Der byen boeck

De Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond

Regelnummers proza verbergen

De byen verblijden [em] van hantslaghen ende van den klanke des metaels. XLVIII. capitel

35DE byen verblijden em van hantslaghen. ende van den klanck desaant. 36 metaels.

37⁺De natuer des metales is wal ludende. ende dar ynne wort³⁷ 38⁺ betekent dat gheluet des predickens. Wor// van de prophete ysaias ghe-aant.39boet seggende. Rope in der starcheit verhoghe dine stemme als ene ba-40sune. Hijr versta wy de gheslaghene basune de vth moyses ghebade ghe-aant.41maket wort van ere ofte van siluer. ende de waert oek gheheten iubilea. 42 Want in sodanighen basunen pleghen die preisters te blasene in den hoch-43tijden. ende in den beghinne der maenden. Jn desen basunen werden walaant. 44 te rechte betekent de predicker des wordes godes. welker stemme is 45 ghelijck ener krachtigher basunen. Somtijt verueert se die bosen. ende 46 somtijt so toherdet se de rechtuerdighen weder to staende den viande. 47 Se sterket de kranken mit exempelen. se troestet de anderen in der be-48drucnisse ende verblijdet em soetelicke mitten goddenstighen. ende se 49 beclaghet droeflicke der quader menschen verdomenisse. Ende men sal 50 merken dat in den texte twe dinghe gherort werden dar em de byen in 51 verblijden. als in hantslaghen ende in den klanke des metales. Van den 52 hantslane secht de psalmista. Alle heidene hantslaghet. ende dat bete-aant.

+ Serm. a

37 Colv. II, 49 § 1

+ 218a

[p. 194]

tekstkritische noten

1kent de vliticheit des guden werkes. ende wanneer de to gheuoghet is 2 den klanke des predickens so gheuet dat een wnderlick sote gheluet in 3 den oren der ghelouighen byen. Hijr vmme in den hantslaghen des guden 4⁺ werkes ende in den klanke des predickens verblijden em de// ghelouighen. 5 ende vth eren soten ghelude. werden se verwecket to vullencomenheit 6 des leuens. ende to begherten des vaderlandes. Nu laet vns vertellen⁶ 7 een exempel dat velen menschen orberlick was ende verwecket heuet 8 toe der doghet.

10 een vernomet, Lat. mini notus. 11 iohannes, Lat.: Ioannes cognomento Polinus. 11-12 Na canonic, volgt in de Lat. tekst: in monasterio Effoines. 15 Na cloester, volgt in de Lat. tekst: Cantipratensi. 46 CCCC, Lat. quingentis. 47 Putifal, Lat.: Bucephalis; coninghes, Lat.: regis Macedonum. 51 aldus langhe, Lat.: tota Theutonia.

+ 218b

6 [Vanaf Nu] Colv. II, 49 § 2

Exempel

10⁺INt lant van gallien was een vernomet ende ghemint predicker. ghenoe-11met iohannes. de was do in der tijt do dit gheschede een reguleer cano-aant.12nic. mer dar ghenck he mit enen ynnighen herten in der predicker orde. 13 Jn welker orden dat wort godes nicht ghebunden en is. Desse predicteaant. 14 eens by der stat van camerick in enen ser gheestlicken ende ynnighen 15 cloester in den choer der reguleer canonicke dar teghenwordich werenaant. 16 vele begynen mitten volke. vp de hochtijt philippus ende iacobs. Endeaant.aant. 17 do de predicker vorhanden hadde dat wort des hillighen euangelij. de 18 dar blijuet in my ende ic in em dese brenckt vele vrucht. Ende do he 19 dat vake mit wnderlicker maneren weder haelde was dar ene oelde iunc-20fer alte wrijch van gheeste. dese began ersten in er seluen to grimmen 21 van alte groten brande der ynnicheit. ende wart beuende in al oren leden. 22 mer do se dre werue ofte vier werue van anstoten orren susteren bedwn-23ghen waert. ten lesten do de predicker vth sprack de vnuerschedene ver-24⁺eneghinge godes mitter hilligher zelen// alse wijn ende water wart oraant. 25 gheest starcklicke berort. recht alse most sunder adem gath ende de 26 vlessche ores herten borst mit krachtigher vtstortinghe des blodes ende 27⁺ mit ropene gaf se den gheest in orre aller teghenwordicheit. Se woe he-28uet or dese bye verblijdet in den klanke des walludenen predickens. ende 29 se en heuet or dar na nicht ghemenget mit drouighen saken. want seaant. 30 is ghegaen in de blijdscap des heren ende rostet sotelicke vp eren ghe-aant.31munneden. De duuel heuet oec synen klanck ende syne spillude dar em³¹ 32 syne knechte ende vndersaten van verblijden.

