Briefwisseling oor Kaapse sake 1778-1792

[p. 227]

XXXV H. Cloete aan Swellengrebel,
Constantia, 15.3.1787

A. Antwoorden op door Swellengrebel gestelde vragen^1.

le Vrage

Hoe veel vout geeven de onderscheiden soorten van graanen gemeenlijk op, naar rato van de deugt van 't Land, en de Culture aan het zelve gedaan?

1. Sien no. XXXI. Ons gee hier die vrae en antwoorde soos hulle deur Cloete self geskryf is; 'n byna identiese duplikaat is deur A. Hallema gepubliseer, ‘Toestanden en Gebeurtenissen in het Kaapsche Boerenbedrijf gedurende het laatste kwart der 18de eeu’, Zuid-Afrika 10 (1933) 158-161.

Antwoord

Van een mud gezaayde tarw, word gemeenlyk ingeoogst tien mud, ook twaalv, vyftien tot twintig muddens, en dan gebeurd het wel, dat men vyf a ses muddens van een wind, nadat de Jaaren, en ook de Landerijen zijn, de rogge, garst insgelijken en op Sommige Landerijen geeft 't doorgaans vry meer, als van de tarwe gezegt is, en ook wel minder.

2e Vrage

Hoeveel grond bezaayt men met een mud?

Antwoord

Een stuk land van 245 voet breed en 1200 voet lang, besaaijd men met een mudde tarwe, tot rogge weeder wat meerder land, tot garst, wat minder Land als de tarw.

3e Vrage

Leest men het saadkoorn voor de Saaijing ook uit, off Suivert men het met Kalkwater off iets anders?

Antwoord

Op sommige plaatsen veranderen de Lieden, met Saad, om t Jaar off twee Jaar, door de brand aairen,^2. en ook om dat op Sommige plaatsen, in de airen, in plaats van Koorn een Soort van Swart Zaad^3. komt, en ook veranderdt men wel Saad, om dat op sommige landerijen het Koorn

2. Brandaar: 'n swamsiekte wat òf deur Ustilago nuda (losbrand of stofbrand; ‘loose smut’) òf deur Tilletia caries (stinkbrand; ‘stinking smut’) veroorsaak word.

3. Roes: 'n swamsiekte wat deur Puccinia graminis tritici veroorsaak word (‘rust’).

[p. 228]

blanker is - de blankste tarw vald in t onderste gedeelte van Swartland omtrent de Saldanhabaaij, en dan volgt het Land van Waveren.

4e Vrage

Hoe dikwils ploegt en egt men zyn onderscheide Land om het te bezaaijen?

Antwoord

Soo t land een a 2 Jaaren stil heeft geleegen, dan word het een Jaar voor de Saaijtijt geploegt, en ook wel geëgt in de Saaijtijd weder geploegt en besaaijt, en ook wel bemest, dan kan t twee Jaaren na malkanderen besaayt worden.

5e Vrage

Bouwdt men zyn land Continueel agter een, off laat men het eenige tijdt onbebouwt leggen rusten?

Antwoord

Na dat het Land is, en ook de ruimte heeft, soo het twee Jaar besaaijt is geweest, dan laat men het twee a drie Jaaren onbeploegt, dat het dan weederom vrugtbaar wordt.

6e Vrage

Om de hoeveel Jaaren verwisseld men van graan op een akker? want zeer waarschijnlijk zaaid men niet altijt het selve soort van Koorn, op den Selven akker.

Antwoord

Het gebeurt wel, soo men een a twee Jaaren Garst op een stuk Land gesaayt heeft, dat het derde Jaar dan tarw daar op gesaaijt word, Mits het de voorige Jaaren moet gemest zijn: want op t land daar de Garst gezaayt word, werd vrij meer mest vereijscht als voor de tarwe, dat is de reeden dat t Land dat voor de garst te maager is, nog een Enkeld Jaar goed Koorn kan voortbrengen.

7e Vrage

Wied of Suivert men het gezaaide Koorn ooit van t onkruyt?

