Der byen boeck

De Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond

Regelnummers proza verbergen

Die byen vorbekennen de tijde. XLII. capitel

26DE bien vorbekennen de tijde.aant.

27⁺Hijr ynne wort betekent de vlitighe vorsenicheit der gheloui-²⁷28ghen wor van sunte pauel secht. Verlose de tijt want de dagheaant. 29 sijnt quaet. De daghe heten quaet to wesene nicht dat se quaet sijn. mer 30 want quade dinghe in den daghen gheschen. Dese lose wy mitten guden. 31⁺ ist dat wy ouermyds kloker wanderinge// ende sorchuoldicheit mitten 32 gheeste der vorsenicheit vntgaen de laghen de van den quaden teghen 33 vns ghelecht werden. Somighe ghelouighe sijnt dar de apene ende clare 34 oghen hebben in den dinghen de teghenwordich sijn. mer se anmerken 35 nicht de to comende dinghe. De hillighe deren de die prophete ezechielaant. 36 sach in den visione hadden vele oghen vor ende achter ende al er lijchame 37 weren vul oghen. Dar ghift men vns apenbarlicke ynne to verstane dat 38 wy al vnse leuen moten versekeren mit vroder vorsenicheit in den ghele-39denen dinghen. ende de teghenwordich sijn ende to comende.

+ Serm. a

27 Colv. II, 43 § 1

+ 210a

Exempel

41⁺DAr was een edel iunghelinck ser scarp van verstande. de na sinen vaderaant.⁴¹ 42 dat coninckrike vntfenck. Ende dat gheuel dat in syner coninclicker stat 43 iaer market was ende de coninc mit sijnen ghesinne vmme ghenck de 44 koeplude to besene. ende sorchuoldelicke besach he wat dar vele was. 45 ende sach dar sitten vp den markede enen olden man ende vraghede em 46 we he were ofte he ieth veles hadde. He antworde ic hete een philozo-47phus ende ick hebbe wijsheit vele. Jn den worden wart de coninck verblij-48det ende sede em mit enen lachenden munde. Et betemet my wal de 49 iunck dat coninckrike anghenomen hebben dat ick wijsheit hebbe. ende 50 sich wo vele wijsheit du verkopen wilst vor hundert marck. De oelde 51⁺ man sede voer dat ghelt wil ick dy een dinck// seggen. ende holdestu

+ Ex. 190

41 Colv. II, 43 § 2

+ 210b

[p. 182]

tekstkritische noten

1 dat wal soe salstu ouermijds der lere alte wal gheregeert werden ende 2 regeren. Spreck nicht vnwijslicke. ende en beghin gheen dinck dwaesli-3cke. du en denkest irsten wat dar na volghen sal. Wilstu mer hebben so 4 ghif mer loens vth. To dessen worden worden se alle de dar by weren 5 verwecket to lachene. mer de coninc anmerkede vlitelicke de kracht 6 der worde. Ende gheboet dat men to hant den philozophus dat ghelt ghe-7ue. Ende de leer de he vntfanghen hadde leet he scriuen bouen de doren 8 sijns pallaes ende bouen sijne tafelen. ende in sijnen guldenen krosen. 9 Ende leeth se beduerwerken in sijne hantdwelen. Hijr na nam de coninck 10 seer toe in wijsheit ende in dogheden. ende gaf sijn ghemode starcklicke 11 to der verlosinghe ende bescherminghe des oetmodighen ende armen 12 volkes de van den edelinghen des landes iamerlicke verdrucket worden. 13 Ende he wolde sijn coninckrijke regeren in aller rechtuerdicheit. Dar 14 vmme worden sijne edelinghe ser tornich ende want se vmme de gunst 15 des volkes gheen dinck tegen den coninck apenbarlicke bestaen en dor-16sten. dar vmme wunnen se hemelicken enen bartscherre mit ghelde de 17 den coninck in der cameren solde beghinnen toe scheren. ende mitten 18 scheermesse de kele vntwe snijden. Hijr vmme do de coninck ghewas-19⁺schen was ende sijn bart gheweket was// helt he dat houet vp vmme 20 em to scheren. De baertscherre las dat dar ghescreuen was in der dwelen 21 de die coninck vmme den hals hadde. beghin gheen dinck dwaeslicke 22 du en denkest yrsten wat dar na volghet. Ende de bartscherre wart ver-23ueert ende bleeck vmme de boesheit de he vp gheset hadde. ende toech 24 rechteuort sijne beuende hant achterwert. Do dat de coninc sach wolde 25 he de sake weten want he anmerkede dat dat sonder sake nicht en ghe-26schede. De bartscherre woldet bedecken recht of em dat van eenrehande 27 siecten ghescheet wer. mer de coninck leeth ene an tasten ende mit 28 pijnen vth persede he de sake ende de warheit. Also wart de coninck 29 verloset van der doet. ende lerde warachtelicke dat de wijsheit beteraant. 30 is dan alle ricdom ende al dat beghert wort en mach der wijsheit niet 31⁺ ghelijken. Wy moghen ok na der litteren vor bekennen de to comende³¹ 32 tijde. nochtan nicht vth vns seluen. met vth apenbaringhe des ghenes 33 de dar secht sinen discipulen. ten behort v nicht to wetene of to beken-aant.34nen de tijde of de vren de die vader gheset heuet in siner macht. Mer 35 ist dat de menschen ieth to comende bekennen dat bekennen se ouermijds 36 den hillighen gheeste deet em hemeliken in ghift. ofte ouermijds dromen 37 in ghelijcnisse. ofte ouermijds vorramen. als de menschen scharp van 38⁺ verstande de vth gheledenen ofte// teghenwordighen dinghen vorramen 39 de saken der tocomender dinghe.