33Een van den is torneren dar em de ridders ende ere ghesellen to ghe-34uen. de sijn den ghelouighen ende den ghemenen volke alte seer schade-35lick. also dat or verdomelicke vnder vnuerdrachlicke kost nouwe enich 36 rijke lant verdraghen mach. De rijke hueslude werden dar mede vntgudet. 37 de borghers der stede werden verbijstert. de armen werden berouet ende 38 em en wort nouwe een stucke brodes ghelaten. Ende dat ghescheet alte 39 male dar vmme vp dat de name des vromen ridders wyde ende veer vmme 40 ghedraghen werde mitten klanke. dat is mit den prijse der bouen de vm-41me de lande lopen. Ende vorwaer or name is vergaen mitten ghelude.aant. 42 want de stemme des prijsens is vergaen. Wat heuet een vrom ridder// 43⁺ in sodanighen laue mer dan carolus pert. Gwillerimus van barris wasaant. 44 in vnsen tijden vernomet de beste ridder. sijn name wart vake ghehort 45 do he leuede. mer nu he doet is en wort he nicht ghehort. Baiardus was 46 een pert bi carolus tijden ende heuet nu mer dan cccc iaer doet ghewest 47 ende nochtan is sin gheruchte ghebleuen. Putifal des groten coninghesaant. 48 alexanders pert verdeende dat dar ene stat ghetimmert wart to syner 49 eren. ende ghenomet wart na synen namen putifal. Ende du ridder. du 50 gheselle wat heuestu mit diner vroemheit des ghelikes verdent.

+ Ex. 202

+ 218c

+ Serm. b

31 Colv. II, 49 § 3

+ 218d

Exempel

52⁺HOer wat by vnsen tijden ghescheet is dar aldus langhe een ghetuechaant.⁵²

+ Ex. 203

52 Colv. II, 49 § 4

[p. 195]

tekstkritische noten

1 van is. Jnt iaer vnses heren M.cc. ende xliij. worden by dat edele stede-2ken van nus vp den ryne vergaddert to den torney vele edelinghe alseaant. 3 hertoghen ende greuen banrossen ende riddere. Dar quam ouer een broderaant. 4 van der predicker orden ghenomet bernardus mit synen ghesellen. ende 5 bath den edelinghen ser oetmodelicke mit tranen. dat se sick seluen wol-6den sparen ende oflaten van den ydelen vpsette. ende wolden to hulpe 7 comen der hillighen cristenheit ende der moder der hilligher kerken de 8 in der seer bedrucket was. ende van den tarteren iamerlicke verwoestet 9 wart. in vngeren in polen ende in anderen landen. Ende do dar vele werenaant. 10⁺ de vmme syner// bede willen gherne of ghelaten hadden. was dar een 11 greue ghenomet van der borch de bespottede den broder ende de gheneaant. 12 de den broder volborden. ende vergadderde de schar de ridderen ende 13 beghan alte vnselicke torney. Des morghens van den seluen daghe alse 14 vele menschen segheden wart dar bouen in der lucht gheseen recht alse 15 een groet ende breet neuel. ende dar en teghen ende bouen schenen vele 16 rauene langhe tijt to vleghen ende te krochene. Ende ic en gheloeue an-17ders nicht dan dattet duuels weren de dar deden dusdanighe bewysinghe 18 des tocomenden quades. Ende rechteuort do dat torneyen gheschede 19 worden de ridders ende de ghesellen in so groter veelheit so ser versla-20ghen dat dar vele doet bleuen. Somighe worden dar rasende. ende vele 21 vollen dar in ewighe suecte. also dat dar nemande an en twyuelde dattet 22 gheen menschen spil en was mer vth der wrake gades der duuele spil. 23 Alle de dar doet bleuen worden ouergheslaghen to dren hundert to ende 24 lxv. Vnder welken als men sede eersten doet bleef de greue van der borch 25 de den vorghenoemden broder mit versmadenisse versproken hadde. Jn 26 der seluen nacht do desse dinghe des daghes dar na ghescheden. worden 27 dar gheseen de duuele de em in der ghedaente ghewapender ridderen 28⁺ vergadderden by dat dorp van brabant dat iska ghenomt// is als ick be-aant.29kant hebbe van den preister des seluen dorpes. Ende ick gheloue dat de 30 duuels dat deden in een teiken der blijdscap de se van soe groten quade 31 verwachteden.