Antwoord

Soo men voordeel wil hebben, dan moet het twee a drie maal gewied worden, off t wordt door de vulnis verdrukt, de vulnis, dat uitgewied

[p. 229]

kan worden, bestaat uit Kaber,^4. drabik,^5. Canarie Saad^6. en goudsbloemen^7. en dan volgt nog t geene men met geene moogelykheid kan Uitwieden, dat is Leedjesgras,^8. beerentjes,^9. Spurrij,^10. Klokjesgras off Jobstraanen,^11. deeze laatste 4 benoemde Soorten doet zich bij den eenen Koorn Boer wat meer en den andere wat minder op, na dat de Landerijen in voorraad^12. goed off slegt bearbeyd worden.

4. Wilde hawer, vermoedelik Avona fatua.

5. Lolium temulentum, L.

6. Phalaris canariensis.

7. Waarskynlik Arctotheca calendula, L.

8. Litjiesgras, Equisetum ramosissimum.

9. 'n Gewone naam vir Brira media, L.

10. Spergula arvensis, L.

11. Coix lacrima Jobi, wat van ‘Oos-Indië’ af kom; maar 'n ander gras, Brira maxima, L. word ook ‘Klokkies’ of ‘Klokkiesgras’ genoem.

12. Vantevore.

8e Vrage

In het generaal, welke moeite off voorsorge moet men geduurende desselvs groey daar voor aanwenden?

Antwoord

Men draagt zorg, dat geen tam off wild vee het vernield, en soo t te droog word, het water er in te leyden, wel te verstaan die daar toe geleegenheyt heeft, die er Egter seer weinig zyn, weetende Ik geene eene groote Koornplaats daar sulx geschieden.

9e Vrage

Om de hoe veel Jaaren mest men zyn Koorn Land? Zoo Klaaij-^13. als Zand- off Swaar als ligt Land?

13. Klei.

Antwoord

Soo het Land bemest is, kan het selve twee Jaaren met Koorn bezaaijd werden, en ook in goede valey Landen, die met een dunne mest en ook Sonder mest, een paar Jaaren goed Koorn draagen, en Sommige Swaare valeij Landen langer maar men vind weinig Sulke Landerijen als die verre afgelegen zijn.

[p. 230]

10e Vrage

En hoe veel voeders (off waagen vragten) mest brengt men dan voor een ordinaire bemesting op dat onderscheide Land.

Antwoord

Op een stuk van 245 voet breed, en 1200 voet lang brengt men 20 a 25 wagen vragten mest op.

11e Vrage

Gebruikt men die mest klaar, off mengt men se met stroo? doedt men allerleij mest onder Een, off gebruikt men elk afsonderlijk voor een different soort van graan?

Antwoord

Op groote Koorn plaatsen, word het Stroo in de kraalen gebragt, dat door de mest van het vee, dat daar S'nagts op rust, gemengt word, en dan Een paar keeren laaten omwerken, tot dat het begint te broeijen, doch soo men de mest alleen gebruikt is beeter, en de paarde mest gebruikt men voor de garst om reeden dat deselve heeter als de aangemaakte beeste mest is.

12e Vrage

Is het waar dat wanneer het Koorn, in zijn vollen kragt van groeijen is, off in zijn aairen op t rijpen staat dikwils eene bijzondere opkomende vlaag wind het selve geheel kan bederven en vernielen Soo dat men veeltijds in zyne verwagting op Eene goede Oogst bedroogen werd?

Antwoord

Soo t Koorn staat om in de aairen te koomen, en dan door t agter blyven van de daartoe vereyschten reegens te droog is om fleurig uit zijn pijpen te Schieten - En dan warme daagen en wind op volgt, dan Sijn de boovenstepunten van die aairen gemeenlyk geheel verdroogt, en in die resterende van d'air dat doorgaans met groeijsaam weeder Ses reyen met Korrels sit, dan maar vier reyen syn en Somtyds nog minder. En Soo als het Koorn geel rijp Staat, en Er Sterke wind op Komt, dat dan heele en halve aairen Uitslaat gelyk dikwils gebeurdt.

13e Vrage

Off is dit alleen eigen aan Seekere districten vooral in het Overbergse.

[p. 231]

Antwoord

Het is met de wind in Eenige districten veel Erger als op de Andere.

14e Vrage

Vallen Er in t geheel veele miswasschen?

