Der byen boeck

De Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond

Regelnummers proza verbergen

[p. 11]

Dat men de vnsedighen ende modighe verdrucken ende benouwen sal. III. capitel

3Mer wan de coninghe der byen vpgewassen syn so doden se de an-aant.4deren byen ghemeenlike ende eendrachtelike de snodesten co-5ninghe op dat se de scharen der byen nicht en delen ende twis-6tinghe verwecken.

7⁺Want altehant wanneer sodanighe de ic hijr vorghenomet hebbe be-⁷8ghynnen oer houet vp te richten. so solen se verdrucket ende benouwet 9 werden van den ghenen de hilligher ende wullencomerer syn in doechden. 10 ende se solen gheset werden van allen ammeten vp dat se ghyne oersake 11⁺ der quaetheit en holden. Teghen sodani//ghe ropet de prophete ezechiel.aant. 12 Nym of den bisschopes hoet nym of de krone. Wat isset. spreke wy ke-aant.¹²13ghen de gheleerden de edelen ende de mechtighen. Ghyns syns. Vmmer 14 wanneer men sodanighen vint van ghuden seden. so syn se na des apostels 15 leringhe dubbelder eren werdich. Meer och arme in deser tijd vpblasetaant. 16 de kunst. want se sunder mynne is. ende de edelheit des vlesches maket 17 vake vnedele seden. ende byna alle mechtighen misbruken nu deer macht. 18 Paulus de de werlt vmme ghenc was alre gheleerdest in der ee. nochtant 19 makede he de ghelouighen beholden myt syner predikinghe. de na der 20 werlt dwaesheit gerekent was. Petrus warp van hem dat nette ende ach-aant.21terleet dat schepeken ende bekeerde dat romessche rike. ende nu ghe-22louen vnse ouersten bisscope dat dye hillighe kerke de myt den blode deer 23 starker merteler ghestichtet is ghesterket moghe werden myt den lawen 24 ende kyntliken blode der edelinghe. Dat si veer. Jheremias de ghehilghetaant. 25 was in siner moder buke wart van den heren gheropen dat he et volc re-26geren solde. meer he reep ende seechde. A.A.A. here god se ic en kan 27 nicht spreken. want ic byn een kynt. Joseph sechde to synen broderen 28 in deer figueren Cristi ende swoer in der figuren alre prelaten. Gy en 29 solt myn anghesichte nicht seen ten sy dat ghy iuwen mynnesten broderaant. 30⁺ myt iv to my bren//ghen. By den mynnesten broder versteet men de vn-31dersaten den de quaden ouersten also vele alset in em is nicht en trecken 32 myt ghuden exempelen ende leringhe. Ende och wo vele van den prelaten³² 33 solen ontberen der seligher bescowinghe des godliken ansichtes. Hijr vm-34me gheboet moyses in der ee. dat de buck den men vor des volkes boes-aant.35heit offerde leuen leet. daer de prelate in betekent wort de solde de 36 boesheit der kyndere van israhel draghen in ene woeste stede. dat is in 37 de helle. de woeste is van allen ghuden. ende vp dat de verborghenheit 38 der figuren noch claerliker verstaen worde. so gheboet de here daer na 39 dat moyses solde nemen alle de princen des volkes ende hanghen se an 40 de galghen teghen de sunne want se den volke leten vnkuesheit doen myt 41 den dochteren der heidenen. O wo harden ordel sal daer wesen den ghe-42nen de bouen anderen menschen syn.