44 Na lande, volgt in de Lat. tekst: opido montis Martis. 47 loyken, Lat.: dialecticam.

+ 210c

+ Serm. b

31 Colv. II, 43 § 3

+ 210d

Exempel

41⁺BRoder henrick van collen van der predicker orden bekande ouermidsaant.⁴¹ 42 apenbaringhe des gheestes eer de orde begunnen was. dat der predicker 43 orde vp comen solde. als wy seluen van em ghehort hebben. He hadde 44 enen oem dat een ridder was in duisch lande de em stedelicke gaf to 45 den denste gades. dese sach dat desse vorghenoemde hinricus een cloeck 46 iunghe was ende vp ghewassen ende alte wal gheleert in der gramtikenaant. 47 ende dar vmme sande he em to parijs vp dat he leren solde de loyken 48 ende de anderen kunsten. Do dat ghescheet was starf sijn oem. ende 49 sijn studeren satte he dre iaer lanck achterweghen. ende regeerde deaant. 50 schole in der stat. Do dese dre iaer vmme ghecomen werden apenbarde 51 em sijn oem ende sede. Du salst vntfanghen dat cruce dat men nu predi-

+ Ex. 191

41 Colv. II, 43 § 4

[p. 183]

tekstkritische noten

1ket in duischlant vp iherusalem vor de pyne de ick lijde int vegheuur. 2 ende du salst ouer dat meer varen. Ende als du in den hillighen lande 3 de ghesette tijt vullenbracht heuest ende weder comest to parijs. so 4 salstu dar vinden ene nye orde der predikers dar du ingaen salst. Vntsichaant. 5 dy nicht vor ore armode ende en uersma nicht datter weinich is want 6 se solen alte selichliken vp wassen ende ghesterket werden to selicheit 7 veler menschen. To desen worde waert de clerck beuaren. ende sonder 8⁺ enich merren nam he dat an dat// em ghebaden was. Do he de pelgrim-aant.9mase vullenbracht hadde quam he weder to parijs ende vant dat die pre-aant.10dicker orde do nyes beghunnen was in den lande van albigencen ende 11 dat to parijs do der prediker huis begunnen was. ende sonder enighe twy-aant.12uelachticheit nam he kort dar na de orde an. Do he in der orden mennich 13 iaer seer ynnichlicke vort ghegaen hadde in dogheden apenbarde em sijn 14 oem echter ende sede. Jck byn verloset ouermyds dynre hulpe van der 15 pijne dar ic ynne ghepynighet waert. mer du en salst nicht merren ander-16werue ouer dat meer to treckene ist dat dyne oldesten broders dy dar 17 to kesen. Do broder henric dit beuel hadde wart he van den meister deraant. 18 orden ende van den diffinitores der prouincien ghesant int hillighe lant.aant. 19 Dar na do he weder ghecomen was wart he van den selighen coninckaant. 20 van vranckrike lodewicus anghenomen tot enen ghesellen sijnre pelgrima-21sien. ende wart van em derdewerue ghebracht ouer dat meer. Ene wyle 22 tijdes dar na do he weder kierde ende tot gallien toech starff he vnder-23weghe mit enen salighen dode. Wo vele dese man vorderde mit predicken 24 vnder den clerken to parijs. ende wo vele van synen rade of anders van 25 em ghebetert worden vermode ick dat nymant vollencomelicke begrypen 26 mach.

19 selighen, Lat.: felicissimo. 30, 37, 40 en 45 meister, Lat.: physicus. 43 he, Lat.: ipsa.

