De gedichten

[p. 55]

Verschillende gedichten

[p. 56]

9 Hoe Crachtich ick verpyn (1626)

De aanduiding L'Orangée verwijst naar de melodie of ‘stem’ waarop het gedicht kan worden gezongen.

Hoe Crachtich ick verpyn, ¹
Door de waerheyd of door schyn ²
Te smooren met een coude praet, ³
't Geen vierich in myn hartje staet: ⁴
Het suyent slaapen doet vermaen, ⁵
't Sluymerich en 't soet, ⁶
Een genuchje, ⁷
Een geduchje, ⁸
Een suchje alssem bitter suycker soet. ⁹

De Min my leeren wou, ¹⁰
Hoe ick best vergeten sou,
Het geen ick niet vergeten cost, ¹²
Dat ick er staeg om dencken most: ¹³
Jae muurt en metst in u gedacht. ¹⁴
En soo ghy enckel wroet, ¹⁵
Om het smartje,
Uyt u hartje,
Te weeren, seyd hy, dit's de beste voet. ¹⁸

Wel luste my de daet, ¹⁹
Van het stoocke viertje quaet. ²⁰
'k Behielt dat ick wou royen uyt, ²¹
Dit is het aertje van de guyt,
Die met slimme met loose treecken, ²³
Dwingelantjes gril, ²⁴
Door syn crachjes,
In gedachjes,
Wil woonen daer men hem niet hebben wil. ²⁷

1 verpyn: tracht (xx, 1844).

2 Door...schyn: bepaling bij Te smooren (v. 3).

3 smooren: doven (xiv, 2200).
coude: nuchtere (vii, 5838).

4 vierich: vurig.
staet: lees hierachter een komma.

5 suyent: sussend (xvi, 543 sv. sujen).
doet vermaen: deelt mee (xx, 1085 sv. vermaan).

6 't Sluymerich en 't soet: hendiadys: de zoete sluimering; indirect object bij doet vermaen (v. 5).

7 genuchje: beetje genot (iv, 1583 sv. genugte).

8 geduchje : beetje vrees (iv, 638).

9 Een...soet: een vleugje dat zo bitter als alsem en zo zoet als suiker is; bitter en soet: post-adjectieven; alssem : bitter kruid (mnw i, 369).

10 De Min: personificatie: Cupido, de liefdesgod (ix, 747).

12 cost: kon.

13 Dat: omdat.
staeg: voortdurend (xv, 10).

14 Jae: hier begint de directe rede van de Min (v. 10).
muurt en metst in: tautologie; metsel in (ix, 1256 sv. muren); imperatief.
u: uw; zo ook in v. 17.
u gedacht: waar u steeds aan denkt.

15 soo: indien.
wroet: ploetert.

18 voet: wijze van handelen (xxii, 367).

19 luste my: trok mij aan (viii, 3347).

20 stoocke viertje: t.w. de Min (v. 10).
quaet: post-adjectief.

21 dat: wat.
royen uyt: verjagen (xvii, 1393).

23 met slimme met loose treecken: zelfcorrectie: met slimme (nee,) met loose treecken.
loose: bedrieglijke (viii, 2900).
treecken: listen (xvii, 2282).

24 Dwingelantjes gril: de wispelturigheid (v, 760) van de Min; bijstelling bijslimme(...)loose treecken (v. 23).

27 daer: waar.

[p. 58]

Naar de eerste druk in Minne-plicht ende Kuysheyts-kamp, Amsterdam, I.A. Calom, 1626, fol. h5v-h6r. ub Leiden 1497 g 22.

Verantwoording

Het gedicht is in de Minne-plicht ende Kuysheyts-kamp ondertekend met Iuff. Texelschade. R. Visschers., wat door de uitgever moet zijn ingebracht. Dit blijkt alleen al uit de toevoeging Iuff. die de dichter nergens hanteert. Ook gebruikt Tesselschade Roemers R. Visschers zelden als achternaam.

In dezelfde uitgave luiden de verzen 16 en 17 Om het smertje,/Uyt u hartje,. Omdat /e/ en /a/ voor de /-r/ dezelfde klank konden aanduiden, is er hier voor gekozen ‘smertje’ (v. 16) te wijzigen in smartje, zodat de moderne lezer het rijm weer ervaart. Twee latere drukken,Verscheyde Nederduytsche Gedichten 1653 en De Nieuwe Haagsche Nachtegaal 1659, hebben ‘hertje’ en ‘smertje’, evenals de uitgave van Worp (1918: 31).

De eerste versregels van de strofen zijn niet inspringend gedrukt. Voor een beter tekstbegrip is de /vv/ weergegeven als /w/ in Wel (v. 19) en Wil (v. 27); ‘HOe’ in vers 1 is geschrevenHoe. Het gebruik van de apostrof en de spatie is aangepast in:

6   t'soet > 't soet

13   icker > ick er

18   dits > dit's

21   k'behielt > 'k Behielt

Een variant op staet (v. 4) in Verscheyde Nederduytsche Gedichten is ‘slaet’ en in De Nieuwe Haagsche Nachtegaal ‘slaat’. Ook de uitgave van Worp (1918: 31) leest ‘slaet’.

