Briefwisseling oor Kaapse sake 1778-1792

[p. 196]

XXV Swellengrebel aan H. Cloete,
Schoonoort 7/8.8.1783^1.

Schoon Uwe ware Vrienden, sijnde die genen, dien 't welsijn der Caabsche Colonie seer ter harte gaat, geen moeite sparen om de aandagt der Heren van het bewind alhier op te wekken ter naarsporing van hare situatie, overtuigd sijnde, dat, wanneer deselve aan hen naar waarheid sal blijken, sij niet zullen kunnen nalaten tegen derselver verder verloop de nodige voorsieningen te beraamen, zien sij egter hunne pogingen nog bij na niet reusseren, voornamenlijk doordien men hunne waarschouwinge voor een alte grote ophef en brede uitmeting van swarigheden neemt, en sig laat verblinden door de tegenwoordige soo oogschijnlijke weelde der Caabsche Burgeren, even als of deselve de bestendige toestand der Colonie was. Hier toe brengt men zelfs dese reden bij, indien die situatie reëel van soo een bekommerend vooruitzigt was, dan sou men het van de Caab self wel opgeven, en sig, gelijk nu, niet maar ophouden met personaliteiten.^2. Op dese tegenwerping moet men veeltijds swijgen, vermits men self beswaarlijk kan begrijpen, hoe dat soo vele der voornaamste Colonisten, die den toestand van hunne Colonie uit het selve oogpunt, als hunne vrienden hier, be-

1. Die Swellengrebel-argief bevat 'n lêer met op die omslag die potlood-aantekening: ‘Dit paket te verscheuren’. Die inhoud bestaan uit 'n ‘Schets eeniger motiven waarop de voornaamste Colonisten aan de Caab zich by requeste zouden kunnen vervoegen by Gouverneur en raden van Policie tot redres dier Colonie, gesonden aan H. Cloete de ... July 1783 met den Hr onderkoopman Boon met het schip Brederode’, en 'n brief aan Cloete van 7/8 Aug. 1783 in afskrif; van hierdie ‘Schets’ is daar sowel 'n klad-ontwerp as 'n afskrif, albei, net soos die begeleidende brief, in Swellengrebel se handskrif. Hierdie ‘Schets’ blyk die konsep te wees van 'n rekwes wat op 17 Feb. 1784 by die Goewerneur en Raad namens 'n aantal Kaapse burgers ingedien is, soos opgeneem in Beyers, bylae E en Kaapsche Stukken IV, 90 e.v. Die ‘Schets’ verskil van die rekwes net in die spelling of volgorde van sekere woorde, het nie die jaartalle soos dié in Beyers, 324, reëls 12 en 13 ingevul is nie, en die inhoud is slegs hier en daar uitvoeriger, soos in die eerste sin (Beyers, 323, reël 2/3: ‘dat zij met het uiterste leedwezen zederd een geruimen tijd hebben bespeurd, dat een geest van ongenoegen ...) en in die tweede paragraaf (Beyers, 323, reël 8: ‘Dat zij Supplianten oordelen zich te moeten onthouden van te treden in enige discussie der bijsondere redenen, die gehouden worden aanleidinge gegeven te hebben tot dit misnoegen, daar zij vermeinen in de Constitutie zelve dezer Colonie te zien de voorname Oorzaak ...).
Afskrifte van die rekwes, soos op 17.2.1784 ingedien, kom elders in die Swellengrebel-argief in tweevoud voor; dié stem ooreen met die teks soos in Beyers afgedruk. Al wat opval, is dat die naam van die derde laaste ondertekenaar, wat by Beyers as Andries H. Gous gegee word, hier as Andries Stevanis Gous geskryf word (wat korrekter is). Ons neem net die begeleidende brief op.

2. Persoonlike aanvalle op die amptenare.

[p. 197]

schouwen, soo tranquil en als met de handen over elkaar kunnen blijven sitten, en, soo 't schijnt, aan het noodlot overlaten, wat men van hun land sal maken. Wij kunnen hiervoor gene andere reden vinden, dan dat het niet soo seer aan de wil of ijver haperd, om al het geen mogelijk is te helpen contribueren tot het algemeene welzijn, als wel dat de voorname swarigheid ligd in het entameren van 't werk.

