Der byen boeck

De Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond

Regelnummers proza verbergen

Vth der byen vrolicheit ende ere gude varwe versteet men ere ghesuntheit. XLIX. capitel

32U<V>th der byen vrolicheit ende ere gude varwe verstet men ereaant. 33 ghesuntheit.

34⁺Ende dat is dat selue dat salomon secht in prouerbijs. En blijdeaant.³⁴ 35 ghemode maket ene bloyende ioghet. ende een drouich gheest verdrughet 36 de ghebeente. Jck gheloue dat in desen leuene gheen dinck blijder ende 37 vrolicker en is dan dat ghetuech ener guder consciencien. Ende ick ghelo-38ue dat in eerdesschen dinghen gheen dinck drouigher ende verueerlicker 39⁺ is. dan// dat ghetuech ener quader consciencie. Van der blijdscap der 40 guder consciencien en verblijdet em nicht allene de gheest mer oeck 41 dat herte ende dat vleesch alse de psalmiste secht. Myn herte ende myn 42 vleesch hebben sick verurouwet in den leuendighen god. Dat selue geloue 43 wy ok ende hebbent gheseen van der hellescher droefheit der quader 44 consciencien. dat alsoe dat herte van bynnen verstuert was mit droefheit. 45 dattet lijcham oec van buten verghenck.

+ Serm. a

34 Colv. II, 50 § 1

+ 223b

Exempel

47⁺Hijr van heb ick een merclick dinck warachtelicke ghehort. Jn burgundien⁴⁷ 48 was een vernomet clar man. de ene wyle tijdes in siner ioghet reckelicke 49 leuede. Mer dar na beghan he van der doghet to vertraghene. ende to 50 den sunden te gane. Ende rechteuort do syn herte besmittet was. ver-51ghenck he oec in den lijchame ende wart seeck. Ende nochtan en bekande

+ Ex. 217

47 Colv. II, 50 § 2

[p. 202]

tekstkritische noten

1 he nicht de hant godes de em castiede. mer he dede dat ene quaet vp 2 dat ander ende he waert bleeck in den anghesichte ende magher. ende 3 wart iamerlicke bereit to den pijnen recht als een mensche des ewyghenaant. 4 vurs. Do em ghene arsedie der meister helpen en konde. ende nemant 5 em seggen en konde de sake syner suecte kierde ten lesten weder in em 6 seluen ende wart gheuandet van der gotlicken barmherticheit. ende mit 7⁺ berouwe verstont he dat die suecte synre zelen de sake was// sijnre vth-8wendigher suecten. Hijr vmme bichtede he mit tranen enen seer hillighen 9 preister. ende to hant do he gheabsolueert was. speeth he to samene 10 vth den munde een beest ghelijck ener padden in den anghesichte. mer 11 achter letet alse mennigherhande dere mit alte lelicken klenen vellekens. 12 recht alse seuen duuele der seuen doet sunde. Dar gheschede een wnder-13lick dinck. Ser weynich tijdes dar na verghenghen de dere ende wart 14 dreck. ende des menschen vleesch beghan weder te bloyene. ende sijn 15 anghesichte des berouwighen menschen wart weder schone. ende he wart 16 vullencomelicke ghesunt an lyue ende in zele. Ende was dar na velen 17 menschen vorderlick to enen gude exempele.

18⁺Vort an sal men merken dat in den texte ghesecht wort dat men vthaant.¹⁸ 19 guder varwen der byen ghesuntheit verstet. Wat wort hijr betekent by 20 der guder varwen anders dan die purheit der consciencien. Van deser 21 purheit wort dar ghesecht in den boke ecclesiasticus. De dar lief heuetaant. 22 de reynicheit der consciencien de sal den coninck to vrende hebben. dataant. 23 is den coninck de dar ghesecht heuet. selich sijn die reynen van herten. 24 want se solen gode seen. Sodanich hebben ghewesen ende sijn de oghen 25 der propheten de van beghinne der werlt claerlicke gheseen hebben die 26⁺ dinghe de dar wesen solen ende// nu sijn. Ende hebben claerlicke de to 27 comenden dinghe vor ghesecht. somtijt apenbarlicke somtijt hemelicke. 28 ende somtijt vnder den bedeckeden worden. ende somtijt in apenbaren 29 worden. Van der schoenheit deser gracien ende purheit sijn de oghenaant. 30 der duuen. dat is der hilligher zelen ghewasschen recht alse mitter alre 31 wittester mellick. welke duuen dat sijn zelen de dar vleghen in den wol-32ken ende bouen de wolken ende vth oren vensteren schouwen se van veers 33 dat hemmelsche vaderlant. ende groten dat begherlicke mit suchtene. 34 mer se en moghen dar noch niet in gaen. nochtan werden somighe mittenaant. 35 apostelo paulo in den gheeste gheuort int paradijs. mer dat duret ene 36 korte tijt ende stunde.

