Der byen boeck

De Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond

Regelnummers proza verbergen

⁺[In allen bien is hele iuncferscap des lijchames]. XXVIII. capitel

24IN allen bien is hele iuncferscap des lijchames ende se en werdenaant. 25 mit gheenre vnreinicheyt vnder een ghemenghet nochtan brenghen 26 se voert dat alre meeste swerm der kyndere.

27⁺ende hijr ynne mach men na der litteren seen dat alre meeste wnder.²⁷ 28 ende alre verborghenste werke der naturen. Hijr vmme ist dat dit in 29 den mynnesten dieren gheuunden wort. wat wedersprekestu iode dan 30 dat wy kerstenen zeggen dat ene iuncfrouwe ghebart heuet. ende nicht 31 enen ghemenen menschen. mer Cristum den wy ghelouen dat messias 32 is ende nu ghecomen is ende gy seggen dat he noch comen sal. Du iode 33 se vnde gheloue dat Cristus ghebaren is ende en uerwnder dy niet der 34 burt der iuncferen. Merke hijr du die dit lesest woe merkelick dat de³⁴ 35 text secht. dat in allen byen is hele iuncferscap des lychames. Wor vmme 36 en heuet god nicht gheordiniert dat se vnder een menghen alze ander 37 deren. Jc gheloue. ende ic en twyuel dar nicht an. vnse here god wolde 38 dar ynne gheuen een Exempel der iuncferscap ende apenbaerlick bewysen 39 woe schadelick de vnkuescheit is. Men mach vraghen wor vmme dat in³⁹ 40 den oelden testamente in den volke gades nicht ghepresen waert iuncfer-41scap. ende nu na der toekumpst Cristi werden de woestinen versyrt mit-42ten vloghelen der iuncferen. De eerste rede was dat// men dat mensche-aant.43lyke gheslechte vermerren solde. ende alre meest dat volck gades ver-44merren. De ander rede was dat dat vock van israel grof was vnde vnt-aant.45uruchtede dat na der litteren de vnuruchtbar vermaledyt solden werden. 46 Hijr vmme vntsach oer des princen yepte dochter dat se iuncfer steruenaant. 47 solde. doe se oer vader gade offeren wolde. ende bath van oren vader 48 dree maende tydes. ore iuncferscap toe bescreien. Meer de alre hillichste 49 iuncfroue maria vp welke rustede de gheest der wysheit ende der ver-aant.50standelheit. lauede alre yerst vnder allen vrouwen gode ore iuncferscap. 51 ende bewees dat de vnuruchtbare van guden werken gheslaghen solde 52 werden mitter maledictien der ee. ende in ene figure deser maledictien

+ 169a

+ Serm. a

27 Colv. II, 29 § 1

34 Colv. II, 29 § 2

39 Colv. II, 29 § 3

[p. 120]

tekstkritische noten

1 vermaledide dar nae Cristus den vighenboem de ghene vrucht en hadde.aant. 2 ende he verdorrede altehant. Ende he sede to synen discipulen alle bomeaant. 3 de ghene gude vrucht en brenghen sal vpghehouen werden. ende int vur 4 gheworpen. Hijr merke dat de schone doghede der iuncferscap alte glori-5oselyke ghepresen wort mitter iuncferscap der alre selichster iuncferen 6 marien ende ores sones. teghen de ghene de die bruloften hoghe prysen. 7 Ende tot enen Exempel sich an den hillighen iohannes baptisten bouenaant. 8 wen niemant merre vp ghestaen is vnder den kinderen der wyuen. Ende 9 den hillighen apostel sanctum iohannem ewangelisten. de bysunderlinghen 10⁺ van den heren gheropen is van der bruloften.// ende em de ene iuncfer 11 was beual Cristus syne moder. de alre reyneste iuncfroue do he an den 12 cruce henck vp dat Cristus de ene lilie der lilien is. dat is ene iunckfroue 13 der iunckferen. de vth vnser minnen seeck was. versier worde mit blomen 14 der iuncferscap an beiden syden. Ende de hillighe iuncferscap wort wal¹⁴ 15 to rechte ghelyket der lilien. eerst vmme de sne blenkende witheyt. ende 16 oek want de lilie heuet ses blade de vmme ghekrummet syn vp dat de 17 iuncferen em hoeden van aller beuleckinghe. eerst der herten. ende dar 18 na der vyf sinnen des lichames. ende wy hebben wal ghesecht dat deseaant. 19 blade vmme ghekrumet syn. dat dar apelyke betekent dat is als de glorie 20 des coninges dochter van bynnen in der consciencien. nochtan wat deaant. 21 heer in den euangelio ghebuth dat vnse werke luchten solen vnsen naesten 22 to enen Exempel. so ist noet dat de vthwendighe bewaringe der synne 23 ende der seden den naesten alte bequamelike dene tot prysinghe der 24 iuncferlyker werdicheit. Dat verwaer een hillich man van der coningynne²⁴ 25 der iuncferen seer schoenlyke secht. Al was maria oek in den lychame 26 de alre scoenste der wyuen als ene de vntfanghen hadde sunder mannes 27 toe doen. ende ghebaert hadde den schoensten van ghedaente bouen alle 28 kynderen der menschen. nochtan soe was se alre best gheschicket in 29 allen seden dat oer alre bequemeste schoenheit ne enen menschen oek 30⁺ den alre sundichsten bewe//ghede mitter alre minnesten becoringhen 31 <beweghede> to vleeschlyker begheerten. Ende wy ghelouen ende seggen 32 dat dat gheschede ouermyds den hillighen gheeste de in or werkede. Want 33 anders en sie wy nicht woet gheschen mochte.

34Hyr vmme betruwe wy vullencomelyke dattet den ghenen de dit leset³⁴ 35 ofte horet nicht verdreten sal. dat wy hijr wat vertellen van der glorioser 36 iuncferen marien dat wy mede vntsteken werden moghen tot merre myn-37ne der seluen iuncferen. ende oer bewysen noch purre ende merre wer-38dicheyt.

13 versier. ls: versiert. 35 ofte horet, is door de vert. toegevoegd. 40 Na iunghe, volgt in de Lat. tekst: in Germaniae partibus.

+ 169c

14 Colv. II, 29 § 4

24 Colv. II, 29 § 5

+ 169d

34 Colv. II, 29 § 6

Exempel

40⁺Wy hebben waerachtelike ghehort dat by vnsen tyden was een iunghe. 41 de na synre older dode na quader menschen rade verledet waer. ende 42 voer van lande toe lande vmme to dobbelen ende te bouen. ende brachtet 43 al vnnuttelike to dat em syne olderen achter ghelaten hadden. ende he 44 wart ten lesten so arm ende vnselich dat he achter lande liep. Ende al 45 wast dat he sijn gued dwaeslyken auerbrachte. he hielt nochtan syne 46 reynicheyt. Do was dar een ridder de syn oem was de groet medelyden 47 mit em hadde vmme dat he dat syne soe dwaeslyken ouer ghebracht had-48de. Et gheuel vp ene tyt dat de iunghelinck den ridder synen ome toe 49 ghemote quam. alse de ridder desen ionghelinck sach so sprack he tot 50 em ende sede. och leue neue quellike betemet dy dattu dyn guet dus 51 vnnuttelyke ouer ghebracht heuest ende aldus achter lande lopest. want 52⁺ gy syn// van groten gheslechte ende gy hadden enen doghentlyken vader.

+ Ex. 112

+ 170a

[p. 121]

tekstkritische noten

1 ende gy mochten seer groet hebben ghewest hadde gy v wyslycke regeert. 2 De ionghelinck en achtede vp dese worde nicht ende lachede dar vmme. 3 Do sprack de ridder vnde sede of he vmme synen willen ieth doen <doen> 4 wolde. De ionghelinck sede he wolde gherne vmme synen willen doen. 5 Do sprack de ridder of he alle daghe lesen wolde to eeren der moder 6 gades vyftich aue marien een iaer lanck. De iungelinck antworde al la-7chende. dat he dat wal eens dede ende nicht alle daghe. De ridder sprack 8 het is v sunderlinghe groet noet vp dat de moder gades de oghen der 9 barmherticheyt tot v kieren wille. ende or leue kynt vor yuwe salicheit 10 bidden wil dat he yu toe troeste ende toe hulpe comen wille. als de ion-11ghelinck dese worde hoerde sede he dat het daen wolde. ende scheide 12 van dan. Als de tyt van enen iaer vmme ghecomen was. so gheuelt dat 13 desse ridder den iunghelinck synen neuen to sprack ende sede of he syne 14 ghelofte gheholden hadde. Do antworde de iunghelinck. Ja ick hebbe 15 se gheholden. ende my weer leeth dat ick se nicht gheholden en hadde. 16 is Want myne dwaesheit en is my so ghenuchlick nicht als se mi ghewest 17 is ende se is in my seer ghestoruen. Do sprack de ridder mit blijsscappe 18 vnde sede. Dar vmme so moeghe gy toe eren der moder der gudertyren-19⁺heyt iuwen denst dubbelen// in desen to comenden iare. ende solen se 20 daghelix gruten mit hundert aue marien. Do antworde de iunghelinc vnde 21 sede dat wil ick gherne doen. Ende alse dat iaer voer was. doe quam 22 de ionghelick to den ridder synen oem. ende sede dat he auermyds den 23 ghebede vnser leuer vrouen were verloset wllencomelike van al synre 24 dwaesheyt ende ydelheit desser werlt. ende hebbe to hantes guden willen 25 altoes gued to done ende myn wille wort ghestadich in my. Do antworde 26 em syn oem myt screienden oghen ende sede. Ghebenedijt so moet syn 27 de moder der gudertyrenheit ende dy neue segge ik groten danck. dat 28 du ghelouet heuest de reden dynre salicheit. Ende leue neue nu en be-29gheer ick nicht meer dan dat ick v wlstandich in den to comenden iare 30 vinde so mote gy noch dachlix der moder der gudertyrenheit vwen denst 31 dreuoldich maken. ende ist sake dat ik v dan vulstandich vinde so sal 32 ic yu dan ene herlyke bruloft maken. De iunghelinck antworde dat he 33 dat gherne doen wole. Ende dese ionghelinck wart vulstandich gheuunden 34 in synen ghebede. Ende als dat iaer vte was. dede em dat he em ghelauet 35 hadde. ende makede ene heerlyk bruloft ende men makede groet hof 36 ende de vrende versamelden an beiden syden. Ende als de tafelen ghe-37decket weren ende dat hantwater ghenomen was. ende de brudegam mit-38⁺ter bruet ten eten gheseten was so// wart de brudegam denkende dat 39 he syne ghelofte nicht betaelt en hadde vnser leuer vrouen. dat weren 40 de anderhalf hundert aue marien auermyds syne vnlede. ende als he dataant. 41 dachte so stont he haestelyke vp ende ghinck toe sijnen oem ende bath 42 em dat he de maeltijd wat vertrecken wolde dat men de spijse nicht 43 an en richtede. tot dat he syne lofte betaelt hadde. ende als de oem sede 44 dat he dat doen wolde. so ghinck he in ene kamer. ende ghelykerwys 45 alse he em seluen in synen ghebede bekende vullencomelyke ghehoert 46 te wesen so heuet he em als he alte deuoetlikest kunde ghekiert to der 47 werd er maghet marien vmme syne ghelofte to betalen. Ende als he 48 de leste aue marie vte hadde apenbarde em dar de werde maghet marie 49 klraerre schynende dan de sunne. ende toende desen iunghelinghe dreeaant. 50 alte schone mantelen. ende sprack to em <em> ende sede. nu bekenne 51 dyne dree werue vyftich aue marien dar du my mede daghelyx geeer 52 heuest de hijr in desen mantelen mit guldenen letteren ghescreuen staen.