9 anderen landen, Lat.: Quionia. 24 lxv, Lat.: sexaginta septem. 28 iska, Lat.: Is jka maior.

+ 219a

+ 219b

Exempel

33⁺IN duesschen lande was een seer mechtich ridder als wy ghehoert hebben³³ 34 van enen broder van der prediker orden de in den lande woende. Deseaant. 35 ridder gaf em seer to torneyen. ende starf vnselichlicke alse he gheleuet 36 hadde. He leeth achter een seer ynnich ende hillich wyf. de na ores mans 37 dode als se seluen mit groten screyene vertellet heuet meister albert 38 van der predicker orden ende he sedet my. Se wart vp ghetoghen in den 39 gheeste. ende sach dat by ers mans zele vergaddert worden ser vele du-40uele. ende een duuel de hogher scheen dan de anderen sede tot synen 41 ghesellen. Doet em schoen an syne vote de dar hebben so langhe scharpe 42 naghele. dat se doer gaen van den bal des votes hent to der hernen toe. 43 Dar nae trecket em an een panser. welkes naghele em vor ende achter 44 al syn lijcham dor steke. Settet em vp syn houet een helm. welkes naghe-45le nederwert gaen ende al syn lijcham dorsteken hent to synen voten 46 toe. Dar na hanghet em an synen hals enen schilt ouermyds wes ghewich-47te al syne lede to quesset werden. Doe al dese dinghe van ghebade des 48 princen der duuelen in der vnselighen zelen veruullet worden sede he 49⁺ echter to den duuelen. Syne// ghewoente was dat he na den torneye plach 50 to badene. ende na den bade wart he ghelecht vp een sachte bedde. ende 51 by em ene maghet de he vmme helsede ende ghebrukede na synen willen.

+ Ex. 204

33 Colv. II, 49 § 5

+ 219c

[p. 196]

tekstkritische noten

1 Doet em nu al des ghelijkes. Ende sunder merren wart de zele ghepyni-2ghet in den vlammen vor dat baden. ende dar na wart he ghelecht vp 3 een gloyende yseren bedde. ende bi em ene padde mit veruerlicken oghen 4 de so groet was als dat bedde van wes vmme helsen roren ende kussen 5 he so seer vermoiet wart. dat de veruerlicke padde mer pynighede dan 6 de veruerlicke wapene ende dat veruelicke bad ofte bedde. Och wo wer-7dighe pijne was dit. mer dat hillighe wijf de dit vth der verhencnisse 8 godes an ores mans zele sach. was vort an alle de daghe ores leuens vth 9 ghedencnisse des visioens so ser bedruct dat dar nemant an twiuelen 10 en mochte de se to voren bekant hadde se en worde mit rouwen des her-11ten bouen mate vermoiet.

13 hudert, ls: hundert. 15 Na was, volgt in de Lat. tekst: Leeuwes scilicet.