Antwoord

De misgewassen bestaat alhier veele Jaaren door de rupsen, voornaamentlyk als Sulx komt zoo als de airen eerst beginnen uit te Komen, dan zijn de korrels heel zagt, en dus schielijk weggevreeten word. En het gebeurd ook wel dog Selden, dat er door den roest veel schaade geschiedt Except de rogge, daar t meest Jaarlijks soo sterk inkomt, dat hier om die reeden weynig rog gesaayt worden, daar en teegen weet men nooit van roest in de Garst gehad te hebben.

15e Vrage

Hoe veel ponden weegd gemeenlijk Een mudde Tarwe Garst enz.

Antwoord

Een Mudde Tarwe weegt 180 a 190 lb. En Een Mudde garst weegt 140 a 150 lb. naadat het Uitgewassen Is.

16e Vrage

Teegen hoeveel geld moet een Landman syn onderscheyde Koorn kunnen verkoopen om in de Landbouw Een Ordentelijke bestaan te hebben?

Antwoord

De E. Comp betaald Agt guldens voor de mudde Tarwe, seeven guldens voor de mudde rogge, en vier guldens voor de mudde garst en dan word van yder tien mudden Een mudde voor tiendens afgetrokken Soo dat den Landman voor 9^14. mudde tarwe ontfangt 72 guldens, voor de 9 mudde rogge 63 gld en voor de 9 mudden Garst 36 Guldens. Yder gulden van 16 Stuijvers^15. en dan gaat er nog aff voor ieder ordonnantie 3 Schell.^16. en den Cassier trekt ook een halve per Cent aff voor t Uittellen, en particulier word het Seer onderscheydentlyk verkogt na dat de Jaaren zyn als hier veel is, dan wordt voor een Seer laage prys verkogt gelyk als

14. Cloete bedoel dus dat vir 10 mud gelewerde koring die prys van 9 mud ontvang is.

15. Die sg. Indiese valuasie (in Nederland was die gulde 20 stuiwers).

16. 3 schellingen was 18 stuivers werd.

[p. 232]

ons diversen reyzen heugd dat de tarw teegen 1 rd^17. en wel minder voor Een mud, de rogge haast in geene Aanmerking en de Garst teegen 6 Schell. de mudde is verkogt geworden. En zo de Lieden weinig hebben Syn de pryzen weederom hooger gereesen, maar men heeft dan weinig off niet te misschen, Soo dat verscheidene Lieden, als t Jaar om is, niets over houden om hunne Intresten te betaalen, voornaamentlyk als t Koorn op Eene Seer laage prys komt, Soo als dikwils gebeurdt, omdat den Burger geene vryheid heeft t te vervoeren.

Hier is niets bestendiger als de onbestendigheid daarom hebben wy anno 1786 15 rds voor een mudde Tarwe moeten betaalen, en 7 rds voor Een mudde garst.

17. 1 Riksdaalder was aan die Kaap 48 stuivers.

17e Vrage

Met hoeveel per Centen winst moet men thans betaalen al t geen uit Europa off Indiën komt Soo by de Compagnie als by particulieren?

Antwoord

Men neemd by d'E. Comp. Soo als d'order daar van luid voor de Indische goederen 50 p^r. Cento Uitgenomen de Bataviasche vloersteenen, die men dikwils wel tot 150 pCto van de hand zet. En voor de Europische goederen 75 pCto. Maar met het verschil van het geld^18. komt deselve, en word tot 84 pCto bereekendt en verkogt - Except de Equipagie goederen die aan vreemde Scheepen word afgezet, daar moet men 150 tot 200 pCto bereekenen na de tyd.

De per Centen aan de particulieren sijn niet te bepaalen en hangd af naar maate men door groote Schaarsheid alhier om diergelijke goederen verleegen syn dus dat den eenen overbrenger daar op grootelyks wind, en den anderen nauwelyks zyn onkosten kan goed Speelen. Uitgenomen de Cujate^19. balken, planken, duigen etc. dewelke men doorgaans, nog al uit de tweede en derde hand, door Schaarsheid met 100-120 ja 130 pCent moet betaalen.

18. Die verskil dus tussen die Europese en Indiese valuasie.

19. Kiaat.

18e Vrage

En hoe veel per Centen sou een Boer op het geen hy tot zyn Landbouw noodig heeft kunne missen en teevens dezelve met voordeel voortsetten.

