De werken van Vondel. Deel 1. 1605-1620

[p. 128]

Vondels werken
Eerste deel

[p. 129]

tekstkritische noten

TEKSTKRITIEK: De eerste stroof mist 'n regel; immers met de ‘stok’ mee tellen ze alle 15 regels, de eerste echter 14; die regel ontbreekt blijkbaar achter regel 10, waar volgens 't rijmschema van de volgende strofen, 'n regel had moeten volgen met rijm op kent van regel 9.

[Gedichten]

Schriftuerlijck
Bruylofts Reffereynaant.aant.^*
Op t'houwelijck van Jacob Haesbaert met
Clara van Tongerlo

Gecomponeert door I. van Vondel
1605 in junio

Verheucht //o Phoebi jeught// door desen soeten tijdt:¹
Den Somer door syn deught// verthoont syn groene blaren;²
t'Geuogeldt sich vervreught// t'ghediert int Bosch verblijdt;
t'Veldt lacht elck toe verjeught// vliet weg alle bezwaren;⁴
Droefheyt neemt floecx v keer //nijdt//strijdt// wilt henenvaren;⁵
Voor v de Bruyloft wijckt, zoo ghy daer comt ontrent.
Cleyn, groot, ja wie t'mach sijn, Jongh' jeught, oft gryste hairen,⁷
Sijdt well'com int ghemeen, weest gegroet hier present,
Die om vergad'ren hier, v soo ootmoedich kent:⁹
In liefd' sticht'lijck verheught, by een met reyn manieren:
Dus seg ik noch, vliet floecx van hier, ghy nydich tieren.¹¹

* Dit Bruylofts Reffereyn en 't volgende gedicht Nieuw-jaars Liedt zijn door Van Lennep overgenomen uit 'n album afkomstig van de famielie Haesbaert, toen eigendom van Jhr. Mr. F.A. Ridder van Rappard. In wiens bezit dit album is op den ogenblik, is onbekend.
T' gedicht is hier afgedrukt volgens de uitgave van Van Lennep (Dl. I, blz. 19).
Schriftuerlijck: met gedachten en voorstellingen uit de Schriftuur.
Reffereyn: 'n refrein was 'n gedicht in strofen, die eindigden met dezelfde ‘stok’ (stok is ons refrein); alle strofen van dit gedicht hebben in de vier eerste regels nog 'n binnenrijm gemeen, dat Vondel volgens de toenmalige gewoonte aanduidt met de dubbele komma's. Evenzo doet hij, als er andere binnenrijmen zijn, zoals in regel 5: ‘nijdt’‘strijdt’. Wij geven die tekens in de tekst weer met dubbele gotiese komma's, die in Vondel's tijd geregeld gebruikt werden, toen er nog zoveel met gotiese letter werd gezet, bijv. Vondel's Pascha.

1 Phoebi jeught: kinderen van Phoebus (Apollo): zangers en zangeressen, dichters, wees verblijd om deze zoete tijd (verheucht = verheugt u).

2 door syn deught: door zijn weldoende kracht.

4 T'veld in nieuwe jeugd (verjeught) lacht ieder toe.

5 floecx: fluks, terstond (de oe-klank, oostelik Nederlands; invloed van 't Keuls bij Vondel?)

7 Jongh' jeught: jonge mensen; gryste: grijst Zuid-Nederl. bijvorm van grijs.

9 om: om te; die v soo ootmoedich kent: die u zo bereidwillig verklaart om hier bijeen te zijn (ootmoedich = welwillend, hem kennen = zich verklaren).

11 noch: nog eens.

[p. 130]

 

Laet jonst begeerich syn, gelijck eens Hirts bestieren,

 

En d'Haas-baart syn cracht snel, om loopen d'Hont t'ontwijcken,

 

Snackend' na t'water Claar-ken cant beter gelijcken?^12-14

 

15

Geenszins en laet in sangh// Hymenaeus sijn verhooght¹⁵

 

Noch Thalassus geclangh// maer Gode lofs voortbringhen,¹⁶

 

Hoe hy overvloedt schanck// en t'water gants verdrooght¹⁷

 

Sonder yemants bedwangh// bethoond' zoo vremde dinghen,

 

Wt t'water, wyn seer claer, als een fonteyn deed' springhen,¹⁹

20

Vervult ses cruycken vol, int Galileetsche landt,

 

Te Cana in de Stadt, een Bruyloft sonderlinghen;²¹

 

T'eerste teycken Christi, men elck maackte bekandt

 

Door sulcx ons mercklijck leert, dat int Houwlijckx verbandt^22-23

 

Alleen men eerlijck hoort, te houden goed' geruchten:

25

Den getrouwden hy meest behoeden sal voor schandt:

 

Wie hem met lust bemint, en derft voor niemant duchten,²⁶

 

Soo liefd' begeerich haackt, als t'Hirt doorsnelt gehuchten²⁷

 

En d'Haas-baart syn cracht snel, om loopen d'Hont t'ontwijcken

 