11 daen, ls: doen. 49 klraerre, ls: klaerre. 49-50 dree alte schone mantelen, Lat.: tres thecas in tunica sua, - unam anteriorem et duas laterales.

+ 170b

+ 170c

[p. 122]

tekstkritische noten

1 dar du my sunderlinghe eere in bewyst heuest. Ende want du in dynen 2 lychame al wast dattu wilt ende soth werst dyne reynicheyt nochtan 3 gheholden heuest. so saltu alte hant werden gheuanghen mitter saghe. 4 ende du salst bynnen dren daghen beholdelick dynre reinicheit to my 5⁺ comen. Ende alse dese worde de werde maghet// maria ghesproken hadde 6 en sach he orre nicht meer. Do ghenck vth der kameren ende bath em 7 allen dat se eten wolden ende vrolick wesen. want dat eten weer em 8 altemale vergaen. ende he en muchte vp de tijd nicht mit em wesen. 9 Ende se alle eten vnde vrolick weren ghenck dese iunghelinck allene 10 in ene kamer ende lede em vp een bedde ende als de maeltyt ghedaen 11 was. so dede he to em ropen in syne kamer. syne bruet synen oem ende 12 ore vrende. ende sede em alle dinck woet mit em ghescheen were. Ende 13 des derden daghes so starf desse iunghelinck als he voer ghesecht hadde. 14 ende syne bruet en wolde ghenen anderen man truwen. ende helt oer 15 hillighe reinicheyt ende starf ene salighe maghet. Ende dat en was gheen 16 wnder dat de alre selichste iunckfrouwe maria sede. dat se van den voer-17ghenoemden iunghen manne gheert was ouermijds de enghelschen grute.aant. 18 in dren quinquagenen. dat is in dree werue vijftich. want in der tijt der 19 gracien recht als in den guldenen iaer dat god ghebaden heft in den vijf-aant.20tichsten iaer to holden. is se vthuerkoren ende gheworden een edel tricli-21nium der hilligher dreuoldicheit. Jtem triclinium is ene dreuoldighe ka-22mer. ofte een sadel. ofte een reuenter mit dreen tafelen.

23⁺Do de eerwerdighe adam canonick to sunte victoer to parijs de se-aant.²³24quencie dichtede. Salue mater saluatoris. Dat is ghegrot sijstu moder 25⁺ des ghesuntmakers. ende dat ander versikel des rijmes// dar to dede. 26 alse ghegruet sijstu moder der gudertyrenheit ende ganser dreuoldicheyt. 27 edele triclinium. apenbarde em de gloriose iunckuroue maria. ende vor 28 den lof der eeren den he or dichtede. vuldede se em ende nijghede em 29⁺ oetmoedeliken mitten houede der alre hoester oetmodicheit. Wy willen²⁹ 30 noch anderwerue vertellen wat in den iare vnses heren m.cc. ende li. 31 ghescheet is van der dreuoldigher quinquagnen der engelschen grute.

21-22 [vanaf Jtem], is door de vert. toegevoegd. 22 sadel, ls: sael. 29 hoester, ls: hoechster. 31 quinquagnen, ls: quinquagenen. 50 teden, ls: tenden.

+ 170d

+ Ex. 113

23 Colv. II, 29 § 7

+ 171a

+ Serm. b

29 Colv. II, 29 § 8

Exempel

33⁺Ick hebbe gheseen ende bekant enen iunghen man in brabant de em al 34 heellicke ghegeuen hadde to der werlt. nochtan was ynnich to der hilli-35gher iuncfrouen marien. ende betaelde oer alle daghe dese dre quinqua-36genen. dat is drewerue vyftich aue marien. Dat gheuel dat dese iunghe-37linck seeck wart ende wart vort gherichte gebracht ende als he een deel 38 vren doet gheleghen hadde wart he haestelyke weder leuendich. ende 39 neech oetmodelyken synre suster to de dar by em sath. ende was ene 40 nunne. ende sprack to eer. Suster ic byn weder ghecomen do my haeste-41lyke den preister halen. ende he bychtede mit groter vrolicheit syns her-42ten. ende sechde vor em allen apenbarlyke. Jc was vor dat ordel Cristi 43 ghebracht. ende wart van den bosen duuelen sunderlinghe van dreen saken 44 ghewroghet. ende alse vnse heer de sentencie teghen my gheuen wolde 45 ende in de ewyghe pyne my ghewyst wolde hebben. Soe quam maria vnse 46 leue vroue ende bath oren leuen sone. dat myne ziele weder comen// 47⁺ mochte to den lychame. ende dat ick dar de tijt der penitencie vntfan-48ghen mochte. Ende de here vehoerde de bede synre leuer moder. Ende 49 de ene sake dar ic vmme verdomet solde hebben ghewest was dese. Want 50 ic den preisteren den teden van myns selues lande ghenomen hadde. Ende 51 de ander sake was want ic den gheestliken luden mit mynen ghesellen 52 ore vissche ghenomen hebbe. Ende dat derde was dat ick dat koren der

+ Ex. 114

+ 171b

[p. 123]

tekstkritische noten

1 armen mit mynnen iach hunden verderft hebbe. Ende als he dit al ghe-2secht hadde. so vraechde em een van synen gheburen. Wo mochtet comen 3 dat gy hyr vmme ewelicke verdomet solden hebben ghewest. want wy 4 haddent v klaerlyke mit guden herten al vergheuen. Doe antworde de 5 iunghelinck. dat en was my nicht ghenuech mede to comen to den ewy-6ghen leuene. want ick was ryker v uwen schaden to vergheldene. dan 7 gy my quijt to laten. Do ghenck dese iunglinck ende bewysde enen iewe-8lyken synen schaden weder to beteren. ende als he dit ghedaen hadde 9 starf he in vunderlyken gelouen ende hapene. Ende aldus ouermyds de 10⁺ engelsche grute wart he verloset van der ewygher verdomenisse. Van^10-42 11 deser seluer enghelscher gruete wille wy noch een sunderlinck schone 12 mirakel vertellen want wy voelen dat dat euangelium alre meest oer 13 lof vertellet. dar de gotlijke bade gabriel se so bequemelyke eerde do 14 he so hoechlyke grutede. Ende se hijr van wart van den broders van// 15⁺ der orden van cisters een seer vunderlick mirakel vertellet.

21 [] aangevuld naar M. 22 enghese, ls: enghelse. 50 bescruen, ls: bescreuen.

+ Ex. 115

10-42 Colv. II, 29 § 9

+ 171c

Exempel

17⁺Dar was een oelt ridder de die werlt ouergaf al wast late ende ghenck 18 in die orde van cisters. Der nouicius meister vraghede em of he sijn pater 19 noster wal kunde. he sede neen. he sechde ok dat hie des nu gheleren 20 en kunde. wat mer. se arbeideden vp dat siet em leerden meer het was 21 vergheues want [hie] en kundes nicht gheleren. De abt gheboet dat se 22 em ten minnesten leren solden de enghesche grute. ende dat is alsoe 23 ghescheet mit velen ende langhen arbeiden. Do he vt vermaninghe syns 24 meisters vnder maeltijd byna tot elken bete brodes las de aue marie 25 vp dat he se nicht vergheten en solde. krech he ten lesten vth stedigher 26 vnde langher ghewoente so grote saticheit in de aue marie. dat alle de 27 ghedencknisse der moder Cristi stedelijken was in synen herten ende 28 in synen munde. Het gheuel dat he de seer oelt was na weinich iaren 29 ser deuoetlyken starf ende begrauen wart vp den kerchof vnder de brue-30ders. Dar gheschede een wnderlick dinck cort nae syner doet. wos vth 31 synen graue to den houeden een cleine boemken van vnbekander kunne. 32 in wes bladeren mit gulden litteren bescreuen was aue maria gracia ple-33na. ende elke worde weren dar puntlike ende vullencomelike ghescreuen. 34 Do dat kundich wart den bisscop van den stichte quam he to der stede 35 des mirakels ende mit vp grauene sochte he vlijtlijke de wortele des 36⁺ bomes ende// vnderuant dattet en oersprunck hadde vth des oelden rid-37ders munde. Rechteuoert do dat boemken bewijset hadde dat gotlijke 38⁺ mirakel verdorredet voer oren oghen vnde verghenck. Hijr vmme so we 39 beghert ynnich te wesen der hilligher iuncferen marien de sal vaken mit 40 ynnicheiden dese enghelschen grute lesen. ende ic gheloue dat men oer 41 gheen lof der stemmen offeren mach dat oer mer angheneme sy dan 42 dese enghelsche grute.

