, ghy moght u billijck belgen.⁶¹⁴

vs. 588-589 De zeven en twintigste, de bestemde, dageraad in Mei had de Oosterpoorte geopend, toen de Zon en 't kind zich spoedden ter geboorte. (Verg. de woorden op 't tietelblad: ‘geboren met de son, den 27 van May....’ en van 't randschrift); Nabatheër: van Nabathéa in Arabië, bekend om z'n kostelike specerijen.

591 Parnas en Helicon: zangbergen.

592 Strijckt meyen: strooit lovertakken neder; vyverberghsche: bij de Vijverberg geboren (zie aant. op vs. 3).

+ [Randschrift:] Prins Willem met de songeborenden 27 May, 1626.

593 soo: als; met dat; hy: Phoebus.

594 Ten zeegroen uytsteeckt, siet hy....: uit de oceaan opheft, aanschouwt Phoebus....

+ [Randschrift:] Blijschap der Princesse over haeren eerstgeboren soon.

+ [Randschrift:] Haere danc-segging tot God.

601 Dit vers is als 'n vertaling van 't Latijnse randschrift rond 't portret van Amalia, door Delff gesneden naar de schilderij van Mierevelt (zie blz. 525): Quid reddam Domino, letterlik: Wat zal ik de Heer wedergeven?

604 mijn' vrucht haer' banden: de banden van mijn vrucht (vrucht vrouwel. genomen).

605-606 Deze offerbee, nagevolgd naar psalm 49 (50), vandaar ook de verdere verbeelding van 't Oosterse berglandschap; ongelsmeer: vet; wieroockreuck of vlammen: (klassieke stijlfiguur hendiadys) brandende wierook (of hier in plaats van 't gewone en, door de andere verbindingen met 't vraagwoord of).

607 leyder: helaas; schuw: beschroomd.

609 d'omwenteling: de ommekring; gaet: loopt.

610 erkaeut: herkauwt.

611 't ongediert: de wilde dieren.

612 buytenbaens: buiten de begane weg der mensen.

613 telgen: takken.

614 Wijde ick: indien ik wijdde; ghy moght u billijck belgen: gij zoudt met recht kunnen vertoornen.

[p. 791]

615

Ick sal my evenwel verstouten, en voor elck

 

In 't openbaer uw' lof, met zidderenden kelck,⁶¹⁶

 

Verkonden overluyd; en uwen roem herhaelen,

 

En mijn' beloften heer met danckbaerheyd betaelen.

 

Na dat Elisabeth, met hartoginnenring

620

En drang omschittert, in haer' purpren schoot ontfing^619-620

 

't Met goud beswachtelt pand; en datse vol vermaecken,⁶²¹

 

Te saemen lonckten op sijn' glinsterende kaecken:

 

Gelijck de Najades op 't lieve wicht Adoon:⁶²³

 

(Doen 't lagh op AEgles knie, soo suyverlijcke schoon;⁶²⁴

625

Dat Cypris namaels, van haer' duyven voortgetrocken,

 

Den hemel liet, om hem tot minnen aen te locken)⁶²⁶

 

Soo hiefse, Keurvorstin en koninglijcke bruyd,⁺

 

Haer' stem en handen op; en sprack den segen uyt,

 

In aller vrouwen naem: luyck op, ô vorst der vorsten!

630

Suygh enckle saligheyd en heyl uyt saelge borsten:

 

Luyck op, ô Hollandsch hart! geteelt van Hollandsch bloed:

 

Bewaer uw grootvaers naem, verstand, en oorlooghsmoed,⁶³²

 

En d'edelmoedigheyd uws vaders: jonge Welhem!

 

Helm uwes vaderlands, aenstaende vrijheyds hellem:⁶³⁴

635

Elck even toegedaene, elck even lieve son:⁶³⁵

 

Elck even milde springfonteyn, en nectarbron:

 

Oranjeboomspruyt, schiet uw' tacken naer de wolcken,

 

Vw' wortels afgrondwaert: den vrijgevochten volcken

 

Ion soete koele schaeu, den hemel bosch en loof:^638-639

640

Was' tot een pronck, vermast met sege en wapenroof:⁶⁴⁰

 

Ruck ruck, oranje leeu, met segenrijcke tanden,

 

Den grooten standaerd weer uyt 's vyands ysere handen;

 

Dat het tot vre gedije, en hy verwonnen blijf,

 

En elck beschaduwt sy met telgen van olijf.⁶⁴⁴

645

Sy stemden altemael, met handgeklap en wenschen.⁶⁴⁵

 

De faem in 's Graevenhaegh drong door tot alle menschen,⁺

616 kelck: keel.

619-620 Elisabeth: zie aant. op vs. 581; hartoginnenring en drang: (hendiadys, verg. vs. 606) omstuwende ring van hertoginnen (drang: omstuwing).

621 en datse: en toen ze (hangt samen met soo hiefse in vs. 627: toen hief ze); vol vermaecken: vol vreugde.

623 Adoon: Adónis, zie blz. 270 aant. op vs. 752.

624 AEgle: de schoonste der Najaden (Nájades) of Bronnimfen; suyverlijcke: oude bijwoordelike vorm: zuiver, smetteloos.

626 liet: verliet.

+ [Randschrift:] Mevrou Elisabeths segen over den jongen Prins uytgesproken.

632 Bewaer: handhaaf.

634 Helm: beeldspraak voor kampioen, verdediger.

635 toegedaene: toegenegen, toegewijde.

638-639 den vrijgevochten volcken ion....: gun aan de vrijgevochten volken (der Verenigde Provincieën) koele schaduw, gun aan de hemel (het gezicht op een) loverrijk bos.

640 Groei op tot 'n pracht van 'n held, beladen met....

644 telgen van olijf: olijftakken; de olijf was 't zinnebeeld van de vrede (door overwinning bevochten).

645 stemden: stemden in.

+ [Randschrift:] De geboorte word ruchtbaer.

[p. 792]

 

En sloegh de ruyme lucht met brommend klockgeluyd;

 

En lockte Melckerbuur, en schrander Elsken uyt:^{+vs. 648}

 

Die quaemen in het hof de moeder saligh roemen,

650

En offerden het kind goudgeele boterbloemen,

 

En room, en schaepewey, en uchtendversche melck,

 

En noch een' pijpkan; daer tot wondering van elck,⁶⁵²

 

Een' waterlandsche deerne in scheen, met luyd geschater,⁺

 

Te lachen, soose sagh een' swarten kop te water⁶⁵⁴

655

Wtsteken, tusschen twee uytstekende armen, als

 

Van uyt een' melleckschuyt, hy over hoofd en hals

 

Gesneuvelt was in 't diep, heel ongereed tot weerstand.^655-657657

 

De boerman, met een' haeck, die dreygt hem van den meerkant;⁶⁵⁸

 

Wiens blaeuwe toppers hoed waeyt over 't groene veld.⁶⁵⁹

660

De Spanjaerd singt genade, en looft vast maght van geld.⁶⁶⁰

 

Oranje loofwerck hangt met appelen geladen,

 

En ciert den hals om hoogh, met krunckelende bladen.⁶⁶²

 

Na dat het boersche paer, eerst schaemsaem om de pracht,

 

't Nieuboren kind, 't welck hun uyt joffers schoot toelacht,

665

Met gaven heeft vereert; neemt Melleker een' hallem,⁶⁶⁵

 

En seyd: dat is u voor: waer op met soeten gallem⁶⁶⁶

 

Sijn' vrijster rustigh volght, en op dees' wijse stemt:⁶⁶⁷

 

Al 't onweer is versacht, de buyen sijn getemt.⁺

 

Ons dorp sijn' adem haelt: de landlie sich verblijen.