[p. 233]

Antwoord

Soo de E. Comp. de Smeed koolen voor de oude prys dat is 13 rds voor de hoed, en 5 rds voor 100 lb Yzer wilde verstrekken daar wy nu^20. 18 rds voor de hoed Koolen en 8 rds voor de 100 lb Yzer moeten geeven, wy dan den Landbouw met vrij meerder Magt en voordeelen soude kunnen voortsetten. NB^e. Mits dat dan Sorg gedraagen wierde, dat wy geen gebrek Soo als de meeste tijdt hier gebeurt aan diergelijke Maateriaalen mag hebben.

Waardoor veel Landbouwers die afgeleegen syn off geen eygen Smits winkel hebben, bij een droog voorjaar de ploegen in de grond moet forceeren, omdat men hier te lande de tijdt moet waarneemen dan is t gevolg dat men met 6 ploegschaaren-die Yder voor t aanleggen komt te staan rds 4 tot 4½ nadat t kort afgeploegt is, en voor een nieuwe ploegschaar moet men betaalen rds 7 Soo veel land niet kan beploegen als andersints met 1 Schaar; daar en boven is men hier door Soodanig ontrieft, omdat de Landman uit gebrek van Yzer en Koolen niet geholpen kan worden, om dan nog geen bouw, dries^21. off Braakland voor d'aankoomende Jaar, t welk d'aller aller voornaamste articul voor een Koorn Boer is, in voorraad te kunnen ploegen, dus blijft dan uit gebrek van opgemelde Materiaalen niets over als een halve koornboer vol gebreeken. En Soo is t hier al Seedert een geruimen tydt gegaan. Insonderheid nu! daar wij een geseegende Koornoogst hebben, kunnen wy uit t gebrek van t beslag, Yzer en Koolen, geen Waagen beslaagen krygen al wilde men die ook dubbeld betaalen. De ploegtyd staat ook al weeder op hande, dan kunnen wy de Landeryen om Spitten off met de Nagels om krabben en zoo is t hier in met veele Saaken gelegen.

Ik begryp dat de E. Comp. zyn eygen voordeelen niet weet, uyt dien hoofde de voordeelen van den Landman niet kan off wil behartigen, daarom heeft d E. Comp. ook t gepasseerde Jaar 100 rds voor de 10 mudde tarwe moeten betaalen, genoeg hier van Ik antwoord meerder als my gevraagt wordt. Kan niet nalaaten nog hier bij te voegen dat thans verscheydene Lieden meede beginnen op te volgen hun Land tweemaal te bezaayen, te weeten eer dat het geploegt is dan dunnetjies te besaayen, en als het geploegt is dan weeder dunnetjes, zoo dat in die twee keer zaayen, niet meer Saad gebruikt wordt als dat in een keer daar op gezaayd

20. Hierdie prys vir steenkool is by Resolusie van die Pol. Raad vasgestel op 29.3.1746; dié van yster op 8.4.1755. 'n Soortgelyke klag oor hierdie pryse is in die Memorie van 1779 (Beyers, 44).

21. Grond wat die eerste keer omgeploeg is om as landbougrond te dien.

[p. 234]

word. de reeden en voordeel daar van is, dat het Koorn dan beeter verspreyd legt, en het Land over al bedekt wordt, de Een de Ander dan niet verdrukt, dus de Aairen des te beeter Uytgroeyt en als het een keer gesaayd word, dan leyt het Saad digt bij malkander, En geeft kleynder Aairen, en tusschen de beploegde Vooren blyft een heele Opening daar geen Koorn Staat.