+ [Ex. 115]

+ 171d

+ Serm. c

Exempel

44⁺Men leset in den boke der apenbaringhe der hilligher iuncfrouen mechtel-aant.⁴⁴45dis. dat vp enen saterdach do men sanck. Salue sanctam parens. Dat 46 bedudet. ghegrot sijstu hillighe moder. sechte mechtildis in oren ghebede. 47 O coninginne des hemmels muchte ic dy gruten mitter alre sutester gru-48ten de ye mynschlick herte bedachte dat wolde ic gherne doen. Altehant 49 apenbaerde oer de gloriose iuncfroue maria ende hadde vor orre borst 50 bescruen de enghelsche gruete. ende sechde. bauen dese grute en is ne 51 mensche ghecomen ende my en mach nemant suetlijcker gruten dan de 52 my grutet in der eerwerdicheit dar my god de vader ynne grotte ouer-

+ Ex. 116

44 Ex. 116 is een interpolatie, vlg. Tekstannotaties.

[p. 124]

tekstkritische noten

1myds dat wart aue. ende vestede my so mit synre almechticheit. dat 2 ic vrij was van allen we der schult ende de sone gades verluchtede my 3 so mit synre gotlyken wijsheit. dat ic byn ene seer klaer steerne dar 4⁺ hemmel ende eerde mede verluchtet wort. ende dat wort// betekent 5 in den namen marie. dat bedudet ene sterne des meers. De hillighe gheest 6 heft my ok mit al synre gotlijker suticheit dor ghegaen. ende mit synre 7 gracien so mechtich ghemaket. dat al de ghene de ouermyds my gnade 8 socht de sal gnade vinden. dat wort betekent in den worde vul gnaden. 9 Jn den worden de heer de is mit dy. werde ic vermaent der vnsprekelyker 10 vereninghe ende werkinghe de al de ganse dreuoldicheyt in my wrachte. 11 do se de substancie myns vleisches verenichde mit der gotliker naturen 12 in ene persone. alzoe dat god mensche waert ende de mensche god. Wat 13 ic in der vren blijtscappen ende soticheit gheuoelde. dat en mach gheen 14 mensche vnderuinden. Ouermyds den worden. ghebenediet bistu vnder 15 den wyuen. bekent alle creatuer mit verwndernisse ende betughet dat 16 ick ghebenedijt byn ende verhoghet bouen alle creaturen hemmels ende 17 eerden. Ouermyds den worden. ghebenediet is de vrucht dyns bukes wort 18 benediet ende verhoghet de alre hoeste ende alre nutteste vrucht myns 19 bukes de alle creatuer heuet leuendich ghemaket hillich ghemaket ende 20⁺ benediet in ewicheit. Jc belie dat my eens gheuraghet waert. wat de²⁰ 21 moder Cristi in der enghelschen grute blydelyker hoerde. ick antworde 22⁺ rechteuort sunder enich// twyuel ende sede. de hillighe iuncfer hoert 23 blijdelijke dat se vul ghenaden was. ende dat de here der moghentheit 24 mit oer was. ende dat se benediet was vnder den wyuen dat is bouen 25 allen wyuen. Meer ic betruwe dat maria or alre hoghelixt verurouwetaant. 26 in den dat se hoert dat de vrucht ors bukes bysunderlinghe ghebenediet 27 wort. ende dat en is gheen vunder. want se was al heel oers ghemindes.aant. 28 ende tot em was al er toeneghelicheit. Wy seggen dat de vrucht oers 29 bukes ghebenedijt is. Want he was gheordelt totter quader pyne des wre-30den dodes. ende nu sittende in den ouersten guden des hemmelschen va-31ders. Hijr van secht de prophete. Vermaledijt is al de ghene de dar han-aant.32ghet in den holte. ende dat was verwar Cristus. ende dar vmme heuetaant. 33 ene god verhoghet bouen al dat is. ende he heuet em ghegeuen enen na-34men de dar is bouen allen namen. He is ok ghebenedijt. ende he wort 35 guth gheheten. want nemant en is guet dan god allene ende dat is toaant. 36 verstane weselike van em seluen. vp dat in den namen ihesum ghebughetaant. 37 werde alle knee. hemmelschor eerdesch vnde helsch. Hijr vmme also 38 vake als wy Cristum de vrucht des iuncferlyken bukes benedien. so ghelo-39⁺ue wy dat maria or sunderlinghe verblijdet. My ghedenket dat doe icaant.³⁹ 40⁺ noch een iunghelinck was. sach ic ende hoerde enen de// gotdenstelijke 41 dulkone was mer nicht mit den seluen worden de ic nu ghespraken hebbe 42 van der hilligher iuncfrouen marien. Vnder summighen gheestlyken mans 43 was ene ynnighe kallinghe van der hilligher iuncfrouen marien. De ene 44 verhoghede vnde prees se bysunderlinghe als men leset in sunte lucasaant. 45 euangelio hore iuncferlyke schemelheit. want se yrsten in des enghels 46 reden verstuert wart. De ander verhoechde ore wysheit ende ore stant-47hachticheit. do se horde dat se vruchtbar werden solde. vraechde se na 48 der manier der vntfancnisse. De ander verhoechde ore oetmodicheit. 49 want se oer seluen noemde ene deenresche toe wesene. do se was ene 50 vroue der enghelen. ende dat se ghehorsam was den worden des enghels 51 gabriels. Do began de gotdenstighe dulkone broder tranen to storten

28-29 Wy seggen dat de vrucht oers bukes ghebenedijt is, Lat.: Benedictum autem, id est, bono ad dictum: vel benedictum, id est, digne dictum, dicimus fructus eius. 39 Na verblijdet, zijn zes Exempels niet in de vert. opgenomen [Colv. II, 29 §§ 11-16]. 41 Na was, Lat.: in haec sententia. 42 hilligher iuncfrouen marien, Lat.: Cristi matre. 43 der hilligher ioncfrouen, is door de vert. toegevoegd.

+ 172a

+ Serm. d

20 Colv. II, 29 § 10

+ 172b

+ Ex. 117

39 Colv. II, 29 § 17

+ 172c

[p. 125]

tekstkritische noten

1 ende sede mit gheuoldenen handen. ende ic sal v seggen myn gheuolen 2 van marien. Men en uint vnder den creaturen gheen dinck dat dwaser 3 is dan se. do wy vns allegader verwnderden ende in desen worden beuaren 4 worden sechde he. Wete gy nicht dat byna al de sunders wanner se na 5 den valle beghinnen vp te stane vntseen gade de dar wreket vnde denaant. 6 heren alre creaturen. vnde vleen to synre moder de dar is ene moder 7 der versoninge ende der gudertyrenheit. ende holden em lieflyken an 8⁺ or want se de sunders verwaerlike versonet. ende se// sal nicht oflaten 9 mit stedigher vlijt de verlornen kinder gode den vader to versonen. Endeaant. 10 wanner de sunders namaels vnderuinden. dat de alre gudertirenste vaderaant. 11 em verblijdet mit synen enghelen van erre penitencien. so vergheten 12 se marien de se versonet heuet. ende van den kussen des gudertyrnen 13 vaders vallen se. van binnen alte ghenuechlyke beweket mit alte suten 14⁺ tranen. Dit en is gheen vunder o vrouwe du bist gut in allen. mer he isaant.¹⁴ 15 alre best. Du bist sute in allen. mer de vrucht dyns bukes is sute bouen 16 alle suticheit. Want wo vele dat de vrucht hogher is. so vele is de vrucht 17 suter. Verwar al was he de dit sede dulkone. nochtan sede he dat alte 18 warachtelijke van marien dat men in den creaturen nicht vinden en mach. 19 dat dwaser is dan maria. O alre gudertyrenste moder ic bidde dy vervn-20werdighe dy nicht vp den man noch vp my. recht of wy alte vermetelyke 21 ende dullelike spreken. O vrouwe in den dat ic dus van dy segge bin ick 22 dwaes gheworden. mer du heuest my dar to ghedwnghen vmmer de alre 23 meeste minne heuet my dar to ghetoghen. Vorwar vp dat ick eernstlyke 24 van dy spreke o vrouwe so en betemet dy nicht. myn dwaes te heten 25 in der versoninghe des sunders. dant dynen sone betemede dar paulusaant. 26 van prediket. dat he [die] des vaders wysheit is began dwaes te werden. 27⁺ vp dat he beholden muchte de ghelouighen.// O gudertyrne moder ende 28 vrouwe ic byn des seker dat dyne vrentscap mit allen nicht verminret 29 en wort in den ghenen de du versonet heuest. wanner se min vurich syn 30 to dyner mynnen. vp dat se vullencomelike ghestort moghen werden in 31 de mynne dyns sons. mer se syn mit allen so vele te mer van dy ghemint. 32 wo vele te meer se dynen sone anghename syn.

14 Na tranen, volgt in de Lat. tekst nog een zin. 26 [] aangevuld naar A. 36 Na orden, volgt in de Lat. tekst: apud Turinum civitatem. 37 prier, ls: prior.

+ 172d

+ Serm. a

14 Colv. II, 29 § 18

+ 173a

Exempel

34⁺WY willen ok vertellen dat wy warachtelyke ende sunder twyuel verno-³⁴35men hebben. dat dar gheschede in lumbardien. in enen huse van der pre-aant.36diker orden van der glorioser moder Cristi. Jn den huse weren inwendighe 37 broders. de vnder enen hillighen prier in al oren ghebeden innich weren 38 to der hilligher iuncferen marien. ende vake bestort worden mit suten 39 tranen. ende em gheuen to der gotlijker schouwinghen. Ende dat gheuel 40 eens dat een broder de meer stedich was in den ghebede dan de anderen. 41 do de anderen ghengen to ruste of to studeren vulherdede he vijf daghe 42 ende vijf nachte lanck in stedighen ghebede. Dese was bysunderlinghe 43 seer ynnich ende oetmodich to der glorioser iunferen marien. ende ver-44deende van or sunderlinghen troest to vntfanghen. Ende dat gheuel do 45 he allene in der kerken bleef. sach he dat al dat altaer al vmmelanck 46 verluchtet waert. mitten alre gloriosesten lichte. Ende vp den altar apen-47⁺barde er de gloriose iuncfrouwe maria mit horen alre edelsten// kinde. 48 ende hadden vnsprekelyke schone anghesichte ende ghedaenten ende 49 bouen em schenen seuen wrijghe klote ghelijck sternen. Doe dat de bru-aant.50der sach had de anxt he dattet ene fantesie were al wast dat he in een 51 teken des warachtighen visioens van bynnen veruult wart mit wnderlyken 52 troeste. ende mit verstandeliken lichte. Hijr vmme sede he mit groter 53 eerwerdicheit des herten ende mit tranen. O gloriose moder vnde vrouwe

+ Ex. 118

34 Colv. II, 29 § 19

+ 173b

[p. 126]

tekstkritische noten

1 ic en byn nicht werdich allene to sene dat ic see. Dar vmme bidde ick 2 oetmodichlyke. ist dat du de warachtighe moder Cristi bist als ic gheloue 3 so apenbar ok vnsen prior ende al vnsen conuente de warachtelike dyne 4 knechte syn. ende seer wryghe liefhebbers dynre gracien. Do he dit ghe-5secht hadde. vulborde dat de moder der gudertyrenheit ende apenbaerde 6 de seluen ghedaente al den conuente. Ende sie hijr een mirakel dat in 7 alder werlt vnghehort is. de bruders de dat seghen seden dattet visioen 8 apelike toende de rechte ende eghene schone ghedaente. dat de sterflyke 9 menschen gheen dinck ghenuchliker vnde verstandelyker seen en much-10ten. Do dit de bruders seghen gheuen se em to den ghewoenkliken ghebe-11den ende screien ende beden de alre gudertyrenste moder. dat se or den 12 brueders anderwerue ende derdewerue apenbaren wolde. of dat hadde 13⁺ by auenturen eersten ghewesen de duuels bedichte//nisse. dat de in den 14 namen der hilligher vnde vnuerscheidener dreuoldicheit ouermyds stedi-15ghen ghebede der brodere veriaghet worde. Ende want dar ghene ghe-aant.16meenscap en is Cristi of syner moder mit belial. dat is mit den duuele. 17 so apenbarde or de gloriose moder gades den gansen conuente in der 18 seluen ghedaente anderwerue ende derdewerue. Dit is ghescheet byna 19 in den beghinne der prediker orde. vp dat de coninginne der barmherti-20cheit mit dusdanighen vnghehorden miracule bewese. dat de orde oer 21 bisunderlinghe to hoerde.