Snackend' na t'water Claar-ken cant beter gelijcken:

 

30

Wat Christus met syn Bruydt// elck-een te kennen gheeft,

 

Laet ons met goedt beduydt// malcand'ren daer in stichten,³¹

12-14 Laat uw welwillendheid verlangend zijn (naar de vreugde), zoals 'n hert zich begerig toont, en de haas al z'n snelheid gebruikt (z'n snelle kracht voortbrengt) om te lopen om de hond te ontvluchten, snakkend naar 't klare water; ik kan 't niet beter uitbeelden (vergelijken);
om lopen d'Hont t'ontwijcken: om de hond te lopen ontvluchten (om te lopen om te ontvluchten); jonst: gunst, welwillendheid; gelijck eens Hirts bestieren: zoals 't streven van 'n hert, dus: zoals 'n hert zich begerig toont; k' en kan 't: ik kan 't niet (en: niet). Haas-baart en Claar-ken: woordspelingen op de namen van bruigom en bruid.

15 Hymenaeus: de grieks-romeinse god van 't huwelik; sijn verhooght: verheerlikt worden.

16 Thalassus (eigenlik Talassius): romeinse huweliksgod: laat geensins uw lied klinken (geclangh voortbringhen) voor Th., maar laat in uw zang lof verkondigen aan God, hoe hij...

17 schanck: schonk; en hoe hij 't water geheel deed verdwijnen (verdrooght), zonder iemands aansporing, zo 'n wonder deed gebeuren, uit 't water enz.

19 Wt: vroegere spelling voor uit; verdrooght en vervult (vs. 20 tegenw. tijd naast de verl. tijden in de andere delen van deze zin).

21 een Bruyloft sonderlinghen: op 'n merkwaardige (biezondere) bruiloft.

22-23 Men heeft Kristus' eerste wonder aan ieder bekend gemaakt, omdat dit ons duidelik leert, dat men in 't verband van 't huwelik eerzaam alleen 'n goede roep hoort te behouden; door: doordat; sulcx: dit; mercklijck: duidelik.

26 met lust: met vurigheid; en derft: behoeft, de ontkenning en tot versterking bij niemand.

27 Soo: wanneer; als t'Hirt...: zoals 't hert...

31 met goedt beduydt: met 'n goede verklaring.

[p. 131]

 

Die hy met zoet geluydt// soo vriend'lijck roept beleeft:³²

 

Comt ouerschoone spruydt// die myn Hert can verlichten!³³

 

Myn peerl', myn Edelgreyn, ter Weyden comt bedichten!³⁴

35

Schoon bloem en Roos int dal, Noeyt minnaer myns ghelijck.

 

Voor niemant sijt bevreest, Reyn Duyve wilt niet swichten,

 

Die wtvercoren sijt! myn jonst sonder afwijck^33-3737

 

Al-laeghdy hier veracht, int bloet, op t'veldt, int slijck,

 

Vertreden van elck-een, nochtans v niet begeuen,

40

Maer wiesch v aenschijn schoon, welrieckend met practijck⁴⁰

 

Balsemd' v zoeten rueck, bouen al waart verheuen

 

Als ghy schier waart vernielt, myn liefd' vierich ghedreuen^38-4240-42

 

Als d'Haas-baart syn cracht snel, om loopen d'Hont t'ontwijcken^42-43

 

Snackend' na t'water Claar-ken cant beter gelijcken.

 

45

Godts kercke de Bruyt recht// 't lichaam Christi een paar⁴⁵

 

Van Christo, haren echt// wert sy salich naar reden,⁴⁶

 

Seer lieflijck hy beslecht// al haar saacken eerbaar,⁴⁷

 

Mint, naar reden, en recht// alleen syns lichaams leden,

 

Die al ter Bruyloftfeest, lieflijck werden ghebeden,⁴⁹

50

Vercoren volck alleen, wt goetaardich geslacht,⁵⁰

 

t'Bruylofts cleedt zy ontfaan door dezen Vorst vol vreden⁵¹

 

Syn Bruyt wordt bouenal, Aldaar waardich geacht

32 Die hy: n.l. syn Bruydt, die hy...; beleeft: met liefde; soo vriend'lijck beleeft: met zo vriendelike liefde.

33 verlichten: vertroosten.

34 myn Edelgreyn: mijn juweel (edel grein, dat in de middeleeuwen veel voorkomt, betekent: edel wezen, edele maagd; Vondel heeft 't blijkbaar opgevat als: edelsteen); ter Weyden: op 't veld; bedichten: naderbij.

33-37 Deze regels zijn in de geest van 't Hooglied toegepast op Kristus en de Kerk.

37 myn jonst sonder afwijck... u niet begeven: mijn nooit bezwijkende liefde zou u niet begeven (zou is uitgelaten; of mogelik begeven (= begeve) tegenw. tijd voor begave).

40 met practijck: met kundigheid, met kundige zorg.