Om dan alle mogelijke dienst te doen, hebben wij nodig geoordeeld UEd. onse gedagten omstandig open te leggen, en in dier voege, als wij denken, dat de voornaamste Colonisten de ware situatie hunner Colonie aan hunne Regering souden behoren en vermogen^3. voor te dragen, ten einde der selver gunstige voorspraak te versoeken ter vaststellinge van sodanige middelen, als tot het bestendig welzijn^4. souden worden vereischt.

Met het schip Brederode hebbe ik UEd. onder besorging van den onderkoopman Boon^5. toegesonden een Schets^6. eniger motiven, waarop de voornaamste Colonisten aan de Caab zig bij requeste souden kunnen vervoegen aan Gouverneur en Rade tot redres dier Colonie; in welke schets men^7. heeft getragt aan te tonen, hoedanig door verloop van tijde dese Colonie niet meer is in die situatie om alleen tot een verversching-plaats te moeten verstrekken, maar meerdere uitwegen nodig heeft om aan den Landman een bestendig goed vertier sijner producten te geven. Daar ik thans UEd. het Dupl.^8. van die Schets soude behoren te senden, hebben wij gedagt UEds. geen ondienst te zullen doen met deselve in de forme van het bedoelde request op te stellen en UEds. te doen geworden, om hen onse wijse van denken hieromtrent des te klaarder te kunnen openleggen en soo UEds. met deselve instemmen, gelijk wij vertrouwen, hen, die op het land levende veeltijds met besigheden van gandsch anderen aart te veel geoccupeerd sijn, het werk des te gemakkelijker te maken.^9.

3. In die kantlyn staan aangeteken dat die laaste vier woorde in die duplikaat lui: ‘niet alleen zouden vermogen maar behoren’. Kennelik het Swellengrebel dus, soos hy meermale gedoen het, by 'n ander geleentheid 'n duplikaat van hierdie brief met hier en daar 'n afwyking weggestuur.

4. Kantlyn: ‘in duplicaat volgt: der colonie’.

5. Sien n. 1. Die Brederode vertrek op 26.7.1783 uit Nederland en kom op 30.11.1783 aan die Kaap aan (ARA: Dutch Asiatic Shipping no. 4424). Onderkoopman Philip Reynier Boon sterf op 28.9.1786 as vryburger te Batavia.

6. Sien n. 1.

7. Dus Swellengrebel self.

8. Duplikaat.

9. Kantlyn: ‘in duplicaat staat: Zoodaanig een concept Request heb ik UEd. reeds met het schip de Draak toegesonden, en van het zelve gaat hiernevens een twede afschrift’. Die Draak vertrek op 27.9.1783 en kom op 1.1.1784 aan die Kaap aan (ARA: Dutch Asiatic Shipping II, 4426).

[p. 198]

Wij oordelen egter UEds. nog enige nadere ophelderingen te moeten geven, om onse mening in dit concept request volkomen te vatten.

In de eerste plaats zijn wij van begrip, dat het volstrekt nodig is, dat de voornaamste Colonisten, die zig in de brouillerien, die er thans heerschen, niet gestoken hebben, gelijk om maar enigen te noemen, UEd. en soo ik meen de Heer Ecksteen^10. aan de Tijgerbergen, Uw Oom van der Bijl^11. in 't Swarteland, en andere, in hoe groter getal en uit hoe meer Districten hoe beter, dog soo dit al niet tot een getal van velen kon gebragt worden, al was 't dan alleen met uwe drien of vieren^12. (mits dat het van de voornaamste Colonisten zijn, die geoordeeld worden kennis en doorsigt in saken te hebben, en niet maar blindelings of uit passie tekenen al wat hen word voor gepreekt) zig tot het bovengem. einde bij hunne Regering addresseren, opdat door dien weg, dien het behoort, de saak kome aan de Heren van 't hoge Bewind alhier. sonder dit sien wij geen kans dat het grote werk ter verkrijging van het verlangde redres in de constitutie der Colonie alhier genoegsaam zal worden levendig gemaakt, en dat wij veel met alle onse pogingen vorderen sullen.^13.

Wij denken ook dat UEds. dit of een ander request voor het vertrek der eerste retourschepen behooren in te leveren, opdat het selve hier bij tijds kome om overvloedigen tijd over te laten om met commoditeit de gesteldheid der colonie te konnen naargaan, want de zaken moeten hier door vele handen gaan, en dan zou er al ligt geen tijds genoeg overschieten om alles voor de vergadering van XVII in 't najaar klaar te hebben.