670

Prins Willem brengt ons weer te voorschijn d'oude tijen.⁶⁷⁰

 

't Is bruyloft in de wey; 't is boter tot den boôm.⁶⁷¹

 

De koe is klaverkiesch: de hemel druppelt room.⁶⁷²

 

Ons' fuycken sijn vol visch, dat mercktmen aan 't gespartel.

 

De leeuwerck quinckeleert: ons' kalvers springen dartel.

675

't Is vrede in onse buurt: geen mensch benijd een' aêr.

 

Men brandmerct niemand meer voor schelm, voor landverraêr.⁶⁷⁶

 

Geen' schouten en beslaen de rijmers meer in boeten.⁶⁷⁷

+ [Randschrift:] Het landvolc nieusgierigh comt het kind begroeten en begiftigen.

vs. 648 Melckerbuur: eigennaam in herderspoëzie, verg. blz. 764, vs. 47.

652 En noch: en bovendien; een' pijpkan: 'n tinne kan met 'n zuigpijpje voor zuigelingen; daer tot wondering: waar tot bewondering.

+ [Randschrift:] Wat op de pijpkan gesneden was.

654 soose sagh een' swarten kop: met dat ze zag een zwarte (Spaanse) kop.

655-657 als.... hy over hoofd en hals gesneuvelt was in 't diep: daar hij hals over kop gevallen was in 't diepe water.

657 heel ongereed: helemaal niet in staat.

658 meerkant: meeroever.

659 toppers hoed: hoed in 'n punt uitlopend (zie Lof der Zee-vaert, blz. 431, aant. op vs.5).

660 looft vast: belooft stellig.

662 den hals om hoogh: omhoog lopend om de hals van de pijpkan.

665 een' hallem: 'n rietfluit (naar 't Latijnse calamus of avena: riet en rietfluit).

666 dat is u voor: dat (fluitspel) gaat u voor, zet voor u in (en begeleidt uw zang).

667 rustigh: dapper; stemt: zingt.

+ [Randschrift:] Boerelied den jongen Prins toegesongen.

670 brengt ons weer te voorschijn: doet voor ons herleven.

671 't is boter tot den boôm: er is boter tot de bodem van 't vat toe, er is volop overvloed.

672 klaverkiesch: kiesch, verlekkerd op klaver.

676 Zinspeling op 't lot van Oldenbarneveld en op 't Palamedes-vonnis.

677 Zinspeling op de beboeting van Schrijver (zie blz. 759).

[p. 793]

 

Dese edele Princes kan allen druck versoeten.

 

Het wichtje lacht, en sy word nimmer lachens moe.

680

Soo kleene soete knaep, soo Willem, ga vry toe,⁶⁸⁰

 

Versacht met lach op lach de sorgen uwer moeder;

 

Terwijl uw vader leyd te velde, als 's lands behoeder.

 

Ick sie den tijd te moet, dat Willem sal te peerd

 

Op Spanjaerds rennen aen, met lans, pistool, en sweerd;

685

En hen noch dier doen staen den moordschoot van sijn' grootvaêr:⁶⁸⁵

 

Of waecken op de grens, beducht of ergens nood waer:

 

Of boven Lillo slaen sijn' schipbrug over 't Scheld,⁶⁸⁷

 

En gaen sijn burghgraefschap verovren met geweld.⁶⁸⁸

 

Soo kleene knaep, versacht de sorgen uwer moeder;

690

Terwijl uw vader leyd te velde, als 's lands behoeder.

 

Of wint hy 't Handwerpsch slot door list en buytekans,⁶⁹¹

 

Dan salmen sien in vier den Haeghschen toorentrans:⁶⁹²

 

Dan vloeyt oranjebier uyt Rotterdamsche tonnen:⁶⁹³

 

Dan roeptmen luyder keels: Prins Willem heeft gewonnen!

695

Dan schatert en dan lacht de pachter in sijn' vuyst;⁶⁹⁵

 

Die somtijdts al te vreck ons' drooge keeltjes kruyst.⁶⁹⁶

 

Soo kleene knaep, versacht de sorgen uwer moeder;

 

Terwijl uw vader leyd te velde, als 's lands behoeder.

 

Op 't vrolijck boerelied, uyt boesem sonder ergh,⁺⁶⁹⁹

700

Krioelt van pluymgediert de groene vijverbergh.

 

De lusthofs marmorbron van vreughd schreyt soete traenen,

 

En 't bosch vol harten juyght. het spuy dat bromt vol swaenen.⁷⁰²

 

De duyn van knijnen woelt. de klepper briescht op stal.⁷⁰³

 

Het speelsieck Hollandsch hof vol tiers is, vol geschal.⁷⁰⁴

705

De dingtael viert sijn' tong, de schrijvers hand haer' veder.⁷⁰⁵

 

De tabbaerd houd gemack, en 't volleck speelt moy weder.⁷⁰⁶

680 Soo.... ga vry toe: ga vrij zó door.

685 den moordschoot van: 't moordschot op.

687 Lillo: 't bekende fort ten N.W. van Antwerpen; 't Scheld: de Schelde.

688 sijn burghgraefschap: van Antwerpen namelik, waarvan Frederik Hendrik (en later ook Willem) burggraaf was.

691 Of wint hy; indien hij wint; Handwerpsch: Antwerps (met West-Brab. voorgevoegde h; ook met zinspeling op de bekende sage, dat de reus van Antwerpen van de voorbijvarende schipper de hand afkapte en in de Schelde wierp.

692 in vier: in feestverlichting.

693 Rotterdam was bekend om z'n bierbrouwerijen.

695 de pachter: de pachter der accijnzen.

696 kruyst: kwelt (door ons dorst te laten lijden vanwege zijn te hoge belasting); al te vreck: al te inhalig.

+ [Randschrift:] Algemeene Haeghsche blijschap.

699 sonder ergh: argeloos, oprecht.

702 harten: herten; het spuy: 'n gracht in Den Haag (nu gedempt); bromt: schittert.

703 De duyn: als verzamelwoord nu het-woord.

704 vol tiers: vol tier, vrolikheid.

705 De dingtael: de pleittaal, voor: de pleiter; viert sijn' tong.... haer' veder: geeft vrijaf aan zijn tong.... aan haar pen.