+ Serm. a

7 Colv. I, 3 § 1

+ 93b

12 Colv. I, 3 § 2

+ 93c

32 Colv. I, 3 § 3

Exempel

44⁺Ic wil vertellen wat daer ghescheet is eenen sodanighen prelaten. Een⁴⁴ 45 iunge was in dudesschen lande gheboren vri edel van der gheslechte der 46 princen. mer van leuene ende seden was he seer vnedel. he vntfenc quel-47like dat bisdom ende ghebrukedes ouele. Ersten gaf he em blodelike tot 48 vnkuesheit. ende tot rouen. meer daer na dede he dat seer koenlike ende 49 onschemelike. De here castiede ene myt menigherhande geiselen. mer 50⁺ do he des misbru//kede in houerdien. leet ene de here haestelike quadesaant. 51 dodes steruen. In der soluer vre de he starf was conradus de vor gode eenaant. 52 werdich bisschop van hildensem was in der middernacht op ghestaen to

+ Ex. 3

44 Colv. I, 3 § 4

+ 93d

[p. 12]

tekstkritische noten

1 der metten. do he de metten vte hadde saet he ende studeerde. want he 2 solde des daghes een sermoen doen to den volke. rechteuort waert he 3 vp gherucket in den gheeste. ende sach enen bisscop myt enen bedecke-4den anghesichte. meer versiert myt allen ornamenten der bisscopen bren-5ghen vor dat ordel godes. altehant weren daer by de veruerlike duuels 6 ende besculdigede em. De ene besculdighede den bisscop van rouen. de 7 ander van doetslaghen. ende de anderen van vnkuesheiden. Do sechde 8 de richter to synen raedesluden de by em seten. vndersoket dese saken 9 ende gheuet sentencie. Se weren den richter sunder merren ghehoersam 10 ende gheuen ghemeenlike de sentencie der verdomenisse. De richter con-11firmeerde de sentencie ende de deners de swarter weren dan roet ofte 12 kolen. quemen daer to ende toghen em des bisschopes hoet van synen ho-13uede ende den rijnck van siner hant. ende toghen em wt de kasel de dal-14matiken ende de anderen bisscopes clederen. ende legheden se vor des 15 richters voete. ende do se den bisscop naket ghemaket hadden toghen 16 se em myt groten ropen ende hulen van den anghesichte des richters to 17⁺ der hellen. daer he nicht mit em// en brachte dan sunden. Rechteuort 18 stonden se vp de by den richter seten. ende myt soten sanghe sunghen 19 se. Doet guet de wile ghy de tijt hebbet tot allen menschen. Do dyt deaant. 20 bisscop van hildensem in den gheeste gheseen hadde quam he weder to 21 em soluen ende beghan te denken we de vnselighe bisscop wesen mochte. 22 Do cloppede daer een voer sine doer he wart inghelaten. ende reep myt 23 tranen dat sodanich bisscop des auendes int naeste dorp ghecomen were 24 ende in der soluer nacht haestelike starf. Do dat de hillighe bisscop van 25 hildensem hoerde hadde he medeliden myt den vnselighen doden. ende 26 al en mochtet den verdomeden nicht helpen he stortede nochtant van 27 barmherticheit seer bitter tranen.

16-17 to der hellen, Lat.: ad Tartara. 29 Een broder van hilgher orden, Lat.: frater altioris ordinis.

+ 94a

Exempel

29⁺Een broder van hilgher orden ende van leuene heuet my vertellet dataant.²⁹ 30 in dudeslant was eene archebisscop desen ghelijc in boesheiden. De myt 31 alten vnselighen dode starf ende wart enen seer hillighen manne in enen 32 visione aldus vertoent. He sach dat des bisscopes sele myt groter pyne 33 wt den lichame ghetoghen wart ende wart ghebracht in de helle. vor deer 34 duuelen prince de vp ene hoghe stoel saet. De prince grotte em seer eer-35werdeliken ende boet em drinken van den dranke dat vor em stont ende 36 seechde wille come wille come archebisscop. se drinc nu van mynen dran-37⁺ ke. want du heuest// my langhe truwelike ende sunder vnderlaet ghedent. 38 De arche bisscop en wolde nicht drinken. want he wiste dat daer nicht 39 ghudes ynne en was. Ten lesten wart he myt ghewelde van den deners 40 ghedwunghen dat he vntfanghen solde den dranck van des princen hant 41 ende drinken daer em voer gruwelde. Ende rechteuort do he ghedrunken 42 hadde. ghenc daer ene sweuelghe vlamme dor syne oren oghen ende mont 43 ende nesen ende so wart he ghebracht in den ewighen helschen brant. Se 44 wodanighen eende hebben se de vnwerdelike vntfanghen sorghe der selen.aant. 45 ende wo verueerlike wrake verdomet de ghene deet vnwerdelike regeren. 46⁺ Hijr vmme sich du de dyt lesest wo nutte dattet is nicht allene der hil-47ghen kerken. mer ock den menschen dat men mit eendrachticheit hindere 48 dat sodanighe menschen nicht verheuen en werden.