Na al dit ter needergestelde, gelieve U Edelens daar en booven nog te Considereeren, dat de kosten van den Koornbouw niet alleen Swaar, maar met veele kosten gedaan word, vermits geen eene ploeg, met goed volk en een Span Ossen, dat is gezegt tien a twaalv Ossen, naar de Landeryen Swaar zijn, op t Land kan werden gebragt, of t kost hem Vier duyzend Guldens, met welke Beesten voor die dag alleenlyk maar een Schoft, dat is ses Uuren kan werden geploegt - voor deze schoft werd ordinair gereekend een Scheepel^22. omgeploegd Saad - Behalven opgemelde onkosten werd nog vereischt, indien men meerdere dan 1-2 a 3 ploegen aan den gang heeft, dat dan bij Continuatie een Seer bequaame Slaav toe moet zijn, die als Saaijer ageert, daar men hier te lande nog wel 6-7 a 800 rds en Soms meerder nadat zij in Jaaren oud zyn voor geeft; booven dien moet nog gereekend werden, een Eg met 3 a 4 paarden bespannen, waar toe twee Slaaven vereischt werden.

U Edelens kunt ook opmaaken, dat volgens Inleggende Missiven^23. de wagenmaaker van Eyk^24. voor t maaken van een Ossewagen komt te eysschen rds 120 en de Smit Johan Theobold Andreas^25. voor t beslag rds 140; Stellende dat t Yder nog op t minste; dus een wagen de Somme van rds 260 komt te beloopen, welke enorme kosten, door de geweldige Swaare weegen, Stijle gebergtens, veele klippen en verre afgeleegendheid, moetende sommige 3, 4, 5 tot 6 daagen besteeden, alleen om het Caabwaarts te brengen, sonder als dan nog de terug reijze te reekenen, den Landman genoodsaakt is (zulx veele Slytagie onderworpen Synde) binnen korten de opgem. kosten te hernieuwen. dus de voordelen gelyk Ligtelyk kan werden afgemeeten, niet in aanmerking mogen komen, en offschoon van de honderd Koornboeren er 50 oud by mogten worden

22. 1/4 mud.

23. Ontbreek.

24. Vermoedelik Meyndert van Eyk van Amsterdam, ondertimmerman VOC, vryburger 1773, getroud met Johanna Leenderts 1777, baastimmerman VOC 1782.

25. By Resolusie van 3.2.1778 het die Goewerneur en Pol. Raad gunstig besluit oor die rekwes van die burger Johan Deowald Andreas om sy dogter Anna Christina Andreas, ‘te Grossen Gottern in 't Thuringsche woonachtig’ te mag laat oorkom (Jeffreys 1778, 31, 330).

[p. 235]

zullen er van dit getal, 3 a 4 Uitgezonderdt, de andere meerendeels oud en arm blyven, ten minsten Soberlyk sterven.

B. Lijst van diverse kosten^26.

Voor een slaaf heeft men nodig:

	Rds.	Sch.^28.
een karsaije^27. rok, die met maken enz. komt op .........	4	2
Hij kan twee Jaren toe met zulk een rok.
Twee broeken 's jaarlijks, een ledere en een karsaije ......	1	7
Twee hembden 's jaarlijks ....................................	1	5

Een Vee-wagter krijgt ieder Jaar een rok, en daar en boven een a twee paar koussen; ook krijgen zij nog eenige klijnighèden van gaarn, jassen, dekens, potjes, hoeden, mutsen, thee, ieder ½ lb tabak 's maands, tonteldoos, vuurslagen, messen enz. omdat zij alle dagen in 't werk moetende zijn, den Sondag niet vrij hebben om voor zich zelf te werken of iets voort te teelen, waar van ze eenig geld konnen maken.

Op sommige plaatsen wordt den slaven een stuk grond's gegeven, waar op zij Uijen, aardappelen, pattattes, risjes^29. enz. teelen, het geen zij verkopen. Bij gem. Cloete werdt voor 60 eeters, twee, drie klijne slaven naar proportie gerekendt op één eeter, 's weeks geslagt een swaare os, die gerekendt wordt op Rds. 6 of zoo er geen os geslagt wordt, dan 's daags een vette hamel a schell. 6. De slaven krijgen 's morgens ieder een boteram of een stuk brood met haring; 's middags vlees; en 's avonds alleen groente. Ieder slaaf rekendt men aan brood in een maand eeten 1½ schepel tarwe. 60 slaven drinken 's maands een Legger Wijn.

Deze opgaaf is uit een huishouding, alwaar de Slaven op eene rijkelijke wijze worden gehouden, vooral ten opzigte van 't eeten en den wijn; het gaat op weinige plaatsen zoo onbekrompen toe.