Notities

De opbouw van de versregels is afhankelijk van de melodie.
3   coude: tegengesteld aan vierich (v. 4).
9   alssem bitter suycker soet: parallelle antithese; suchje is dus tegelijk negatief en positief te ervaren: paradox.
11/2   antithetische formulering.
14   met zware antimetrie: múurt en métst ín uw gedácht.
muurt en metst: mogelijk enclitisch: muurt 't en metst 't.
21   contradictie

Korte inhoud

De ik probeert aanvankelijk een vurige verliefdheid kwijt te raken. Door het sluwe advies van Cupido op te volgen om de gevoelens in te metselen, blijft de ik er juist vol van.

Achtergrond

L'Orangée moet indertijd een bekend lied zijn geweest. In de eerste druk van de bundel Minnedichten (1624) van Jacob Westerbaen (1599-1670) staat bij de afdeling ‘kusies’ een Liedeken dat op dezelfde stemme is geschreven. De eerste regels luiden: ‘Wanneer een roosje soet/Sijn knopjes open doet’ (fol. m1r).

Dat de melodie niet alleen voor liefdesliedjes werd gebruikt, blijkt uit het bundeltje Praktiicke van den Spaenschen Aes-sack, verschenen in 1629 ter ere van de verovering van de zilvervloot door Piet Heyn. Hierin komt een Gesangh voor met dezelfde wijsaanduiding ondertekend met Druck om geluck dat begint met ‘Vry-landers, weest verblijdt/In desen laetsten tijdt’ (fol. b3r).

Scheltema (1885) spoorde wel drie verschillende melodieën l'Orangée op van latere tijd; de

[p. 59]

oorspronkelijke tekst is niet teruggevonden. Het is niet bekend op welke versie vanl'Órangée de dichter zich heeft gebaseerd.

De Min die de dichter in dit lied sprekend opvoert, is de Nederlandse benaming voor het liefdesgodje dat in het Latijn Amor of Cupido heet. In de mythografie is dit blote jongetje met vleugeltjes en pijl en boog de uitvoerder van de bevelen van zijn moeder Venus. Hij maakt mensen verliefd door zijn pijlen via de ogen in het hart van zijn slachtoffers te schieten. In de renaissance waren de verrichtingen van Venus en Cupido populaire thema's.

Door de invloed van de Italiaanse neoplatonisten raakte het door Plato genoemde onderscheid tussen twee soorten liefde opnieuw bekend: de hogere, immateriële liefde en de lagere, zinnelijke liefde. In de literatuur is het ventje de standaardaanduiding voor de liefde in het algemeen; in de schilderkunst kan hij op twee verschillende manieren worden afgebeeld: een Cupido met een blinddoek staat voor de wellustige liefde, zonder blinddoek voor de hogere liefde.

De vermogens van Cupido vormden bij uitstek een geliefd thema in liederen. Dit lied van Tesselschade Roemers is in verschillende zeventiende-eeuwse liedboekjes opgenomen. Cupido speelt daarnaast een grote rol in de liefdesemblematiek. In dit soort emblemata staat niet zozeer de morele les voorop, het zijn eerder illustraties van de krachten en uitwerkingen van de liefde. Vaak hebben deze emblemata een luchtige, erotische ondertoon. Op bijna alle prenten is de afbeelding van Cupido terug te vinden, met zijn pijlen en vaak ook met zijn blinddoek. In 1618 verscheen bij Willem Jansz. Blaeu in Amsterdam als een soort verzamelwerk het boekje Thronus Cupidinis, de troon van Cupido, waarin bijna alle motieven uit voorafgaande emblematabundels zijn terug te vinden, naast een verzameling liefdeslyriek (Porteman 1977: 98-102 en De la Fontaine Verwey 1968). Roemers zal dit boekje zeker gekend hebben. De eigenschappen die zij aan de liefde en de Min toeschrijft, zijn bijna allemaal terug te vinden in de emblemata. Natuurlijk gaat het hier om motieven en beschrijvingen die op dat moment gangbaar waren in het literaire milieu. Zo stelt de dichter de liefde voor als een vuur dat in het hart brandt en dat onmogelijk te blussen is (v. 3-4) en smaakt de liefde bitter en zoet tegelijk (v. 9). Aan de macht van Cupido valt niet te ontkomen (v. 22-7).

Volgens K. Porteman liggen de posities van man en vrouw tegenover de kracht van de liefde in de petrarkistische literatuur ‘honkvast’: hij is het slachtoffer, de zich overgevende slaaf, zij is de machtige tovenares, die onberoerd lijkt door de liefde (Porteman 1977: 65-6). De door de liefde in verwarring gebrachte ik is dus traditioneel een man. De dichter kan zich aan dit beeld hebben aangepast. Er is dan, evenals in gedicht 22 een mannelijk lyrisch ik, of de dichter plaatst zich als vrouw in een mannenpositie.

datering ten laatste 1626

naar de publikatie in Minne-plicht (1626). Leendertz Jr. (1929: 111) dateert 1624.