Schoon dit schip niet voor dien tijd kan arriveren, heb ik nogthans geoordeeld UEd. dit twede afschrift te moeten zenden, of^14. het eerste niet mogt zijn te recht gekomen, terwijl er nog altijd genoegzame tijd zal overig zijn, al komt het zelf na den wijn oogst, om nog gepresenteerd te worden, eer de laatste schepen herwaards vertrekken. Dog hoe eer UEds. dit of een ander request kunnen inleveren, des te beter op dat het zelve alhier bij tijd kome om de Lieden van 't Bewind.

Bij het aanbieden van t request aan den Heer Gouverneur sou men ge-

10. Sien no. XXIV n. 15.

11. Pieter van der Byl (1714-1789), boer op Klavervlei, Swartland; die familieverband met Cloete is onduidelik; sy naam staan nie onder die rekwes van 17.2.1784 nie.

12. Die rekwes is ten slotte deur 14 mense onderteken.

13. Kantlyn: ‘in het duplicaat volgt: Met het afsenden van het eerste afschrift van dit request heb ik my gehaast, omdat ik kon naargaan, dat by een spoedig vertrek en reis van dat schip hetzelve nog voor de koorn- en wijn-oogst kon aankomen en UEds. dus voor dien drukken tyd bequame gelegenheid hebben om met elkaar te spreken en het nodige hier toe in gereedheid te brengen.’

14. Ingeval.

[p. 199]

voeglijk, terwijl sijn Hoog Ed. geb. denkelijk in het toekomend jaar 1784^15. staat te repatrieren, dien Heer kunnen versoeken het selve door sijne mondelinge voorspraak goedgunstig te willen appuieren.

Omdat UEds. sig in dese troebelen^16. niet hebben gemoeit, sou het niet voegzaam sijn, dat sij sig een oordeel over deselven aanmatigden, en daarom hebben wij ons alleen bepaald tot het gebrek, dat natuurlijk door verloop van tijden in de originele constitutie heeft moeten komen.

Omdat men de juisten tijd, wanneer de Caab onder den Hr. Gouv. Tulbagh soo seer met producten opgekropt was, niet accuraat wist, heeft men dien onbepaald gesteld, het jaar getal sou dus hier bij agter het woords reeds kunnen gevoegd worden.^17.

Ook weet men niet, of men het wel heeft met het woord gepriviligeerde Slagters. het staat wel voor, dat de Slagters aldaar vele plaatsen hebben, en dat er door de Overbergschen seer over wierd geklaagd. In geval het hen nog vergund word zelf Vee-plaatsen te mogen aanhouden, soude 't niet beter sijn te stellen gecontracteerde Compagnies Slagters,^18. gelijk men meend dat zij reëel zijn. Hoe gretig men op het Renoster vlees valt, en welke rapporten wij kregen nopens het eeten van het vlees van verslindend gedierte, sal Uw soon Pieter^19. konnen getuigen.

De Heer van Plettenberg zal mogelijk bezwaarlijk diergelijke woestheden kunnen geloven, omdat sijn Ed. ze niet gezien heeft, maar die Heer reisde als Gouverneur en zag de Lieden dus altijd in hun sondagspak.

Dewijl er wel eens gevraagd is; waarom dien men alkaâr hier niet, gelijk in 't Vaderland; waarom wordt men geen soldaat; waarom vaart men niet ter zee; waarom gaat men niet naar O. Indie? heeft men gedagt dese aanmerkingen en vragen met bescheidenheid te moeten beanwoorden.

Het is ook nodig geweest te tonen, dat die flikkerende weelde, waar in de burgers aan de Hoofdplaats nu floreren, niet tot het wezendlijke geluk der Colonie diend omdat zij zal ophouden zoo ras de oorlog eindigd, maar dat zij integendeel een seer quad gevolg kan hebben door de luxe

15. Van Plettenberg is eers in 1785 terug.

16. Die Kaapse Patriottebeweging.

17. Vgl. Beyers, 324, waar ingevoeg is in die rekwes: ‘in de Jaaren 1756, 1757 en 1758, mitsgaders de Jaaren 1765, 1766, 1767 en 1768’.

18. Dit is gedoen, sien Beyers, 325, reël 24.

19. Swellengrebel se metgesel in 1776. Die rekwes vermeld (Beyers, 326) dat jong Boere hulle in die binneland ‘hier en daar in een miserabele Jut onder de Hottentotten, alwaar het vleesch van een wilden Bok, wel eens van een Renoster, zelf van verslindend Gedierte, hen tot brood strekt, hebben moeten ter neêr zetten’.

