De tragedie der werkwoordsvormen

Een taalhistorische en taaldidactische studie

[p. 22]

Tweede periode:

De spelling der werkwoordelijke vormen in de humanistische grammatica's (van 1584 tot aan Siegenbeek-Weiland (1804/1805) en de totstandkoming der L.O.Wet-1806).

III. De opkomst van de nationale taal

§ 1. In Italië

De 16e eeuw brengt, internationaal, op het gebied van de moedertaalbeschouwing de grote omwenteling. De kracht die deze ommekeer bewerkt, is het Humanisme¹⁾.

Men ziet het (hier: Italiaanse) Humanisme te beperkt, als men het uitsluitend beschouwt als kentering der cultuur. Voor de cultuur kenterde, hebben er wijzigingen in het maatschappelijk bestel plaats gevonden, die de kentering mogelijk maakten en inluidden. Deze maatschappelijke transformatie beschouwt Von Martin in zijn eerste hoofdstuk: De nieuwe dynamiek (t.a.p. blz. 23).

Hij schetst daarin de veranderingen in de maatschappelijke structuur, het nieuwe type van de individualistische ondernemer, de nieuwe denkwijze, het ontstaan van het profane wetenschappelijke specialisme, de nieuwe beweging in de kunst en de functie van eruditie en algemene ontwikkeling. Er is - het feit doet zich in de historie der mensheid vaker voor - een opkomende klasse, die in haar strijd voor emancipatie een ideologie behoeft, die tot geestelijke basis van haar maatschappelijk streven wordt. De opkomende bourgeoisie van het dertiende en veertiende-eeuwse Italië vond geen bevrediging meer in de Scholastiek,

1) Op blz. 67 van zijn reeds eerder geciteerd werk: ‘De wetenschap der geschiedenis’ wijst Huizinga op ‘enige gevaren, die de gezonde historische kennisvorming in de weg staan’. Een er van is ‘inflatie der termen’. Huizinga demonstreert dit ‘gevaar’ aan het begrip Renaissance. Het laat zich evenzeer demonstreren aan het begrip Humanisme. Vgl. Kohnstamm t.a.p. Paed. St. 1947, blz. 154/155, en vooral P.A. Verburg: Taal en Functionaliteit blz. 101.
Verburg ziet het Humanisme als een beweging, die inmiddels reeds een tweemalige wederkeer heeft beleefd. Wij gebruiken het woord hier in zijn oorspronkelijke betekenis en doelen uitsluitend op het Humanisme der 15e en 16e eeuw, op het Humanisme dus dat Verburg het ‘Eerste Humanisme’ noemt.

[p. 23]

zeker niet in de contemporaine Scholastiek, die, zegt Von Martin, nog slechts een caricatuur was van wat de Scholastiek in haar grote tijd was geweest. Voor haar maatschappelijke aanspraken zocht zij een nieuwe geestelijke basis. Zij wees alle privileges en voorrechten af, die berustten op geboorterechten en standspretenties. Zij achtte haar aanspraken zedelijk gerechtvaardigd op grond van de persoonlijke virtus: zij wist in zich - en in de besten harer individuele leden - de krachten en de bekwaamheden aanwezig, die tot vervulling harer maatschappelijke strevingen zouden leiden. In haar leefde een begeren naar algemeen mènselijke waarheden, naar een zuivere mènselijke kennis. In de Oudheid ziet zij haar maatschappelijke en geestelijke aspiraties vervuld: ‘De Oudheid, tot nieuwe autoriteit verheven, leverde hand- en spandiensten bij het terzijde stellen van een innerlijk reeds lang afgestorven spiritualiteit’. - ‘De autoriteit van de Oudheid gaf de nieuwe burgerlijke lekencultuur in haar vrijheidsstrijd de nodige ruggesteun, verleende aan haar idealen de wijding der ouderdom en sanctionneerde en legitimeerde daarmee haar streven’¹⁾.

Gericht op de eigenlijke Humanistische taalproblematiek zijn o.a. Barth, Willmann en vooral Verburg. Barth en Willmann zijn aan Von Martin verwant, meer dan Verburg. Het sociologische moment beschouwen zij beiden als integrerend deel hunner resp. historisch-paedagogische en vormingstheoretische beschouwingen, zoals uit de titels hunner werken blijkt. Was die Humanisten Neues brachten, war - nach ihrer eigenen Benennung - ‘Poesie und Beredsamkeit’ (poesis et eloquentia), wie auch Virgil und Cicero Petrarcas erste Liebe waren. Die Humanisten selbst hieszen in ihren eigenen und in anderer Munde ‘Dichter und Redner’ (poeta et orator)²⁾.

1) t.a.p. blz. 52. In beperkter mate vinden we dit streven onder soortgelijke sociaal-culturele verhoudingen in de 16e eeuw in onze streken terug. Voor mannen als Spieghel, Coornhert, Roemer Visscher, Van Hout stonden kunst en wetenschap niet buiten de kringen van kooplieden en andere ‘gewone’ mensen. De Twe-spraack richt zich tot de burger-cultuurdrager. Zie Dr. W.Gs. Hellinga: De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak van het Nederlands. Amsterdam 1938, blz. 194.

2) P. Barth: Die Geschichte der Erziehung in soziologischer und geistesgeschichtlicher Beleuchtung^5-6, Leipzig 1925, blz. 258. Vgl. ook Fr. Paulsen: Geschichte des gelehrten Unterrichts, Leipzig 1885, blz. 29 en 31. Petrarca, die voor Paulsen ‘das Prototyp der humanistischen Bildung’ is, antwoordt op de vraag: Was ist denn des Strebens eines Mannes würdig?.... ‘die Weisheit und die Tugend und dazu als drittes die Beredsamkeit, durch welche die Weisheit sich darstellt und zur Tugend führt’. En: ‘Eine leidenschaftliche Freude an der epideiktischen Rede wurde damals in der Gesellschaft allgemein’.

[p. 24]

Hun liefde voor de dichtkunst en de welsprekendheid van het oude Rome heeft het vormingsideaal der Humanisten bepaald. Kern van dit vormingsideaal werd de welsprekendheid. Er is voor deze welsprekendheid een welhaast afgodische verering. Het ‘kunnen spreken’ wordt sluit- en toetssteen aller vorming. Er is een gepassioneerde concentratie op de taalkunst, die veler krachten absorbeert. ‘Wohl zu keiner Zeit ist die Bildung so von dem Zauber der Sprache gefangen genommen und in gleichem Grade auf sprachliche Produktion zugespitzt worden, auch bei den Römern selbst nicht..... Es ist, als ob damals ein langer schlummernder Sinn für die edelsten aller Kunststoffe, das geistigste aller Werkzeuge wieder erwacht wäre’¹⁾.