Exempel

13⁺ICk hebbe gheseen myns vader moye de een wyf was van hudert iarenaant.¹³ 14 ende dertich. Dese vertellede dat by eren tijden dusdanich dinck in bra-15bant by brusele gheschede. in den dorpe dar se gheboren was. Jn den 16 dorpe woenden lx. ridder de wapen droghen ghedeelt ouer al dat kerspel 17 dar nu nouwe een en is. Dese berepen seer vake torneie. ende steke spil 18⁺ teghen die// anderen ridders de dar vmme lanck weren sonder enich 19 harnsch anders dan spere schilt ende helm ende enen gheuoldeden lynnen 20 rock. Ende dat gheschede dat een ridder de vake te stekene plach eens 21 quellicke bedecket was mitten schilde. ghesteken wart mit den speer 22 int herte. Hijr vmme wart dat dode lijcham ghedraghen mit bitteren 23 screien to synen eghenen huse ende ghelecht in de doetkiste. Doe syne 24 olders ende syne vrende de beghancnisse deden wart daer in der midder 25 nacht wnderlicke versturinghe by dat dode lijcham. Ende ene vre dar 26 na do de knecht vth ghenck ende ghesant wart by dat dorp vmme ene 27 bodscap ende em ghemotte de dode ridder sittende vp enen swarten per-28de. ende sede to den knechte. Sitte achter my vp ende ick sal dy voren 29 to der stede dar du by den dorpe ghesant werdest. De knecht was ver-30ueert ende sath vp als em gheheten wart. Ende do he mitten armen em 31 heelt an de syde des ghenes de vor em vp den perde sath roerde mitter 32 hant vnwetende de vunde der siden. Ende de ridder sede em steck dyne 33 hant depe in de wnde vnde trecke vth dat yseren des speers dar ick mede 34 ghesteken byn. De knecht wart van anxte beuende ende dede dat em 35 gheheten was. Doe se quemen to der stede dar de knecht ghesant was 36 sede de ridder. Sitte af ende segge bysunderlinghe den ghenen de my 37⁺ doet ghesteken heuet ende al den anderen den du wilst dat// se comen 38 to sodanigher stede ende seen dat ordel godes dat ouer my ghegeuen 39 is. Ende in een teken dat du my warachtelicken gheseen heuest so tone 40 em dit yseren van synen speer. Doet morghen gheworden was dede de 41 knecht dat em <dat em> gheheten was. Ende do se quemen to der stede 42 dar die dode ridder synen doetslegher vntbaden hadde to comene vonden 43 se dar vntellicke veelheit van rauenen ende wywen de dat vngheuallighe 44⁺ lijcham mit krachtighen bitene to schorden. Mer hijr mach men vraghen⁴⁴ 45 wo men secht dat de dode vpstont ende leuede. ende sprack ende reth. 46 Ende wy antworden dat dat ghetuech des hillighen paweses gregoriusaant. 47 dar he in des hillighen abbates benedictus leuene secht. Dat enes beckers 48 dode lijcham vp stont van den graue ende ghenck weder to hues ende 49 weckede dat ghesinne to backene. Nochtan moghe wy vp een verbeteren 50 hijr van gheuen ene proeflicke rede. Doe dat dode lijcham noch versch 51 was ende de lede noch buechsam weren mochte de duuel dar in gaen

+ Ex. 205

13 Colv. II, 49 § 6

+ 219d

+ 220a

+ Serm. c

44 Colv. II, 49 § 7

[p. 197]

1 recht als een mensche een kleet an tuet. ende de kenebacken ende tunghe 2 weder beroren to der stemme ende to den worden. ende de anderen lede 3 weder brenghen to der yrsten beroringhe. Nochtan en konde he dat nicht 4 langhe doen. want de natur des verghancklicken lijchames en mach he 5⁺ sunder zele// nicht holden in der kracht ten werde gheringhe veruuelt.

6Dar is noch vnder sunnen ene ander maneer van des duuels spele vul⁶ 7 ydelheit. Want dar sijn dobbelers de der werlt so seer schadelick sijn 8 dat men nouwe vermodet enich dinck quader te wesene. Mit dessen spele 9 werden de menschen arm ende naket. ende de ryken werden broet bid-10ders. de edelinghe werden vnweert ende snoder dan ore dorplude. Van 11 den dobbelne werden de alre bijstersten lude. alse deue. rouers. ende 12 doetsleghers. Ende de to den dobbelne ghewenet sijn de en konen nicht 13 lichtelicke of laten. ende se hebben so groten brant der begherten dar 14 to dat se alle scheemte verlesen. oek alse se van oren clederen berouet 15 werden.

+ 220b

6 Colv. II, 49 § 8

Exempel

17⁺IC hebbe ghewest in een dorp van kampanien dar een iode sath mit enen¹⁷ 18 kerstenen ende dobbelde in der hillighen nacht des stillen vrijdaghes. 19 Do de iode vele gheldes verloes wart he ser vnuerduldich ende versturt. 20 ende te lesten blasphemeerde he Cristum. Ende altehant do he de dobbel-21stene vergadderde vmme ene kanse toe warpene wart syne hant versti-22uet. Do he vnsteken was mit boser verbolghenheit ende mitter verstijue-23der hant vp dat dobbelbret slaen wolde ende anderwerue Cristum ende 24 syne moder alte lelicke blasphemeerde. worden em ter stunt syne oghen 25⁺ anxstlicke ver//kirt ende he vol neder ende starf. Mer de kerstene de 26 mit em spelde wart van groten anxte vnsinnich vnde seek. ende mit enen 27 wreden dode eyndede he syn vnselighe leuen.

