Der byen boeck

De Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond

Regelnummers proza verbergen

[p. 86]

De bijen swigen toe samen ende wanneer dat et begint auent toe werden soe singen [se]. XII. capitel

3DE bien swigen to samen ende wanneer dat et begint auent toaant. 4 werden so singen se in den ymmecorue ende laten altelken of 5 so lange hent daer ene bye omme vlocht ende mit der besunen 6 eerre stemme ghebedet ruste of silencium.

7⁺ende dat is na der wise <der wise> der tenten de men in den heer⁷ 8 opsleet[.] dit selue doen se oec des morgens. Jc hebbe seluen na der litte-9ren dit van den bien onderuunden ende dit machstu oec onderuinden in 10 der tijd des somers. Silencium wort van den hillighen propheten ysayasaant. 11 by sunderlinghe gheprisen daer he secht oeff[en]inge der rechtuerdicheit 12 is silencium ende he secht wal to rechte oeffeninghe der rechtuerdichet. 13 Want de hillighe apostel sunte iacob secht. So we ment dat he gheestlicaant. 14 is ende sine tunge niet en bedwinget sine ghestlicheit is idel. Egiptus 15 dat alre vruchtbaerste lant wort ghegeyselt mit den ropenden vorschen 16 ende daer omme worden se ghedwunghen moysen to bidden dat he vanaant. 17 em neme de vorsche also werden oec verware ghestlike lude mer becoert 18⁺ myt den vorschen// dat is mit callen dan werlike lude. Want wi willen 19 altoes doen dat ons verbaden is. De prophete iheremias seget in der per-aant.20sonen der ghestliken lude. laet ons gaen in de gheuestighede stat dat 21 is in de religie. ende laet ons daer swigen want onse here god doet ons 22 swigen ende [in] den nauolgenden worden secht he de sake waer omme. 23 Et is guet mit swighene to verwachtene dat heyel des heren ende ic ver-24mode dat dat heyl des heren is de ghenade des ghestliken troestes ende 25 des inwendighen vredes in der godliker schowinghe ende daer omme sech-26de de selue prophete vort an. He sal setten allene ende swigen want he 27 heuet em seluen bouen em seluen vp ghegheuen ende waer ghescheet 28 dat anders dan in der schowinghe. Hijr van secht de alre glorioseste 29 schower augustinus in de boke syner bicht to den heren aldus[.] ic binaant. 30 inghegaen in mine binneste daer du mi leidest ende ic vermochtet. wantaant. 31 du myn hulper gheworden bist. Jc bin in ghegaen ende myt den ogen myn-32re selen heb ick gheseen bouen dat selue oge mynre selen gode. ende 33 bouen myn ghemode dat gotlike ende onuerwandelike licht dat du seluen 34⁺ bist. Dese ghena//de ende dese werdicheit wort alre meest verwachtet³⁴ 35 in silencio dat is in swighen. Want alse sunte bernt secht. de begheerteaant. 36 der godliker mynnen is een lecker dinc ende de ghestlike blischap wort 37 mit clener orsaken ghequesset. Hijr van secht salomon ene tunge de on-aant.38ghetemet is de sal den gheest to wriuen. Jn den verden boke der coningheaant. 39 lest men dat die here niet en was in den wre he en was niet in der bewe-40ginghe ende he en was oec niet in den storme. mer in den sachten susen 41 des oren was de here. Van silencio ende wenicheit der worde secht sene-aant.⁴¹42ca. Alse du lange gheswegen heuest dat vermode alre gherechtigest to 43 wesen. De philosophus archiselaus wort gheuraghet. wo yemant den men-aant.44schen behagen mochte antwerde he. alse yemant dat alre beste doet 45 ende wenich spreket. De philosophus socrates antwerde enen de em vra-46ghede. Wo men alre best spreken mochte ende sechde isset dattu niet 47 en segest dan dat du wal wetest. Salomon seget ghijn dijr en can swigen.aant. 48 De philosophus coccus sechde to enen rusteer de in enen werschepeaant. 49 sweech dat heuest allene van gheleerden luden dattu swegen canst. So-50⁺crates berispede enen de leren// wolde ende vele clappen segende spre-51ken ende leren ouerdragen niet ouer een. Want wi leren wil den betomet