38-42 Deze verzen zijn ontleend aan Ezechiel 16: 5, 6, 9.

40-42 maer wiesch...: maar zou uw aanschijn schoon wassen, en met zorg uw zoete geur welriekend balsemen, (de geur) van u waard boven alles verheven te worden, toen gij schier waart bezweken (minder waarschijnlik zoals Van Lennep en Unger verklaren: de zoete geur zou u balsemen).

42-43 mijn vurige liefde hier nog eens aan 't eind als herhaling van mijn jonst: mijn vurige liefde gedreven, zoals de haas enz.

45 de Bruyt recht: de echte, ware Bruid.
een paar van Christo, haren echt: wederpaar van Kristus haar echtgenoot.

46 wert: wordt; naar reden: zoals redelik is.

47 al haer saacken eerbaar: al haar eerbare zaken: omdat alles bij haar volgens ere is.

49 werden gebeden: worden verzocht.

50 zij alleen 't uitverkoren volk; goetaardich: edel.

51 zy ontfaan: zij ontvangen 't bruiloftskleed.

[p. 132]

 

Sittend' in Haar Troon, na de ghenooden wacht,⁵³

 

In witte zijd' gecleet, met peerlen fraay behanghen.

55

Een croone sy ontfanght, van den Bruyd'gom gewracht.⁵⁵

 

Een Trouwrinck haar bedacht, Syns gheests, heeft zy ontfanghen.⁵⁶

 

Hierom spoedt v ter feest, begeerich met verlanghen

 

Als d'Haas-baart syn cracht snel, om loopen d'Hont t'ontwijcken

 

Snackend' na t'water Claar-ken cant beter gelijcken.

 

Prince.

60

Princen, de Bruydt present// voor al die sijn vergaardt⁶⁰

 

Laet ons voor t'slodt end' endt// T'geluck haer lieflijck bieden;⁶¹

 

Dat Godt syn seghen wendt// als Dauidt ons verclaardt,

 

In syn Psalm maackt bekendt// claarlijck voor alle lieden:

 

Wel die den Heere vreest, Geluck zal hem geschieden:

65

In al syn weghen sal verlynen ouervloet,⁶⁵

 

V wijf sal ghelijck sijn, den wijnstock na t'bedieden,⁶⁶

 

Die vrucht draaght t'synder tijt, sy sal ontfanghen spoet⁶⁷

 

Aan den Disch, als een croon, v kinders lieflijck zoet:

 

Als olijfrancken schoon, sult ghy se claar aenschouwen,^63-69

70

Met veel weldaden meer, van Godt vercrijghen goet:⁷⁰

 

De Heer geef haar doch cracht, om in Liefd' niet te flouwen,

 

Maar Jonst hen voeghe t'saam, begheerich na vreeds douwen⁷²

 

Als de Haas-baart syn cracht snel om loopen d'Hont t'ontwijcken

 

Snackend' na t'water Claar-ken cant beter ghelijcken.

 

 

Liefde verwinnet al.^*

53 na de ghenooden wacht: wacht zij op de genodigden.

55 gewracht: gewrocht, gemaakt.

56 een trouwring van zijn Geest haar toebedacht heeft zij ontvangen: de genade van de H. Geest die altijd met de Kerk zal zijn, is de trouwring haar door Kristus toebedacht.

60 Princen = Prince: soms was 'n vorst (prince) beschermheer van 'n rederijkerskamer, vandaar dat spoedig de beschermheer van iedere rederijkerskamer Prins of zelfs Keizer genoemd werd. Alle gedichten van de rederijkers sluiten daarom met 'n stroof die aan de ‘Prince’ wordt gericht.

61 't geluck bieden: onze gelukwens aanbieden.

65 sal verlynen: zal Hij verlenen (ook in 't Middeleeuws: verleinen).

66 na t' bedieden: naar 't verklaren: zoals verklaard wordt (in de psalm).

67 spoet: voorspoed.

63-69 De psalm hier bedoeld is Ps. 127 (protestantse Bijbel 128) waarvan de drie eerste verzen hier zijn bewerkt.

70 zult gij van de goede God verkrijgen.

72 na vreeds douwen: naar de landouwen van de vrede. (douwen inplaats van ouwen; deze vorm van 't woord is op 't gehoor ontstaan uit landouwen, wat ook uit land-douwen samengesteld kon lijken).

* Liefde verwinnet al: liefde verwint alles; met deze spreuk ondertekende Vondel de zes eerste gedichten die wij van hem hebben. De Haarlemse Kamer ‘de Wyngaertrancken’ had als devies ‘Liefde boven al’; mogelik had Vondel betrekkingen met deze Kamer.

TEKSTKRITIEK: vs. 27 doorsnelt, Van Lennep schreef doorsnel, wellicht 'n verschrijving; - vs. 28 om loopen: Van Lennep schreef om loopend, blijkbaar 'n verschrijving in 't handschrift of in 't afschrift - zo niet 'n drukfout: vgl. dezelfde regel in de andere strofen.