De ‘doorbraak van de Nieuwe Tijd’ blijft sinds het verschijnen van Burckhardt's ‘Die Kultur der Renaissance’ (1860) de geesten bezighouden. Verburg begeeft zich dieper in de problematiek van de Humanistische taalcultuur dan Burckhardt en Willmann; zijn onderwerp dwingt hem daar toe. Toch niet dieper dan nodig is om te zien ‘of, en zo ja, hoe bij de omslag naar de Nieuwe Tijd een taalopvatting zich baanbreekt, die een besef van de eigenwezenlijke functionaliteit der taal inhoudt, die vrij vàn, of, althans in de zelfstandigheid van haar zin, náást het denken staat. Want de verhouding, die vooral in het geding komt, is die tussen taal en denken’²⁾. En voor hij de kernfiguren in

1) O. Willmann: Didaktik als Bildungslehre nach ihren Beziehungen zur Sozialforschung und zur Geschichte der Bildung. Braunschweig 1909, blz. 200.
J.H.M. Tesser S.J. geeft in zijn: Petrus Canisius als humanistisch geleerde (Amsterdam 1932), enkele pakkende voorbeelden van de waardering die men de welsprekende redenaar schonk. Ignatius van Loyola oordeelt aldus over Canisius' oratorische begaafdheid: ‘Magister Petrus Canisius, hoewel hij de cursus der artes heeft gehoord en een weinig scholastieke theologie, is (toch) meer bedreven in de exegese, welke hij met veel talent te Keulen heeft onderwezen en munt uit door zijn vlot en sierlijk Latijn’ (blz. 115). Op 11 April 1548 houdt Canisius in de Sint-Nicolaaskerk te Messina voor een imponerend gehoor, de onderkoning, notabelen, geleerden ‘en wie maar een plaats konden machtig worden’ ‘een welverzorgde rede over Eloquentia en Rhetorica’. ‘Opvallend is het,’ schrijft Tesser verder, ‘dat de daags te voren nog zo zieke Palmius, een man geboren voor de welsprekendheid, met zijn slotrede zulk een succes oogstte, dat een bejaarde, ernstige Spaanse jurist luide uitriep: Zalig de schoot, die u gedragen heeft.’ (blz. 118).

2) Verburg, t.a.p. blz. 100.

[p. 25]

deze omslag nader beschouwt en waardeert, karakteriseert hij de situatie in een formulering die parallel loopt aan die van Willmann: ‘Want het teken bij uitstek van Romein zijn, van antieke eruditie, humaniteit, van harmonieuze gevormdheid van gemoed en gedachte, is de oratio. De ratio wordt in de oratio geïntegreerd, de geest bezit in woordbeheersing en welsprekendheid zijn waardigste faculteit en functie’¹⁾.

Het is goed dat Verburg Humanisme en Renaissance scherp uiteenhoudt. Terecht meent hij dat ze, hoewel ze in bepaalde figuren verenigd zijn aan te treffen, zeker niet te vereenzelvigen zijn. In de Renaissance ziet hij van meet af aan een wereld- en levensbeschouwing. Hij acht haar ‘diep-religieus en anti-christelijk’. Over haar ‘religiositeit’ zowel als over haar ‘anti-christelijke gezindheid’ kan verschil van mening bestaan. Zijn karakteristiek van de ‘drie Humanismen’ zal eerder aanvaard worden; zij hebben gemeen, ‘dat ze aan een idealiserende visie op de Oudheid, c.q. een periode der Oudheid, een paedagogische roeping, een verfijnd eruditieve missie ontlenen voor de mensheid van eigen tijd’²⁾. Dit paedagogisch ideaal eist wijsgerige concepties; het (eerste) Humanisme levert ze. Maar deze wijsgerige concepties vormen slechts een der kernen; meer en meer ontwikkelt het zich in de richting der filologie. Zo komt het Humanisme voor ons te staan als een wijsgerig-filologische beweging.

Het enthousiasme der Humanisten gold niet het laat-Middeleeuwse Latijn met zijn, naar humanistisch oordeel, ontsierende deformaties. Het was de Humanisten een gruwel dat de werken der Klassieken werden vergeten voor allerlei Middeleeuwse geschriften, geschreven in een ‘barbaars’ Latijn. Het oude Trivium (grammatica, dialectica, rhetorica) wordt teruggevonden, maar krijgt een nieuwe inhoud³⁾.

1) Verburg, t.a.p. blz. 102-103. Elders spreekt Verburg van ‘Het cultuur-dominaat der taal’ (IX).

2) Verburg, t.a.p. blz. 101.

3) Een milder oordeel over het M.E.-Latijn vindt men bij Verburg, t.a.p blz. 107-108; bij Hammerich: Humanisme en Taalkunde (Scripta Academica Groningana, Aula-voordrachten no. 2, 1952, blz. 14-15; bij Post: Scholen en onderwijs in Nederland gedurende de Middeleeuwen, Utrecht 1954, blz. 144 en 145; bij Kuiper, t.a.p. blz. 16. Kuiper zegt dat in de appreciatie van het Latijn van M.E. en Renaissance in de loop der 19e en 20e eeuw veel is veranderd. Hij wijst, in navolging van Thurot, op de bruikbaarheid van het M.E. en de moeilijkheid van het humanistische Latijn, ‘welke moeilijkheid mede tot de opkomst van de volkstalen zou hebben geleid’. (cursivering van ons). Bovenal bij Mohrmann: Het Middeleeuws Latijn als substraat van Westeuropese cultuur, Utrecht 1956. Prof. Mohrmann zegt in haar rede: ‘Zo heeft het middeleeuws Latijn zich vele eeuwen lang weten te handhaven; van de schoolse onbeholpenheid van de Carolingische renaissance heeft het zich weten op te werken tot de levensechte vrijheid en veelvormigheid van de twaalfde eeuw. Van een bloedarme traditietaal, berustend op een wankele cultuurbasis, is het geworden tot een beweeglijk idioom, dat in poëzie en proza van een bewonderenswaardige levenskracht blijk gaf. De taal is gegroeid met de cultuur, met de geestesontwikkeling van hen, die haar bezigden’ (blz. 10).

