Briefwisseling oor Kaapse sake 1778-1792

[p. 238]

XXXVI Swellengrebel aan P.H. Gilquin,
29.12.1787^1.

Gebrek aan nodige informatien heeft my doen uitstellen Uwe aangename van den 24 May 1.1.^2. te beantwoorden, en vreesde ik niet, dat myn langere stilzwygen by UwE. soude moeten opgenomen worden voor eene te geringe attentie op Uwe vriendelykheid, soude het wynige, dat ik UwE, weet mede te deelen, my nogh hebben moeten wederhouden. Dan er ligd my te veel aangelegen om dit goed begin te poursuiveren; Ik sal daarom tragten aan onse intentie te voldoen. Soo ras door de revolutie in September 1.1.^3. de zaken alhier weder in hare oude plooij begonden te komen, heeft men met ernst beginnen te denken om de Compagnie uit hare netelige omstandigheden te redden. dit tentamen echter heeft soo spoedig, als hare kommerlijke staat wel vereischte, niet konnen geschieden, vermits alles noch te seer in de war was, en er bysonder alvorens een nieuwen Raadpensionaris van Holland, en dus de eerste Bewindsman eener Provincie, die soo een importanten invloed in de Unie en Compagnie heeft diende aangesteld te sijn. Desen Staatsman in den Heer Van den Spiegel,^4. uit Zeeland, wiens kunde en Yver voor t algemeene welzijn te over bekend syn, daar synde, heeft de Heer Stadhouder aan de Vergadering van XVII voorgeslagen om na het aflopen der najaars Vergadering eene bysondere byeenkomst in 's Hage te houden over de belangens der Comp.^5. Gem. Vergadering, alhier thans zittende, heeft een Commissie gedecerneerd van 5 Bewindhebbers, synde de Heren vd Oudermeulen^6. en Graafland^7. van Amsterd. en Pous^8. uit Zeland benevens noch twee Heeren uit de klyne Kameren,^9. alle Leden, van

1. Konsep, eiehandig. Philippus Hermanus Gilquin kom op 5.4.1779 aan as Ingenieur en Direkteur van die Fortifikasies; word gou ook Majoor en Artillerie-hoof.

2. Ontbreek.

3. Pruisiese troepe het met Engelse diplomatieke steun die gesag van Stadhouer Willem V herstel nadat dit deur die Nederlandse Patriotte aangetas was; baie Patriotte het die land verlaat of hul betrekkings verloor.

4. Laurens Pieter van de Spiegel, pensionaris van Goes, Raadspensionaris van Holland 1787-1795.

5. Die Prins-Stadhouer het aan die Here Bewindhebbers 'n brief geskryf en hulle het die kommissie wat hier bedoel word, aangestel (Van Berckel, 27).

6. Sien no. VII n. 1.

7. Adv. Joan Graafland (1733-1821), o.a. Bewindhebber VOC, WIC en ‘Societeit’ van Suriname.

8. Adv. Bonifacius Matthias Pous (1744-1791), Bewindhebber VOC vanaf 1765.

9. Die Rotterdamse Bewindhebber Isaac van Teylingen (1735-1813) en die Hoof-advokaat van die VOC, adv. S.C. Nederburgh.

[p. 239]

wier kunde, Yver en werkzaamheid men de beste Verwagting mag hebben. Naar ik verneem, zoude dese commissie een plan van behoud en verdere herbloey der Comp. aan het Gouvernement in 's Hage voorstellen,^10. van waar het, in de differente kameren sal rond moeten gaan, eer het tot stand sal kunnen komen; onse form van Regering brengt sekerlijk een langdradigheid te weeg, die voor de dringende omstandigheden der Comp. dodelyk moet sijn, want sonder geld kan sy geene commercie drijven, en sonder Commercie geene overwinste doen, dus ook niet hare besittingen onderhouden. Er sijn Lieden, die oordelen, dat het vermogen der Comp. nogh soo puissant is, dat sy met een tydelyke hulp van geld en het behoorlyk employ van het selve, hare soo seer bekrompe omstandigheden in een 25 Jaaren soude kunnen te boven zijlen. Een flatteus idé! om welks vervulling te zien, men alleen zou wenschen zoo lang te leven! Om intusschen de meest presseerende zaaken gaande te houden, is 'er deser dagen onder de hand een negociatie voor 4 maanden by de Comp. geopend tot een millioen gls. tegen 4 perC. 's jaars, waarin reeds zevenmaal honderd duisend gls. is gefourneerd, en men is in onderhandeling om de thans gereed liggende schepen, die te Portsmouth zouden moeten inlopen, nogh een paar millioenen uit Engeland te doen medenemen.

Hoe seer het herstel voornamenlyk in de Commercie en wel op China moet gesogt worden, en 'er dus in de eerste plaats contanten nodig zijn, zal UwW. ligd naar kunnen gaan, daar my door een deskundige opgegeven is, dat van twee Ladingen, een in een groot Schip, en eene in een klijn Scheepje, welke Ladingen na het opmaken der Balans aan de Comp. hadden komen te staan op zevenmaal honderd Duisend gl. was gemaakt over de drie en twintig maal honderd Duisend gl.