Voor een slaaf, die er eenigzins wel uitziet, schoon hij niets kan, wordt betaaldt van Rds. 150 tot 180. Voor een boeren jongen, die van den Landbouw iets weet, en tevens een ossen wagen kan rijden; wanneer hij op 't best van zijne Jaren is Rds. 330, 400 tot 450.

26. Vroeër deur A. Hallema gepubliseer in Zuid-Afrika 10 (1933) 157-158, maar deur my gekollasioneer. Die stuk is deur Swellengrebel opgestel aan die hand van Cloete se inligting.

28. Riksdaalders en schellings.

27. Sterk wolstof, waarvan bv. uniforms gemaak is.

29. Capsicum.

[p. 236]

En zoo hij daarenboven een paarden wagen kan mennen Rds. 500, Ja, als hij jong is, en goed rijden kan tot Rds. 600.-.

Een Europees ambagtsman, van welk ambagt ook, behalven een snijder, die 4 Schellingen windt, verdiendt niet minder dan één Rijksdaalder 's daags; voorts krijgt hij zijn koffij, een Zoopje, tweemaal thée, nooit minder dan een bottel wijn op zijn werk, bovendien nog twee bierglasen Wijn op ieder maaltijd, die driemaal 's daags gehouden wordt. Hij wordt van den Heer bij hem aan tafel genomen, en van een goed bed voorzien.

Men betaaldt gemeenlijk voor

	Rds.	Sch.
100 lb. ijzer .........................................................	8.
Een hoed of 32 opgevulde schepels steenkolen ............	18.
Een ploeg schaar ...................................................	5.
Een Kaapsche graaf .............................................	1.	4.
Een dito pik met staal ingelegdt ..............................	1.	4.

Voor het aanzetten van een ploegschaar van 2 Rds tot 18 Schell. naar rato die afgeploegt is. Als de grond hard en steen-agtig is, zoo als hij gemeenlijk valt, kan men op zijn hoogst twee dagen met een schaar toe zonder dien te laten aan zetten. In Zandgronden kan men 'er agt dagen meede ploegen. De 100 goede regte Populiere, witte boom of Keur Deksparren van 20 voet komen te staan van 18 tot 20 Rds., maar zijn er schaars te krijgen. Voor een stuk Populiere of witte boom van 20 tot 24 voet tot een kapstijl geeft men 7, 8, tot 9 schellingen. Van de witte bomen was de prijs voorheen 4 stuiv. per voet, maar doordien de deksparren thoen minder in prijs waren, heeft men ze tot dik hout laten doorgroeien, waar door er nu een overvloed van dik hout, maar gebrek aan sparren is. De Yken in zoorten zijn iets minder in prijs, omdat men ze een jaar in 't water moet laten leggen, als zijnde de worm onderhevig. Een regte gording of nok van 30 Voet kost doorgaans 8 a 9 schellingen.

't naaste wild bosch, waar uit goed timmerhout wordt gehaalt, is in 't Outonicqua Land, gelegen een uur of 9 boven de Mosselbaay; waarom men van daar niet dan balken en planken aanvoerd.

	Rds.	Sch.
Een geel houte balk, daar uit^30. van 18 voet lang, 5 en 7 duim dik komt te staan op ....................................	5	-

30. Nl. uit die Outeniquabosse.

[p. 237]

		Rds.	Sch.
Een dito van 21 voet 6 en 8 duim..............................		6	-
Een dito plank van 5/4 duim dik de vierkante voet
	5 a 6 stuiver
Een ploeg balk ........................	1 Ducaton
Een dito staart ...........................	6 schell.
Een dito hooft ...........................	4 schel.
Voorstel wielen ................................................		5	-
		ook iets minder
Een disselboom onopgemaakt ..............................		1	-
Een dubbelde Leerboom ongemaakt ........................		2	-
Voor het maken dezer artikelen geeft men zoo veel, als het hout kost:
Een wagen as ...........................	1 Ducaton
Een voortang in een osse wagen ...	1 Dito
Een schamel .........................................................		1	-
Een draaibord ......................................................		-	4
Een velling .........................................................		-	2
Een speek ............................................................		-	1
De steen kalk kost de half aam 2 gulden a 16 stuiv.
De schulp kalk ook zoo veel.