[p. 26]

‘Die Grammatik bezieht sich nicht mehr auf das kirchliche und scholastische, sondern auf das klassische Latein und auf das Griechische’¹⁾. Maar van dit klassieke Latijn maakt het Humanisme, in zijn onmiskenbaar formalisme, ‘een onveranderlijke grootheid, aan welker regels niet te tornen viel’²⁾.

Kuiper's door ons gecursiveerde opmerking (zie noot) toont reeds aan dat men zich de verhouding klassiek Latijn-nationale taal niet zonder een, misschien slechts eenzijdige, beïnvloeding kan denken. Voor een bastaard-Latijn als het laat-Middeleeuwse waren, vooral in de Romaanse taalgebieden, grote gebruiksmogelijkheden aanwezig. Het was niet slechts boekentaal, maar tot op zekere hoogte ook een gesproken taal, aangezien de wat gevorderde leerlingen onder elkaar Latijn moesten spreken, een methode die zeker haar nuttig effect had, omdat daardoor het internationaal geestelijk verkeer niet weinig bevorderd werd³⁾. Maar de Humanisten vonnisten het als barbaars. Voor de bevrediging der culturele behoeften van de opkomende bourgeoisie bleven twee mogelijkheden over: draagster van de ‘nieuwe burgerlijke lekencultuur’ zou of het humanistische Latijn, of de nationale taal zijn.

Het is ondenkbaar dat een omhoogstrevende burgerij haar begeerte naar beschaving buiten de moedertaal om duurzaam zou kunnen bevredigen. Ieder cultureel exclusivisme verzwakt, naarmate grotere groepen deel krijgen aan de cultuur. Als de maatschappelijke leiding uit handen der geestelijkheid overgaat in die der grote bourgeoisie, boet tegelijk de godsdienst als geestelijke macht in. ‘Op dezelfde wijze’, betoogt Von Martin, ‘begonnen de nationale talen steeds meer de

1) P. Barth, t.a.p. blz. 289.

2) Van Hamel: Geschiedenis der taalwetenschap. Den Haag 1945, blz. 32.

3) ‘Nederlands spreken’ was op de Latijnse scholen verboden. Als ‘gewone schooldelicten’ vermeldt Post de les niet kennen, wegblijven, te laat komen, de orde verstoren en verder vooral ‘nederlands spreken’ (t.a.p. blz. 125).

[p. 27]

plaats in te nemen van de Middeleeuwse eenheidstaal, het Latijn, de taal der geestelijkheid¹⁾. Ideële èn economische motieven drijven hiertoe. De ontwikkelingsaequivalentie met de Oudheid - en meer dan aequivalentie - die de burgerij nastreeft, bereikt zij in en door middel van haar eigen taal.

Het sterk gestegen zelfbewustzijn der burgerij werkt hiertoe mede. Renaissance en Humanisme worden mede gekenmerkt door een krachtige opleving van het nationale gevoel. Dit facet vindt men bij vele schrijvers aangegeven. Met de Oudheid treedt men, in het bijzonder op het gebied van kunst en literatuur, bewust in concurrentie²⁾. Men hoopt haar bij voortschrijdende studie te kunnen inhalen en voorbijstreven. Er is een voortdurend rivaliseren met wat tot dusverre als het hoogste heeft gegolden. “De humanistische mythe van de wedergeboorte der klassieke Oudheid had, als de wensdroom van een vernieuwde nationale cultuur, een onmiddellijke, vitaal en positief creativerende uitwerking”³⁾. Romein is plastischer. Uit het streven naar - eerst - aequivalentie en daarna zo mogelijk superioriteit “sprak het zelfgevoel en de daadkracht van de machtige burgerij in de Italiaanse stadstaten, Florence voorop, die zich rekte als een jonge reus bij het ontwaken”⁴⁾.

Een duidelijke concretisering vindt dit oplevend nationale gevoel en dit sterk gestegen burgerlijk zelfbewustzijn in een figuur als Machiavelli (1469-1527), de vertegenwoordiger van een nieuwe gedachte, die van de nationale staat. Hij ziet in de principe nuovo het beginpunt van een nieuwe integratie van zijn verscheurde vaderland, van een regeneratie van zijn decadente volk. Hij gelooft in de sluimerende krachten van dit volk met hetzelfde vurige patriotisme, waarvan Petrarca getuigde toen hij de woorden neerschreef, waarmee Machiavelli zijn Principe laat eindigen: “I'antico valore negl' italica cuor non è ancor morto”, “de oude dapperheid is in de Italiaanse harten nog niet gestorven”⁵⁾.

De nationale wedergeboorte stimuleert het gebruik van de nationale taal; de groeiende cultuurbehoeften vinden bevrediging via de eigen

1) Von Martin, t.a.p. blz. 41.

2) Idem, blz. 54.

3) Idem, t.a.p. blz. 54/55.

4) Romein: Carillon der Tijden. Amsterdam 1953. Gedachten over de vooruitgang, blz. 13.

5) Roels: De anthropologische grondslag van de staatsleer bij Machiavelli en Rousseau 1954, blz. 68-69. Vgl. ook Schulte Nordholt, t.a.p. blz. 27-28. Schulte Nordholt wijst op Burdach, die als kern der Renaissance zag een ‘eigenaardige vermenging van religieuze en nationale wedergeboorte-idealen’.

[p. 28]

taal als onvervangbaar medium. Er is een voorspel: Dante, Petrarca, Boccaccio spelen het. Burckhardt meent dat er gestreefd wordt naar een “Idealsprache” op de grondslag van het Toscaanse dialect. Het is het dialect waarin Dante schreef. “Seine Schrift” “Von der italienischen Sprache” (De vulgari eloquentia) ist nicht nur für die Sprache selber wichtig, sondern auch das erste räsonierende Werk über eine moderne Sprache überhaupt’¹⁾. Het hoort thuis in de geschiedenis der taalwetenschap, waar het, naar Burckhardt's oordeel, steeds een voorname plaats zal blijven innemen. Petrarca giet de taal als typischmenselijke energeia nieuw leven is. Zijn kijk op het rhetorische moment der taal betekent een grondige vernieuwing, vergeleken met de tropen en figurentraditie der Middeleeuwen²⁾. Zijn sonnetten dicht hij in de volkstaal. Boccaccio schrijft in de volkstaal. Petrarca en Boccaccio, geen van beiden, in tegenstelling tot Dante, taaltheoretici, geven Italië de nalatenschap van een nieuwe literaire geest, die de taal als oorspronkelijke kracht van het mensenhart heeft ontdekt³⁾.