36 korte tijt ende stunde, Lat.: hora et mora brevi. 30 elizabeth, Lat.: Elizabeth dicta de Wans in monasterio Brabantiae quod Aquiria dicitur.

+ 223c

+ Serm. b

18 Colv. II, 50 § 3

+ 223d

Exempel

38⁺DAr was ene nunne edel van gheburten ende leuene. ghenomet elizabethaant.³⁸ 39 de van erre ersten kintheit alte ynnich was to Cristum. Wes hillicheit 40 ore olders benijdeden. ende gheuen se enen eerbaren ridder to echte 41 teghen eren willen. Se was mit em een heel iaer lanck ende sleep alle 42 nacht by em vp enen bedde ende nochtan bleef se vnbeuleckede ionfer. 43 Dat belde des crucifixi of de ghelijcknisse des beldes volghede or na⁴³ 44 byna dre iaer lanck. Ende alst gheuel dat se yeet vnreynes of schadeli-45ckes dachte so reckede dat belde de hant vth vanden cruce ende lede 46⁺ se vp//ore borst ende verdreef so ter stunt van er alle schadelicke ghe-47dachten. Dese was ghewontlick vake mitten enghelen te sprekene. Ende⁴⁷ 48 in enen daghe wart se gheuort to der ghenuechlicheit des paradeses. 49 ende dar sach se als se my seluen beliet heuet ghelijcnisse ende ghedaen-50te al der ghener de beholden solden werden. Nicht allene de do leueden 51 ende do ghebaren weren. mer oec al der ghener de na der tijt des visions

+ Ex. 218

38 Colv. II, 50 § 4

43 Colv. II, 50 § 5

+ 224a

47 [vanaf Dese] Colv. II, 50 § 6

[p. 203]

tekstkritische noten

1 hent to den eynde der werlt ghebaren solden werden. Ende dat noch wn-2derlicker is. se bekande ende vnderschede vth apenbaringhe des gheestes. 3 in wat state der echtscap of der iuncferscap een ieghelick beholden solde 4 blijuen. Ende wanneer se namaels sach de ghene in den leuene. welkeer 5 ghelijcknisse se in den paradijse gheseen hadde. de bekande se bysunder-6linghe in den anghesichte al en hadde se die to voren nicht bekant. Ende 7 ter stun vnderscheidede se enen ieghelicken in enen oghenblick tijdes 8 van wat state ende van wat ghemode he were. Als my Cristus in den 9 daghe des ordels een richter wesen sal so is he my een ghetuech dat ick 10 waer segge. Jck hebbe in my seluen alte sekerlicke vnderuonden de war-11heit deses dinghes. want se sede my alte klaerlicke mynen staet den 12 gheen man en wiste dan myn bicht vader. Ende ick hebbe warachtelicke 13⁺ ghehort dat se dat selue oec vele// anderen menschen dede. Se bewees 14 oec noch een ander seer groet mirakel an der edeler iuncfrouen elizabethaant. 15 van aska. Do se desse iuncfer sach in groter pompen ende sijrheit der 16 werlicken glorien. Want ore olders begheerden em to verblijdene van 17 orre dochter edele hijlick ende kinder. sede desse nunne stanthachtelicke 18 to er. Du ende dyne vrende arbeiden to vergheues. want ick hebbe alte 19 sekerlicke vor gheseen dattu steruen salst in den state der ioncferscap. 20 mer dat wart so wnderlicke weruuolt dat or de edele iuncfrouwe ende 21 al de ghene de dat horden dar af verwnderden.

22⁺Dar is ene blijtscap dar de hillighe augustinus van secht in den bokeaant.²² 23 sijnre bicht. welke blijtscap den bosen nicht ghegeuenen wort. mer allene 24 den ghenen de gode eren to vergheues. dat is. dat se em seluen nerghen 25 inne soken. Ende dat is allene ware blijtscap. ende de hete wy te weseneaant. 26 vroude van guder consciencien ende vngheuenseden ghelouen. Ende men 27 vermodet dat de ghene allene van deser blijsscap leuen de den doet be-28gheren. ende dit leuen mit verduldicheit verdraghen. de dit leuen holden 29 vor ene ellende ende alle eerdessche soticheit vor een verdreet. deseaant. 30 holden dat lachen der werlt vor ene dwelinghe ende segghen dat de blijs-31scap vor gheues bedroghen wort.

7 stun, ls: stunt.