+ Ex. 206

17 Colv. II, 49 § 9

+ 220c

Exempel

29⁺IN brabant in der stat van louen hebbe wy gheseen enen edelen gudenaant.²⁹ 30 borgher de in der hilligher nacht des stillen vrije daghes vp stont to met-31tene. ende ghenc ouer de strat vor ene tauerne dar de alre rokelosesten 32 ionghelinghe ynne seten ende dobbelden ende sworen teghen een. De 33 borgher vant vor der tauernen de menschen van der straten vergaddert 34 de dar mit groten claghen bescreieden enen vnbekanden vromden men-35schen de alte iamerlicke ghewndet ende beblodet was. Do he vraghede 36 we dat ghedaen hadde antworden se. dese iunghen mans de hijr in den 37 kelre sitten ende dobbelen. Rechteuort ghenck die borgher in den kelre 38 ende versprack se dat se in so hilligher nacht dobbelden. Ende vraghede 39 mit harden worden wor vmme se den vnbekanden menschen de tot em 40 in ghenck so wredelicke gheslaghen hadden. Hijr van worden de iuncmans 41 beuaren ende versekent ende seden dat nyemant to em in ghegaen en 42 were der wyle dat se dar gheseten hadden of dat se nemant mit slaghen 43 of mit worden ghequesset en hadden. Ende ter stunt stonden se alle gader 44 vp mitten borgher ende sochten den beblodeden ghewndeden menschen// 45⁺ ende se en vonden nemande. Doe kerde een ieghelick in sick seluen ende 46 se verstonden dat Cristus de here mit oren verueerlicken swerne ghewn-47det were. ende mit oren sunden anderwerue ghecrucet worde. Do my 48 dit de broder van der predicker orden twyuelachtelicke vertellet hadde 49 quam ic in de vorghenoemde stat ende vraghede na den manne. Do ick 50 ene gheuunden hadde vnder vraghede ick de warheit. ende hie verteldet 51 my mit synen ede so als wy dat ghescreuen hebben. Ende he sede vort

+ Ex. 207

29 Colv. II, 49 § 10

+ 220d

[p. 198]

tekstkritische noten

1 dat de huesher in wes kelre de dobbelers gheseten hadden wart van den 2 mirakele mit so groten rouwen beweghen dat he ouermijds hulpe des 3 seluen borghers de my dit vertelde al syn guet mit sijnre huesurouwen 4 deelde. ende al dat he mit wokerne ende mit vnrechte ghekreghen hadde 5 gaf he weder daert horde ende eynde sijn leuen selichlicke.

18 sipio, Lat.: Nasicam Scipionem.

Exempel

7⁺EEn guet warachtich broder van der predicker orden heuet my vertellet.⁷ 8 dat een man de bloet gheworden was van dobbelne soe seer mistroestich 9 wart dat he sijn armborst spon ende schoet de pijle in de lucht recht 10 of hie scheten wolde den heren des hemmels. Ende altehant quam de 11 pijl weder neder vor syne anghesichte ende men vant dat de pijl mit ver-12schen blode altemale beblodet was. Ter stunt wart he beweghen ende 13⁺ vnmate seer screiende. Ende den broder de my dit vertellet// heuet soch-14te he twe myle weghes ende vant ene. He bichtede em ende beterde 15 sijn leuen mit vunderlicker penitencien ende ynnicheit.

16⁺Dar is noch de derde maneer der spele. alse dansen. Ende woe schade-¹⁶17lick dat dit is bewyset de hillighe augustinus in den boke van der stataant. 18 godes dar he secht. dat sipio de alre edelste hertoghe van rome liet deaant. 19 banke van den markede nemen dar men vp te sittene plach ende seen 20 dansen ende spelen vp dat de romers de do kortes in den strijde verwnnen 21 hadden de stat van kartago de langhe tijt or vyant ghewest hadde em 22 nicht gheuen en solden to dansene ende to spelene ende dar vth malkan-23der benijden ende do se ghene strijde van buten en hadden de beweghet 24 mochten werden to twydracht. Het is een apenbar quaet teken in den 25 dansene dat se vmme gaen ter luchter sijden. Jn welker sijt gheset solenaant. 26 werden de vermaledieden bucke de dar verlesen solen dat rijke gades 27 dat de ghebenediden schape to der rechterhant ghegeuen sal werden. 28 Na der warachtigher sentencien des hillighen augustini. is beter des hilli-29ghen daghes to ploghene dan to dansene. ende des hillighen daghes is 30 sullick werck alse ploghen doet sunde. Dar vmme ist vele swarer sunde 31 to dansene dan ghemene doet sunde. nochtan werden de danse een deelaant. 32 vntschuldighet mer nicht alto male. de dar ghescheen in den bruloften// 33⁺ der ghelouighen. Want dat betemet dat se hebben solaes maetlicker blijt-34scap de dar vergadderen to den arbeidelicken swaren arbeide to der echt-35scap. Hijr vmme ist een ghemene sproke vnder den volke dat de man 36 werdich is te hebben een klene schelleken hanghende an enen gulden 37 veter. de bynnen iaers ghenen rouwen en heuet van den ghetruwede wyue. 38 Ende woe vele quades dat van den dansene comet bekennen de wyue 39 de dat vnderuonden hebben mit sene ende hoerne.