706 De tabbaerd: voor de drager, de magistraat; houd gemack: heeft vakantie; speelt moy weder: maakt plezier.

[p. 794]

 

Niet min en toonde sich de Vyvernymph terstond^{+vs. 707}

 

Genegen, en quam opgeborrelt uyt den grond;⁷⁰⁸

 

Daer 't hofwed wortels laeft van jofferlijcke linden;⁷⁰⁹

710

Met sleep die sich gereed tot haeren dienst laet vinden,⁷¹⁰

 

Van beyderleye sex, te weten: Pruyckjenat,

 

Spuytverre, en Lobberigh, gehult met leliblad,⁷¹²

 

Loerooghje, Roodelip, Muurweeckster, Baerekemster,⁷¹³

 

Sandsifster, Duyvekuyf, Treckbeckje, en Oeverswemster;⁷¹⁴

715

Met ongegorden kleede, en boven navel naeckt:⁷¹⁵

 

Duyckin, en Stommeldier, die Danslichts tepels laeckt:⁷¹⁶

 

Alle afgerecht ten reye, op spel, op rijm, op vaersjes;

 

Altsamen blanck van vel, gehoost met paersse laersjes⁷¹⁸

 

Ten kuyt toe, om de scheen: wier lieve vrijers sijn

720

Keyraeper, Grondelief, Belblaeser, Traligrijn,⁷²⁰

 

Met hoên van kroost gevormt; Kuylgraever, Angeltaecker,⁷²¹

 

En Fuyckelichter, korts getoenaemt Visscheschaecker;⁷²²

 

Rietplucker, Zegenself, en Raeckwat nimmer stil:⁷²³

 

Voorts Krijtluyd, Liesekop, Kijckuyt, en Waterkil:⁷²⁴

725

Altsaemen groen van baerd, en 't onderlijf bevlochten

 

Met mosch en kruyd, daer rijp nocht winters op vermoghten.⁷²⁶

 

⁺Sy selve, silvren nat uytgietende, uyt een' kruyck

 

Van glinstrigh berghkristal; haer' parlesnoerde pruyck⁷²⁸

 

Beurde in de bladen, daer 't gevogelt tjilpt en snatert:⁷²⁹

730

Van d'eene schouder hangt een mantel van gewatert

 

Blancketblaeu kamelot, der Nereïden gift:^730-731

 

En swenckende 't gelaet eens over heen de drift⁷³²

 

Der dienstbre godheên, die met parlemoere lijven,

+ [Randschrift:] Dans en spel op den vyver, vertoont door water-godheden, welcke hier beschreven worden.

vs. 707 Niet min en: niet minder (en: ontkenning).

708 Genegen: sympathiek, gezind om mee te doen.

709 't hofwed: de hofvijver; jofferlijcke linden: linden, die behoren aan de hofjoffer, de Maeghd van vs. 1 en 13: de Haagse linden.

710 sleep: gevolg.

712 Lobberigh: iets als waterpletser.

713 Baerekemster: die de golven glad strijkt.

714 Duyvekuyf: met haren in de vorm van 'n kuifje, als 'n duif.

715 Met ongegorden kleede: met loshangend kleed.

716 Stommeldier: diertje (meisje, nimfje) dat graag stommelt; Danslicht: die licht zwevend danst.

718 gehoost: geschoeid.

720 Traligrijn: iets als bekkentrekker door de ruiten (tralie: venster, zie vs. 517).

721 hoên: kransen; Angeltaecker: iets als vistuigdief (angel: vishaak, taecker van taken: wegnemen).

722 Fuyckelichter: de guit, die de fuik (van een ander) licht en leegt (een fuik is 'n korfvormig over hoepels gespannen visnet, dat hoe langer hoe nauwer wordt); korts getoenaemt Visscheschaecker: onlangs ge-bijnaamd visdief.

723 Zegenself: die met 'n zegen (sleepnet) vist? of: die zich zelf zegent, zich te goed doet?

724 Krijtluyd: iets als schreeuwlelik; Liesekop: met 'n hoofd als de kop of pluim van 'n lies- of biesplant; Waterkil: watergeul, of: waterkou, of: zo kil als water.

726 op vermoghten: vat op hadden.

+ [Randschrift:] Namelijck de Vyvernymph.

728 haer' parlesnoerde pruyck: haar met parelen doorvlochten lokken.

729 Beurde: hief.

730-731 gewatert blancketblaeu kamelot: gevlamd bleekblauw kemelshaar; der Nereïden gift: 'n geschenk van de vriendelike zeegodinnen (dochters van Nereus).

732 swenckende: omwendende (behoort bij seydse in vs. 735); over heen de drift: over de menigte heen.

[p. 795]

 

Alreede dartelheyd op glaesen stroom bedrijven;

735

't Is, seydse (al lachend, en niet luttel in haer schick)

 

Nu tijd, dat elck ten dans sijn' wederga uytpick,

 

En Willems wiegh vereer met feestelijcke spelen.

 

Vier Tritons op dat woord, die elck van toon verschelen,⁷³⁸

 

Kinckhorens luyen doen, en blaesen schor geluyd.⁷³⁹

740

Blaeuooghde juffers flucx gepaert, sijn vrijers buyt;

 

En na een' heuschen kus elck huppelt, wuft van trede:⁷⁴¹

 

Sy danssen, en hun beeld danst in de baeren mede.

 

De Tegenvoetse en wy malkandren soo betreên,⁷⁴³

 

Met hoofden naer om hoogh, met soolen naar beneên.⁷⁴⁴

745

't Gulhartigh danssers hart door geyle wulpscheyd steygert,

 

Wen 't kristalijn ontdeckt, 't geen kleeding d'oogen weygert.

 

Nu springtmen hand aen hand; nu los, nu rechts, nu slincx,

 

Nu voor, nu achterwaert: elck treed wat sonderlings.⁷⁴⁸

 

Sy weten na'et geklanck de lichaemen te mengelen,⁷⁴⁹

750

t'Ontwarren, warren weer, t'ontknoopen en te strengelen:

 

Ten lesten afgemat, soo duyckense allegaer

 

Gelijcklijck grondewaert; tot met bedruppelt hayr,⁷⁵²

 

Elck op een' dollefijn geseten, opkijckt ylings.⁷⁵³

 

De Nymphen sitten dwars, de gollefridders schrylings.

755

Nu stekense den ring; nu rennen sy om strijd;⁷⁵⁵

 

Nu is het vechten ernst; nu is 't aftreckens tijd.⁷⁵⁶

 

De vijver ruyscht van schuym: de stomme kudden hygen.⁷⁵⁷

 

Geen bloed word hier gestort, schoon ofse vinnigh krijgen.

 

De faem, die Holland nu had opgeweckt in 't rond,⁺

760

Trompetster, gieren ging, en maeckte het Brussel kond:^759-760

 

En laetende achter sich de stroomen en de bosschen,

 

Sy Vranckrijck juychen deed. men hoorde Oranje lossen⁷⁶²

 

Tot sevenmaelen toe al't grof en kleen geschut.