Ook buiten het eigenlijke gebied der literatuur breekt de volkstaal door. Leonard Bruni, kanselier van Florence, schrijft de levensgeschiedenissen van Dante en Petrarca ‘in het volgare’. Anderhalve eeuw nadat Dante ‘De vulgari eloquentia’ heeft geschreven - Burckhardt plaatst het tussen 1305 en 1309 - treden in het Quattrocento de eerste humanistische paedagogen naar voren, die aan de moedertaal en haar betekenis voor het onderwijs aandacht schenken. Het zijn Francesco Patrizi (1412/13-1492/94), Matteo Palmieri (1406-1475) en Leone Battista Alberti (1404/07-1472), de laatste de grootste⁴⁾. Patrizi schreef zelf in het Latijn, maar achtte studie van de moedertaal noodzakelijk als eerste grondslag voor het onderwijs. Palmieri dankt zijn roem aan zijn werken ‘in volgari’ geschreven en hij is, als Patrizi, van oordeel, dat het jonge kind zijn eerste onderricht dient te krijgen in de moedertaal. Alberti, voor Geerts ‘de verpersoonlijking van het humanistisch ideaal’, is de grondlegger van het Italiaanse didactische

1) Burckhardt: Die Kultur der Renaissance in Italien¹³, Stuttgart 1922, blz. 278-279.

2) Verburg, t.a.p. blz. 103.

3) Idem, t.a.p. blz. 104. Huizinga noemt Dante en Petrarca ‘scheppers ener litteraire volkstaal’ (De Gids 1921, blz. 362).

4) Geerts: De humanistische paedagogiek in Italië, Leuvense Universitaire Uitgaven 1953, blz. 65, 67, 70 e.v., 76.

[p. 29]

proza, die met opzet zowel in zijn moedertaal als in het Latijn schreef. Hij heeft begrip voor de invloed van het milieu op de opvoedeling, ook met betrekking tot de taalcultuur. Onverzorgd taalgebruik bij ouderen leidt licht tot slordig en onnauwkeurig taalgebruik bij het kind, een schadelijke hebbelijkheid, waarvan het zich later niet dan met moeite zal kunnen bevrijden. Nawerking van Quintilianus, meent Geerts terecht, is hier onmiskenbaar. Het is deze Alberti die zegt, dat het verlies der moedertaal het ernstigste is wat een volk kan overkomen¹⁾.

1) Elzinga: De wegen der historie, Wassenaar 1945, blz. 98.

§ 2. In de Nederlanden

In de vroege M.E. was het nog niet mogelijk verband te leggen tussen school en taal, voor de late M.E. is deze mogelijkheid wel aanwezig. Post heeft in een uitermate sterk gedocumenteerd werk²⁾ - hij raadpleegde rijks-, provinciale en gemeentelijke archieven, Katholieke en Protestantse kerkelijke archieven, de vele tijdschriften waarin de bijdragen en mededelingen van onze provinciale historische genootschappen zijn verwerkt, verslagen van kerkvisitatiën, oud-vaderlandse rechtsbronnen, volksalmanakken, registers en rekeningen, de (weinige) geschiedenissen van individuele scholen die wij bezitten - Post heeft aangetoond, dat vóór de Reformatie in elke parochie van enige betekenis een school is geweest. In hoofdstuk III behandelt hij verschillende schooltypen. Hij bespreekt de lage school of schrijfschool, de grote school, de handelsschool. In hoofdstuk IV keren beide eerstgenoemde onder andere namen terug: Post spreekt dan van onder- en bovenschool. De lage school of schrijfschool, de onderschool, had in het geestelijk leven van zijn tijd slechts een beperkte functie: de toenaam ‘schrijfschool’ wijst hier al op. Zij was de school voor lezen en schrijven en speciaal bestemd voor leerlingen jonger dan 8 of 9 jaar.

Behalve lezen en schrijven trof men, blijkens het door Post ingestelde onderzoek naar de leerprogramma's, variërend enkele andere vakken aan: rekenen (cijferen), ‘spelden’ als onderdeel van het Nederlands afzonderlijk aangeduid, ook wel de allereerste beginselen van het Latijn. Het ‘geloeff’ wordt herhaaldelijk als onderdeel van het leerplan genoemd. Als leerboekjes voor het godsdienstonderwijs dienden waarschijnlijk de

2) Post: Scholen en onderwijs in Nederland gedurende de Middeleeuwen. Utrecht 1954. We citeerden het reeds eerder.

[p. 30]

zgn. ABC-boeken, zoals er een gedrukt werd te Deventer in 1578. Het bevat het alfabet, het Onze Vader, het morgengebed, gebed bij de noentijd, gebed voor elk uur en het avondgebed, benevens enige regels van wellevendheid.

Post vermeldt naast de hierboven omschreven lage school nog enkele speciale typen: vrouwenscholen en Zondagsscholen. In de steden, meer dan op het platteland, werden veel kleine schrijfscholen door vrouwen opgericht en geleid. Wij zouden thans spreken van kleuterscholen. Er waren kinderen op van 5 of 6, soms van 7 jaar, maar zij leerden er lezen en schrijven en soms wat rekenen. Men zou geneigd zijn deze laat-M.E. kleine schrijfscholen, voor wat de meer schools-intellectuele vorming aangaat, als prototype te beschouwen van de kleuterschool der naaste toekomst, die immers het eerste leerjaar der lagere school zal annexeren en tot welker leerprogramma daardoor noodzakelijk ook het lezen, schrijven ‘en soms wat rekenen’ zal gaan behoren.

De Zondagsscholen hadden in zekere zin tot taak, sociaal onrecht te herstellen. Niet kunnen lezen en schrijven werd klaarblijkelijk toen reeds door wereldlijke en geestelijke overheden en ook door de analfabeten zelf beschouwd als een maatschappelijke achterstand en gevoeld als een hinderlijk inconveniënt. Vandaar dat b.v. in Gouda, Leeuwarden, Delft, Den Haag maatregelen werden getroffen om aan ‘arme dochterkens’, aan ‘dienstbooden’, d.i. aan allen die door hun door-de-weekse-arbeid niet naar school konden komen, waaronder dus ook arme ambachtsjongens vielen, de gelegenheid te bieden, op Zondag, soms ook op de heilige dagen, te leren lezen en schrijven. Dit onderwijs was gratis, d.w.z. het werd bekostigd door de H. Geest-meester.