[p. 200]

of overdaad, die deselve natuurlijk sal voortbrengen; dat men ook wel weet dat er sijn, die soo haast sij een slaaf of twee bij een kunnen krijgen en hen hun ambagt leeren, self met het werken uitscheiden om op hunne muiltjes te leven. dog men oordeelde tevens nodig dit onder de sagtste termen te seggen om de lieden, die sig door dese fauten mogten laten voortslepen, niet te quetsen. Noodsakelijk egter is door 't erkennen van die fouten de reproches van anderen voor te komen. Ook behoorde men, te erkennen de favorable tijden, die men van tijd tot tijd heeft gehadt vooral daar er een soodanige soo kortstondig is geweest of nog is, temeer omdat men daartegen kon aantonen, dat ook sulke toevallige bijslagen meer quad dan goed agterlaten, dewijl sij niet bestendig sijn.

Door de constitutie, die bij de oprigting der Colonie seer wijsselijk kan sijn ingerigt, verstaat men in dit geval de bepaling, waar bij den Colonisten gene andere wegen, dan alleen in de binnenlandse consumtie, aan de Comp. en aan de passerende schepen, om hunne producten te gelde te konnen maken, zijn vrijgesteld; in een woord, dat de Caab alleen zou moeten dienen tot een verversching plaats. dit, spreek van zelf, kon aangaan, soo lang de colonie niet meer opleverde dan tot die voorwerpen nodig was, maar nu er in ordinaire^20. doorgaans meer geteeld word en hoe volkrijker en uitgebreider de colonie word, zal moeten geteeld worden, wil men de Lieden in een geciviliseerde staat houden, als dat vertier kan consumeren, wordt het tijd dat er meer uitwegen gegeven worden, of er ontstaat een gebrek in het bestaan der Colonisten. Of men moet oordelen, dat het met de billijkheid overeen komt, en dat men in staat is om de volkrijkheid te verminderen en in 't vervolg te beletten.

De requestranten behoren sig, naar ons oordeel, niet aan te matigen om die uitwegen voor te slaan, maar moeten het vinden en bepalen derselve overlaten aan de Hoge Gebieders alhier, die beter kunnen weten, in hoe verre enige vergunningen bestaanbaar sijn met de overige belangens der Compagnie, terwijl het genoeg is, dat sij in algemene termen aanbieden alles daar toe te sullen contribueren, hetgeen met enige redelijkheid van hen kan geeischt worden. Wij raden UEds. ook sig in gesprekken over de wijze op welke een meerder vertier, vooral buitenlandsch zou kunnen besorgd worden, zoo min mogelijk uit te laten; maar sig geheel aan de schikkingen der Hh. Bewindhebberen te refereren; want steld men iets voor, loopt men risico dat de Caabsche regering anders denkt; dan komen er differente opinien, en word de zaak op de lange baan gehouden: daar, wanneer die vergunningen hier bepaald worden, se direct de kragt van

20. Die woord ‘tijden’ ontbreek hier.

[p. 201]

wet krijgen en kunnen uitgevoerd worden, al wierden er nog soo veele restrictien, aan voorgeschreven, kunnen Colonisten in hunne tegenwoordige staat er nooit bij verliesen, maar altijd nog iets winnen.

Wij hopen dat UEds. ons plan sal smaken, en soo niet, dat sij ten minsten door iets anders mede sullen willen werken tot bevordering van een bestendige welvaart voor Uwe Colonie.

Ik blijve steeds met de opregtste gevoelens

Uw getrouwe en Dienstvaardige Vriend, dien gij kend^21. en aan Uwe vertrouwde Vrienden ook als soodanig wel moogt noemen, een van hen^22..

21. Kantlyn: ‘het duplicaat vervolgt: en weet, dat het steeds van alles welmeenende met U is’.

22. Die rekwes, wat op 17.2.1784 ingedien is, is deur die Goewerneur en Raad met 'n brief van 15.3.1784 na Here XVII opgestuur. Die uitgangspunt van die rekwes (dat die 1652-konstitusie van die Kaap nie meer in 1784 pas nie) is deur Here XVII onderskryf op die spesiale vergadering van Junie/Julie 1785 wat geheel-en-al aan die Kaap gewy was. Dit lei tot enkele versigtige maatreëls, o.a. die waarborg dat die Kompanjie jaarliks die Kaapse produksie-oorskot sal opkoop (Beyers, 323 n. 1 en 102-104).