10 ghewoenkliken, ls: ghewoenliken. 25-26 noch een kindeken, Lat.: annorum non plene quinque. 30 Na eerste ‘se’. Lat.: mihi. 50-51 seuen iaer, Lat.: sex annorum et dimidii.

+ 173c

Exempel

23⁺JC hebbe in brabant gheseen ene nunne van der orden cisters. deaant.²³ 24 bekert was van der iodesscap. in welker dat werck der moder Cristi 25 seer glorioselike ghewracht hadde. Do de nunne noch een kindeken 26 was began se in den huse horre olderen dat ioden weren in horen ghemode 27 an te merken. woer vmme dat dar weren vnderscheidinghe der namen 28 als der kerstenen vnde der ioden. ende het nochtan menschen weren van 29 eenre sprake ende ansichten. ende vnderscheidinghe des kindes henck 30 vaste hyr in. nochtan als se namaels sede. so hoerde se mit vele begheer-31liker herten der kerstenen namen dan der ioden. Ende bysunderlinghe 32 verblijde se hor als se hoerde marien namen. als de kerstenen 33 malkanderen wat beden of holpen ende marien noemden. Se stal vnder 34⁺ beiden armen// broet van erre older tafelen ende gaf hemeliken den 35 armen kinderen vp dat se or danken solden ende se marien namen horen 36 muchte. Jn desen nam se wnderlike to in korten tijden ende verhudde 37 dat so kloeclyke dat ghene van oren olders ichteswat vernemen en 38 kunden. wat oer dochter in den herten hadde. Et gheuel dat or olders 39 mit or van collen toghen mitter wone ende quemen to louen in brabant.aant. 40 Ende in uoertgaen der tijd quam se mit den kerstenen kinderen int huis 41 eens guden preisters ghenoemt meister rener. Ende do de preister seaant. 42 by namen bekande ende anmerkede dat se gherne vake to em quam. vra-43ghede he oer ende sechde. wilstu yeth alre liefste rachel kersten werden. 44 Se antworde. Jck wil. also veer als du my lerste wattet sy kersten te 45 werden. Doe wort de preister als een hillich man wnderlicke seer verbly-46det in den gheeste. ende voelde wat gotlikes werkes dat in der maghet 47 ghewracht solde werde. ende began or die scrifturen te beduden van 48 den ersten beghinne van der werlt. ende toende oer al de scrifturen dar 49 de gheloue Cristi. of Cristus seluen in betekent muchte werden. Ende 50 se heft mi seluen ghesecht. dat se in der ioghet do se oelt was seuen 51 iaer al de bedudinghe mit helen verstande ende vnderschede des gheestes 52 so vullencomelike verstont. dat de preister or selden enighe reden ander-

+ Ex. 119

23 Colv. II, 29 § 20

+ 173d

[p. 127]

tekstkritische noten

1⁺werue behofde to seggen. Dese leringhe// durde byna anderhalf iaer lanc 2 ende binnen der tijt plach se hemelicke to em te comen woer se muchte. 3 ende van em gheleert te werden. Ende sich hijr een edel mirakel dat 4 seer to verwnderen is. Dit kint rachel en muchte nummer versadet wer-5den of mode dat wort gades te hoerne. dar nochtan de preister ende syne 6 maghet martha de seer gheestlick ende wys was beide vake mode worden 7 dat kint to leren de ene den anderen to verlichtene. Wat meer also vro 8 alse de olders begunden to vernemen wat hor dochter in den herten hadde 9 ghengen se mit vele ioden te rade ende verdroghen dar ynne dat se die 10 dochter senden solden ouer ryn. ende gheuen se enen brudegum de seaant. 11 vlijtlike bewaren solde. Do dattet mechdekyn den preister mit tranen 12 sede. ende weert dat he se in der nacht [niet] en neme ende makede se 13 kersten. se solde in der ewicheit confues ende verloren wesen. De preis-14ter gheboet hor dat se vro morghens comen solde als se pleghe. Dat nam 15 se sunder merren an. ende sede des auendes to erre moder. moder ic 16 wil nu in deser nacht allene slapen. Do se dat simpelike ghesecht hadde. 17 ende de moder or langhe dat weigherde. volghede se der dochter ten 18 lesten dar in dat se to horen voten solde slapen. Hijr vmme lach dat 19 mechdeken hent des morghens to ende sleep. ende vergat altemale wat 20⁺ se den preister des anderen daghes ghe//lauet hadde. De gloriose moder 21 Cristi stont by oer in klederen de blenkende weren bouen sne. ende boetaant. 22 er ene blekende rode de se in der hant droech. ende sede. stant vp kathe-aant.23rina ende nim an den wech. want dy is een groet wech anstaende. Do 24 de moder Cristi dit seechde meende rachel de rode te gripen ende vol 25 van den bedde ende waert ropende. ende van eren ropen wart de moder 26 ghewecket. ende vraechde na der sake des ropens[.] de dochter verswech 27 dat cloecklick ende de moder sleep to hanth weder an. Ende rachel stont 28 vp ende quam to der stede dar or de preister ghesecht hadde ende vant 29 em dar. De preister vntfenck se blijdelicke ende ghinck mit er to den 30 nunnen cloester. dat ene halue mile van den dorpe is. ende dopede seaant. 31 daer. dar se em alle van verblijden de dar by weren. ende gaf or den 32 namen katherina als se van der moder Cristi eerst ghenomet was. ende 33 altehant do se ghedopet was toech he or an dat habijt der orden. Do de 34 vader ende syne vrende hoerden wat dar ghescheet was. worden se seer 35 verslaghen. ende mit vnghemetenen ghelde dat se vth gheuen arbeideden 36 se ouermijds den hertoghen van brabant den heren van den lande. ouer-aant.37mijds den bisscop van ludic. ende ten lesten den pawes honorius dat menaant. 38 den olders or dochter weder gheuen solde. de em beneden oren rechten 39⁺ iaren ghenomen was. Ende wert// dat se in erre older huis in den ghelo-40uen den se vntfanghen hadde vulherdede hent dat se twelf iaer oelt wor-41de. so muchte men se mit rechte den kerstenen weder gheuen. Want 42 de ioden dachten alre schallicheit. dat se bynnen der tijt de kyndekens 43 ghemode lichtelike muchten vmme keren. ende weder brenghen to den 44 ghelouen erre oldere ende ers gheslechtes. Och arme vele groter vn ghe-45lerder mans vntfenghen ghelt ende sterkeden deser ioden bedreechnisse. 46 Hijr vmme wart de vorghenoemde preister nicht luttick bedrouet. ende 47 mit vele tranen reep he allene an Cristum ende sine moder de ene meis-48tersche was van desen werke. Dar ghescede een wnderlick dinck. dat 49 te nu to ne ghehort is in der werlt. Se bath den preister dat he se bren-50ghen wolde tot elken daghe dat men van erre saken holden solde ende 51 vor elken richter. Ende sede. by auenturen de richters solden beweket 52 werden vmme mynre ioghet willen. ende beweghen to barmherticheit.

7 den ene den anderen to verlichtene, Lat.: sibi invicem succederent. 12 [] aangevuld naar M. 30 nunnen cloester, Lat.: monasterium quod Parcus dominarum dicitur. 42 schallicheit, ls: schallichest.

+ 174a

+ 174b

+ 174c

[p. 128]

tekstkritische noten

1 Ende et gheschede also als se bath ende sede. Jn enen daghe do se toaant. 2 ludic quam. ende vor den bisschop ende vor gheleerde grote lude. werwan 3 se mit stanthachtigher ende warachtigher reden manigherhande vorspre-4kers ende richters ende beweghede se also dat se begunnen te screien. 5⁺ ende in sunte lambertus kerke hoerde men// veerweghes de stemmenaant. 6 der gheenre de dar huelden. ende van groter vervundernisse mit tranen 7 repen also dat se alle apenbarlicke lerden ende seghen dat de wysheit 8 des gotliken gheestes krachtich ende verwinnende was so kleinen kint. 9 Na twen iaren helden de ioden vp van den pleite. ende bereiden een ander 10 strick der bedrechnisse. Een iunghelinck van schoenre ghedaente wart 11 van den ioden dar to ghewnnen. dat he quam to den seluen cloester dar 12 dat mechdeken ynne was. ende mit gheuenseden mode vntfenck he de 13 dope. Do em mit wnderliken maneren vensede. ende bath dat he mitter 14 maghet als mit sijnre nichte muchte spreken vmme van er in den ghelo-15uen gheleert to werden. Want he sede de worde mynre nichten solen 16 my sachtliker ingheprintet werden bauen allen anderen reden der men-17schen. Nochtan als se my seluen vertellet heuet verstont se van binnen. 18 dat de iunghelinck venselike to den ghelouen ghecomen was. ende dar 19 vmme en kunde se ne mit beden of mit enigher gauen dar to ghebracht 20 werden dat se mit den iunghelinck een woert spreken wolde. Do dit de 21 ioden seghen leten se of van er. ende de iunghelinck vel weder van den 22 ghelouen. Wy hebben dese maghet gheseen de mit so groter ghenaden 23 gades begauet was. dat men ghenen purren menschen vinden en muchteaant. 24⁺ dan se. Do der anderen edelen nunnen ore mede// susteren olders mit 25 groter herlicheit quemen vmme ore dochteren of nichten te sene. quam 26 dese vor vnser vrouwen belde ende [seide] mit enen dancberen anghesich-27te. De anderen nunnen vnse susteren hebben troest ende blijtscap van 28 oren moders ende vrenden. mer ick arme weseken ende vnwerdich come 29 betruwelicke to dy myne vrouwe ende nichte. wes du my allene bauen 30 al een to vlucht ende een troest. Ende we solde dar an twiuelen se en 31 worde do se dit sede van der alre barmhertichster moder der gudertiren-32⁺heit ghetrostet. O vrouwe et en betemet dy nicht dyn vlesch vnde bloet 33 te versmane. want du bist ghebaren van den ioden gheslechte. recht alsaant. 34 ene rose van den dornen. ende als ene lilie van den dijstel.