De grote verdienste van Post's scherpzinnige speurdersarbeid ligt hierin, dat hij, o.i. onweerlegbaar, heeft aangetoond dat er vóór de Reformatie, dus in de 15e en het begin der 16e eeuw, sprake is geweest van een elementaire volksontwikkeling, elementair naar de omvang dier ontwikkeling zelve, bescheiden wellicht naar de deelhebbenden, kwantitatief bezien. Maar stellig hebben in de 15e en 16e eeuw meer mensen kunnen lezen en schrijven dan algemeen is aangenomen en het contact met geschreven en gedrukt Nederlands moet dus omvangrijker zijn geweest dan wij hebben vermoed.

Maar behalve dit rechtstreeks gewild contact is er ook een indirect contact geweest.

[p. 31]

De ‘hogere’ middeleeuwse school was bovenal een inrichting om 1. Latijn te leren en om 2. en passant wat regels van de logica op te doen. Daarbij kwam de muziek, hoofdzakelijk bedoeld om de kerkelijke plechtigheden met zang te kunnen opluisteren. Andere vakken worden nergens vermeld. Aan het Latijn werden zovele uren besteed, dat het bijna het enige vak was. Het leermiddelenapparaat beantwoordde echter niet aan de behoeften. ‘Het werd onderwezen met onpractische en zeer moeilijk te gebruiken hulpmiddelen, spraakkunsten en woordenboeken, en waarschijnlijk te weinig klassieke voorbeelden ter lezing om de taalopvatting te verbeteren en de taal zelf te zuiveren’¹⁾. Het is dus volkomen begrijpelijk, zoals ook herhaaldelijk is geschied, dat men de moedertaal ging gebruiken als hulp bij de vertaling. Een duidelijk voorbeeld geeft het in 1485 verschenen Exercitium puerorum. De Vooys vermeldt daarnaast o.a. een Latijns schoolboek met Vlaamse voorbeelden, omstreeks 1483 te Leuven gedrukt. Het bevatte de Regels der spraakkunst van Nicolaus Perotti²⁾.

Kooiman, in zijn uitgave van de Twe-spraack³⁾, acht een overgangswerk als het Exercitium een bespreking overwaard. Aan het werkwoord alleen besteedt hij een 20-tal pagina's van zijn inleiding. Hij neemt een groot aantal Latijnse paradigmata en zinsconstructies over met het Nederlandse aequivalent, zowel uit indicatief, imperatief als optatief. De Nederlandse vertalingen doen vaak onbeholpen en gewrongen aan; de landstaal is nog duidelijk ondergeschikt. Maar belangrijk blijft dat zij haar plaats gevonden heeft naast het Latijn en dat het Latijn, zal het begrepen worden, de hulp van de landstaal behoeft. De landstaal zal zich niet meer laten verdringen.

We geven enkele voorbeelden:

Ind. pr.:		Ind. pret. imp.:
Ego voco	ic roepe	Ego vocabam	ic riepe
tu vocas	du roepes		du riepst
ille vocat	di roept	enz.	di riep
nos vocamus	wi roepen		wi riepen
vos vocatis	ghi roepet		ghi riepet
illi vocant	dy roepen		di riepen

1) Post, t.a.p. blz. 151.

2) De Vooys: Geschiedenis enz., blz. 56.

3) Groningen 1913

[p. 32]

Ind. pret. perf. en pret. plusquamperf.:
Ego vocaui	ic hebbe (hadde)	gheroepen
Ego vocaueram	du hebbes (haddes)	gheroepen
	di heeft (dy hadde)	gheroepen
	wi hebben (hadden)	gheroepen
	ghi hebbet (haddet)	gheroepen
	di hebben (hadden)	gheroepen
Ind. futuro:
Ego vocabo	ic sal	roepen
	du sals	roepen
enz.	dy sal	roepen
	wi sullen	roepen
	ghi sullet	roepen
	di sullen	roepen

De Middeleeuwse spellingonvastheid die we constateerden in Hs. II, vinden we zelfs in deze grammatica terug. Op blz. 42 en 43 geeft Kooiman de vormen van luyden. We nemen enkele over:

In indicativo:

men luyt die clocke

men luyde die clocke

men heeft gheluyt die cloc

men hadde geluyt die cloc

men sal luyden die clocke

En in een vertaling uit de optatief vinden we:

och en men die cloc had geluyd.

Voor het part. praet. vinden we in deze grammatica drie spellingen: gheluyt, geluyt, geluyd. Wel een overtuigend bewijs dat het Nederlands in deze Latijnse grammatica slechts de rol der dienstbaarheid vervulde. Hierop wijst ook het wisselend gebruik van ‘clocke’ en ‘cloc’. Hulpmiddel tot beter verstaan van het Latijn; meer was de landstaal in 1485 klaarblijkelijk niet.

Maar dan toch een gewild hulpmiddel. De eerste druk van 1485, bij Gerard Leeu te Antwerpen, werd in korte tijd door talrijke andere gevolgd.

[p. 33]

Speciale vermelding verdienen in dit verband de dialogenverzamelingen der Humanisten, die Bot uitvoerig bespreekt en waaraan we een enkel voorbeeld ontlenen, omdat het wel typerend kan zijn voor de spelling der werkwoordelijke vormen in deze literatuur.

Bot ziet in deze colloquia een product van Nederlandse vindingrijkheid: ‘De eer hier wezenlijk baanbrekend werk verricht te hebben komt een Nederlander toe’¹⁾. Kort na 1500 laat Herman Torrentinus, rector te Zwolle, een boekje verschijnen (Collocutiones duorum puerorum de rebus puerilibus ad invicem loquentium), dat naast het Latijn de ‘Nederlandse’ vertaling geeft. We nemen Bot's voorbeeld over:

Syriscus:	Unde venis, Petrelle?	Peterken, wan comstu?
Petrellus:	E templo, Syrice.	Uut die kerke.
S.:	Quid illic fecisti?	Wat hebstu daer ghedaen?
P.:	Turtinem circumegi.	Ich hab den bat (= tol) ghedreven.
S.:	Hoc facere in templo minime decet.	Dat en beteemt niet dat ment in die kerke doe.
P.:	Id ipsum nunc vapulando didici.	Dat heb ic nu oeck mit slaghe gheleert.
S.:	Quo pacto?	Hoe ginc dat toe?
P.:	Nam alter ex aedituis me ludentem offendit et apprehensum ita pugnis pulsavit, ut vix ingredi queam.	Die een van den kercmesters vant my spelen ende heeft my so myt vusten geslaghen, dat ic nauwe ghaen en kan.
S.:	Id mihi memorari quam monstrari malim.	Dat hoor ic liever seggen, dan ict my lat wysen.