+ Ex. 208

7 Colv. II, 49 § 11

+ 221a

+ Serm. d

16 Colv. II, 49 § 12

+ 221b

Exempel

41⁺IN enen dorpe in brabant als my vertellet heuet een broder van der predi-⁴¹42ker orden was een klappende ydel wyf de byna alle hillighe daghe plach 43 to dansene. Ende dat gheschede eens dat iunghe mans bi den danse kolue-44den ende een de den bal slaen wolde vntuor de kolue vth der hant vnde 45 sloech dat selue wyf dat vor dansede an dat houet ende dode se rechte-46uort. Do worden se alle verstuert de dit seghen ende droghen dat dode 47 lijcham tot oren eghenen huse vnde settent vp de bare. Do de preister 48 mitte klerken quam ende vigilie singhen wolden. quam dar de alre swar-49teste varre vmmer de alre quadeste duuel ende leep dar to mit lelicken 50 belkene ende worp de baer vmme mitten lijchame. ende to schorde dat 51 mit synen hornen van leden to leden. also dat de darme herwert ende

+ Ex. 209

41 Colv. II, 49 § 13

[p. 199]

tekstkritische noten

1 derwert verstreit worden. ende dar quam vnuerdrachlick stanck. Hijr 2⁺ vmme vloen se allegader ende// dat to schorde lijcham bleef dar allene 3 liggende hent des anderen daghes to. Do de stanck een deel vergaen was 4 quemen ore naesten vrende een deel dar in ende droghent lijcham vth 5 ende grouent buten den kerchof.

38-39 speghele, Lat.: spectaculum. 38 kint, Lat.: prolem monstruosam.

+ 221c

Exempel

7⁺JN gallien by laudunum als wy ghehort hebben van den preister desaant.⁷ 8 dorpes. danseden somighe menschen vp ener bruggen. ende haeste-9licke to brack de alre starkeste brugge ende se verdrunken alte sa-10men in den groten water.

+ Ex. 210

7 Colv. II, 49 § 14

Exempel

12⁺Jck heb gheseen do ick noch een kynt was in den dansen een alte ydelen¹² 13 wyf. de na den danse dar ick teghenwordich was vnschemelicke worstelde 14 mit enen ouerspeler. Ende do se vpheelt wart se gheslaghen mitter haes-15tigher ende vnuersener doet ende starf iamerlicke.

16⁺De veerde maneer der spelers is der ghener de dar spelen mittenaant.¹⁶ 17 voghelen des hemmels ende mitten hunden der eerden. welker verdomeni-18sse apenbar is. Alre meest wert preisters of clerke sint de mitten vmme-19lopene sodanigher spele nicht en betalen godes denst den se Cristo schul-20dich sint. Ende den edelen leken sint dese spele oeck verdomelick. ist 21 dat se mitten spele versumen ende versmaen de daghelickes ghebede 22 ende de misse. Hijr van heb ick vele merclicke dinghe ghehort van den²² 23 predicker broders dar ic mede den rijn neder voer van treer hent to col-aant.24⁺len. ende//vnder anderen worden vertellede <he> my een broder seggende.