26 [] aangevuld naar M. 38 [] aangevuld naar A.

+ 174d

+ 175a

+ Serm. f

Exempel

36ENde want wy van den ioden begunnen hebben to spreken. so willen wy³⁶ 37 nu vertellen een ser wnderlick dinck dat dar ghescheet is van der beke-38⁺ringhe ener iodinnen. Jn duischlant [was] een iunferen cloester dat van 39 den oorlighe ende vnurede to grunden vernielt wart. ende dar vmme wor-40den de nunnen ghedwnghen weder te keren tot orre older huis. vnder 41 welkeren was de alre schoenste nunne Agnes ghenoemt de weder kirde 42 to oren vader dat een ridder was. sie wart van oren vader verkrechtighet. 43 ende vntfenck to hant een kint van em. Do de tijt nakede dat se baren 44⁺ solde was se seer// begaen vnde vloe vth den weghe. Do se dat kint ghe-45bart hadde was de duuel by er in der ghedaente eens monikes. de sede 46 dat he or neue were ende wiste wal wat dar ghescheen were. ende sede 47 to or de dar ser screide. ende van groter bedroefnisse by na mishapende 48 was. Alre lefste nichte vp dat du ouermijds dit kint mit dinen vader ende 49 mit dinen gheslechte nicht to schanden en werdest. so werp dat kint 50 int naeste water. want blift dat leuendich. soe en machstu ghens sins 51 verholen blijuen. Do was de moder in wnderliken strijde ers ghemodes. 52 ende ten lesten na vele tranen ende na groten rouwen verwan de scheem-

36 Colv. II, 29 § 21

+ Ex. 120

+ 175b

[p. 129]

tekstkritische noten

1te dat moderlike herte. ende altehant verdrenkede se dat kint int water. 2 Do se wnderlike seer rouwich was ende verscricket maeckde de duuel 3 er noch merren rouwen ende sede. O alre vnselichste vnder allen wiuen 4 wat salstu nu doen et is beter dattu sunder dyns selues ende dynre vrende 5 schande des swaren dodes. dyne bicht doeste teghen mij. ende dy seluen 6 mit dynen kinde verdrenkest int water. Do dat wijf dit hoerde wart se 7 seer verueert. ende anreep de gloriose moder Cristi to hulpe ende sunder 8 marren sach se den duuel mit roke ende mit groten stanke verschinen. 9 ende ter stunt louede se der moder Cristi. ende mit ghebede ende mit 10⁺ tranen wart se ghester//ket ende krech hape der beteringe[.]se quam 11 in de naeste stat ende wart van eenre erberen vrouwen gheherberghet. 12 ende van er bestadet mit eenre iodinnen sara ghenomet. dat se der iodin-13ne klene kint solde vp voden. se bleef mitter seluer iodinnen vijf iaer 14 lanck in so groter drofheit de herten. dat men nouwe merken en kunde. 15 ofte se ye lachede. se vastede twie in der weke to water ende te brode. 16 Binnen der tyt began se ere vrouwen der iodinnen to seggen van den ghe-17louen. ende van der guetheit Cristi. ende van der gudertirenheit synre 18 moder. want se was wijs ende een walsprekende wijf. Se lerde van er 19 dat pater noster ende enghelsche grute. ende mit daghelixschen ghebede 20 anreep se Cristum ende sine moder. Hijr na gheschedet dat de selue ag-21nes deser iodinnen amme bichtede enen broder van der prediker orde 22 conradus ghenomet. ende wart van em ghesant to den pawes. Do se abso-aant.23lucien verkreghen hadde kirde se weder to lande. ende haestede er to 24 vanden ere vrouwe de iodinnen. De iodinne vntfenc se seer blidelike. ende 25 bath want se mode was dat se vp dat bedde wolde rusten. Do de iode 26 des auendes in quam ende bekande dat dit sine amme was wart he ser 27⁺ verbolghen. want he hadde vermoden dat se syne// huisurouwe verkierde 28 ende sede vorwar dese bedreechster is hijr quellicke ghecomen. ic sal 29 se nu doden. Rechteuort toech he sijn mes vth vnde stack er dar se sleep 30 dre wnden int herte of dar bij. Do dat de iodinne sach was se seer ver-31ueert. ende ghenc in de slaepcamer ende sloet se to. Doet midnacht was 32 ende de iode dat teken horde ghinck mit den anderen ioden sine naburs 33 in de synagoge. De iodinne wart na den screiene vntslapen. ende sach 34 dat de alre glorioseste iuncfrouwe maria in ghenc mit twen camereren 35 to den wyue de dar doet ghesteken was. ende vth dren bussekens de se 36 droghen besaluede se mit saligher saluen ere dre doet wnden ende make-37de se weder leuendich. Anmerke dit ende verwnder dy van desen mirakel. 38 Do de iode des morghens in quam ende nicht en vant dat wyf de he doet 39 ghesteken hadde. ghelouede he dat sijn wijf dat dode lijcham vnder de 40 eerde ghehut hadde. ende dat selue ghelouede dat wyf van oren manne. 41 ende nemant van em beiden vraghede den anderen dar vmme. Hijr na 42 do nouwe viertich daghe veruullet en weren quam dar en vromet wijf 43 ende grotte de iodinne ende oren man alte vrentlicke van der seluen 44 agnes de dar doet ghesteken was. ende ghenc vort hen. Do sede de iode// 45⁺ to sijnre huisurouwen wat ist dat se noch leuet en hebbe ick se nicht 46 ghesteken. Do sede dat wijf. Cristus er here is mechtich se van der doet 47 te verwecken. Do sede de iode dat is dar [mi] altoes lede vor was dat 48 se dy verleiden solde. ende brenghen to dwelinghe ende to vnghelouen. 49 Do he dit ghesecht hadde greep he syne huisurouwe ende besloet se twe 50 daghe lanck in de camer. Dar na gheuelt dat de iode van huis toech. ende 51 syn wif vntquam ende vloe to der kerken mit twen kleinen kinderen. 52 ende dat derde droech se in den buke. Se vntfenc de dope mit vroude

14 de, ls: des. 47 [ ] aangevuld naar M. 50 daghe, Lat.: annis.

+ 175c

+ 175d

+ 176a

[p. 130]

tekstkritische noten

1 der kerstenen de se bekande alre rikest ende eerberst to wesen. dar vol-aant.2gheden or twe iunghelinghe er sone ende ene dochter. ende vntfenck 3 vrielicke den ghelouen Cristi. Dese vrouwe de iodinne ghewesen hadde 4 bleef na der dope mit eren kinderen in den stichte van collen er name 5 was verwandelt ende se is gheheten ghertruit. Se vant dar wonende agnes 6 de wanneer er amme ghewest hadde de mit vnsprekelicker vroude des 7 gheestes er verblijde van der iodinnen bekeringhe. Ghertrud vraghe ag-8nes. wo se weder leuedich gheworden were. se verwnderde er ende lache-9de en weinich seggende. wo solde ick verwecket werden de ne doet ghe-10⁺wesen en hebbe. Jn desen// worden wart ghertrud beuaren ende sede. 11 Worwar ick sach dat myn man dy mit enen messe dor stack ende dodede. 12 Agnes antworde de almechtighe Cristus bekent dat ic dit allene in den 13 slape sach ende mit allen nicht en uoelde do ick scheen doet ghesteken 14 werden. Mer des morghens hadde ic anxt dat ick dynen man vertorent 15 solde hebben hadde ick ghebleuen ende dar vmme haestede ic mij des 16 morghens hen te gane ende grotte nemande sunder merren. Do se dit 17 ghesecht hadde grep ghertrud agnes cleet by den halse ende schordet. 18 ende schorde ok dat haren cleet dat se naest den liue hadde hent to dat 19 middel der borst. ende vant alte apenbarlijke dree lijcklawen van dren 20 wnden. Dese dinghe worden apenbar den archebisscop van collen conradusaant. 21 ghenomet. Agnes starf in der alre meester penitencien ende vuricheit 22 des gheestes. Jn deser tijt do agnes van den ioden ghedodet wart ende 23 van der glorioser moder Cristi verweckt wart screef men dat iaer vnses 24 heren. M.cc. ende lxv. Ghertrud bleef na er leuendich ende was vntste-aant.25ken mit vunderliker vuricheit des ghelouen.

1 der kerstenen, is door de vert. toegevoegd. 2 den iaer, Lat.: anno praesenti 1261. 29 dorp, Lat.: Pfortzheim nomine.

+ 176b

Exempel

27⁺Nv want wy van den ioden worde ghehat hebben. So wil ick een seer²⁷ 28⁺ mercklick dinck vertellen dat dar in den iaer// vns heren dusent tweaant. 29 hundert ende een ende sestich ghescheet is in een dorp in duischlant. 30 Dat gheuel dat een dat alre quadeste olt wyf den ioden vrentlick wart. 31 ende em verkofte to dodene een meghedeken van seuen iaren dat beide 32 vader vnde moder verlaren hadde. De ioden nemen dat meghedeken he-33melike ende ledent vp vele linener lakene ende stoppeden des mechde-34kens munt. vp dat se nicht ropen solde. ende wndedent byna in al oren 35 leden. ende mitter alre meester vlijt perseden se dat bloet vth den mech-36deken ende vntfenghen dat neerstelike in de linen lakene. Do se na vele 37 pynen ghestoruen was. worpen se de ioden int water bij der stat ende 38 vergadderden vp er vele stene. Des derden of des vurden daghes wart 39 se van den visschers gheuunden by er ene hant de se vp gherecket haddeaant. 40 te hemmelwert. ende se wart ghedraghen in de stat. al dat volc wart 41 dar van berort. ende se repen dat de bosen ioden dese misdaet ghedaen 42 hadden. Dar was de marckgreue van baden ende so vro als he dat hordeaant. 43 quam he dar to. Ende altehant richtede sich dat dode licham vp ende 44 sat ende reckede de hant vth to den princen recht ofter bede vmme wra-45ke der bloetstortinghe of vmme barmherticheit. Byna ouer ene halue 46⁺ vre tijdes lede em dat lijcham weder dale vp// den rugge alse de doden 47 pleghen to liggen. De bosen ioden worden dar to gheleidet. ende rechte-48uort borsten vp al des lijchames wnden ende in een tuechnisse der boser 49 daet so storteten de wnden vth ouerulodich bloet. Do wart des volkes 50 ropen verheuen to den hemmel to ende se worden alle verwecket to wra-51ke der misdaet. Dat olde wijf wart vth summighen tekenen dar men ver-52moden van krech ghegrepen. ende verwnnen alremest dar mede. dat een

+ Ex. 121

27 Colv. II, 29 § 22

+ 176c

+ 176d

[p. 131]

tekstkritische noten

1 kleine dochterken al dinck meldede. want van den kinderen ende van 2 den drunkenen luden vernimt men de warheit. De ioden de ore bosen 3 hande teghen dat mechdekijn vth gherecket hadden. worden gheuanghen. 4 ende se worden gheradebraket ende mit den olden wijue ghehanghen 5 mer twe van den ioden worgheden sick vnder een. Dit hebben vns warach-aant.6telicke vertellet twe broders van der prediker orden. alze reinerus ende 7 egidius de in den seluen dorpe weren dre daghe dar na do dese dinghe 8 ghescheet weren.