Er zijn drie werkwoordelijke vormen, die voor ons verder betoog van betekenis zijn: beteemt, gheleert, vant, een praes., een part. praet. en een praet. Ze zijn alle drie, wat de slotconsonant betreft, geschreven naar de uitspraak en de conclusie ligt voor de hand, - we komen in Hs. X: Samenvatting hierop terug - dat zonder Spieghel's onzalige vinding en introductie van de gelijkvormigheidsregel de uitspraak automa-

1) Bot: Humanisme en onderwijs in Nederland, Utrecht 1955, blz. 126.

[p. 34]

tisch aanvaard zou zijn als dè basis voor de spelling der werkwoordelijke vormen.

De naast-elkaar-plaatsing van Latijnse tekst en ‘Nederlandse’ vertaling wordt in de 15e en 16e eeuw klaarblijkelijk van ganser harte geaccepteerd als een waardevolle aanvulling van het didactisch materiaal.

Zijn oordeel over het Exercitium puerorum vat Kooiman als volgt samen:

‘Het geheel kenschetst den stand der taalstudie aan het eind van de 15e eeuw. Het besluit als het ware de periode van de alleenheerschappij van het Latijn en houdt beloften in voor den aanbrekenden nieuweren tijd. Het stelt de toenemende waardeering van de volkstaal in het licht en is een aanwijzing van wat noodwendig zal moeten volgen bij steeds grooter wordende belangstelling in de moedertaal; het bestudeeren ervan om haar zelfs wil, en dat zal het ontstaan van grammatica's over de landstaal in de landstaal mogelijk maken.

Om dezen weg af te leggen, was nog een eeuw noodig’¹⁾.

De opbloei van de belangstelling voor de moedertaal gaat vooraf aan de opbloei van het moedertaalonderwijs. De school volgt nu eenmaal meer het maatschappelijk bewegen dan dat zij het leidt²⁾. Eerst als de wens de moedertaal in aanzien omhoog te stoten tot een algemeen cultureel verlangen wordt, zal het moedertaalonderwijs de invloed van deze stimulerende impuls ondergaan.

De zestiende eeuw brengt, internationaal, deze opleving. De ‘artes’ verheugen zich in deze eeuw in een hoge mate van populariteit, wat blijkt uit de veelvuldige pogingen om ze, in de landstaal overgebracht, voor een ruimer publiek toegankelijk te maken. Dit streven laat zich in Engeland, Frankrijk, Duitsland, ook in Nederland gelden³⁾. Bekend is Spieghel's aansporing in de Twe-spraack:

1) Kooiman, t.a.p. blz. 52.

2) P. Barth, t.a.p. blz. 6/7 noemt onderwijs en opvoeding, ‘eine Funktion der Gesellschaft - wie die physische Fortpflanzung eine Funktion des physischen Organismus’.

3) Kuiper: Orbis Artium en Renaissance I, Harderwijk 1941, blz. 25-29.
P. Barth (t.a.p. blz. 422) schrijft in het Hs.: Die Theorie der naturgemäszen Pädagogik: Zunächst muszte es der Natur und der Vernunft gemäsz erscheinen, dasz das Organ des Unterrichts das von der Natur gegebene sei, nämlich die Muttersprache; dasz diese demnach, soweit als es nötig ist, zuerst gelehrt werde, dasz an ihr die grammatischen Begriffe erklärt werden und der erste Sachunterricht in ihr geschehe. Diesen Sinn hat Ratkes Forderung: ‘Alles zuerst in der Muttersprach!’

[p. 35]

‘.... merckt óóck hoe de Fransoyzen naast korte jaren hun spraack opghepronckt hebben zó datse nu van elck hóógh gheacht word.... Ja de Enghelse die tóch een schuimtaal hebben beghinnen cierlyck ende rypelyck die op te proncken: wij Duitschen blyven alleen after’.

Van volledige achterstand kan niet gesproken worden. Voor 1584 is het proces reeds ingezet: men denke aan de vele ‘grammatica's’, die voor de Twe-spraack zijn verschenen. De opleving wordt ook hier te lande algemeen; men kan haar constateren in vele sectoren van het culturele leven.

Tot degenen die haar dragen behoren, in de literatuur, onze eerste Renaissancisten: Jan van der Noot, Carel van Mander, Jan van Hout. Naast hen staan de Humanisten: Erasmus, dan Coornhert en Spieghel, Marnix van Sint-Aldegonde en naast dezen de predikers van het nieuwe geloof, weer Marnix en met hem Johannes Utenhove. Onder de beoefenaars der meer technische wetenschappen zijn het Simon Stevin, Philip van Lansberghe, Dodonaeus, Carolus Baten¹⁾.

Meer dan de literatoren en natuurlijk ook meer dan de technici hebben zich de eigenlijke Humanisten met de problemen van plaats, systematiek, morphologie der moedertaal beziggehouden. Reeds onze Latijnschrijvende humanisten, van Agricola af, betoonden zorg voor de moedertaal, ‘voor een deel wel op te vatten als overgehevelde zorg voor het Latijn’²⁾. De parallel met de Italiaanse humanistische paedagogen uit het Quattrocento, met Patrizi, Palmieri, Alberti is frappant. Maar ook blijkt dat de volkstaal in onze ‘Latijnschrijvende humanisten’ nog niet leefde als zelfstandig bezit, ook voor hen is zij, als in het Exercitium puerorum, dienstbaar. Anderzijds komt zij, symbiotisch, met het Latijn omhoog.

Erasmus, hoe cosmopolitisch van geest hij ook was, staat de belangen der nationale talen voor. Hierop wees Kooiman reeds in 1922. In zijn artikel: Erasmus en de volkstaal³⁾, behandelt hij drie vragen: Hoe stond Erasmus tegenover zijn moedertaal? Hoe stond hij tegenover andere volkstalen? Wanneer gaf het z.i. pas de volkstaal te gebruiken?

1) Zie De Vooys, t.a.p. blz. 66 e.v.

2) Kuiper, De waardeering van de Twe-spraack blz. 21/22.

3) De Nieuwe Taalgids 16, blz. 161.