+ Ex. 211

12 Colv. II, 49 § 15

+ Serm. e

16 Colv. II, 49 § 16

22 Colv. II, 49 § 17

+ 221d

Exempel

26⁺[I]N duesch lant was een edelinck de em so seer gaf to iaghene dat he 27 vp ghenen sondach of hillighen dach misse horde. mer altoes was he be-28kummert mit iaghene. Syne ynnighe huisurouwe berispede em vake mer 29 he en achtedes nicht ende heldet vor wyue dedinghe. Ende dat gheuel 30 ens dat sijn wyf na vele kinderen de se ghekreghen hadde. eens eer tijden 31 een kint barde dat dar hadde een houet als een iaghethunt mit langhen 32 hanghenden oren. Hijr vmme wart de moder confues ende vele ander 33 edele vrouwen de dar by weren. ende se reden alle dat men dat kynt 34 gheringhe vnder de eerde bedeckede. Do de man van den iaghene weder 35 to hues quam vraghede he wat kynde se hadde. Do se alle sweghen mit 36 schemten. toech de ridder sijn swert vth ende drouwede em vp dat se 37 em dat kynt tonen solden. Do wart syne huisurouwe van anxte ghedwn-38ghen. ende gheboet dat men dat kint vp groue to enen drouighen speghe-39le. sede se. Mit wo apenbaren wnder heuet de al mechtighe god dyne 40 vnwysheit gheordelt de ghene eer en gheuest den hillighen daghe. ende 41 ghene eerwerdicheit bewesen en heuest den alre hillichsten sacramente 42 des lijchames Cristi. Ende du en heuest ghene hillighe tijde gheschonet 43⁺ du en heuest// di tot ydelen spelen ende to iaghe ghegheuen. Do dit de 44 edele man sach beterde he em ende dede penitencie van synen vorledenen 45 misdaden.

+ Ex. 212

+ 222a

Exempel

47⁺Dar was een ander alte mechtighen ridder de vele huislude dat sine vn-⁴⁷48dersaten weren dar to dwanck. dat se alle daghen mosten mit em iaghen 49 ende dar vmme leten erre vele den acker vnghebouwet ende or eghene 50 werck vnghedaen ende quemen mit oren wyuen ende kinderen tot groter 51 armode. Dat gheuel in enen daghe dat desse mechtighe ridder mitten

+ Ex. 213

47 Colv. II, 49 § 18

[p. 200]

tekstkritische noten

1 sunderlinghen knechten sines huses in den busch toech ende iaghede een 2 wilt deer. de hunde lepen den wilde na ende he sath vp den peerde ende 3 volghede em. Do he den gansen dach nicht en vorderde mer dat wilt al-4toes sach vor em vleen. wart he mit al synen knechten vnsinnich ende 5 volghede den wilde in de nacht toe. Ende na den daghe en heft gheen 6 mensche gheseen ofte gheweten wat van em gheschede of wor se bleuen. 7 Somighe seden ende wy ghelouens wal dat de eerde or vp loeck. ende 8 se leuendich verslonden worden ende in die helle ghesant alse dathanaant. 9 ende abiron.

10⁺De vyfte maneer van spele heuet de duuel mit mannigherhande mane-¹⁰11ren vndervonden to verdomenisse veler menschen. Nemant en twyueltaant. 12⁺ dar an dat mit vnkuesschen lieden ende sanghe vake beweghen wer//den 13 der menschen herte. oec der ghestlicker ende der guder menschen. Jn 14 desen is der duuele klanck. ende in desen verurouwen sich de alre ydel-15sten menschen. de kaepspil maken ofte seen. Dese werden to gheuoghet 16 mit oren dansene ende vnkuesschen lelicken worden den wilden bouen. 17 sodanighen wat te gheuene is offerhande te done den duuels. Als augusti-aant.18nus secht. Wo schadelick dese dinghe syn betughet de philozophus daraant.¹⁸ 19 he secht. Gheen dinck en is so schadelick guden seden alse te sitten in 20 den kaepspelen. Want dan comen de sunde lichtlicker in der menschen 21 herte ouermyds der quader wallust. wanneer de ghelijcknisse der sunden 22 of de exempele den menschen seenlicke in gheprentet werden. Hijr vmme 23 sal men dat vollick dar van holden. ende dat kranke ghemode. dat noch 24 weinich gudes ynne holdet. sal men dar van keren. Want een exempel 25 der vnkuescheit ofte anders quades maket vele.

12 vnkuesschen lieden ende sanghe, Lat.: obscoenis et veneris cantibus. 47 [] aangevuld naar M. 49 schonen, Lat. celebrem.