Eindelyk is het different tusschen de Kameren vooral van Amsterdam en Zeeland over de aanstelling van een Fiscaal aan de Kaap in zoverre gevonden, dat de surcheance op die verkiesing door H.H. Mog. is opgeheven,^11. en men dezer dagen tot het presenteeren eener nominatie zal komen: den Heer Van Lynden van Blitterswyk^12. zal verkozen worden.

10. Swellengrebel was reg: dit het tot 1790 geduur voordat die Hollands-Zeeuse Staatskommissie van toesig op die VOC begin funksioneer het, as gevolg van die prosedure wat nou op gang gekom het (Schutte, 96; Van Berckel, 27 e.v.; sien vir die finansiële sake Van der Meulen, 335-344).

11. By besluit van 28.12.1787 word die opskorting van prosedure opgehef wat op 4.4.1786 ingestel is op die benoeming van 'n opvolger vir adv. J.J. Serrurier (gevolg van klagtes van die Kaapse Patriotte, sien Schutte, 70) (Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken 1788, 71).

12. Johan Nicolaas Steven, Baron van Lynden van Blitterswijk (1738-1798), fiskaalindependent 1787-1797 (sien SABW II, 811-812).

[p. 240]

Ik heb van dien Heer de loffelykste getuigenis gehoord over het waarnemen van zyn presidentschap van het Hof over Over Gelderland te Venlo. Hiertegen is Zeeland weder toegevend geweest in de dispositie van t Equipagiemeesterschap by UwE, waartoe verkoren is Capt. Corn. Cornelissen.^13. Naar ik verneem gouteerd^14. men hier gandsch niet de aanstelling van Dienaren, die de Luthersche godsdienst belijden, tot Raden van Policie: dit sou in den eersten opslag voor intolerantie kunnen genomen worden, en men sou kunnen inbrengen, dat zulks meermalen voorheen is geschied; dan de omstandigheden syn, naar myn begrip, thans niet dezelven; want soo lang 'er geen bysondere kerk voor de Lutherschen was, en dus diegenen, welke die gezindheid waren toegedaan, onder de praedominerende kerk moesten sorteeren, kon de diversiteit van gevoelens in de Godsdienst niet, zoo ligd als nu, daar de Leden tot onderscheide geetablisseerde kerken hooren, een nadeligen invloed voor de heerschende hebben, ten minste de Yver voor syne gezindheid geen aanleiding tot discrepances geven.

Het komt my voor, dat men smaak begind te krygen in die idé, dat tot beter soutien^15. der Comp. nodig is aan de Kaap een corps troepen en wel tot vyf Duisend man te houden. Ik heb hooren vragen, of men aan het onderhoud van soo veel manschap, het geen der Comp. sekerlyk important veel kosten zal, niet zoude kunnen tegemoet komen met 'er een goed gedeelte van over het platte land by de Boeren te inquartieren, by

13. Cornelis Cornelisz, skipper van die VOC, het die pos van equipagemeester oorgeneem van Justinus van Gennep; hy het gebly tot 1793 en toe teruggekeer na Nederland uit ontevredenheid oor die veranderinge wat die Kommissarisse-Generaal in sy inkomste aangebring het.

14. Hou van. Vanaf 1745 het die Kompanjie die Lutherane toegelaat om 'n eie gemeente te hê. Daar het egter bepalings van krag gebly dat geen Lutheraan in die hoër VOC-poste toegelaat mag word nie. Hierdie kwessie het vir die Kaap aktueel geword met die inrig van 'n eie Lutherse kerkgebou in Strandstraat (geskenk van Martin Melck, 1774), die bevestiging van 'n Lutherse Kerkraad en die aankoms van 'n Lutherse predikant (1779, 1780). In 1785 het die Here XVII nog beslis dat geen Lutheraan lid van die Pol. Raad of Raad van Justisie mag wees nie en dat die benoeming van twee lede van die Lutherse kerkraad, nl. T.C. Rönnenkamp en C.L. Neethling tot die Pol. Raad en Raad van Justisie respektiewelik nie goedgekeur word nie (1786). Toe die Pol. Raad hierdie benoemings handhaaf, is dit nogmaals afgekeur (1788) (sien J. Hoge, Geskiedenis en Spoelstra, register).

15. Ondersteuning, handhawing, verdediging. In 1786 het die VOC die Wurtenbergregiment gehuur. Hul het begin 1788 aangekom en omtrent 2 000 man getel, ter vervanging van die De Meuron-regiment. In 1787 is inderdaad militêre poste opgerig by Mossel- en Plettenbergbaai (sien no. XXXVII).