[p. 36]

Uit het feit dat deze vragen gesteld kunnen worden, blijkt reeds, dat er bij hem van indifferentie geen sprake was, uit de derde vraag zijn positieve instelling ook t.a.v. het Nederlands. De eerste vraag beantwoordt Kooiman met een bekende aanhaling uit Erasmus' Pronunciatio: ‘Het is een schande, dat iemand niet op de hoogte is van zijn moedertaal’. Voor de volkstalen heeft hij veel lof. Kooiman beroept zich hier op een Aantekening van Huizinga in De Gids van 1921 (IV blz. 362) bij een artikel dat Huizinga even te voren in dit tijdschrift publiceerde (Welke voorstelling heeft Erasmus van Dante gehad? III, blz. 464). Huizinga vertaalt uit Erasmus' Ecclesiastes een passage waarin deze opsomt aan welke vereisten de aanstaande prediker moet voldoen, om zich tot zijn ambt te bekwamen: Zijn eerste taak zal zijn, te verkeren met lieden, die zuiver en beschaafd spreken; de naaste, om predikers te horen, die door bevalligheid van taal uitmunten. De derde, om de boeken te lezen van hen, die door welsprekendheid in de volkstaal hebben uitgemunt. Gelijk bij de Italianen Dante en Petrarca worden geroemd. Er is ook geen taal zo barbaars, of zij heeft haar eigenaardige keurigheid en vermogen van uitdrukking, indien zij behoorlijk gekuist wordt. Zij die Italiaans, Frans en Spaans kennen verzekeren steeds, dat aan deze talen, hoe bedorven ook, een gratie eigen is, welke het Latijn niet bereikt. Hetzelfde beweert men van het Engels, ofschoon dat uit velerlei elementen is samengeflanst en van het Duits. En in al die talen zijn er schrijvers geweest, die door hunne werken een niet alledaagse lof van welsprekendheid hebben verdiend¹⁾. En op de derde

1) Kooiman, t.a.p. blz. 165. Intussen mag niet verzwegen worden dat Huizinga in zijn Aantekening (blz. 363) spreekt over ‘Erasmus, zeer platonische, waardering der volkstaal in het algemeen’.
Instructief ten deze is een studie van Rachel Giese: Erasmus' Knowledge and Estimate of the Vernacular Languages, The Romanic Review 1937, p. 3. We beperken ons tot wat zij zegt over zijn verhouding tot het Nederlands. Zij geeft tal van kleine bewijzen (p. 4-6), waaruit blijkt, dat hij met het Nederlands - min of meer - vertrouwd was. Min of meer. Verder durven we niet te gaan. Giese gebruikt zelf het woord ‘conversant’ voor zijn beheersing van het Nederlands: ‘If it is assumed that Erasmus remained conversant throughout his life with his native Dutch, it is not easy to believe that he found German, even High German, altogether incomprehensible’ (p. 8). De positieve bewijzen die zij geeft zijn o.i. niet sterk genoeg, om ‘conversant’ te vertalen met vertrouwd, gemeenzaam, zonder betekenisreductie. In de ontwikkeling der nationale talen was hij stellig geïnteresseerd, o.i. vooral uit utiliteitsoverwegingen, en daarbij gedreven door motieven van religieuze aard. Giese citeert b.v. dezelfde passage die Huizinga vertaalt uit de Ecclesiastes, die van wat zij noemt: ‘Erasmus' ideal preacher’ (p. 16).
Aan het slot weifelt de schrijfster en retireert zij enigszins: ‘Whatever interpretation may be placed upon such fragmentary evidence, it should clear Erasmus from the charge, which he thought so invidious, of being a stranger to his native tongue’ (p. 18). Met ‘min of meer vertrouwd’ doen wij Erasmus, geloven we, ten volle recht.

[p. 37]

vraag, wanneer naar Erasmus' oordeel het pas gaf de volkstaal te gebruiken, antwoordt Kooiman met een nieuw citaat: “Voor het volk, dus bij predikaties gebruike men de volkstaal, zoveel mogelijk gekuist. De volkstaal moet niet tot mondeling gebruik beperkt blijven; de christelijke gemeente heeft recht op de Schrift en die moet door vertaling in de volkstalen voor allen toegankelijk gemaakt worden”¹⁾.

Over Coornhert en Spieghel spraken we reeds. Het laatste citaat voert ons naar de predikers van het nieuwe geloof. Sterker dan bij Erasmus leven zorg en liefde voor de volkstaal bij de verbreiders der Hervorming. Religieuze motieven vormen de drijfkracht. Het Protestantisme mòet de nationale taal wel als voertaal voor zijn verkondiging aanwenden om de brede massa van het volk te bereiken en van de nieuw-gevonden geloofswaarheden te doordringen. Men denke in dit verband aan de Bijbelvertalingen en Psalmberijmingen. De Hervorming, zegt Kuiper, bracht of versterkte het besef, dat ook het taalgebruik tot het gebied van 's mensen verantwoordelijkheid behoort, en bij sommigen ook, dat deswege de grammatische beoefening van de eigen taal plicht is.

Johannes Utenhove wijkt vaak af van het eigen dialect, om een algemeen Nederlands te scheppen dat in alle gewesten, ook in de verstrooide gemeenten, te gebruiken is.

Marnix stelt in zijn Ratio Instituendae Iuventutis de ontwikkeling van de moedertaal in het centrum van het taalkundig onderwijs. In de voorrede van zijn Psalmberijming verdedigt hij de volkstaal voor kerkelijk gebruik, en volgt hierin Erasmus. Hij beroept zich op het veertiende hoofdstuk van de eerste brief van Paulus aan de Corinthiërs²⁾, waarin de Apostel naar Marnix' interpretatie, ‘opentlick ende duydelick verbiet dat in Godes Gemeynte ende in de Christelicke ver-

1) Kooiman, t.a.p. blz. 166.

2) 1 Corinthiers 14, Nieuwe Vertaling blz. 283: Tongen en profetieën.

[p. 38]

samelinghe gantschelick geene spraecke en sal gebruyckt worden anders dan die van den gemeenen man verstaen can worden’¹⁾.

De categorie der vakgeleerden stimuleert het meer technisch taalgebruik.

Simon Stevin schrijft zijn werken op het gebied van wiskunde, natuurkunde, vestingbouw, politiek in het Nederlands. Hij acht zijn moedertaal bij uitstek geschikt zowel voor de man van wetenschap als voor de prediker van het geloof. Philip van Lansberghe schreef in het Nederlands over de astronomie van Copernicus; Dodonaeus over plantkunde (1554); Carolus Baten durfde in zijn Medicynboek (1589) en zijn Handboek der Chirurgie (1590) voor medische werken weer de eigen taal gebruiken; Thielman Susato pleit in de voorrede van zijn Ierste musyckboexken (1551) voor het Nederlandse lied, omdat ‘onze Nederlandsche moedertale’ toch niet achterstaat bij het Latijn, Frans of Italiaans²⁾.