9⁺Nu sole wij seen wor vmme de ioden <de ioden> de ghewoente hebbenaant.⁹ 10 dat se in allen prouincien dar se wonen kersten bloet storten. Want is 11 alte warachtelicke vnderuunden. dat se in allen iaren in elken prouincien 12 loth worpen welke stat den anderen steden kersten bloet sal leueren. 13⁺ Et is apenbar vth den hillighen ewangelio. dat do pylatus sine// handeaant. 14 wosch ende sede. Jck bijn reine van den blode deses gherechtighen. repen 15 de alre bosesten ioden. Syn bloet sy vp vns ende vp vnse kinder. Dar vp 16 scrift de alre hillichste augustinus in enen sermone to bewisene dat o-aant.17uermijds de vermalediginge der olderen de wrake der sunde vp der ioden 18 kinder comet hente noch to ouermyds de vlecke des bloetganges. vp dataant. 19 der ioden gheslechte stede dar mede ghecrucet werde. also langhe hent 20 se bekennen dat se schuldich sijn der bloetstortinghe Cristi ende doen 21 penitencie ende so ghenesen moghen.

22Jck hebbe ghehort van enen den alre gheleerdesten ioden de by vnsenaant. 23 tijden to den ghelouen Cristi bekirt is. Dat een de was recht als een deraant. 24 ioden prophete. de in den lesten sijns leuens den ioden propheterde ende 25 sede. Wy weten alre sekerst dat gy gheens sijns ghenesen moghen van 26 der alre schemelixster suke dar gy mede ghepijnighet werden. dan allen 27 mit kerstenen blode. Dat wort grepen de anderen bosen ioden ende vnt-28helden dat altoes. Ende hebben ingheset dat men in elken iaren in allen 29 prouincien kersten bloet storten sal. vp dat se van sodanighen blode ghe-30nesen moghen. Ende he sede voert se hebben dat wort vnrechte verstaen. 31⁺ in den dat se menen dat ens ieghelix// kersten bloet em helpen mach. 32 Mer dat alre hillichste bloet mach em allene helpen dat tot verghifnisse 33 alle daghe in der missen vp den altaer gheoffert wort. ende wanner ye-34mant van vns bekirt is to den ghelouen Cristi. ende dat werdelicke vnt-35feet alst betemet. de wort ter stunt ghenesen van der vaderliker maledi-36xien.

38 van noerweghen, Lat.: normanno. 40 vaders, Lat.: fratris; na orden, Lat.: in Belvaco; norweghen, Lat.: Normanniae.

+ Serm. g

9 Colv. II, 29 § 23

+ 177a

+ 177b

Exempel

38⁺Meister richardus van noerweghen de een seer wal gheleert ende godden-aant.³⁸39stich man is. heuet my vertellet. ende ick hebbe dat selue ok ghelesen 40 in den scriften een vaders van der prediker orden. Dat in norweghenaant. 41 was een seer sundich man de ser vele schaden dede by sinen tijden mit 42 rouene. ende mit doetslane. Sine viande venghen em eens an der sijt 43 eens berghes. ende sloghen em to hant dat houet of. Do dat houet van 44 den lijcham ghehouen was bleef dat lijcham in der stede ende dat <ho>-45houet wentelde dalewert van den berghe in den dal de dar vnder was 46 ende reep veruerlike dese wort. O hillighe iunckfer maria ghif ware 47 bicht. Do dat houet stedelike sunder vnderlaet langhe tijt dese worde 48 reep. Leep een van den vianden int dorp vmme den preister. De preister 49 quam mer he en dorste dar nicht ghenaken eer dat houet ghehaelt was 50⁺ ende den lijcham weder// to gheuoghet was. Do dat ghescheet was quam 51 de preister dar to. ende sat ende horde syne bicht vullencomelicke alse 52 dat houet sprack dat den lijchame weder to gheuoghet was. Jn den ende

+ Ex. 122

38 Colv. II, 29 § 24

+ 177c

[p. 132]

tekstkritische noten

1 der bicht vraghede em de preister vnde sede my veruundert van desenaant. 2 mirakele dat in dy ghescheet is dat bouen ghet alle mirakele de ick ye 3 ghehort hebbe. He antworde. Dit is de sake deses mirakels. Do ick noch 4 iunck was horde ic so we den gudesdach of den saterdach vastede in de 5 eer der glorioser iuncfrouen marien der moder Cristi. de solde ouermijds 6 eren ghebeden verkrighen ware bicht eer[he]van desen leuene scheide. 7 Do ic dat ghehort hadde heelt ick vlijtlike dese vastene in al mynen bosen 8 leuene. ende anders en hebbe ic nicht mit alle gudes ghedaen. Do dat 9 de preister horde verwnderde he sick seer. ende altehant do he na desen 10⁺ worden den man absoluert hadde. gaf he den gheist. Merke hijr we dit¹⁰ 11 leset of hort dat ick nicht gheloue dat dit altoes ene noetdruftighe regule 12 sij ende dat de vasten der vorghenoemden daghe in allen menschen krach-13tich sy. al wast dat de gloriose iuncfrouwe in desen sunder dusdanich 14 mirakel werken wolde. ende apelike bewijsen dat ore stedighe liefhebbers 15⁺ van er gheholpen ende hoechliker// gheert solden werden. Nochtan weet 16 ic ende bin des seker dat dit voerghenoemde vasten in vele menschen 17 salighe kracht ghehat heuet. al soe dat sie int ende eers leuens kreghen 18 waren rouwen ende deden volcomelic bijcht.

4 gudesdach, Lat.: quartam feriam. 6 [ ] aangevuld naar M. 11 of hort, is door de vert. toegevoegd.

+ Serm. h

10 Colv. II, 29 § 25

+ 177d

Mirakel

20⁺Jn dudesch lant. int iar vns heren M.cc.xxix. was eens anstaende de hoch-aant.²⁰21tijd der glorioser iuncfrouen marien hemmeluart. Hijr vmme wart vth 22 ghesant een seer vurich bruder ende gheestlick van der prediker orden 23 de hoechlicke solde prediken in eenre stacien de in der hochtijd beropen 24 was dar vele prelaten ende gheestelike lude vergadderen solden. De bru-25der quam des morghens to der vloet de dar was tusschen der bruder hues 26 ende der stede dar de stacie wesen solde ende he en vant dar nemant 27 de em mit enen schepe ouer setten mochte als men plach. Hijr vmme 28 was he niet luttick begaen. Want de tijt des predikens was anstaende. 29 ende dar was ghene stede dar men ouer de brugge gaen muchte wanttet 30 water vloyde ouer den ouer. Do anreep he mit oetmodighen ghebede 31 ende mit betruwe den herten Cristum ende sine moder spredende sineaant. 32 kappe vp dat water ende sloech dar ouer dat teken des hillighen cruces. 33 ende sath dar vp. ende quam alsoe mit drughen voten ouer dat water. 34 Meer sijn gheselle verwnderde em van sodanen mirakele. nochtan dorste 35⁺ he em nicht volghen// ende wachtede langhe na enen schepe ende voer 36 dar na ouer.

37⁺Des ghelikes was een ander broder van der seluer prediker orde. eenaant.³⁷ 38 seer guet ynnich man de trecken solde in enghelant. He bath den schipper 39 in der hauen dat he em ende synen ghesellen mit sick vntfanghen wolde 40 in syn schip vmme gades willen. Mer he en ontsach gade nicht ende 41 en achtede den broder nicht. mer he leeth dat seil vp trecken ende voer 42 vth der hauen. Do was de broder swarlicke benouwet want dat was noet-43sake dar he vmme trecken solde. Do he sijn ghebet mit tranen ghedaen 44 hadde. vntfenck he betruwenisse in den herten ende herdede sine broder 45 dar to dat he em volghen solde. He ghinc mitten voten vp dat water des 46 depen meers also dat he allene mitten vtersten der vote dat water roer-47de. Ende sunder merren do de schipper vmme sach wart he veruert. he 48 leet dat schip mit alre snelheit vmme keren ende vntfenc de broders. 49 ende mit tranen bath he van em verghifnisse. ende he verkreech se. Jc 50 hebbe enen alte gheloefliken menschen gheseen de den seluen broder 51 sach vp den water gaen. ende mi dat in groter deuotien mit tranen ver-52telde.

+ Ex. 123

20 Colv. II, 29 § 26

+ 178a

+ Ex. 124

37 Colv. II, 29 § 27

[p. 133]

tekstkritische noten

1⁺Jn der orden van cisters de bisunderlinghe innich is der glorioser iunc-¹2frouen marien sijn seer vele mirakele ghescheen. ende somighe broders 3⁺ van der orden hebben// dar een deel van de werdich sijn bescreuen. Noch-4tan willen wij een mirakel dat by vnsen tijden ghescheet is vertellen. 5 al ist bi auenturen bescreuen.

36 Na wolterus, volgt in de Lat. tekst: nomine de Meseburgo. 20 Et ihuesum benedictum ventris tui, is in de Lat. tekst 2x herhaald. 52 salcheit, ls: salicheit.