+ 224b

+ Serm. c

22 Colv. II, 50 § 7

Exempel

33⁺Ick hebbe ene iunghe vrouwe ghesen seer schone ende// edel ende ouer-³³34⁺ulodelicke bloiende in den rijckdome der werlt. Dese was mennich iaer 35 lanck in der echtescap to gheuoghet enen edelen manne. se versmade 36 gheringhe de werlt ende vernichtede in er seluen alle begherlicheit. se 37 dede in ores mans huse als ene oetmodighe maghet. Nochtan sede mi 38 or man seluen dat sijne huesurouwe em vele meer angheneme was in 39 den snoden klederen dan in kostelen herlicken klederen. Des en wart 40 nouwe vmmer meer vrolick gheseen anders dan mit ynnighen guden men-41schen. Ende als de to or quemen so wart se allene veruult mit wnderli-42cker blijsscap. Hijr vmme wanneer or man summighe leue werlicke gaste 43 hadde de he als ghewoenlick is vrolick maken wolde. so leeth he hemeli-44cke halen somighe ynnighe menschen vp dat sijn huesurouwe ouermyds 45 orre tokumpst ende gheselscap blijde worde vor die gaste. Dese vrouwe 46 wart vulmaket in corter tijt ende quam to der doet. ende do se langhe 47 tijt gheleghen hadde sonder stemme. of sunder seen of horen. sloech 48 se ten lesten ore oghen vp ende wart verwecket in luden lachen ende 49 so gaf se haestelicke den gheest. Ende or anghesichte bleef na der doet 50 in der ghedaente des lachens ende des iubilerens. Ende vullencomener 51⁺ blijsscap dar em dat vollick van verwn//derde. niemant en twyuelde dar

+ 224c

33 Colv. II, 50 § 7

+ Ex. 219

+ 224d

[p. 204]

tekstkritische noten

1 an se en verblijdede er van anschouwinghe der enghele de dar teghenwor-2dich weren.

3⁺Nochtan solen em alle innighe ende goddenstighe menschen dar vor 4 hoden dat se em vth oren eghenen beweghen nicht en verblijden in der 5 doet. mer mit anxte ende mit eerwerdicheit solen se verwachten den 6 lesten dach.

8 baruerus, Lat.: Garnerus. 36 vnreyne kleet, Lat.: pannus menstruatae. 43 Na cloester, volgt in de Lat. tekst: Brugensi domo.

+ Serm. d

Exempel

8⁺Daer was een reguleer canonick baruerus ghenomet. in sunte iohannesaant.⁸ 9 cloester. dat gheleghen is manck den wyngarden by sweuen in gallien. 10 Dat was een man van wnderlicker hillicheit ende vnnoselheit alse wy 11 gheseen hebben. Ende arbeidede in sijnre doet in der alre swarster suec-12ten. ende se de duuel de altoes vns laghe lecht sande in sijn herte ene 13 vermetelicke vroude. also dat syne tunghe ende sijn anghesichte so seer 14 iubilierde dat alle de ghene de dar vmme stonden gheloueden dat he alre-15de an schouwede die hemmelsche glorie. ende dat al die hillighen in groter 16 ynnicheit ende vrouden verwachteden den vthganck sijnre zelen. Mer 17 dar was een ghenomet wolterus to ghenomet klene. de nochtan groetaant. 18 was in den verdenste der hillicheit de em allene stille swyghende bedro-19uede van der blijdscap des ghenes de dar steruen solde. Doe he began 20 den dode te ghenakene ende een weinich tijdes na der vroude verby ghe-21⁺leden was. beghan// he ouerulodelicke te screiene. Do gheenck een van 22 den broders to em ende vraghede na der sake der droefheit de he na so 23 groter blijsscap hadde. He sede. Laet mi al dat conuent der broder toe 24 samene comen. Ende sonder merren ist ghescheen dat he bath. Ende 25 altehant sede he em allen. och alte leuesten broders gy hebbet in my 26 gheseen dulle koenheit der ideler ende vermeteler vrolickheit. de ick 27 vth inghelien des duuels hadde. Mer de moder ende vrouwe der barmher-28ticheit en leeth my nicht vergaen. mer se straffede my van der vnbete-29melicker blijsscap der ydelheit. ende vermaende my dat ick meer mit 30 maticheit des hapen ende mitten anxte godes verwachten solde den les-31ten dach. Gy alre leuesten broders biddet gode dat he my dese sunde 32 ende vele ander sunde vergheue. Rechteuort do he desse worde gheendet 33 hadde ende se alle gheantwerdet hadden amen. gaf he den gheest mit 34 screienden oghen. Hijr ghedenke wy der werdigher coningynne ester. deaant. 35 dar verheuen was in aller glorien der werlt nochtan sede se to gode. dat 36 al vnse rechtuerdicheit sint als en vnreyne kleet.

37⁺Mer hijr sal men merken dat wy ghelesen hebben wo vele guder men-³⁷38schen em verblijdet hebben in der doet. ende als vorsmakende de hem-39melsche vroude mit iubileren em sotelicke verblijdet hebben. ende dit 40⁺ laet vns horen mit enen apenbaren// exempele.