+ Serm. a

7 Colv. II, 13 § 1

+ 145c

+ 145d

34 Colv. II, 13 § 2

41 Colv. II, 13 § 3

+ 146a

[p. 87]

tekstkritische noten

1 to swigen. Ghijn dinc en vordert so seer alse ruste ende wenich mit ande-aant.2ren menschen to spreken ende vele mit em seluen to spreken. Dit sal 3 wesen dat slot onses opsettes dat wi dat selue spre[ken] dat wi volen.aant. 4 ende dat selue volen dat wi spreken. Dine reden sal ouerdragen mit denaant. 5 leuene. Dine redene en sal niet idel wesen. mer se sal raden of vermanen 6 of troesten of ghebeden. Vele schandelike dinghe [selste vlien] eer seaant. 7 comen ende ontse nymant anders mer dan di seluen. ontholde di van 8 schandeliken worden want orlof so danigher worde brenck onschemelheit 9 in. Mynne meer nutte reden dan schone ende tosprelike ende mynne meer 10 rechtuerdighe reden dan smekelike[.] dat lachen is berispelic alset onma-11telic is alset kintlic of wijflic is alset verwecket wort <wort> van ande-12ren menschen quaet. Dine wijsheyt sal wesen sunder scharpeyt. dine 13 boerten sunder lichtuerdicheit dijn lachen sunder schateren dine stemme 14 sunder ropen. dijn gaen sunder lopen. ende dine ruste sal wesen sunder 15 traecheit. Ende wanneer de anderen spelen so salstu wat hillighes. ende 16⁺ wat erbaers to handen trecken.// Wi niet swighen en can de en can oecaant. 17 niet spreken [.] alse enen wesen manne betemet een sedich ganc so bete-18met em een stille ende ghijn cone wort. Ene summe alre summen is dit. 19 Jc ghebede dattu traech sijst to spreken. o wo groet noet isset dat du 20 yetes wat stantachtighes crighest van der inwendigher guetheit. Wustestuaant. 21 wat een guet man is du en soldest noch niet ghelouen dattu guet wereste 22 ende du soldest bi euenturen mishopen dattu guet werden mochtes.

5 Na wesen, Lat.: dicit Seneca. 6 [] ingevuld naar M. 25 cloester, Lat.: Haffligenium monasterium.

+ 146b

Exempel

24WO groet cracht dat silencium heuet wil ic bewesen mit enen apen-²⁴25⁺baren exempele. Jn brabant is een closter van sunte benedictusaant. 26 orde al te wal gheprouet in der ghestlicheit ende bauen gaende in der 27 mynnen. Jn desen closter was een monic de em so seer gaf to silenciumaant. 28 dat in xvi iaren nu ene silbe ghehort wort wt sinen munde. ende dat ghe-29uel als wi daer ghehort hebben van den moniken dat in den closter de 30 alre meste brant quam. Do de selue monic sach dat ghijn menschelike 31 hope den brande weder staen mochte gaf he em rechteuort to gode ende 32 sochte hulpe van em ende bat en wenich al swighende ende ontbant sine 33⁺ tunge de langhe stum ghewesen hadde// ende sprac dese worde. du wr 34 stae in deser vre. ende du vlamme ruste gheringhe. Daer gheschede een 35 wonderlic dinc dat wr vergat de macht siner cracht ende stont in denaant. 36⁺ worden des hillighen mannes ende de vlamme genc wt haestelike [.] o³⁶ 37 wo veer was dese man den ghenen welker tunge al er licham bevlecket 38 ende alse sunte iacob seghet de tunge ontsteket dat rat onser ghebuerte.aant. 39 Salomon secht. Jn den munde der dwasen op bulget de dwaesheit. endeaant. 40 een wijs mensche sal swighen hent to der tijt to. Ende sich wo voerseen-aant.41like ende wo onderschedelike salomon dit gheseghet heuet. We seen vake 42 dat de unvorsenighe ende onwisen wtwerpen worde der twedracht de 43 den torn verwecken ende isset dat iemant deet hort em to hant antwer-44den wil de sal dat quaet vermenichuoldighen mer isset dat he swighet 45 hent to der tijd to so sal he in em seluen vinden saticheit de he ghijns 46 sins to voren haestelike vinden mochte. Ende ysayas secht in den swighe-aant.47ne ende in der hope sal vwe starckheit wesen. Isset dattu omme dat ewi-48ghe loen dine lippen bedwinghest vp dat du den doren niet en antwerdestaant. 49 na siner doerheit so salstu in der sielen vercrighen starckheit vp dat//50⁺tu nicht anxtelike beweghet en werdest to onuerduldicheit. Hijr van secht 51 sunte augustinus beware dine wopene van buten also dat dine quaet spre-52kende tunge niet beweghet en werde to laster dijns naesten ende dijn