+ Ex. 125

1 Colv. II, 29 § 28

+ 178b

Mirakel

7⁺Dar is een alte edelen rijken cloester van der orden foni ghenomet. endeaant. 8 dat gheuel dat de hemmel verdunkert wart ende dar was anstaende een 9 alte groten vnweder ende dat quam to hant. Doet al vmmelanck donrede 10 ende blixemde vloen de monike haestlike to der kerken. Do alt conuent 11 int choer vergaddert was seghen se dat den lande ende sunderlinghe den 12 cloester perikel anstaende was. dar vmme begunden se mit alte luder 13 stemme salue regina. Ende do se quemen to der stede der antiphenen. 14 eya ergo aduocata nostram. dat is eya dar vmme onse vorsprekester 15 kere to vns dine barmhertighen oghen. Quam dar ter stunt de alre starke-16ste wint wt den westen mit enen veruerliken breesschen des donres ende 17 tobrack alder kerken glasuenster mit so groten storme dat de kerke de 18 alte vastelicke ghetimmert was scheen te vallen. Ende sunder merren 19 do dat conuent in so groten anxte de knee begunde te bughene ende de 20 worde der antiphonen sanck. Et ihesum benedictum fructum ventris tui. 21 Dat is ende ihesum de ghebenedide vrucht dines bukes tone vns na dessen 22⁺ ellendighen leuene. Rechteuort keerde em dat belde// des crucifixi vmme 23 dat dar stont int middel tusschen der monike choer ende der conuerse. 24 ende kirde em to den oesten teghen der monike choer. ende als my van 25 den moniken ghesecht is sloghet syne oghen vp teghen de natur des bel-26des. ende ter stunt wart dat vnweder ghestillet ende al de anxt verghenc. 27⁺ We en solde em in dusdanighen mirakelen nicht verwnderen we en solde 28 em nicht seen ende wllencomelicke louen dat de moder der barmherti-29cheit mit sunderlinghen vordele Cristo ghebeden mach. ende mit oren 30 sone versonen mach de vnselighen de vmme ore schult willen rechtuer-31dichlicke verwesen sin vp dat se em tone to selicheit ihesum de ghebene-32dide vrucht ers bukes de dar comen sal to verdomenisse der quaden. Van 33 der gracien deser vrucht is noch een ander wnder ghescheet dat ick ver-34tellen wil.

+ [Ex. 125]

+ 178c

+ Serm. j

Exempel

36⁺Dar is een broder van der prediker orde wolterus ghenomet een edelaant.³⁶ 37 man ende seer gheestlick. de ouergaf ene prouene in der houet kerkenaant. 38 van treer ende vele ander eerfnisse. Do he olt was sestijn iaer ghenc 39 he in der prediker orden ende nam so seer to in wijsheiden ende in ghest-40licheit dat he in vele husen prior wart. ende in der orden een seer guet 41 lesemeister wart. Dese was vp ene tijt van enen princen des keiserrijkesaant.aant. 42⁺ mit vele beden ghe//nodighet dat he tot em queme vmme em to raden 43 to der salicheit ende sine bicht te horen. Des nachtes do he des morghens 44 den princen horen solde lach he mit my in eenre slaepcamer. ende in 45 der stilheit des nachtes began he krachtelic te ropen recht als in den 46 slape. benediet is ihesus de vrucht dyns bukes. Do wy dat hoerden verwn-47derde wy vns ende worden verblijdet. Des morghens vraghede ic hemeli-48cke den vorghenoemden broder wat em ghedromet hadde do he so krach-49telicke reep. He antworde. Jck hebt mennich iar in de ghewoente ghehad 50 dat ic in der engelschen grute den namen ihesus to do. ende segge ghebe-aant.51nedijt is ihesus de vrucht dyns bukes. Hijr vmme schedet in deser nacht 52 dat de bose viant des menschliken gheslechtes benijdede de salcheit des

+ Ex. 126

36 Colv. II, 29 § 29

+ 178d

[p. 134]

tekstkritische noten

1 princen den ic horen sal ende wolde my worghen. ende van anxte reep 2 ic de ghewoentlijken worde der enghelschen grute. Ende he sede vort.² 3 ende des ghelijx schede my oeck do ic van der werlt gheropen hadde 4 ende to der orde van cisters ghebracht hadde de edele iunghe vrowe de 5 wedue was van iuncker vrederick des greuen sone van vigennen. Jn denaant. 6 irsten erre bekeringe wart se anghestoten mitten alre swarsten becorin-7ghen der duuelen ende ic sach in enen visione dat de duuel stont to erre 8⁺ rechter sijt ende arbeidede seer starcklike se to// em te trecken. Ende 9 ic stont dar teghen ende toech ende do ic se nicht trecken en konde to 10 mynen willen. reep ic dattet de broders horden de mit mij weren. ghebe-11nedijt is ihesus de ghebenedide vrucht dijnes bukes. Ende sunder marren 12 wart de iungen wedue verloset ende wlberdede in der orden. ende ghenck 13 so seer voert in doechden dat se abdisse wart ende ene bewarster der 14 iuncferliker schaer. Dit is de selue broder de die alre edelste iuncfer 15 des greuen dochter van vigennen brachte to den alre vullencomenstenaant. 16 state des leuens. Ende do se in wnderliken ende vnghehorden bedrucnissen 17 en becoringhen was. bewarde he se ende makede se alte stantachtich 18 mit stedighen tranen ende <l>ghebeden.

2 Na grute, volgt in de Lat. tekst: et haec me dicente, abcessit. 15 Na vigennen, volgt in de Lat. tekst: ut postea dicemus.

2 Colv. II, 29 § 30

+ 179a

Exempel

20⁺Een broder van der prediker orden wes warheyt ende purheit ic nicht²⁰ 21 en twyuele heuet my uertellet een mirakel van der glorioser iuncferen 22 marien dat alte vul is van gudertyrenheit. Een man de langhe ynnich 23 ghewest hadde to gade ghenc in de orde van cisters. Jn welker orden 24 he lange tijt ynnichlicke leuede. mer ten lesten wart he van des duuels 25 becoringhen verwnnen ende vol in de sunde. ende gaf dar mede vele orsa-26ken der schande. Wor vmme he alte swarlicke castiet wart alst in der 27 orden ghewoentlick is. ende mit den alre bittersten rouwen keerde he 28 weder to den herten ende gaf em al gheheellike mit ghebeden ende// 29⁺ mit tranen to der glorioser iuncfrouen marien. Do he langhe tijt in groten 30 screien gheweest hadde wart he in enen daghe in synen ghebede vp ghe-31toghen in den gheeste ende he sach de gloriose iuncfroue maria ende 32 vp eren arme recht als een sughende clene kindeken dat schone was bo-33uen alle schoenheit. Do he sach dat de moder den sone vor em bath. bath 34 he ok starcklicke dat he verloset muchte werden van der sunde ende 35 van der groten bedrucnisse ende wedercomen to der gnaden des eersten 36 leuens. Mer do dat kint der moder scheen to weigheren ende dat anghe-37sichte van or keerde settede de moder dat kint vp den anderen arm vp 38 dat se so de bet dat anghesichte erre gudertijreheit mochte to voghen 39 des kindes anghesichte ende dat kint kerde echter dat anghesichte van 40 er. Ende de moder kerde dat kint vake vmme van den enen arm vp den 41 anderen. Ende ten lesten na wnderlicken ende gudertijrnen beden verwan 42 de moder dat kint ende versoende sijn anghesichte den sunder ende 43 brachte ene dar to. dat he den menschen de sunde vergaf ende em weder 44⁺ gaf de gnade ende den staet des eersten leuens. Jn den boke van denaant.⁴⁴ 45 naturen der dinghe lest men dat eenhorn dat alre wredeste deer in der 46 woestynen dodet menschen ende beesten. ende als men dar allene lethaant. 47⁺ ene iuncfer so kumpt// dar dat eenhorn ende verghet al sijnre wredicheit 48 ende eert in der iuncferen de reinicheit des kuesschen lichames ende 49 lecht sijn houet in der iuncferen schoet ende slapet. Wy hebben syne 50 horne gheseen in der kerken to bruggen in vlanderen dat seuen vote lanckaant. 51 was. ende dat horen nemet ene iuncfer in de hant ende maket dat deer 52 buechsam ende sachtmodich also dattet somtijt gheuanghen wort ende

+ Ex. 127

20 Colv. II, 29 § 31

+ 179b

+ Ex. 128

44 Colv. II, 29 § 32

+ 179c

[p. 135]

tekstkritische noten

1⁺ ghedodet ofte den volke ghetoent to enen wnder. Wat versta wy in denaant.¹ 2 alre wredesten dere den eenhorn anders dan Cristum de van ewygher 3 macht is. Want dar en is ghene macht de sijnre macht gheliket machaant. 4 werden. ende syne macht is ewich de nicht af sal ghenamen werden. 5 Eer he mensche wart was he alte wreed in te pijnighen de enghele in 6 den hemmele vmme der houerdie willen ende de menschen in der eerden 7 vmme der vnghehorsamheit willen. ende de van zodama vmme der vn-aant.8kuischeit willen. ende den kinderen van israhel vmme dat se murmurer-aant.9den. De prophete ysaias beclaghede dat dar nemant en was de in synre 10 verbolghenheit dorste wederstaen ende secht. Here dar en is nemantaant. 11 de dar vp sta ende dy holde. ende see wo waerachtelike ende wo wal 12 to rechte he dat beclaghet. Want dat en dorste gheen enghel bestaen 13⁺ in den hemmele noch hillighe vp der eerden. Mer// de alre schoensteaant. 14 vnder den wyuen de iuncfroue maria ghebaren van coninc dauids ghe-15slechte is van den sone gades ouermijds den hoghen baden gabriel ghewn-16den in der woestenien deser werlt. Wes schoenheit der doechden ende 17 wijsheit ende kuescheit des iuncferlicken lijchames he begheert heft 18 dat houet sijnre alre hoechster gotheit oetmodelicke gelecht in den 19 schoet des iuncferliken bukes ende heuet dar ynne gheslapen neghen 20 maent lanck ende is also seer beweket van sijnre wreetheit. ende also 21 sachtmodich gheworden. dat he em leeth vanghen ende doden ouermijdsaant. 22 der ioden hande. Darna verrees he weder ende vpsteech in den hemmelaant. 23 ende wolde dar voer dat anghesichte sijns vaders ende der hemmelscher 24 borghere em seluen tot enen wnder laten seen to der glorien der hogher 25 verwinninghe de he teghen de duuele ghehad heuet. ende dar van ist dat 26 vnse eenhorn ihesus Cristus so wreet nu nicht en is alst he in olden tijden 27 plach to wesen. al ist dat nu meer sunders sijn dan dar doe pleghen te 28 wesen. vmme dat de warheit der salicheit nu meer kundich is. ende de 29 to treckelicheit der sunden ouermijds synen dode nu verminret is. Mer 30 de hillighe iuncfroue maria ende moder Cristi bewart dat eenhorn der 31 enigher macht mit moderliken rechte ende betrouwenisse vp dat he// 32⁺ mit sijnre lancmodicheit der sunder bekeringhe verduldelicke verwachte 33 ende nicht rechteuort de sunders en wreke als he hijr voermaels plach. 34 Mer wat arbeide ic alre bloienste iuncfrouwe ende alre gudertijrenste³⁴ 35 moder ende vroue wat arbeide ic dyne doechden to vertellen. wert dat 36 alle de lede mijns lijchames ende alle de dropen mynes blodes verwandelt 37 worden in tunghen. mij solden nochtan eer vntbreken worde dyns loues 38 dan exempele.

