Der byen boeck

De Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond

Regelnummers proza verbergen

⁺De coninck een gheet nicht wt dan// wanner dat her wtreisen sal. XIX. capitel

22DE coninck en gheet nicht wt dan wanneer dat heer wt reisen sal.aant.

23⁺Ende dat hoert to den soluen na dat wy nu ghesecht hebben.²³ 24 Want men versteet dat et heer wt reisen sal wanneer noetdrof-25tighe sake der ghemenen vergaderinghe eschet. dat de prelate wt trecke 26 ende daer sal he mit velen saken to ghedwunghen werden.

+ 108c

+ Serm. a

23 Colv. I, 19 § 1

Exempel

28⁺Ic hebbe gheseen enen groten prelaten de altoes wanneer he wt reisen²⁸ 29 solde. so ghenc he eersten to ener hemeliken stede. ende vel oetmodelike 30 dale in sin ghebet ende bat den heren mit tranen dat he em in allen din-31ghen wtweert. ende wederwert beschermen wolde. ende de saken de he 32 voerhanden hadde gheluckelike vortsetten wolde. en sich wat gudes hijr 33 na wt quam. Wi hebben wt warachtighen worden van den soluen verna-34men. dat he nowe in alre tijt sinre heerlicheit ienich vnrecht ofte ver-35⁺dreet en let. Wo groet perikel ende wo quaet dattet is dat men sunder 36 seer noetdroftighe saken ouer geue de sorghe der selen de men ens an-37ghenomen heuet dat woert apenbaer in enen exempel dat ic nu vertellen 38 wil.

39⁺In dudes lant in der groeter stat de ghenomet is de berch martis was eenaant.³⁹ 40 guet kuesch prester ghenomet bruno dese hadde enen neuen als my ver-41⁺tellet heuet de erwerdighe broder hinric van colen van der prediker//aant. 42 orden. Des presters neue was een gheleert man van guden seden ende 43 hete ock bruno. Desen bat vake begheerlike sin oem dat he wolde anne-44men de sorghe sins kerspels. vp dat he de nv olt was gaen mochte in ene 45 orde. Ten lesten na vele beden nam heet an. nochtan was he vnwillich. 46 want he vntsach em so groten kerspel to regeren. Do dat de prester bruno 47 verworuen hadde ghenc he in enen orde. ende cort dar na scheide he van 48 desen leuene. De iunge bruno vertoech de sorghe der selen an te nemen. 49 want he hadde ene andere prouende in ener capellen vp der borch daeraant. 50 he .xx. marck van hadde ende daer vmme sette he enen prester in syne 51 stede de dat kerspel verwaren solde. Hijr vmme do de iunge bruno lach 52 in ener nacht vp sinen bedde apenbaerde em de olde bruno de ghestoruen

+ Ex. 26

28 Colv. I, 19 § 2

+ Serm. b

+ Ex. 27

39 Colv. I, 19 § 3

+ 108d

[p. 35]