+ Ex. 220

8 Colv. II, 50 § 9

+ 225a

+ Serm. e

37 Colv. II, 50 § 10

+ 225b

Exempel

42⁺EEn broder van der predicker orden van guden hillighen leuene. was deraant. 43 predicker broder lesemeister in den cloester dat in vlanderen licht. Dese 44 was seer swarlicke sieck. ende scheen den dode te ghenakene mitten 45 alre vrolicsten anghesichte. Een broder bath em mit tranen dat he em 46 ghewerdighen wolde te segghene of he ienighen inwenghen troest van 47 den heren vntfanghen hadde. He antworde em. want van groter blijsscap 48 en konde he des nicht verswyghen ende sede. Jck hebbe warlicke verno-49men dat vnse here ihesus belauet heuet dat he in myner doet seluen te-50ghenwordich wesen wil. De broder sede. ende ic vermane dy ouermyds 51 den seluen heren. dattu my mit dinen vingheren of mit ienighen wenke

+ Ex. 221

[p. 205]

1 een teken doen wilst alse du den heren siest teghenwordich wesen. He 2 antworde. Jck salt gherne doen ist dat my de heer dat gunnet. Des derden 3 daghes dar na wart de suecte so seer verswaert dat men de ratele sloech. 4 ende de broders lepen to samene in dat sekenhues. Hijr vmme do de bro-5ders sijns dodes verwachteden ende bededen. rekede de steruende broder 6 sijne hant vth ende wees mit den vingher tot ener seker stede. He sach 7 vmme ende mit sachten singhene beghan he toe segghene. Jn galileenaant. 8 sole wy ihesum seen als he vns ghesecht heuet alleluia. De broders de 9 in syner doet teghenwordich weren hebben my dese dinghe mit blijs//-10⁺scappen ende mit tranen ghesecht.

+ 225c

Exempel

12⁺ET gheschede eens dat ick mit enen preister van hillighen leuene ghenck¹² 13 in ener armen vrouwen huseken. ende dar weren oeck twe ander broders 14 van der predicker orden. Ende se by gheualle vonde wy een iunck kinde-15ken in der weghen ligghene ende steruen. ende wy seghen mit verwnder-16nisse dat dat kint ghepijnighet waert mitten alre bittersten dode. ende 17 mit groter bangicheit kierdet dat anghesichte ende de oghen ende dat 18 houet vake vmme. Doet een luttick tijdes de oghen to gheholden hadden 19 dedet de oghen haestelicke weder vp ende beghan vpwert te sene in den 20 hemmel. ende mitten anghesichte ende mitten leden ende mitten oghen 21 soe seer to verblijdene. dat men sijn lachen klarlicke buten den huse 22 mochte horen. ende en hadden des kindekens lede nicht vaste ghebunden 23 ghewesen in den windeldoeken dat hadde van groter blijsscap vth der 24 weghen ghesprunghen. Ende wy de dit seghen gheloueden sunder twyuel 25 dat sodanighe blijsscap de teghen natur gheschede in sodanighen kinde 26 dat so swarlicke ende mit so groter banghicheit starf. vth schouwen der 27 vnsprekelicker glorien ende der hillighen enghelen. de den puren ende 28 den vnnoselen oghen apenbarden.

29⁺Laet vns horen wat de philozophus secht van der blijsscap endeaant. 30⁺ schoenheit der consciencien.// He secht aldus. ware blijscap comet allene 31 den wijsen menschen. want clare verheffinghe des ghemodes ende clare 32 blijsscap is in den ghenen de betruwen mach in sijnen waren dogheden. 33 Ende sodanighe blijsscap wort allene der consciencien van der doghet 34 ghegeuen. want dar en is gheen dinck vrolicker dan ene gude consciencie. 35 Et is een groet deel der selicheit in deser teghenwordigher tijt. dat gheen 36 dinck den menschen in der consciencien ofte in den herten weder en 37 steet. Ende dit hete wy allene te wesene een rostlick leuen dat wy binnen 38 vinden in den vreedsamen herten. Hijr vmme warp vth dat dy van bynne 39 knaghet dat dy wringhet ende dy mishaghet. ende dat van ghenen tughe 40 ghestraffet en wort dan van di seluen. De vthwendighe blijscap vergheet 41 lichtelick ende en steet vp ghenen vasten vote. Mer de inwendighe blijs-42⁺scap blijuet vnbeweghen. al worde se ok dusentwerue anghestoten. Hijr 43 vmme solen de ghelouighen byen glorieren in der gheestlicker blijscap 44 ende van der schoenheit der consciencien. Vp dat de vnbeuleckede ende 45 vnendelicke ghesuntheit in em gheuestighet werde.

+ Ex. 222

12 Colv. II, 50 § 11

+ Serm. f

+ 225d

+ Concl.