+ Ex. 4

29 Colv. I, 3 § 5

+ 94b

+ Serm. b

Exempel

50⁺Ic hebbe soluen in walslant gheseen enen archebisscop dat een ghe-⁵⁰51leert edel man was. daer aldusdanighe wrake godes ouer quam. De alre 52 gheestelikeste prince lodowicus coninck van vranckrike de gheboet by deraant.

+ Ex. 5

50 Colv. I, 3 § 6

[p. 13]

tekstkritische noten

1 pyne des dodes int iaer ons heren m.^o cc^o ende xxxix^o dat alde ioden de 2 to parijs weren vergaderen solden ende to samen brenghen dat alre sun-3delikeste boeck talmot ghenomet daer vnghehorde ketterie ende blasfe-4mie teghen Cristum ynne bescreuen syn. Ende daer worden// menigher-5⁺ hande boke de wt talmot ghescreuen weren to parijs ghebracht to ver-6bernen. Ende dyt dede de coninck wt rade ende ingheuens broder hinrikesaant. 7 to ghenomet van collen de do ter tijt de beste prediker was. Hijr vmme 8 quemen de ioden al screiende to den archebisscop. ende gheuen em vntel-aant.9lic ghelt vp dat se oer boke beholden mochten. Die bisscop wart myt den 10 ghelde bedroghen. ende quam to den coninck ende vmme keerde dat ghe-11mode des iunghen coninghes to synen willen. Hijr vmme do den ioden eer 12 boke weder ghegeuen weren setten sye in enen hoechtideliken dach den 13 men alle iaer daer vmme holden solde mer et was to vergheues. Want de 14 gheest godes ordineerdet anders. Do dat iaer vmme ghecomen was vp den 15 seluen daghe ende in der soluen stede daer de vermalediden boke den io-16den weder ghegeuen weren. dat is to vincennes bi parijs quam de seluenaant. 17 archebisscop to den coninck ende haesteliken wart he begrepen myt vn-18uerdrachtliker pine des bukes. ende myt groten hulene starf he in den 19 seluen daghe. De coninc vloe myt allen synen ghesinde van der stede. 20 want he hadde anxt dat he ock myt den archebisscop van gode mochte 21 gheslaghen werden. Nicht langhe daer na wart de coninck van den vor-22ghenomden broder daer to ghebracht dat he gheboet by der pine des do-23⁺ des dat men der io//den boken solde vergaderen. ende leet se in groter 24 veelheit altemale verbernen. Nu anmerke leser dat al de ioden van oest-aant.25lant te banne ende vor ketters holden. al de ioden de keghen de ee moysi 26 ende keghen de propheten dat boeck dat talmot het ontfanghen ende be-27scriuen. ende nochtant wolde de archebisscop der ee Cristi dat boeck 28 beschermen.aant.

4 Na Cristum, volgt in het Lat.: et matrem eis. 10 bedrogen, Lat. corruptus. 28 na beschermen, volgt in het Lat. nog een sermoen [Colv. I, 3 § 7]. 31 moghentheit ende myt vnsichlicheit, Lat.: maiestate.

+ 94c

+ 94d

12 bisschopes hoet, Lat. cidarim. 22 vnse ouersten bisscope. Lat. summi apicis pontifices. 41 dochteren der heidenen, Lat. Madianitis. 44 Deze zin is in het Lat.:De uno talium suppresso tamen nomine, quid actum sit, referente quodam spirituali viro Theutoniae atque probato, referam.