24 Colv. II, 13 § 4

+ Ex. 83

+ 146c

+ Serm. b

36 Colv. II, 13 § 5

+ 146d

[p. 88]

tekstkritische noten

1 ouerste keyser sal dat herte van binnen bewaren. Men sal weten dat den 2 prelaten bi sunderlinghe to hoert wanneer se seen dat eer ondersaten 3 eren broder smelike worde gheuen dat se se dan mit worden ende mit 4 gheboden der hoersamheit bedwinghen. Daer secht salomon van[.] Weaant. 5 den dwasen silencium in settet de maket sachtmodich den verwecken 6 den torn. Dat weer de alre beste raet dat wanneer yemant seghe sinen 7 naesten to toernicheit beweghet dat he dan al stille sweghe ofte mit 8 houeschen worden sins naesten ghemode sachmodich makede.

38 sunderlinghe, Lat. invicem. 40 daer is ghescreuen, is door de vert. toegevoegd.

Exempel

10⁺MEn lest in den werken der philosophen dat do de coninck pirrusaant.¹⁰ 11 ghehort hadde dat somighe in der werschop quaet van em ghesecht 12 hadden leet he se to em comen ende vraghede em oftet waer weer. een 13 van em antwerde den coninghe ende sechde em. hadde wi meer wines 14 ghehat to drinkene du soldest vor spijl achten datter ghesecht is bi datter 15 wal ghesecht wolde hebben gheworden. ende mit der houerscher belyinge 16 der waerheit verweckede he des coninges ghemode to lachene dat erst 17⁺ ver//toernt was. ende mit der erbaren antwerde versachtede he den co-18⁺ ninckliken torn. Et is ene grote docht in den gueden byen der closterlude 19 dat se in den ghesetten tiden eer silencium wal holden ende in den werli-20ken ghelouighen menschen dat se na den dattet de tijt eschet eer reden 21 bedwinghen mit matighen worden.

+ Ex. 84

10 Colv. II, 13 § 6

+ 147a

+ Concl.

Vnder den bijen is die alre hochste vrede. XIII. capitel

23UNder den byen is de alre hochste vrede.aant.