De beloften voor de nieuwere tijd, die Kooiman speurde in het gebruik van Nederlandse teksten in het Exercitium puerorum (1485), gaan in vervulling. Het Nederlands is bezig zich op te werken tot een volwaardige taal. De (schriftelijke) gebruikscapaciteiten groeien. Aan de (schriftelijke) aanwendingsmogelijkheden op het gebied van kunst, wetenschap, techniek en zaken des geloofs valt niet meer te twijfelen. En daarnaast begint een algemene spreektaal te ontstaan. Een algemeen beschaafde spreektaal is rond 1600 in wording. ‘Het onderwijs, dat gebruik maakte van de leermiddelen in de algemene schrijftaal, begon een algemene spreektaal in te voeren, men kan wel zeggen: te maken, naast de beschaafde locale spreektalen. Uit de pogingen van De Heuiter, Spiegel en anderen, blijkt immers, dat die eenheidstaal als ideaal voor vele cultuurdragers bestond en vermoedelijk reeds als meer of minder gerealiseerd ideaal; en waarschijnlijk werd het wordend Algemeen Nederduits ook als vooral beschaafd beschouwd’³⁾. Men streeft hier te lande dus evenzeer naar de opbouw van een nieuwe ‘Idealsprache’ als dat - eerder - in Italië het geval was (zie blz. 28).

Het moment dat deze taal zal worden bestudeerd om haar zelfs wil,

1) Geciteerd bij Kuiper, t.a.p. blz. 23.

2) De Vooys, t.a.p. blz. 66 e.v.

3) Hellinga: De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak van het Nederlands. Amsterdam 1938, blz. 354.

[p. 39]

en dat de resultaten van dit onderzoek naar haar eigenschappen zullen worden neergelegd in eigen grammatica's, in de eigen taal geschreven, is gekomen. De eeuw die Kooiman nodig oordeelde voor dit ontwikkelingsproces, is voorbij. Op vier detailgebieden richt zich in de komende jaren de aandacht: men zoekt vaste normen voor de spelling, men bestudeert de woordenschat, men stelt vaste regelen op voor de grammatica, men streeft naar taalzuiverheid. Voor ons doel is het derde punt, in combinatie met het eerste, het belangrijkste.

In de volgende Hs. zullen we de spelling der werkwoordelijke vormen nagaan, zoals zij voorkomt bij enkele der belangrijkste grammatici der 16e, 17e en 18e eeuw. Onze keuze viel op:

H.L. Spieghel: Twe-spraack van de Nederduitsche Letterkunst, Leyden 1584, welke keuze in het voorafgaande gedeelte reeds haar verklaring vond. Uitgave Kooiman.

Christiaen van Heule: De Nederduytsche Grammatica ofte Spraeckonst, Leyden 1625.

Christiaen van Heule: De Nederduytsche Spraec-konst ofte Taelbeschrijvinghe (De tweede Druc verbetert), Leyden 1633, in 1953 uitgegeven als Nr I. Deel 1 en Deel 2 van Trivium, Oude Nederlandse Geschriften op het gebied van de Grammatica, de Dialectica en de Rhetorica, door Dr. W.J.H. Caron en daardoor gemakkelijk toegankelijk.

A. Moonen: Nederduitsche Spraekkunst, Amsterdam 1706, een grammatica, die zich, naar De Vooys, ‘voor lange tijd onbetwist gezag verwierf’ (V.T.O. I, blz. 361/362).

Lambert ten Kate: Aenleiding tot de Kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche Sprake I, II, Amsterdam 1723, het belangrijkste en meest oorspronkelijke werk, dat in de periode 1584-1806 over taalkunde verscheen.

A. Kluit: a. Vertoog over de spelling der Nederduitsche taal (1763) en: b. Vertoog over de tegenwoordige spelling der Nederduitsche taal (1777). Het tweede vertoog sluit een tweehonderdjarig tijdperk van strijd en onzekerheid af.

Behalve deze werken onderzochten we twee grammatica's geschreven door twee bekende, laat-18e-eeuwse ‘kostschoolhouders’, t.w.:

[p. 40]

Kornelis van der Palm, Fransch en Duitsch kostschoolhouder te Rotterdam: Nederduitsche Spraekkunst voor de Jeugdt I, Rotterdam 1769, en:

Ernst Zeydelaar, Fransche Kostschoolhouder der Stad Thiel: Néderduitsche Spraakkonst ten dienste der Néderlandsche Taalbeminnaars, Utrecht 1781. Het werk van Van der Palm demonstreert wat men in het derde kwart der 18e eeuw, als onderwijskundige mogelijkheid zag; het werk van Zeydelaar is de laatste der grote grammatica's die verscheen voor de stabiliserings- en unificatiepogingen der Bataafse Republiek. Tot hun peil reiken de meesten der 19e eeuwse lagere-school-grammatica-schrijvers bij lange na niet.

Ten Kate en Kluit, Van der Palm en Zeydelaar verschaffen ons gegevens betreffende de spelling der werkwoordsvormen in het Nederlands der 18e eeuw, aan het eind dus der 2e periode. Het is gewenst ter afronding van het via deze taalgeleerden en schoolmeesters verkregen overzicht, na te gaan hoe enkelen onzer meest gerenommeerde prozaïsten de verbale spelling hebben gehanteerd. Hiervoor kwamen in aanmerking Justus van Effen, Betje Wolff en Aagtje Deken. Van:

Justus van Effen onderzochten we de Vertogen no 19 en 20 (De Hollandsche Spectator, 24 en 31 December 1731), de bekende vertogen waarin hij het studentenleven van zijn tijd beschrijft^1); van

Betje Wolff en Aagtje Deken enkele brieven^2); van Betje Wolff voorts: De menuet en de domineespruik, een verhaal in berijmd proza van 1772^3).

Het totale overzicht maakt een vergelijking mogelijk met de situatie op het einde der eerste periode zoals Lubach die beschreef. De volkomen chaos zal een getemperde chaos blijken te zijn.

1) De Hollandsche Spectator, Amsterdam z.j., bij Hermanus Uytwerf.
Zuydam aanvaardt in zijn proefschrift: Justus van Effen. Een bijdrage tot de kennis van zijn karakter en zijn denkbeelden, Gouda 1922, aanhangsel: Het Auteurschap der Vertogen Van Effen als de auteur van de Vertogen 1-30, met een enkele uitzondering, de brief van Thomas Diafoirus in Vertoog 23.

2) Brieven van Betje Wolff en Aagtje Deken, uitg. Dyserinck, 's-Gravenhage 1904.

3) Naar de uitgave van Minderaa, Amsterdam - Antwerpen 1954.

[p. 41]

De werkwoordelijke spelling in: