Briefwisseling oor Kaapse sake 1778-1792

[p. 107]

XIII J.A. Baron van Plettenberg aan Swellengrebel,
Cabo, 7.3.1780^1.

Daar UwelEd.Gestr. mij onder Sulk eene grote verpligting heeft gelieven te leggen, door het toesenden van verscheijdene documenten, rakende de tegenswoordige publijcque gesteldheijd der Saaken in het Vaderland,^2. hadde Ik al voor lange verpligt geweest UwelEd.Gestr. deswegens mijne opregte erkentenisse te verseekeren, dog aan de eene kant eene opeenstapeling van affaires, waar van veele de Lust tot Schrijven beneemen, en aan de andere kant eene gegronde verseekering van binnen korte daagen veele nouvelles uijt het Vaderland te sullen vernemen, die deese Colonie in het gemeen, en mij in het bijzonder, sullen intresseeren,^3. heeft oorzaak gegeeven dat tot dus lange met het beantwoorden van UwelEd.Gestr. Seer aangename Letteren hebbe gewagt; uijt welkers Lectuure mij onder anderen sijnde gebleeken, hoe dat UwelEd.Gestr. nog werkelijk om deese Colonie, en desselfs ver afgeleegene Inwoonders, denkende, deselve wel gaarne middelen sou willen aan de hand geeven, die, wel geexecuteerd werdende, aan haar lieder een gemakkelijker leeven souden kunnen besorgen. Maar, mijn Heer en Vriend, in alle ontwerpen, hoe Schoonschijnend deselve ook in eene Theoretische beschouwing meugen voorkomen, en eene gewenste uijtwerking belooven, bevind men egter meermalen, dat in de executie Swarigheeden opkomen, welke niet voorsien sijnde, alle aangewende mesures verijdelen. En soo geloof Ik dat het gaan sou soo wanneer het plan van UwelEd.Gestr., gedetailleerd bij Desselfs brief van 9 julij 1779,^4. wierd in het werk gesteld, behalven dat Ik, in het algemeen, onder de verafgeleegenste Colonisten, op de Sneeuwbergen als elders, hebbe bespeurd,^5. dat sij Lieden seer vergenoegd souden sijn, soo wanneer maar bevrijd waaren van de Bosjesmans, en geen Burgerdiensten op Stellenbosch of Swellendam souden behoeven te doen, hebbende het swervend en vrijleeven aangenaamheeden, die andere ongemakken weder versoeten, vooral soo wanneer haare Hamels altijd voor 6 Schell. en de Booter voor 1 Schell: per lb. konden aan de man brengen. Dog daar een

1. Nie eiehandig nie; vroeër deur A. Hallema gepubliseer in Zuid-Afrika 12 (1935) 105-106.

2. Hierdie stukke word genoem in 'n gedeelte van no. VIII wat nie opgeneem is nie.

3. Plettenberg bedoel uiteraard die besluite van Here XVII na aanleiding van die Memorie 1779. Die briewe van Here XVII aan Plettenberg hieroor was gedateer 27.10.1779 (Kaapsce Stukken IV, 136).

4. Ontbreek, ook in die Plettenberg-versameling.

5. Tydens sy landtog in 1778, sien no. II en Godée Molsbergen IV, 45.

[p. 108]

tijdlang alle dingen seer goedkoop sijn geweest, heeft eene menigte Boeren mij ten huijse van Prinsloo, aan de Bosbergen, versogt haare belangens in deesen te willen behartigen, met vooral sorge te dragen, dat de gecontracteerde Comps. Slagters selfs geen Veeplaatsen mogten houden etc. etc. Na mijne vermogens, en tijdsomstandigheeden, hebbe ik voor haar lieden gesorgd, en de Engelsche en Fransche Esquaders hebben het gebrekkige bij provisie vervuld.^6. Eensgesintheijd en goede Harmonie ontbreeken in die Contreijen, en daar toe souden, mijns bedunkens, het aanstellen van Predicant en Landdrost^7. de geschikste middelen ter verkrijging sijn, soo men maar Subjecten konde vinden, die tot die missie geschikt waaren, hetgeen altijd beswaarlijk sal sijn, dewijl het menschen dienden te weesen die door geene drijfveeren van Eijgenbelang, ofte vooringenomentheijd worden bestierd, steeds in het oog hielden het groot oogmerk waar toe waaren gesonden, en sig van de gemoederen en het vertrouwen de Ingeseetenen, door eene voorbeeldige onsijdigheijd wisten meesters te maaken, en boven dit alles regte kennis van het menschelijk Hart, door eene voldoende ondervinding, hadden verkreegen. Waar sijn desulke te vinden, en die genegen souden weesen, ten nutte haarer Evenmenschen sig te laaten gebruijken? Hoc opus, hic Labori!^8.

Wanneer Ik met de Caffers Capiteins, Koba, Godijssa, en Xamosij,^9. een Contract aanging, omtrent de Limitscheijding, voor het vervolg,^10. quam mij in gedagten het geene bij seeker Schrijver hebbe geboekt gevonden, wegens de verbonden, die door den vermaarden W. Penn, in de voorgaande Eeuw, met de Inwoonders van America sijn aangegaan, namentlijk, dat die de eenigste waaren dewelke door eenige Europees ooijt met de Americanen sonder plegtige Eedsweering waaren gecontracteerd, en te gelijk de eenigste, die wedersijds waaren onderhouden.^11. En Ik fleijde mij, dat daar Ik den Quaker in deesen heijliglijk wilde navolgen, de Caffers het voorbeeld der Americanen souden volgen, maar hier in ben ik bedrogen, dewijl Koba c.s. tot dus verre, onder alderhande uijtvlugten, nagelaten

6. Plettenberg bedoel dat die tekortkomings van sy maatreëls nie aanvanklik so opvallend sal wees nie, aangesien Franse en Engelse eskaders vir heelwat omset sorg.

7. Die eerste predikant van Graaff-Reinet is in 1792 aangestel, die eerste landdros in 1786.

8. 'n Sitaat uit Vergilius, Aen. 6. 129: ‘dit is (swaar) werk, dit is 'n gesukkel.’

9. By Godée Molsbergen IV, 50, heet hy Jamosie.

10. Vgl. no. II en Godée Molsbergen IV, 46, 50.

11. William Penn (1644-1718), die stigter van die Kwaker-kolonie Pennsylvania, het in 1682 'n vriendskapsverdrag met die Leni-Lenape-Indiane gesluit; watter skrywer Van Plettenberg bedoel, is nie duidelik nie.

[p. 109]

heeft over de groote Visch Rivier te trekken, waarom genoodzaakt ben geweest den Veld-Wagtmeester Jaarsveld, op wiens bescheijdentheijt meene mij te meugen betrouwen, te qualificeeren hem, Koba, mijnentwegen, onder het aanweesen van eene gewapende Commando, aan te seggen, dat aanstonds sal hebben te voldoen aan sijne belofte, als wanneer aan denselven eenige praesenten van gewerkt Koper sullen werden gegeeven; dog dat halstarrig blijvende weijgeren, sulx te executeeren, van mij last hebben, hem met al sijn Volk en Vee met geweld te verjagen, en soo veele te dooden, als sullen durven tegens deese mijne ordre aan te gaan: etc. etc.^12. Nu moet Ik eens afwagten, of deese stap eenig Effect sal doen, sullende UwelEd.Gestr. wel willen geloven, dat het maar alleen een bombario^13. is, en dat mijne ordres expres luijden aan niemant haarer, voor alsnog eenig leed te doen, dewijl aan mij de gegronde billijkheijd van feitelijk te handelen nog niet volkomen, ex Jure naturae, is aangetoond. En selfs dunkt mij, dat deeze quaestie eens in een Disputeer Collegie wordende voorgesteld, een welspreekend opponens aan den Seer geleerden Heer Defendens nogal werk soude verschaffen.^14. Intusschen denk Ik nu dat Koba nooijt van mening is geweest sijn woord te houden en dat daarom geaarseld, ja selfs belet, heeft dat geene sijner Zoonen met mij na herwaarts is opgekomen.^15.

Ik hebbe aan Kloete voor eenige dagen mijn gehouden dagregister overgegeeven, om uijt het selve voor UwelEd.Gestr.: sulke dingen te extraheeren, dan wel geheel af te schrijven, als konde denken UwelEd: Gestr.: aangenaam te kunnen sijn,^16. en de Landmeeter Leijste^17. is werkelijk

12. Nadat daar in 1779 en 1780 kommando's uitgetrek het sonder om veel te bereik, het A. van Jaarsveld in 1781 daarin geslaag om die Xhosas oor die rivier terug te dryf; daarby is 5 300 beeste buitgemaak (Sparrman II, 200; Marais, 8-10; Muller, 76).

13. Bombasme, woordepraal. Plettenberg bedoel dat die streng optrede wat aangekondig is, slegs as skrikmaakmiddel bedoel is; in feite, so vervolg hy, het hy tog opdrag gegee dat daar vireers geen geweld gebruik moet word nie, omdat hy nie oortuig is dat hy die reg daartoe het nie. Dit is nie heeltemal duidelik wat hy wil sê met die verwysing na die natuurreg (‘ex Jure naturae’) nie: het Plettenberg getwyfel aan die regsgronde vir optrede teen die Xhosas omdat hulle inwoners of eerste bewoners van die betrokke gebied is en buitendien geen onderdane van die Kompanjie is nie?

14. Plettenberg verwys hier na die destydse akademiese gebruik om wetenskaplike stellings in 'n openbare bespreking te verdedig.

15. Vgl. no. II en Godée Molsbergen IV, 47.

16. Cloete se uittreksel: no. II.

17. Leiste se ‘Kaart van de Zuydkust van Afrika’ (gepubliseer in Koeman, 1952) ter voorbereiding waarvan hy gedurende die voorafgaande jare aan die Kaap gereis het, is later in 1780 saam met nog 'n paar ander na Here XVII gestuur (SABW II, 403).

[p. 110]

besig met de Kaart, die voornemens ben mijne Heeren Meesteren aan te bieden, in verwagting dat door dat Canaal publijcq sal gemaakt werden, waartoe Ik geene vrijheijd hebbe. De voornaamste Baaijen sal ik in groot bestek er bij voegen, tot narigt voor de Zeevaart, die onse Cust gansch onbekend is.

Het aanweesen van Engelsche en Fransche Esquaders^18. heeft mij, geduurende een geruijme tijd, besig gehouden, vooral om soo veel mogelijk alle dingen, selfs tot Kleijnigheeden, soo te schikken dat men op geene gegronde redenen, mij van eenige Eensijdigheijd kan geschuldigen, waar in te slagen veelmaalen seer moeijlijk valt, dog de Twee Admiraals hebben genoegen genomen in het geene alhier hebben genoten, het welk mij eene voldoende satisfactie is, en steure mij daarom ook niet aan het geene mindere gequalificeerdens deswegens, na haare Caprices, uijtbasuijnen, sijnde het gansch onmogelijk alle menschen te contenteeren.

Hier in de Colonie is het dood Tij, wordende sekerlijk na tijdingen^19. uijt Holland gereijkhalsd. Dog ik denke niet, dat deselve decisif sullen sijn, alschoon sulx wel wenste, dewijl men sommige voorvallen met eene promptitude kan redresseeren, die door lang talmen verergeren.

Indien Ik ooijt mijn But erlang, en metertijd een stil ampteloos Leeven in mijn Vaderland geniet, sal deese Colonie wel eens een onderhoud sijn tusschen Uwel Ed. Gestr: en mij, wanneer mijne opwagting bij Uw koome maaken, dog die tijden sijn mogelijk nog verre afwesend, en mogelijk bestaan deselve in Chimeres, die in rook sullen verdwijnen.^20.

18. Tot op die datum waarop Plettenberg geskryf het, was die Republiek nog nie in die Engels-Franse konflik betrokke nie; i.v.m. 'n Engelse vloot sien no. XI n. 17; 'n Franse eskader van 6 skepe het op 3.3.1780 weer vertrek (ARA: KA 4274).

19. Vgl. n. 3.

20. Plettenberg het hom in 1785 in Nederland gevestig; uit briewe in die Swellengrebel-argief blyk dat Plettenberg en Swellengrebel met mekaar in kontak gebly het.