738 die.... verschelen: die verschillen (hoort bij Tritons)

739 Kinckhorens: de Tritons, zeegoden, bliezen op 'n zeeschelp (in gedraaide hoornvorm) (zie Dl. 1 blz. 510 vs. 103).

741 heuschen: vriendelike.

743 Zó betreden onze tegenvoeters en wij elkander (betreên: betreden, met de treden van de voeten tegenover elkaar).

744 soolen: voetzolen.

748 elck treed wat sonderlings: ieder danst op 'n biezondere wijze.

749 na'et geklanck: naar de muziek.

752 Gelijcklijck: allen te samen.

753 opkijckt ylings: komt plotseling boven water kijken.

755 ringsteken is oorspr. 'n ridderspel (zie vorig vs. gollefridders), waarbij onder 't paardrijden 'n opgehangen ring met 'n lans moest worden afgestoken; nu nog als volksvermaak bekend.

756 aftreckens tijd: tijd om uit te scheien.

757 de stomme kudden: de dolfijnen.

+ [Randschrift:] De faem vlieght over Brabant naer Parijs, Oranje en Spanjen. Blijschap in Oranje.

759-760 De faem.... trompetster, gieren ging: de faam met haar trompet, hield een slingerende (geen rechte) streek (zie de reisweg beschreven in 't randschrift); gieren: geren, schuin lopen; Brussel: de residentie der aartshertogen.

762 Oranje: de hoofdstad van 't Prinsdom (of vorstendom) Oranje (in Frankrijk), waar Frederik Hendrik soeverein was, en z'n prinsetietel aan ontleende.

[p. 796]

 

Berghgoden keken uyt, vol twijffels en bedut.^{vs. 764}

765

Het gansche vorstendom doock in oranjespruyten.⁷⁶⁵

 

De feest werd ingewijd met trommelen en fluyten.

 

Al't volleck riep: die dagh moet eeuwigh heyligh sijn,

 

Die Willem eerst bescheen. geen' wolck dien sonneschijn

 

Bedroef. geen damp betreck den glans van sijn' geboorte;⁷⁶⁹

770

En't hof sijn' borgerije onthael met ope poorte.

 

De hovling wijnen pleng. de juffer suycker stroy

 

En geld; en't feestgewaed vloey neerwaert, rijck van ploy:

 

En wat Oranje lieft dan aen den maeghdenrey koom,⁷⁷³

 

En, leef Prins Willem leef! singe om oranjemeyboom.⁷⁷⁴

775

Daer rijst een groot gevaert en hemelhooge kerck,⁺⁷⁷⁵

 

De weereld door geroemt het achtste wonderwerck,

 

In't vleck Escurial; gelegen weynige uuren

 

Van't konincklijck Madrid. de pracht en prael der muuren

 

Wtheemsche wandelaers als voor het voorhoofd slaet;⁷⁷⁹

780

't Sy 't oogh in't meesterstuck van binnen weyen gaet,

 

Of buyten: d'een verheft de stoffe na'et bedaeren;⁷⁸¹

 

En d'ander looft de kunst en geest der kunstenaeren.

 

Wat schatten 't oosten geeft van parlen en gesteent;

 

Wat rijckdom jaer op jaer de westerkust verleent;

785

Wat silver en rood goud, ten mijnen uytgegraeven,

 

Philips sijn gouddorst swelght, met spilling veeler slaeven,⁷⁸⁶

 

Dat dijde hier voedsel toe; tot heughnis van den slagh,⁷⁸⁷

 

Waer in de lelivorst sijn' adel sneven sagh:⁷⁸⁸

 

Sint Laurens, om't geloof geroost op heeten rooster,

790

Hier sijne autaeren heeft, en rijck gesegent klooster;

 

De Koning sijn paleys; 't welck een ding slechts ontbeert,^789-791

 

Dat namelijck de poort geen' sorge buyten keert:

 

Dese hiel den avondvorst (soo met saffraende wiecken⁷⁹³

 

Het morgenrood verrees, en't licht begon te kriecken)⁺

vs. 764 bedut: beteuterd.

765 doock in oranjespruyten: was overdekt met oranjetakken (bloemtakken van de oranjeboom, sinaasappelboom).

769 Bedroef: verdonkere.

773 dan: daarna.

774 En zinge: ‘leef Prins Willem leef!’...

+ [Randschrift:] Beschrijving van Sint Laurens-klooster in Escurial.

775 groot gevaert en hemelhooge kerck: eén gebouw, nml. 't St. Laurens-klooster (klass.stijlfig.hendiadys).

779 Wtheemsche wandelaers: vreemde reizigers ('t Duitse Wanderer); als voor het voorhoofd slaet: doet versteld staan.

781 de stoffe: de bouwstof (kostbare steensoorten enz.); na'et bedaeren: na 't bekomen van de eerste verbazing.

786 Philips sijn gouddorst: de gouddorst van Philips; spilling: roekeloze opoffering.

787 dijde: strekte; hier.... toe: tot deze bouw; tot heughnis van: ter herinnering aan.

788 Waarin de koning van Frankrijk zijn adel sneuvelen zag (te St. Quentin in 1557 in de slag tegen de hertog van Savoye, generaal van 't Spaanse leger).

789-791 De heilige Laurens, gemarteld op 'n gloeiend rooster (verg. Lof der Zee-vaert, blz. 432 aant. op vs. 15) heeft hier altaren aan hem gewijd.... de koning (heeft hier) zijn paleis; een: eén.

793 Dese nml. de zorg (uitspr. deez'iel); den avondvorst: de heerser over 't westen van Europa; soo: zodra.

+ [Randschrift:] Koning Philips en d'ertsbisschop van Toledo in 't kabinet, daer twee groote silvere klooten staen.

[p. 797]

795

Onledigh, en verselt met sijnen myterdrigh,^{vs. 795}

 

D'eertsbisschop van Toleed, des priesterdoms ontsich,⁷⁹⁶

 

In't eensaem kabinet. hier drijven op hunne assen

 

Twee silvre klooten, die soo groot een' heerscher passen:⁷⁹⁸

 

Vijf mannen souden niet, al hieldense hand aen hand,

800

Omvaemen yeder rond. d'een is met diamant⁺

 

Besaeyd en overciert. Twee groote lichten swieren,⁸⁰¹

 

En trecken hunnen kreys door schoon bestarnde dieren.⁸⁰²

 

Dees' starre is flonckerlicht, die droef en luysterflaeu.⁸⁰³

 

In't noorden grimt de beer. in't suyden pruylt de paeu.⁸⁰⁴

805

Orion met sijn swaerd doet d'oppergoden tsaegen;⁸⁰⁵

 

En Hyades bedruckt voorseggen regenvlaegen.⁸⁰⁶

 

De midlijn wordter van den Zodiack gesneên.⁸⁰⁷

 

Maer op den andren kloot, de groote en kleyne zeen⁺

 

Met golven bruysen, die de drift der wolcken trotsen;⁸⁰⁹

810

En 't schijnt als of'er wier gekaetst word aen de rotsen.⁸¹⁰

 

Te seldsaem is't om sien, hoe d'Oceaen omvangt⁸¹¹

 

Den ganschen aerdboôm, die hier alsins boômloos hangt.⁸¹²

 

De zee haer' seylen draeght, het aerdrijck volck en steden,

 

Gesplist door heerschappije, en tempelsinlijckheden.⁸¹⁴

815

Philips ernsthaftigh hing en overgaepte al stil⁸¹⁵

 

Den aerdkloot, recht als een die't al opslocken wil.