24⁺ende dat is ghijn wonder want sunder den vrede en heuet nymantaant.²⁴ 25 gode gheseen. noch en mach gode seen. Ende vp dat wy seen mo-26ghen de nuticheit des vreden so wille wi den vrede menighes sinnes on-27derscheden na den worden des alre hilligesten augustinus. Want he secht 28 in den boke van der stat godes aldus. Vrede des werkes is gheordinijrdeaant. 29 maticheit deer stucken de to den werke horen. Vrede der onredeliker 30 sielen is ordinijrde ruste der begheerlicheyt. Vrede der redeliker sielen 31 is een ouerdracht der bekennisse ende des werkes. Vrede der sielen ende 32 des lichames is een wal ghesichtet leuen. Vrede der menschen is een 33 wal gheordinijrde eendracht/ticheit. Vrede der sterfliken menschen 34⁺ ende godes is gheor//samheit de wal gheordinijrt is in den gheloue onder 35 de ewighe ee godes. Vrede der stat ende des closters is een wal gheordi-36nijrde eendrachticheyt des ghebedes ende der ghehorsamheyt. Vrede 37 der hemelscher stat is alre ordenierste ende alre eendrachtigheste ghe-38selschap gode to ghebrukene ende em sunderlinghe to ghebrukene in gode. 39 Vrede aller dinghe is stille ruste der ordinancie. Men sal ersten bouen 40 alle dinc vrede holden mit gode[.] daer is ghescreuen. We heuet em yeaant.⁴⁰ 41 weder ghestaen ende heuet vrede ghehat[.] recht of he segen wolde ny-42mant. Hijr van lest men in den vierden boke der coninghe dat geu toaant. 43 den coninghe sechde[.] wat vrede mach daer wesen. nv noch de oncues-44heyt der conyngynne ghesubel dat is der sundigher sielen ende vole boes-45heyt vloyen. Ende hijr omme radet iob segende wes em onderdanich ende 46 so salstu vrede hebben ende daer van salstu de alre beste vrucht hebben. 47 Hijr van vervrouwet eer de ghelouighe siele in der mynnen bock segende.aant. 48 Ic bin ene mure dat is starck ende onbeweghelic in weder stote ende 49 in voerspode ende mine worde sin alse een vruchtbaer wijnstoech alse 50⁺ in gueden begherten ende daer omme bin ic vor// em gheworden alse 51 vrede vindende. Hijr omme wanneer de ghelouighe siele van gode vrede 52 vercreghen heuet so isset noet dat se hebben vrede des herten. Want

+ Serm. a

24 Colv. II, 14 § 1

+ 147b

40 [vanaf ‘We’] Colv. II, 14 § 2.

+ 147c

[p. 89]