[p. 241]

wien zy voor nuttige handen in den Landbouw konden dienen, by die verdienste mindere soldeye nodig hebben, er echter by Compagnien genoegzaam, het zy 's weeks het zy 's maands in den krygsdienst geoeffend worden; daar wierd tegegeworpen, dat men er zoo veel handen niet nodig had, om de veelheid der slaven, dogh men beweerde aan de andere kant, dat, soo dit employ al niet veel plaats kon hebben vooraan in de Colonie wegens die slaven, het overbergsche District wynig of geen Slaven had, en men zich verzekerd hield, dat, als een Boer eens gezien hadt, hoe hoe (sic) zeer een Landbouw, vooral van dien aard als de graan teeld, door Europesche by een goede inrigting beter bewerkt wierd en minder kostbaar moest uitvallen, dan door slaven, hy van self wel sou terug gehouden worden om zoo veel geld te wagen op het leven van andere die hy daar en boven nogh van al het nodige wel moet voorzien, wil hy eenige dienst van hen hebben.

En al wierd het employ dezer militairen in den Landbouw impracticabel bevonden, zou het onderhoud door de ligging van een gedeelte dier manschap in het overbergsche sou gefaciliteerd worden, dewyl men van zelf voor een meerdere consumtie, dus een seker vertier, aldaar ook meerdere granen en tot minder prys dan dezelve aan de Hoofdplaats kunnen geleverd worden, zou bouwen waar van men nu weerhouden word door het ondoenlyk transporte. In alle gevalle meende men zulks te kunnen proberen met een honderd man of twee, te meer daar de colonie langs de Oostkust zoo veel behoordt beschermd te worden als de voor Colonie aan den Uithoek. UwE. zal best kunnen oordelen, in hoeverre dit concept zoude kunnen reusseren. Wees soo goed my Uwe gedagten hier op mede te deelen.

Men wil hier, dat de onlangs gerepatrieerde Heer Bosy,^16. by gelegenheid dat de Commissarissen wegens den Stadhouder rond reysen in de Hollandsche Steden om 'er de Regeringen naar de nieuw herstelde smaak te zuiveren, tot Raad in de vroedschap te Haarlem staat verkoren, en van die Stad tot Bewindhebber alhier gecommitteerd te worden; dus een schielijke verwisseling voor dien man, van Dienaar Heer. Men debiteerd, dat 'er een Representant van Syne Hoogheid staat verkozen te worden, en bestempeld daartoe of den Burgemeester Hasselaar, voorheen raad van Indie, of den gewesen advocaat Boers, of den Bewindhebber van der

16. Adriaan Boesses (geb. 1742), in VOC-diens 1759, lid van die Raad van Indië, gerepatrieer 1787, burgemeester van Haarlem 1789.

[p. 242]

Hoop: dogh my is versekerd, dat hier tot nu toe niets aan, of aparentie toe is.^17.

Wat het generale Politicque aanbelangt: de zoogenaamde Patriotten flatteeren zich nogh met een spoedige wederomwenteling, en hebben nogh de grootste hoop in Vrankryk. Een hunner groote Baasen wilde my deser dagen zelf versekeren, dat de Compagnie in het aanstaande Jaar zonder bezittingen zoude wezen; dus zoo UwE. niet onverwagt overrompeld word onder den schein van Vriend, zullen Uwe batteryen van pas komen. Kundigen in den tegenovergestelde partyen zyn mede niet zonder bekommering, dat de conventie van dat Ryk met Engeland alleen maar is om tyd te winnen, wegens het onverwagt ontstaan van den Turkschen oorlog.

Ondertusschen, gelyk het in alle zaken gaat, heeft de wyze van herstelling by die genen, die der Stadhouderlyke Regering zyn toegedaan, in het generaal de approbatie niet, terwyl men oordeeld, dat gestrengheid, vooral in burgelyke onenigheden, altyd nadelige gevolgen heeft, voor den Heer Stadhouder niet geschikt is om de oude genegenheid in het algemeen te herwinnen, en veele gegoede Ingesetenen ten Lande uit zal Jaagen. Men wil dat de Prins minder voor het rigoureuse is, dan hy wel toegeeft aan sekere compliasance, Sapienti sat. Ik zal my derhalven hier over niet verder uitlaten. UwE. zal my ook wel indulgeeren, dat ik het voor tegenwoordig hier by laate, en alleen nogh maar UwE. betuige, dat ik steeds met de oprechtste gevoelens van waare Hoogachting ben.

Wel Ed. gestr. Heer en zeer geachte Vriend!

UwE. Dienstwaardige en gehoorzame Dienaar Q.N.

17. Die Representant van Sy Hoogheid die Prins van Oranje was lg., as Opperbewindhebber, se verteenwoordiger by die VOC. Adv. Pieter Cornelis Hasselaer (1720-1795), waterfiskaal van Batavia 1755, resident te Cheribon 1757, Raad van Indië 1771, terug na Nederland 1772, daarna lid van die Amsterdamse Vroedschap en sewe keer burgemeester. Adv. F.W. Boers - sien no. VII n. 4; J.C. van der Hoop - sien no. XVIII n. 2.