 

d'Eertsbisschop aen sijn' sijde, in overleg niet trager,⁸¹⁷

 

Sijn' rug had toegekeert den heldren starredrager.⁸¹⁸

 

Het breyn met goud vermast, nu maelde en overdocht,⁺⁸¹⁹

820

Door welcken treck het best de vleugels korten moght⁸²⁰

 

Van sinte Marck sijn leeu; die altijd even wacker⁸²¹

 

Op Hollands wachter ooght, en moedight sijnen macker.

 

Nu was hem in den wegh, in't Zwitsersche geberght,⁸²³

vs. 795 Bezig, samen met zijn mijterdragende broeder Ferdinand.

796 Toleed: Toledo; ontsich: ontzag, overheid.

798 Twee... klooten: aard- en hemelglobe.

+ [Randschrift:] Beschrijving van den hemelkloot.

801 Twee groote lichten: n.l. zon en maan.

802 dieren: van de Diereriem namelik.

803 flonckerlicht.... droef en luysterflaeu: schitterend licht.... duister en flauw van glans.

804 pruylt: pronkt; pruilen, pralen en pronken verwisselden dikwels hun betekenis.

805 tsaegen: vertsagen, bang worden.

806 Hyades: de ‘regensterren’, zeven sterren in de kop van de Stier, wier opkomst (7-21 Mei) regen voorspelde.

807 Zodiack: Diereriem.

+ [Randschrift:] Beschrijving van den eerdkloot.

809 de drift: de drijvende vaart.

810 wier gekaetst word: zeewier gesmeten wordt.

811 Te seldsaem is't om sien: buitengewoon (zeer zeldzaam) om te zien.

812 alsins boômloos: aan alle kanten zonder rustbodem, zwevend.

814 Gesplitst naar staatkundige en kerkelike grenzen; tempelsinlijckheden: kerkgezinten.

815 hing en overgaepte: hing te overgapen.

817 niet trager: even ijverig.

818 den heldren starredrager: de schitterende hemelbol (de andere kloot).

+ [Randschrift:] 's Konings verscheyde becommeringen.

819 Het breyn met goud vermast: het gekroonde hoofd, de koning (vermast: beladen); maelde: overpeinsde.

820 het: nl. het breyn, van 't vorige vers; moght: kon.

821 Slaat op Venetië, Holland's bondgenoot.

823 Nu: dit is 't twede nu in deze opsomming; 't eerste staat in vs. 819, 't derde in vs. 825; de opsomming wordt besloten met dan in vs. 827.

[p. 798]

 

Het vrijgevochten volck, dat Habsborghs heyren terght.⁸²⁴

825

Nu sagh hy Parthenoop, ontbloot van Castiljanen,⁸²⁵

 

Ligurien ten dienst, en't Hartoghdom Milanen.⁸²⁶

 

Dan schoot hem in den sin, gedoodverwt in sijn' ziel,⁸²⁷

 

Dat onversiens de Turck in sijn' galeyen viel;

 

En had yet wightighs voor op eenigh Christen eyland.

830

De Toletaen bestorf, bekommert om 's rijcx heyland;⁸³⁰

 

En ried hem, dat hy flucx sou stijven, waer hy kon,⁺⁸³¹

 

Met logens of met geld den chan van Babylon:⁸³²

 

Of doen Ianitser 't hart, van vrees getroffen, popelen,⁸³³

 

Wen hy den Sophiaen siet voor Constantinopelen⁸³⁴

835

Self over Bosphorus zijn' legerbrugge slaen;⁸³⁵

 

Den Persischen kameel met rijcken roof gelaên;

 

En't heyr van Machomet op Machomet ontsteken⁸³⁷

 

Aentrecken, onder schijn van Osmans moord te wreken.⁸³⁸

 

Flucx siet de Koning weer naer Limaes stranden om:⁺⁸³⁹

840

Hier dondert Hollandsch schut; daer dunckt hem slaet de trom;

 

Hier rooct een' lange streeck; daer blickt hem vlam in d'oogen:

 

Mèt komt de faem op slagh al snorrende aengevlogen,⁺⁸⁴²

 

Die ongewijd, sich op gewijden kercktrans set;⁸⁴³

 

En dese tijding wringt door boghtige trompet:

845

Prins Welhem, eer te Delf door moordenaers pistolen

 

Geschoten, liet de wraeck de vierschaer gods bevolen;⁸⁴⁶

 

Die weer een' Willem weckt uyt Henrick zijnen soon:

 

Swight Spaensche Koningstaf; swight Duytsche Keyserkroon.

 

Dat was een donderslagh in des monarchen ooren.

824 Habsborghs heyren: de legers van 't Habsburgse Huis van Oostenrijk.

825 Parthenoop: de oud-klassieke naam van Napels, door de Spanjaarden verlaten.

826 Om Ligurië (in 't Noorden van Italië) en Milaan te hulp te komen.

827 gedoodverwt in sijn' ziel: 't bestervend in zijn hart (hangt af van hem).

830 De Toletaen: de aartsbisschop van Toledo (met t naar de Latijnse vorm Toletanus); bestorf (oude vorm voor bestierf): was doodsbleek; heyland: redder.

+ [Randschrift:] d'Eertsbisschop raed hem dat hy den Persiaen opruye en stijve tegens den grooten heer.

831 stijven: steunen; in 't Randschrift: den grooten heer: de Sultan van Turkije, als hoofd van de mohammedaanse godsdienst.

832 den chan van Babylon: de vorst van Perzië; chan of khan: oosterse (Tartaarse) naam voor opperhoofd; Babilon is hier genomen als hoofdstad van Perzië.

833 Ianitser: de Janitsaar, Turkse soldaat; popelen: snel kloppen.

834 Sophiaen: Pers.

835 Self: zelfs.

837 De Perziese Mohammedanen op de Turkse Mohammedanen vertoornd; Machomet: Mahomed; ontsteken oorspr. vorm van ontstoken.

838 Aentrecken: aanrukken; Osmans moord: Osman II, zoon van Achmed I, volgde in 1618 zijn afgezette oom Moestapha I op, en werd in 1622 (4 jaren dus voór de Geboortklock) vermoord door de Janitsaren.

+ [Randschrift:] 's Konings sorge voor Westindien.

839 Lima: hoofdstad van Peru, onderkoninkrijk van Spanje.

+ [Randschrift:] De faem set sich op den toorentrans van Sinte Laurens kerk, en bootschapt hem Prins Willems geboorte.