tekstkritische noten

1 in vreden is sine stede ghemaket. Augustinus secht. vrede is claerheitaant.¹ 2 des ghedachten. stilheit des ghemodes eenuoldicheyt des herten. een 3 bant der leuen ende een gheselschap der mynnen. Vrede is de daer of 4 doet de twistinghe bedwinck de strede versachtmodighet den torn verne-5dert de houerdigen ende mynnet de oetmodighen[.] se stillet de twydrach-6tighen ende maket eendrachtich de viande[.] se is behaghelic allen men-7schen se en socht ghijn vromet guet ende en achtet nicht eer eghen to 8 wesen[.] se leert lief hebben ende se en can niet haten. Van desen vrede 9 des herten spreket wal to rechte de vredesame coninck salomon. Deaant. 10 daer ontfangen den raet des vreden den sal de blijschop na volghen. To 11 desen vrede nodet ons de prophete yeremias segende soket den vredeaant. 12 der stat dat is des herten. Ende biddet daer omme den heren. Want in 13 eren vrede sal iv vrede wesen. Semey daer men van leset in der conyngheaant. 14 boke leuede vredelike in iherusalem mer do he daer wt toch wort he// 15⁺ ghedodet. Desen vrede bodeschopeden de enghele den menschen vanaant. 16 [goeden] willen do Cristus gheboren was. Van desen vrede secht senecaaant. 17 daer en is ghijn waer vrede anders dan de siele van gueder consciencien 18 besittet. ende dat is ware stilheit daer de guede siele inne rustet. Jsset 19 dat wy duerbaer dinghe versmaet hebben so en sal ons ghijn dinck bewe-20ghen ghine versmadinghe der menschen en sal de gueden ghedachten 21 versturen de nv vaste ende seker gheworden sin dan wette dattu wal 22 gheschicket bist. Wanneer du dij ghijn ropen an en treckest ende wanneer 23 ghijn stemme ofte ghesichte dy en beweghet waer ic bin daer bin ic myns 24 selues. Jc en gheue my seluen niet den wtwendighen dinghen mer ic leeneaant. 25 my den ende ic en wil omme ghine sake de tijt verlesen mer in wat ste-26den dat ic bin daer hanteer ic myne ghedachte ende ouerlegge wat seliges 27 in minen ghemode. Desen vrede hebbe wy kerstene menschen ouermids 28 de hulpe Cristi oeck onder de drucnisse der werlt. Want als ons de werlt 29 den vrede niet gheuen en mach so en mach ons oec de werlt den vrede 30⁺ niet nemen den wi hebben. Na den ersten vre//de den we mit gode hebben³⁰ 31 sullen ende na den anderen vrede des herten so laet ons onderscheden 32 den derden vrede den wi mit onsen naesten hebben sullen. De here sechtaant. 33 hebbet vrede onder iv[.] dese vrede is so groet alse de hillighe augustinusaant. 34 secht dat nimant come en mach toe der erfnisse des heren de desen vrede 35 niet bewaren en wil. Want he wort of ghewesen van den vader onteruet 36 van den sone ende vremede van den hillighen gheeste. Salomon sechtaant. 37 van den vrede aldus. Wanneer den heren des menschen weghe behagen. 38 so sal hie sine viande bekeren to den vrede. Ende hijr van gheboet godaant. 39 alse men leset in deutronomyo onder iv en sal ghijn wortel wesen daer 40 wt vloye galle ende bitterheyt. Sunte pawel in prentet ons den vrede 41 ende secht. Jsset dattet wesen mach so vele alset in iv is so hebbet vredeaant. 42 myt allen menschen. Want god en is niet des twidrachtes mer des vreden.aant. 43 ende dat is ene grote doghet mit den ghenen de den vrede haten vrede-aant.44sam to wesen. Nu wy an ghemerket hebben nutheit des vreden de to den⁴⁴ 45 naesten is. nv laet ons seen van den ewighen vrede de daer wesen sal 46⁺ in den ouersten vaderlande// ende dit is de vrede daer paulus van sechtaant. 47 ende de vrede godes de allen sin bouen gaet. Hijr vp secht de hillighe 48 augustinus isset dat de vrede godes allen sin bouen gaet so gheet de vrede 49 oeck bouen der engelen sin wat sul[len] wi hijr to segen. Verwaer de vre-aant.50de godes is god suluen. desen vrede en heuet nimant becant want god 51 en heuet nimant yee gheseen. Hijr van secht de here in den ewanghelioaant. 52 nymant en heuet den vader becant dan de sone ende dat daer na volghet

16 [] ingevuld naar M.

1 Colv. II, 14 § 3

+ 147d

+ 148a

30 Colv. II, 14 § 4

44 Colv. II, 14 § 5

+ 148b

[p. 90]