39⁺Nu laet vns seen van der alre claerster werdicheit der iuncferscapaant. 40 ende vertellen na den dat dar na volghet. Jtem in den seluen capittele.

41IN allen byen is hele iuncferscap des lijchames.

42Laet vns vaste holden dat de iuncferlicke werdicheit beide is in⁴² 43 wyuen ende in mannen. ende in beiden kunnen wort verdenet aureola 44 dat is de krone der iuncferscap. Want de alre hillichste apostel ende 45 ewanghelista iohannes is iuncfer van den heren vthuerkoren. ende dar 46 vmme wart he van em vnder den anderen apostelen meer leef ghehat. 47 Nu laet vns vertellen tot toherdinghe der iuncferen somighe exempele⁴⁷ 48 de bi vnsen tijden ghescheen sijn. Van der iuncferscap secht de hillighe 49 augustinus. Vele dochteren hebben onsteken ghewesen mitten brande 50 der ouersten minnen ende hebben verwnnen den vliet orre olderen de 51⁺ em vnteghen weren. De vader was tornich de moder screiede// ende 52 se en achtedes nicht want de schoenste van ghedaenten bouen den kinde-

40 Jtem in den seluen capittele, is door de vert. toegevoegd. 41 Van het hierna volgende betoog zijn door de vert. slechts enkele zinnen, 42-46, gehandhaafd. [Hierdoor ontbreekt ook Colv. II, 29 § 36.]

+ Serm. k

1 Colv. II, 29 § 33

+ 179d

+ 180a

34 Colv. II, 29 § 34

+ Serm. l

42 Colv. II, 29 § 35

47 Colv. II, 29 § 37

+ 180b

[p. 136]

tekstkritische noten

1ren der menschen was teghenwordich vor eren inwendigen oghen. Hijr 2 van sijn seer vele exempele van welken wij een al te gloriosen exempel 3 vertellen willen dat by vnsen tijden ghescheen is.aant.

3 Hierna volgt in de Lat. tekst: quod a nobile puella Maria de Gonnelieu prope Cameracum accepi, utpote quae personam cui accidit vidit et novit. 47 Na vigennen, volgt in de Lat. tekst: Jolendam nomine.

Exempel

5⁺Toe rome was eene alte hillighene iuncfroue ghenomet iakelyna. Deseaant.⁵ 6 was des alre edelsten ende alre rikesten greuen van apulien suster ende 7 se was van bauengaender wijsheit ende schoenheit. Do se or broder to 8 manne beraden wolde toech si mans cleder an ende vloe hemelicke van 9 em. De greue sande boden vth tot allen weghen ende he volghede or sel-10uen haestelicke na ende quam in den seluen wech dar se vloe. Do de sus-11ter sach dat se em nerghen vntcomen kunde leep se vp dat meer dat 12 dar teghen was. ende sloech dat teken des hillighen cruces dar ouer. ende 13 vel dale van ener hogher steenrudsen vp dat meer. Do dat de broder sach 14 reep he van der steenrudsen to der suster mit alte groten hulen ende 15 sede. O myn alre leueste suster de ic lief hebbe bouen al. keer weder 16 to mij. ende ick wil dy timmeren een ryke ouerweldich cloester dar du 17 vrielike sunder hinder gode allene denen machst. De hillighe iuncfroue 18 horde sijn ropen mit douen oren ende ghenc vort ouer de grote breetheit 19⁺ des meers. Ende se wo groet was de kracht// des gotliken mirakels de 20 iuncfer alst betemelic was en hadde ne swemmen gheleert ende sloech 21 vp ore hande ende oghen to den hemmel ende ghenc ouer dat depe meer 22 recht als ouer drughe lant. Do se ouer dat meer ghegaen was quam se 23 in greken ende deende in mans klederen enen seer hillighen olden heremi-aant.24ten de dar woende in den alre woestesten bussche in greken. vp dat se 25 van em vullencomelike mochte leren de maneer des gheestelicken leuens. 26 Dar na vnturuchtede se de bedriechnisse ende schallicheit des viandes 27 dat he melden solde dat se ene vrouwes name weer. want se merkede 28 dat de hermite meerre liefte to er hadde dan he plach. Hijre vmme vlo 29 se van em ende quam bij dat meer in der woestinen de by cecilien ghele-aant.30ghen is. ende dar ouermyds holpe eens gheloeuighen mans timmerde se 31 een kleine hutteken vp enen boem ende dar schuelde se neghen iaer lanc. 32 ende de selue man brachte er dar spise also dat se nummer en behouede 33 vmme spijse af te stighen. Dese iuncfroue wart dar na in den gheeste 34 ghedwnghen dat se quam to rome ende mit wreder ende mit koner ver-35maninghe strafde se den pawes innocentium den derden mit al der clerc-aant.36scap ende volke der stat. Dit was al te langhe ere spijse. dre werue in 37⁺ der weke ath se broet en water ende dar mit alle// nicht anders to en 38 was. se sleep vp der <der> bloter eerden. ende dat houet lach ghelijck 39⁺ den voten. dusdanighe ende deser ghelijck sijn dar gheschen by mynen³⁹ 40 tijden. Van der iuncferen wolde ickt al vertellen my solde er tijdes vnt-41breken dan exempele.

42⁺[W]y hebben gheseen vele greuen ende banrodsen dochteren de die brulof-43te versmaden ende verkoren hemmels leuen in den cloesteren ofte in 44 der vergadderinge der iuncferen.

+ Ex. 129

5 Colv. II, 29 § 38

+ 180c

+ 180d

+ Serm. m

39 Colv. II, 29 § 39

+ Ex. 130

Exempel

46Van welken ic ene gheseen hebbe de dar was des greuen dochter vanaant. 47 vigennen de vth predikene eens broders van der prediker orden. wolterus 48 ghenomt dar wy to voren van ghesecht hebben bekirt wart. Dese verwan 49 ore olders mit vnghehorder stanthachtigheit vp dat se oren brudegam 50 ihesum Cristom vrilike denen muchte mitten susteren van der prediker 51 orden to mariendale in den stichte van trier. Dese was nichte des keysersaant.

[p. 137]

tekstkritische noten

1 van rome. ende nichte des keysers van greken. ende des princen susteraant. 2 van achaien. Ere olders ende ore vrende bereideden se to den alre edel-3sten bruloften vp dat er gheslechte noch meer verhoghet muchte werden. 4 mer se dachte anders ende bath ore moder vlijtlicke dat se de susters 5 van der vorghenoemder stede vanden wolde. Do se dar quam ende de 6 moder mitten ridders ende mitten ghesinne bekummert was. ghenck de 7⁺ dochter int capittelhuis dar de susteren// vergaddert weren als se te 8 voren ordinirt hadde. ende toech an dat habijt der orden ende dede pro-9fessie ende began seluen dat responsorium. regnum mundi. Doet conuent 10 mit alte luden ende bliden stemmen dat responsorium vort vt sanck hor-11det de moder ende verwnderde or van den sanghe der haesteliker blijt-12scap. ende sande enen knecht vmme te sene wat dar were. He quam we-13der ende baedscapde dat de alre hillichste yolenda er dochter ghecledet 14 were mit den habite der orden. Do dat de moder horde wart se seer beua-15ren ende leep dar to mit verbolghenheit er dochter te grijpen ende en 16 merrede nicht de vrijheit mit ghewelde to breken ende greep de dochter 17 ende ledde se mit er. ende leeth se in den pallase van vigennen alte nou-18we bewaren. Ende se mit wo groter stantachticheit se verwan. se en 19 ath anders ghene spijse dan de men na der orden ende na der regulen 20 eten mochte ende se conde mit ghenen ghewelde ghedwnghen werden 21 ander spijse te etene. ende al de statuten der orden bewarde se seer 22 vlietlicke. allene wart or vth ghetrecket dat habijt der orden ende se 23 cleden se mit werlicken gheuerweden clederen. want dat en betemede 24 nicht dat de iuncferlike reynicheit naket wesen solde. Wat merre ic in 25 worden se wart bekort ouermyds bisscoppen abbaten ende prelaten ende 26⁺ ouermijds// nunnen van anderen orden. ende ouermijds mennigherhande 27 gheestlicken luden. Ende nochtan conden se binnen dren iaren tijdes er 28 ghemode nicht beweken ende dar to brenghen dat se weder keren wolde 29 to der werlt. of ten minnesten gaen wolde in ene lichter orde. Want se 30 sede ende heelt er an de worde des hillighen apostel paulus dar he secht.aant. 31 Jn der ropinghe dar ic ynne gheropen bin sal ic vnbeweghelic bliuen. 32 Er olders ende ore vrende weren ten lesten na den dren iaren mishapende 33 van orre vmmekeringhe ende leten se weder trecken to der vorghenoem-34der stede ende orden. Ende dar blenket se mit so groter hillicheit dataant. 35 in or ghene werdicheit der doechden scheen te vntbreken.

30 paulus, is door de vert. toegevoegd. 45 iunfelicke, ls: iuncferlike.

+ 181a

+ 181b

Exempel

37⁺Wy hebben gheseen ene ander iuncfer de wy myn rechtuerdelike lest³⁷ 38 setten. Se was dochter des coninges van vrancrijke lodewicus ghenomet.aant. 39 ende suster des deuoten coninges lodewicus de nu in der tijd salichlike 40 regniert. Dese iuncfer was belauet conradus des keisers sone van rome. 41 Ende se verkoes sunder man in der iuncferscap te bliuen. se was allene 42 bekummert mit gade. ende gaf er so seer to den beschouwene dar se 43 mit alle ghene sorghe in verghencliken dinghen scheen te hebben. Ende 44 or broder den wy ghenomet hebben de alre deuo//teste coninck lodewicus 45 heuet soe leef de ghene de dar bewaren de iuncfelike werdicheit. dat 46 he to parijs vergaddert heuet ene grote veelheit van beghijnen. vp dat 47 se em oefenen solden in oetmodicheit ende anderen werken der salicheit.

+ Ex. 131

37 Colv. II, 29 § 40