842 de faem: de Faam van vs. 759.

843 ongewijd: de Faam is 'n heidense mythologiese personering, vandaar ongewijd.

846 liet.... de vierschaer gods bevolen: liet aan de vierschaar, de rechterstoel van God over.

[p. 799]

850

Hy draeyt zijn' lichten vast; en barst in't lest met tooren

 

Op dese woorden uyt: hoe wrockt dit heyloos bloed,^{vs. 850-851}

 

Dat dus veel marrens brout, en op ons' kusten woed.⁸⁵²

 

Best gun ick Holland vrede, en soeck den vorst te paeyen;⁸⁵³

 

Eer d'oorlooghstormen hier op't land bestaen te waeyen;⁸⁵⁴

855

Reael met Willougby, van Hollander en Brit⁸⁵⁵

 

Met vlooten afgestiert, in onse rijcken sit,

 

En brande, en blaecke, en roof, en plonder, en verover.

 

Wacht na geen' beternis; sy maecken 't langs hoe grover.⁸⁵⁸

 

Is d'oude graeflijckheyd mijn' hope en toeverlaet,⁸⁵⁹

860

Soo leef ick hopeloos. wy sien hoe dat hun staet

 

Van bondgenooten steeds gestut word en gesteven.⁸⁶¹

 

Door't vorstenqueecken sal Oranjen eeuwigh leven;

 

Handhaevende Hollands saeck, en staet, en landbestier;

 

En groeyen onder Mars, gelijck in vlam en vier⁸⁶⁴

865

De Salamander leeft. ick ben tot pays genegen.

 

De myter neegh hem toe, en gaf den vorst zijn' segen.⁸⁶⁶

 

Maer soo Prins Frederick, vermoeyt van hartejaght,⁺⁸⁶⁷

 

Diep in den avondstond, lagh van den slaep verkracht,⁸⁶⁸

 

Op ouden Rijnkant, nau bewaeckt van rieckende honden;⁸⁶⁹

870

En dat zijn pagie had 's paerds teugel vast gebonden⁸⁷⁰

 

Aen bladerigen wilg, die over't water hing;

 

Waer in sich bevend lof en maenlicht spieglen ging:⁸⁷²

 

Genaeckte hem een' godin, die sedigh voor hem buckte.⁺⁸⁷³

 

Eene ope starrekroon het blinckende hoofdhayr druckte:⁸⁷⁴

875

't Welck nedervloeyende, als een vierige komeet,

 

Den rug ten hielen toe met krunckelgolven kleed;

 

En tusschen't schitteren en schemeren der wiecken,

 

Spreyd geuren, die een lijck opwecken, door 't welriecken;⁸⁷⁸

 

Geur van ambrosivocht, slechts heyligheên gemeen.⁸⁷⁹

vs. 850-851 lichten: ogen; vast: voortdurend, geweldig; en barst... op dese woorden uyt: en barst uit op de woorden der Faam.

852 Dat dus veel marrens brout: dat zóveel tijdverlies veroorzaakt.

853 Best: 't beste is dat; paeyen: tevredenstellen.

854 bestaen: beginnen.

855 Eer Reael met Willougby, door Hollander en Brit (zie Klinckdicht aan L. Reael, blz. 806 vs. 3, 4).

858 Wacht na: wacht naar, op.

859 d'oude graeflijckheyd: mijn oude graafschap; Holland en Zeeland hier voor heel de Noordelike Nederlanden.

861 Van bondgenooten: door bondgenoten.

864 onder Mars: onder de oorlog.

866 De myter: de aartsbisschop.

+ [Randschrift:] Prins Fredric sluymert aen den ouden Rijn.

867 soo: toen; hartejaght: hertejacht.

868 verkracht: overmeesterd.

869 nau: nauwkeurig.

870 En dat: en toen.

872 lof: loof.

+ [Randschrift:] Hem verschijnt Vrania, die hier beschreven word.

873 een' godin: Urania (zie Randschrift) = de hemelse, is de muze van de sterrekunde (zie vs. 892-vlgg.); sedigh voor hem buckte: zich ingetogen over hem heen boog.

874 ope: 'n kroon die alleen uit 'n hoofdband bestaat, dus om 't hoofd alleen; blinckende hoofdhayr: lees blinkend'oofd(h)aar.

878 Geuren verspreidt, die 'n bezwijmde (die als dood neerligt) opwekken door hun welriekendheid.

879 heyligheên: hemelingen.

[p. 800]

880

Hoogh hemelsblaeuwe keurs deckt voeghelijcke leên,⁸⁸⁰

 

Bestickt met Hyacinth, welck gansch doorluchtigh barrent;⁸⁸¹

 

En voorts met diamant tot beelden rijck bestarrent:⁸⁸²

 

Op wien een gordel sluyt, die cestus overtreft,⁸⁸³

 

Waer sich robijnevlam uyt gouden grond verheft,

885

Met levendigen glans; robijn onvergeleken

 

In waerde, en opgesocht met moeyte langs de beken

 

Des hemelschen Olymps; riem die zelf god Iupijn,⁸⁸⁷

 

Tot loon van wellust, schonck haer' moeder Mnemosijn.⁸⁸⁸

 

De slincke een' passer voerde, haer rechte een' gulde roede.⁸⁸⁹

890

O alderbraefste Prins van Keyserlijcken bloede!⁸⁹⁰

 

(Soo sprack sy, en hiel stal) ick ben Vrania,⁸⁹¹

 

Die't eeuwigh blinckend hof vol starren gade sla.⁺

 

Ick wichel niet alleen 't beloop van 's vorsten leven⁸⁹³

 

Door starrekund; maer oock door inspraecx geest gedreven,⁸⁹⁴

895

Ontvou 't geen doncker noch den mensch verborgen is;⁸⁹⁵

 

En draegh de sleutelreecx van gods geheymenis:

 

Dies tsaegh niet. 'k heb gemerct hoe d'opperlampen wemelen,⁺⁸⁹⁷

 

En de gesteltenis en kreyssen aller hemelen,⁸⁹⁸

 

Mèt dat uw' gemaelin verloste van haer' vrucht;⁸⁹⁹

900

Een' Maysche son, die 't hoofd beurde in de Maysche lucht;⁹⁰⁰

 

Doen Titan met sijn' torts den droeven nacht beschaemde,⁹⁰¹

 

En voor sich rijsen sagh de plaets, daer hy versaemde⁹⁰²

 

Soo onlangs met Diaen: hem volleghde Erycijn,⁹⁰³

 

Mercuur daer op; om heer van dees' geboort te sijn:⁹⁰⁴

905

Latonaes dochter trad den roedrigh op sijne hielen:⁹⁰⁵

 

'tGeluck steeds aengebeên van sterffelijcke zielen,⁹⁰⁶

880 keurs: van boven tot beneden neerhangend vrouwekleed; voeghelijcke: welgemaakte.