tekstkritische noten

1 was. ende hadde ene swarte cappe anne. ende sechde to em in latineschen 2 versen aldus. Jn den cudde dat di beuolen is regeerstu di quelliken mitaant. 3 enen lamen voete. Dyn voete hinket. sich to wat pine hijr na volget. ende 4 keer weder. Do he dit ghesecht hadde sloech he vp de cappe daer he me-5de scheen ghecledet te wesen ende toende em dat he swarliken brande. 6 Hijr van wart de iunge bruno vntwakende. ende dachte des visiones ende 7 der versen. Ende rechteuort do he weder an sleep apenbaerde em de dode 8⁺ echter in den soluen schi//ne ende sechde. Du bist ene sake miner pine 9 ouermits di is my de ruste voerghesloten. sich aldus sal ghebrant werden. 10 een spise des to comenden vuers. do he dit ghesecht hadde. toende he 11 em echter de pine. Do he de derde werue vntslapen was. apenbaerde he 12 em echter ende sechde. mit den welden der werlt. mengen somtijt droef-13heit. vntfange van desen vruchte. ende kere weder to der herten. To de-14sen worden stont bruno rechteuort vp. ende mit ghebugheden kneen loue-15de he dat he vervullen wolde. dat he sinen ome in synen leuene ghelouet 16 hadde. Ende sunder merren apenbaerde em de dode claerlike do he wake-17de mit alte groten schine ende al verblidende sechde he. Jc bin verblidetaant. 18 in den de mi gheseghet sin. wi solen gaen in dat hues des heren. ende do 19⁺ he dit sechde voer he vp wert ten hemele. sich hijr vmme wo groet peri-20kel dattet is sorghe der selen an te nemen ende enen anderen to beuelen 21 deet vuellike verwart. ende dat machstu merken in den oelden bruno de 22 de sorghe der selen versumelike ouer gaf. ende in den iungen bruno de 23 se annam ende vnwijslike enen anderen beual.aant.

24⁺Jc wil dat so we dit leset dat he wete. dat ic in den iare vnses heren 25 dusent cc^oende xxxviij was to parijs do de erwerdighe wilhelmus bisscopaant. 26 van parijs de langhe tijt de schole in der gotheit regeert hadde. te sa//-27⁺ men reep al de meesters int capittel hues des cloesters van der prediker 28 orde. Do wart em allen ene questie voer gheleecht oftet gheorlouet weer 29 enen menschen vele prouenden te hebben. ende daer waert mit seer lan-30gher scharper disputacien bewesen. dat een mensche mit salicheit siner 31 sielen ghine twe prouende holden en mochte so veer alse ene prouende 32 iaerlikes guet waer vor xv punt alse to parijs gancaftich sin. Dat besloet 33 ende bewees de vorghenomde bisscop ende broder hugo van der predikeraant. 34 orde de daer na wart cardenael van rome ende broder gwarricus endeaant. 35 broder ganfridus van der soluer oerden ende broder iohannes van rupellaaant. 36 van der mynre broder orde. ende vele ander meisters in der gotheit bewe-37sen dat ende slotent in der scholen de ene na den anderen. Ende dre iaer 38 daer te voren hadde to parijs vele hochtideliker ende seer lange disputa-39cie geweest van der seluer sake ende daer besloten al de meisters van 40 der gotheit eendrachtelike dat solue ouer al. behaluen twe meisters wel-41ker een was meisters philippus cancelleer van parijs ende meister arntaant. 42 de daer na wart bisscop van ambianen.

23 Na beual, volgt in de Lat. tekst nog een tekstdeel [Colv. I, 19 § 4]. 41 meisters, ls: meister. 46 veruerliker, Lat. paterna.

+ 109a

+ Serm. c

+ Ex. 28

+ 109b

Exempel

44⁺Meer laet ons horen woet desen meister philippus ghenc. do he vp sinenaant. 45 doet bedde lach quam de vorghenomde bisscop wilhelmus to em ende// 46⁺ vant ene mit veruerliker sorchuoldicheit. he bat em dat he wolde synen 47 eghen syn achterlaten. ende voelen alse de anderen van velheit der pro-48uenden. ende dat he al sine prouende behaluen ene ouer wolde gheuen 49 in de hande der hilghen kerken mit solker vorwarde dat worde he weder 50 ghesunt de bisscop wolde vervullen mit synen eghenen gude al dat he 51 ouer ghegheuen hadde. De meister versmade dat ende seghede dat he 52 vnderuinden wolde oftet verdomelic were vele prouende te holden. He 53 starf also. na wenich daghe do de voerghenomde bisscop van parijs na

+ [Ex. 28]