+ Serm. f

10 Colv. II, 49 § 19

+ 222b

18 Colv. II, 49 § 20

Exempel

27⁺Dat in sodanighen spele de duuels em verurouwen. heb ick warachtelick²⁷ 28 bekant van den edelen ende hillighen manne her gosen van welpen ridderaant. 29 in brabant. He hadde enen knecht als he my seluen vertellet heuet de 30 gheset was des nachtes te wakene. Dese was ser ydel ende vnkuesch. 31⁺ ende he plach te pipene ende// te singhene. ende vergadderde vele me-32ghede ende iunghelinghe. Doe dese knecht enes auendes pipede ende 33 dansede. sach de vorghenoemde ridder sijn heer alte apenbarlicke dat 34 een duuel mit hornen ende mit bernenden oghen vor den piper spranck. 35 ende tot mannigherhande manier syner beweghinghe em mennich sins 36 verblijdede. Do dat de here den knechte ghesecht hadde ende he nicht 37 aflaten en wolde van den verdomelicken spele. ende alre meest van den 38 vnkuesschen leden dar he de meghede mede verweckede. gaf em sijn 39 heer orlof ende dreef em van sick. Ende en weynich daghe dar nae wart 40 de knecht van gode gheslaghen mit enen quaden dode ende endede dat 41 vnselighe leuen.

42⁺Hijr van machstu vinden vele verueerlicker exempele int eynde van 43 desen boke in den lesten capittele dar men lest van den laghen der duue-44le.

45⁺Dat die vnkueschen liede van den duuele bedacht werden ende der⁴⁵ 46 quader menschen herte inghegeuen werden heuet apenbart een seer 47 schallick duuel in ener stat van brabant niuelle ghenomet. [die] nauolghe-48de ener edelen maghet. Jn den iaer vnses heren M.cc. ende xvj. ende 49 sede apenbarlicke daert dat vollick horde. Dessen schonen sanck vanaant. 50 martinus. hebbe ic mit mynen ghesellen ghedichtet ende wyde ghekundi-51⁺ghet in mannigherhande prouincien. in// gallien ende in duesch lant. De 52 sanck was alte lelick ende vul vnkuesscher worde.

+ Ex. 214

27 Colv. II, 49 § 21

+ 222c

+ Serm. g

+ Ex. 215

45 Colv. II, 49 § 22

+ 222d

[p. 201]

tekstkritische noten

1⁺Dar is noch de seste klanck der duuele ser verdomelick ende schade-aant.¹2⁺lick den ghelouighen zelen. Hijr van wil ick vertellen dat ick ghehort 3 heb van enen predicker broder dent gheschede. Dese broder was ghegaen 4 in een dorp vmme te predekene. ende des auendes steech he vp den salre 5 dar he slapen solde. Ende in dat hues dat dar teghen ouer stont werenaant. 6 twe rokelose iunghelinghe vergaddert vmme enen doden ouer te wakene. 7 ende brachten de nacht to mit ydelen spelen. Do dat de broder horde 8 ende sach dor dat venster dat teghent hues stont dar de dode ynne lach. 9 beghan he seer ouerulodelicke te screiene ende hadde medelijden mit 10 der vnsinnich/heit der rokeloser menschen. Ende rechteuort do he em 11 neder ghelecht hadden vp dat bedde ende noch wakeden. stont een by 12 em ende sede. Jck byn vth ghesant van den zelen de in den vegheuoer 13 ghereynighet werden. Dese de nu ghestoruen is vntbedet synen eerfghe-14namen seggende. Vntfarmet yu myner vntfarmet v myner sunderlingheaant. 15 de myne vrent syn. want de hant des heren heuet my gheroret. Ende 16 he sede vort to den broder. Vth dessen worden salstu morghene vernemen 17 den thema dyns sermones. ende straffen ende verwysen de verdomelicken 18⁺ spele de du gheseen heuest. Ende brenghen de men//schen dar to dat 19 se gudertijrlike te hulpe comen den zelen orre doden vrende. Ende de 20 broder en vertoghes nicht. mer so vro als de dode des anderen daghes 21 begrauen was ende dat vollick to den predekene vergadderde. kundighede 22 he em allen de sake de em van den zelen beuolen was. Ende he vorderde 23 also vele in den sermone dat he se alle gader van den minnesten to den 24 meesten beweghede toe ouerulodighen tranen. Ende dar wart wnderlicke 25 wuricheit in den volke verwecket den doden vrende te hulpe te comene. 26 ende de verdoemelicke spele dar wy of ghesecht hebben of to brenghene.

27⁺Hijr vmme solden de ghelouighen byen verunwerdighen ende versmaen 28 den klanck der duuele. ende die gheselscap der gheenre de em van des 29 duuels spelen verblijden.

2 Na zelen, volgt in de Lat. tekst: Ludus scilicet, qui in defunctorum excubius solet multipliciter exerceri.

+ Serm. h

1 Colv. II, 49 § 23

+ Ex. 216

+ 223a

+ Concl.