881 Hyacinth: 'n edelgesteente; doorluchtigh: doorschijnend (luchtigh bij licht, zoals verluchten en luchter).

882 tot beelden rijck bestarrent: in afbeeldingen schitterend met rijke diamantsterren.

883 Op wien: rond welke keurs; cestus: de gordel van Venus.

887 zelf god Iupijn: god Jupiter zelf.

888 Mnemosijn: Mnemósyne d.i. de Heugenis, de moeder der Muzen, die zij door hare verbintenis met Zeus (Jupiter) heeft ter wereld gebracht.

889 slincke: de linkerhand; roede: staf, schepter.

890 O alderbraefste...: O allerdapperste Prins, nakomeling v. 'n keizer (zie vs. 944).

891 hiel stal: stond stil.

+ [Randschrift:] Haere rede.

893 wichel: voorzeg.

894 inspraecx geest: de geest der inspiratie, der profetie.

895 't geen doncker noch: wat nog in 't duister.

+ [Randschrift:] Starkundige beschrijving van den stand des hemels ten tijde van Prins Willems geboorte.

897 Dies tsaegh niet: daarom vertsaag niet; gemerct: waargenomen; d'opperlampen: de sterren.

898 kreyssen: kringen.

899 verloste: beviel.

900 Hier begint de eigenlike beschrijving van de stand der sterren (zie Randschrift).

901 Titan: bijnaam van Helios, de Zon; torts: toorts; droeven: donkere.

902 versaemde: samenkwam.

903 Soo onlangs: heel onlangs; Diaen: de maangodin: Erycijn (zie aant. op vs. 575).

904 Mercuur: Mercurius bracht geluk aan; viri Mercuriales = gelukskinderen.

905 Latonaes dochter: Diana, zij bracht voorspoed en geluk aan; (ook beschermster van 't vrouweleven); roedrigh: roe-, stafdrager, Mercurius.

906 't Geluck: de klassieke geluksgodin, Fortuna.

[p. 801]

 

In het horoscopus dese hemelstacy sloot;^{vs. 907}

 

Waer over Iupiter sijn' soete straelen schoot

 

Wt Cypris elpentroon. ick koom van d'hooghste plecken,

910

O vader, seyd sy, u het lot uws soons ontdecken:

 

God, god is't dieme raeckt, daer is hy. doen vernam^{+911-vlgg.911}

 

De vorst haer hoofd omringt van duysendtongde vlam:

 

Het aensicht sy verschiep in verwen heel verscheyen;

 

En't hoofd geschud begon sich 't hangend hayr te spreyen,⁹¹⁴

915

Gelijck een bruysend meyr: en hygende sy dol,⁹¹⁵

 

Sibylle in't woen geleeck; behalven dat in't hol⁹¹⁶

 

Dese een' Troiaen berichte, en die in open velde⁹¹⁷

 

Aen onsen Batavier Prins Willems noodlot spelde.

 

Nu met beseten mond besweet aen't woên gebragt,⁹¹⁹

920

Sy grooter scheen, en van gods mogentheyd verkracht.⁹²⁰

 

Bedaert ten lesten, schudse haer' krop uyt met dees' woorden:⁹²¹

 

'k Sie Willem daer in 't spits der Hollandsche slaghoorden⁺⁹²²

 

Aengrijpen 't westersch heyr van Phlippes. 'k hoor hem ree⁹²³

 

Verwinner getrompet te lande en oock ter zee.

925

'k Sie Willem keeren van Castiljens nederlaegen,⁹²⁵

 

En sitten gelauriert in god Augustus wagen:⁹²⁶

 

En laetende achter sich den Taegh, die schuymt van bloed,

 

Sleept groote Donnen na, in ketens afgewoed.⁹²⁸

 

De Nieuwe weereld juycht, en swarte en geele Mooren,⁹²⁹

930

Dat Willem endelijck verlosser is beschoren;⁹³⁰

 

Tot wraeck der schimmen, die de goudsucht heeft verdelght:⁹³¹

 

Dat Willem dien, die heeft den aerdboôm ingeswelght,⁹³²

 

Wt overladen maegh doet scepterstaven braecken.

vs. 907 horoscopus: geboortekijker; hemelstacy: hemelstand; dus: sloot deze allergelukkigste hemelstand in de geboortekijker van de jonge prins.

+ [Randschrift:] Vrania gaet in arbeyd van inspraeck en prophecye.

911-vlgg. Dit is nagevolgd (met hier en daar letterlike vertalingen) naar Vergilius' AEneïs 6, vs. 46-vlgg., waar de Sibylle van Cumae aan AEneas (zie vs. 916, 917) voorspellingen doet.

911 hy: Jupiter; doen vernam: toen zag.

914 't hoofd geschud: Latijnse zegwijze voor: doordat 't hoofd geschud werd.

915 dol: door de godheid bezield ('t Latijnse insaniens).

916 De Sibylle in haar geestverrukking geleek, met dit verschil....

917 Dese: de Sibylle; een' Troiaen nml. AEneas; die: Urania.

919 beseten: van de godheid vervuld.

920 verkracht: overmeesterd.

921 haer' krop: haar opgekropt gemoed.

+ [Randschrift:] Sy propheteert.

922 in 't spits: aan de spits.

923 't westersch heyr: 't Spaanse leger in 't westen.

925 Urania voorspelt'n gelukkige en beslissende krijgstocht van Willem in Spanje zelf.

926 god Augustus wagen: in de zegewagen van deze Augustus (na z'n dood onder de goden opgenomen).

928 groote Donnen: grote Spaanse heren; na: achter zich, mee; afgewoed: die zich woedend hebben afgetobd.

929 en swarte....: met zwarte... (over swarte en geele Mooren, d.i. Negers en eigenlike Noord-Afrikaanse) Moren; zie blz. 726 aant. op vs. 1813).

930 beschoren: bestemd als.

931 Om de doden te wreken, door de Spaanse gouddorst geslachtofferd.

932 dien: koning Philips.

[p. 802]

 

Ick hoor der dichtren rey, in allerhande spraecken,

935

Basuynen zijn verstand, zijn' gaeven, zijne daên,^{vs. 935}

 

Sijne huwelijcken en verbonden, aengegaen

 

Met Keysers, Koningen, zijn' broeders en zijn' maegen;

 

Gewent hoofdheyligh cier en purperverw te dragen.

 

Sijn bloed, de Keurvorst roemt hem aen den Neckerstroom,⁹³⁹

940

En Rijnsche muscadel huwt aen Oranjeboom.⁹⁴⁰

 

Hem roemt Britanjens pronck, in't midden van haer' soonen,⁹⁴¹

 

Gewijd met hayrband, wrong, en rijck geslote kroonen;⁹⁴²

 

En al't Nassausch geslaght, 't welck heerelijck en prat,

 

Meer gloors heeft onder hem, als't onder Adolf had.⁹⁴⁴

945

Hem vieren soo veel' steên met neyging haerer toornen;⁹⁴⁵

 

En Indus buyght voor hem zijne altijd vochtige hoornen;⁹⁴⁶

 

De Muldau desgelijcx, de Donau, en de Rijn.