+ 109c

[p. 36]

tekstkritische noten

1 der metten beden wolde sach he tusschen em ende dat licht staende enen 2 leliken scheme ens mensche. he boerde op sine hant ende seghende em 3 ende gheboet weer he van goede dat he spreke. De gheest antworde em. 4 ic bin vromet van gode. mer nochtant bin ic sin onselighe creatuer. ende 5 de bisscop sechde. We bistu he antworde. ic bin de alre vnselichste can-6celeer. Do suchtede de bisscop seer depe ende sechde. Wo isset mit di 7 dat du aldus drouich bist. He antworde quellike vmmer alre quellikest. 8 Want ic byn verdomet mit der ewigher doet. Ende de bisscop sechde. 9 O alre leueste wat is de sake diner verdomenisse. He antworde dat syn 10⁺ dre sake daer ic vmme verdomet byn mit der e//wigher doet. De eirste 11 is dat ic de iaerlikeste vrucht der eerden teghen de arme behelt. ende 12 vp leghende. De ander sake is dat ic teghen de sentencie volre mesteren 13 van der volheit der prouende beschermede myn eghen volen. recht oftet 14 gheorlouet weer vele prouende te holden. ende daer mede quam ic int 15 perikel doetliker sunde. De derde ende de alre swaerste van em allen 16 is. dat ic lange tijt in schande velre menschen lach in der sunde der vn-17kuesheit. He seghede vort to den bisscop ende vraghede ofte de werlt 18 vergaen were de bisscop sechde. mi verwundert dat du alre gheleerdeste 19 man dat vragest. nu du seest dat ic noch leue. ende et noet is dat wy 20 alle de nu leuen ersten steruen eer de werlt vergan sal. ende dat ordel 21 godes comen. De gheest sechde laet di nicht verwunderen. want we toaant. 22 der hellen comet de en beholt noch wijsheit noch werck noch reden. ende 23 do he dit ghesecht hadde verscheen de lelike scheme van synen oghen. 24 De bisscop vertellede dit in synre predicate allen clerken ende meisters. 25 mer he en openbaerde nicht dat heet seluen gheseen hadde.

45 Na bisscop, Lat.: cum beatae memoriae Iacobus de Vitriaco, tunc quidem Achonensis Episcopus, postea vero Romanae curiae Cardinalis. 37 robertum, Lat.: Robertum de Chorton, Romani apicis Cardinalem morientem ante primam Damiatae civitatis obsidionem.

+ 109d

Exempel

26⁺Des ghelijc was een meister van alte groter kunst de my boden sande 27 do he op sinen doet bedde lach. ende begheerde raet van my als een de²⁷ 28 rechteuort van hijr scheden solde. Jc vermaende em de hochtidelike 29⁺ disputacie ende be//slutinghe van der volheit der prouende de to parijs 30 ghescheet was daer he mede vnder was als een groet doctoer. ende ic 31 reet em mit groter beden ende tranen dat he sine ene prouende ouer 32 gheue. Want he teghen de selicheit siner selen twe prouende heelt welker 33 ene ienighen gheleerden man ghenoch mochte wesen tot aller rumer 34 noetdrofte des leuens. Do keerde he sin ansichte van my ende antworde 35 biddet den heren dat heet mi in gheue. nicht lange daer na do ic van 36 em ghegan was. ende he noch seer wenich leuens in em hadde. reep em 37 dat solue to dat ic em gheraden hadde sin iunge neueken mit vele tranen. 38 ende do he nicht spreken en conde wenkende he mit der hant ende gaf 39 den gheest. Na siner doet was daer een de em seer verwunderde ende 40 dachte. wo sulken man ende soe groeten clerck heddet doet sunde ghewe-41sen vele prouende te holden in sodanen state solde ghestoruen hebben. 42 rechteuort do he half wakede apenbaerde em de dode ende sechde. Dit 43 is allene de sake daer ic vnselighe mensche ewelike vmme verdomet 44⁺ byn dat ic twee prouende hadde. Van deser questien vraghende ens een⁴⁴ 45 bisscop de daer na cardenael wart den alre gheleerdesten meister inaant. 46 der godheit robertum de cardenael was ende op sinen doetbedde lach.aant. 47⁺ Jc segge nu ic altehant van desen leuene sche//den sal. dattet doerlic 48 ende verdomelic is vele prouende te holden. so veer alser ene ghenoch 49 is to der noetdroft. Dat solue sechde ende screeft meister peter cantoraant. 50 in onser vrowen kerken to parijs ende dat selue vestighede giuardus bis-aant.51scop van cameric mit dusdanighen worden. Jc en wolde nicht vmme al 52 dat golt van arabien ene nacht lanc twe prouende holden ende ic nochtant