+ 211a

Exempel

28⁺Dat de cloecsinnighen menschen to comende dinghe vorseen wil ick²⁸ 29⁺ bewysen mit dus// danighen exempele. De greue van losen bi brabantaant. 30⁺ lodewicus ghenomet hadde by em enen seer kloken verstandelen meister. 31 Ende dat gheuel dat he ghenck dor een dorp by enen danse dat ene 32 maghet schone van anghesichte de mit vunderlick soter stemmen den 33 densers vorsanck. De greue bleef staende ende sach se ene wyle tijdes 34 an seer vlijtlicke mit synen ghesinne. ende dar na ghenck he hen. Do 35 de meister sach dat he em verwnderde sede he. O greue du verwnderst 36 dy van der stemme ende van der schoenheit der vorsenghester. du salst 37 dy vele meer verwnderen dat se to hant steruen sal. De meister en hadde 38 nouwe de worde gheendet in den dorpe wort een seer groet ropen. De 39 greue sande dar baden ende vernam dat de selue vorsenghester mit haes-40tigher doet ghestoruen was. Ende ick en gheloue nicht dat de meister 41 anders vorbekennen mochte den haestighen doet der maghet dan in enen 42 klenen ghebrecke der stemme dat nouwe een menschen vernemen en 43⁺ mochte. Wy hebben bekant als he vns seluen vertelde dat de edele herto-aant.⁴³44ghinne van brabant aleit ghenomet eer se truwede den edelen hertoghen 45 henrick van <van> brabant van den meister ers vaders dat is des herto-46ghen van burgundien vor bekande dat er irste kint steruen solde. also 47 vro alset ghebaren ende ghedopet were. Ende er ander kynt solde kranck 48⁺ wesen. Mer van den anderen de dar na co//men solden solde se verblijdet 49 werden. Ende dat hebbe wy so apenbarlicke gheseen dattet veruullet 50 is. Dat mochte by euenturen de meister vorseen want he bekande de 51⁺ ghedaente ende krancheit der vruwen. De patriarche ioseph bekandeaant.⁵¹ 52 to comende dinghe vth den dromen ouermijds den gheeste der prophecien.

+ Serm. c

28 Colv. II, 43 § 5

+ 211b

+ Ex. 192

+ Ex. 193

43 Colv. II, 43 § 5

+ 211c

+ Serm. d

51 Colv. II, 43 § 7

[p. 184]

tekstkritische noten

1 Vth kloken verstande vorbekennen somtijt de menschen ende alremest 2 de duuele de to coemende tijt.

49 de vnghelouighe tartaren, Lat.: irruentibus Tartaria et corosminis.

Exempel

4⁺ICk hebbe bekant dat een vth den drome vorsach den anstaenden doet 5 do wy to studium leghen. woende wy tijn preister ende twe dyakenen 6 to samende in enen huse. ende ick hape dat wy leueden sunder doet sun-7de. Et gheuel dat een van vns sijnen droem aldus vertellede. My duchteaant. 8 in den drome dat ic misse dede ende ic sach dat hillighe sacramente 9 des blodes Cristi vp wassen in den kellicke hent to der ouersten bort 10 to ende oueruloien. Do suchtede een van vns swarlicke ende sede. De 11 kelick betekent dat lijden. ende nu alre leueste bereide dyne zele to 12 der alre starkester becoringhe ofte to der doet. Ende rechteuoert des 13 anderen nachtes dar na wart he so swarlicken sieck dat men waende 14 dat he ter stunt solde steruen. Jn der derder nacht do een van synen 15 ghesellen metten ghelesen hadde ende beden wolde beghan he to vntsla-16⁺pene. Ende se dar quam ene stemme ende sede. wake ende// bede. Do 17 dat derde werue gheschede ende he noch derde werue vntsleep quam 18 de knecht de den seken verwarde haestelicke lopen. ende sede dat he 19 doet were ofte so vaste slepe dat mens nicht wecken en mochte. Do 20 worde wy alle beuaren de in den huse weren ende lepen to em ende von-21den dat de mensche to hantes ghestoruen was ende dat de droem ende 22 des dromes bedudinghe in der betekenisse des kelickes war gheworden 23⁺ was. Hijr vmme merke in der weckinghe des ghenes de dar beghant to²³ 24 slapene. wo grote vliticheit ende wo grote vuricheit des ghebedes de 25 barmherticheit vnses ghesuntmakers hebben wil by de ghene de dar ster-26uen. vp dat se beschermet werden van den viant de vns laghe lecht. Hijr 27 vmme is seer to bestraffene de versumelheit somigher gheestlicker men-28schen de sonder medelijden sonder herte ende sonder andachtighen ghe-29bede de broders so seen steruen of se beeste seghen steruen. Ende soda-30nighe moghen wal anxt hebben dat em vth den rechtuerdighen ordele 31 godes dat selue oek in erre doet ghescheen sal. ende se berouet solen 32 werden van der hulpe des ghebedes ende alte banghelicke benouwet solen 33 werden van den duuels. Jn somighen reguleers cloesteren wort ene seer 34 lauelicke ghewoente gheholden. dat wanneer eens broders doet anstaende 35 is. so ontseet een ieghelick de alre scarpste discipline mit anropinghe 36⁺ der hillighen// vmme de duuels to veriaghen ende den steruenden broder 37 to helpene.

+ Ex. 194

+ 211d

+ Serm. e

23 Colv. II, 43 § 8

+ 212a