 

Mevrou AEmilia, die nau den wederschijn,

 

Van haer' vergoden soon, in sterflijck oogh kan doogen;^948-949

950

Sit tweede Olympias met sinnen opgetogen,⁹⁵⁰

 

Van d'aengedronge schaer gesmeeckt en aengebeên;⁹⁵¹

 

En moeder maeckt uyt jonst haer' voorspraeck elck gemeen.⁹⁵²

 

Wt had sy, en verdween. Wie komt mijn' geest verwarren⁺

 

(Soo volghde haer 's vorsten stem) die noyt aen wichelstarren

955

Sich ydelijck vergaepte, in voorspoed of in druck;

 

Maer van den waeren god mijn heyl hoop en geluck,

 

Gelijck 't een Christen voeght. mèt was zijn' rust ten ende:

 

En opgeseten 't ros veel peynsende hofwaert wende.⁹⁵⁸

 

Terwijl was Graevenhaegh in strijd geraeckt met Delf:⁺

960

Elck socht den meesten roem te schaecken voor sich self;⁹⁶⁰

 

d'Een quam de pallemtack; die was der glori nader:

 

d'Een moedigh op den soon, en d'ander op den vader:

 

d'Een stofte op't vorstenhof, en die op't Princegraf.

 

Elck was de saelge schoot, die Princen 't leven gaf.

965

Na datmen vinnigh had van wedersijds gekeven,

 

Werd endelijck 't geding aen 's veldheers mond verbleven,⁹⁶⁶

vs. 935 Basuynen: (werkwoord) loftrompetten.

939 de Keurvorst: de keurvorst van de Palts.

940 muscadel: (bepaalde) wijndruif.

941 Britanjens pronck: koningin Elisabeth.

942 geslote kroonen: de koningskronen met 'n kruisband over 't hoofd (zie ope kronen vs. 874).

944 Adolf: keizer Adolf.

945 met neyging....: met voor hem buigende torens.

946 Indus: de rievier in Voor-Indië; hoornen: volgens de mythologiese voorstelling droegen de rieviergoden hoornen, als zinnebeelden van de overvloed.

948-949 nau.... doogen: nauweliks.... uithouden.

950 Sit tweede Olympias....: Zit als een andere Olympias (de moeder van Alexander) met opgetogen zinnen.

951 Van: door; gesmeeckt: gevleid, vereerd.

952 moeder: moeder AEmilia; jonst: genadigheid.

+ [Randschrift:] Christelijck besluyt des vorsten van dese voorspelling.

958 En opgezeten, wendde hij 't ros hofwaarts, onder veel gepeins.

+ [Randschrift:] Tweedraght tusschen Haegh en Delf.

960 te schaecken: weg te dragen.

966 Werd.... verbleven: verbleef ('n mengvorm van verbleef en werd gelaten).

[p. 803]

 

Die uytspraeck dede aldus: mijn' landslie, hoort na my,⁺

 

Oprechte Delvenaers, en Haeghsche borgery:

 

Mijn naem is Vrederick; dies schep ick geen behaegen

970

In borgerlijcken twist, maer Christelijck verdraegen.

 

Indien mijn' dood u bey kon strecken tot geluck,

 

Ick sneed mijn hart in twee, en deelde u elck een stuck.

 

Wilt mijnent halven dan malkanderen omarmen,

 

Als broeders vry van nijd. ick sal u bey bescharmen.

975

Ick sal uw vader zijn in oorloogh en in vre:

 

En erf ick segen gods, ghy erft mijn segen me.

 

Soo sprack hy, en elck een sich geerne liet geseggen.

 

De zee werd stil en kalm, en ging haer' baeren leggen.

 

Ick endighde mijn lied: 'tgedy tot Welhelms prijs,⁺

980

En u tot eeuwige eer, ô Hollands paradijs!⁹⁸⁰

 

Lucksaelge vorstenwiegh! 't sy u te dank gesongen,⁹⁸¹

 

Wiens naem klinckt overwyd op soo veel' duysend tongen.

 

Roemt Delos op Apol, stoft Creten op Iupijn,⁹⁸³

 

Ghy Graevenhage, sult op Willem moedigh sijn:⁹⁸⁴

985

Ghy sult uw voesterling met eedle borsten koesteren:

 

Hy, goedertieren god sijn' voester weer sal voesteren;

 

Soo sal sijn' moeder oock vorst Fredericx gemael;⁹⁸⁷

 

Die't harte van dien held kan kneden met haer' tael,

 

Steenrotsen murwen, doen bedaeren ruysschende elsen;

990

En wie 't gebeurt twee goôn te kussen en t'omhelsen,⁹⁹⁰

 

Met geurigh rood korael, en wit gesielt albast;

 

Gelijck 't een' vorstenbruyd en princemoeder past.

Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos
In tantum spe tollet avos, nec Romula quondam
Ullo se tantum tellus jactabit alumno.

EYNDE.

+ [Randschrift:] Prins Frederick beslecht vredelijck de gerese oneenigheyd en stemt tot Christelijcke verdraeghsaemheyd.

+ [Randschrift:] Besluyt des dichters aen 's Graevenhaegh.

980 Hollands paradijs: 's Gravenhage.

981 Luckesaelge: gelukzalige (luk oudere vorm naast geluk).

983 Creten: Kreta.

984 moedigh sijn: trots zijn, groot gaan.

987 gemael: gemalin (vroeger gemeenslachtig).

990 En wie 't gebeurt: en aan wie 't te beurt valt.

TEKSTKRITIEK: vs. 1 Den hemel, de oude uitgave heeft De hemel.

TEKSTKRITIEK: de oude uitgave heeft achter vs. 28 'n puntkomma.

TEKSTKRITIEK: vs. 95 drijmael, de oude uitgave heeft driemael.

TEKSTKRITIEK: vs. 145 verziert, de oude uitgave heeft versiert.

TEKSTKRITIEK: vs. 456. De oude uitgave heeft achter kranck 'n puntkomma.

TEKSTKRITIEK: vs. 588 drijmael, de oude uitgave heeft driemael.

TEKSTKRITIEK: de oude uitgave heeft achter vs. 834 een punt-komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 910 seyd sy, de oude uitgave heeft seyd hy.

TEKSTKRITIEK: vs. 978, de oude uitgave heeft achter leggen dubbele punt.

*) Virgil.: afkorting van Virgilius, aan het zesde boek van wiens AEneis de 3 Lat. verzen ontleend zijn (vs. 875-877). In Vondel's eigen Virgilius-vertaling van 1660 worden ze aldus weergegeven (vs. 1316-1319):

Geen knaep, uit Troyschen stamme en Frigische afkomst gaf
Aen zijn Latijnsch geslacht die hoop van triomfeeren,
Noch Romulus landouw zal nimmer † dus braveeren,
Op eenigh voesterkindt.

† Noch.... nimmer: dubbele ontkenning; braveeren: roemen.