tekstkritische noten

1 ende dent de sone apenbaren wil sal men verstaen so vele alset de enghe-2le ende de menschen begripen connen. Hijr van secht de hillighe augusti-3nus ende welc enghel sal dat gheuen to verstane den anderen engel ofteaant. 4 welc engel salt den menschen gheuen to verstane. Daer van ropet ysayasaant. 5 de prophete. Here du salst ons vrede gheuen. daer op secht augustinus.aant. 6 Here du salst ons gheuen vrede des herten. vrede der rusten. vrede des 7 sabbates. vrede sonder auent. ende dit is de leste vrede der ewicheit. 8 Van den vrede ropet david blidelike in den salter aldus in vrede endeaant. 9⁺ in dat sulue sal ic slapen ende rusten. to desen vrede// en mach nimantaant. 10 comende noch mit gode noch mit sick seluen. noch mit sinen naesten 11 in desen tiden vrede heuet ende dese is verwaer de alre onselichste ende 12 vele onseliger dan enich onselighe. Arestotiles secht dat menschelike¹²aant. 13 ghemode is een groet ende glorios dinc. want dat en mach in ghinen din-14gen rusten dan in gode. groten verstande en is ghijn dinc in der werlt 15 voer ghesloten mer de ghedachten en sin in ghyner tijd apenbaer[.] de 16 groetheit des ghemodes en is nummer meerre dan wanneert vromde din-aant.17ghe achter weghen seet ende heuet em suluen vrede ghemaket in den 18 dat he ghijn dinck ontseet ende heuet em suluen rijcdom ghemaket in 19 den dat he ghijn rijcdom begheert. Hijr omme laet achterweghen alleaant. 20 hinder ende ghift di to enen gueden herten. Want nimant en comet daer 21 to de becummert is. Werpe van di alle sake de dijn herte verstroyen endeaant. 22 ysset dat se anders nicht wt ghetoghen en moghen werden so sal men 23 dat herte to samen mit den saken wt werpen. O wanneer salstu seenaant. 24 de tijd dattu bekennen salst dat de tijt de myt allen niet an en gheet 25 dan sal onse ghemode hebben daert van in em suluen van verbliden sal 26⁺ wanneert verloset is van desen duesternissen daer// du inne wentelt dan 27 en salt mit cranken ghesichte nicht hemeliken seen mer et sal den claren 28 dach al heel seen. We daer comen wil daer he begheert de sal enen wechaant. 29 volghen de en sal niet dwelen in vele weghe.

12 Arestotiles, Lat.: Philosophus. 19 Na begheert, volgen in de Lat. tekst twee zinnen, die niet in de vert. zijn opgenomen.

+ 148c

12 Colv. II, 14 § 6

+ 148d

Exempel

31⁺IC hebbe becant van enen gheestliken manne dat in den lande van gal-³¹32lien onder den coninck philippus bi onsen tiden was een man de vanaant. 33 siner yoghet seer onvredesem was also dat in em scheen veruullet te 34 wesen dat van ismahel gheschreuen is sine hant sal wesen teghen alleaant. 35 menschen. ende alle ander menschen sullen teghen em wesen. He en 36 leet sine eghen olders nicht rusten mer he brachte se to den alre bitter-37sten eynde ers leuens. Ende na siner older doet wort he onselichlike seck 38 ende do he in sinen verscheden was ende de sacramente der hillighen 39 kerken ontfanghen hadde voer he hasteliken vp onder den handen der 40 ghener de omme em seten ende reep verueerlike segende. staet vp alle 41 gader ende nemet twe wopene ende helpet my teghen mynen eghenen 42 vader want he is gheworden een leydesman al myner viande ende wil 43 mi doet slaen. ende do he dit sechde wolde he gaen to der dore recht 44 alse teghen de veelheit de daer in quemen ende sunder merren vel he 45⁺ dale// ende verkeerde verveerlike sine ogen ende reep och myn vader 46 heuet mijn voerhouet to slaghen mit alte groten stene. ende do he dit 47 ghesecht hadde starf he. De daer bi weren en seghen nymende mer se 48⁺ hoerden recht alse scharen de daer in quemen al dringhende. Sich hijr 49omme wo werdich dat he was der gotliken wrake de sinen eghenen vader 50 niet ghenadich hebben en mochte nochtan en sege ic niet slichtelike 51 dat et sin vader was de em apenbaerde mer et was een ghest guet of 52 quaet alse ghescreuen is he sal wopenen de creature to wrake der viandeaant. 53 tegen de onsynnighen.

+ Ex. 85

31 Colv. II, 14 § 7

+ 149a

+ Serm. b

6 Na silencium, volgt in de Lat. tekst: Hoc idem faciunt in matutino. 22 [] aangevuld naar M. 27 ghegheuen, ls: gheheuen, Lat. levavit. 38 verden, Lat.: tertio. 43 Archiselaus, Lat.: arcesilaus. 47 Na salomon, volgt in het Lat. nog een bijzin; dijr, ls: doer, Lat. stultus. 48 coccus, Lat.: Theocritus. 50 enen, Lat.: Cleonam.