+ Ex. 29

27 Colv. I, 19 § 7

+ 110a

+ Serm. d

44 Colv. I, 19 § 8

+ 110b

[p. 37]

tekstkritische noten

1 des seker weer. dat <ic> des morgens de ene prouende ienighen bequamen 2 ende werdighen menschen ghegeuen solde werden. ende dat vmme de 3 vnsekerheit deses leuens. Hijr van wart ener ghevraget den alre hillich-aant.4sten pawes gregorius de neghede ofte he van vulheit synre macht dispen-aant.5seren mochte mit den ghenen de vele prouende holde. He antworde ic 6 en mach daer nicht mede dispenseren. dan allene so vele dat men den 7 ghenen de vele prouende hebbe nicht lastich en si. we sal daervmme⁷ 8 so vnwijs wesen dat he em soluen bedrege ende vp ienighe dispensacie 9 verlate. Ende al isset dat somighe meisters hijr en teghen volen. nochtant 10 ordelt augustinus de de meeste lerer van allen leeren is dat ene doet 11 sunde te wesen. wanneer iemant em gift int perikel der vnsekerheit ende 12 des anxstes doetliker sunde.aant.

3 Na Hijr van, volgt in de Lat. tekst: narrante fratre Bernardo, quondam poenitentiario Domini Papae, et fratre ordinis Praedicatorum. 12 In de Lat. tekst komt hierna nog een vervolg op het sermoen. 26 Na steruen, volgt in het Lat.: Vide lector, mirare miraculorum.

7 Colv. I, 19 § 9

Exempel

14⁺Ic woende wanneer in enes bisscopes stat xi.// iaer lanc daer in der mo-aant.¹⁴15⁺der kerken lxij canonike weren de seer vette prouende hedden de bina 16 cc parisesche punt iaerlixscher rente guet weren. ende vele van den ca-17noniken hadden vele prouende. sich hijr vmme wodanighe wrake ic sach 18 in den ghene de so vnbetemelike vele prouende hadden. De hilghe dreuol-19dicheit een god si mi des een ghetuech ende een richter dat ic wenich 20 van den canoniken sach steruen ghemenes dodes. mer se storuen alleaant. 21 ghemenlike haestelike ende vnuerseenlike quades dodes. Also dat een 22 van den canoniken hoerde segghen dat een siner ghesellen des nachtes 23 ghesunt was ende des morghens doet ghewunden wart. sloech he sine 24 hande te samen ende sechde. wat wil ghi he is ghestoruen na der ghe-25wonte deser kerken alse ghi seet. ic sach seluen in der kerken bynnen 26 wenich iaren iiij proueste aldus steruen. De erste vel van enen groten 27 vercierden henxste. ende brack de herne panne ende starf. De ander 28 wart doet ghevunden des morghens sittende vp sinen stoele. De derde 29 stont in den chore ende do men in der missen op boerde dat hilghe licham 30 Cristi. veel he achter rugge ende verloes sprake ende synne. ende des 31 derden daghes starf he als een beest sunder de sacramente der hilgher 32 kerken. De vierde versmade vor siner doet te bichten ende de hilghe 33 sacramente te vntfanghen ende wart begrauen buten den kerchof.

+ 110c

14 Colv. I, 19 § 10

+ Ex. 30