Twe-spraack; Ruygh-bewerp; Kort begrip; Rederijck-kunst

Het vierde Boeck.

Tót nóch toe hebben wy voorpalen (zómen zeyt) gheslaghen: ende eerst de Ghemene ende Zeglycke wóórden/ (als zynde den a/ b/ van Redenkaveling) overghehaalt; daar an de Uytbeelding ende Scheyding/ tót verklaring des

[p. 122]

enkelen gheschils: hier na de deling der Vóórtstellen/ óóck de vlechting ende byzondere wyzen van sluytredenen: t'welck al dienstigh gheweest is tót een inleyding: Om nu recht ter zake te komen. Wantet zó te zeggen een anwyzing is ende noeming der ghereedschappen ófte des wercktuyghs van dit handwerck; het welck wy eerst hebben ghedeelt in tweën: als/ ⁺Vinding ende Óórdeel. Het Óórdel zullen wy int naast vólghende boeck handelen/ maar hier eerst het eerste deel/ namelyck/

+ Iudicium.

⁺Vinding,

Die brengt by ende bedenckt al watmen bewyslyck van elck ding zeggen magh. Dewyl dan de dingen zyn in onentlycken ghe-(114)tal/ ende de zonderlinge eyghenschappen ende onghelyckheden der zelver/ overmids de verscheydenheid onnoemelyck; zó ist onmoghelyck in enigh beleed van reden te vervatten ófte in s'menschen ghemoed te begrypen wat op elck ding zonderling te zeggen valt. Nóchtans alzó in alle dingen/ hoe wel die elck verscheyden eyghenschappen an zich hebben/ een zekere alghemene Hebbelyckheid is/ ende dat zy al byna een ghelyckfórmicheid des natuurs hebben: als/ elck ding heeft zyn Zelfstandigheid/ al spruytenze uyt enighe óórzaken/ alle ghaar werckenze iet/ ende zó vóórt: Aldus heeftmen uyt de verscheydenheid ende ghemeenschap onderling der dingen/ óóck uyt de alghemene eyghenschap zekere hóófdpunten ófte ghemene plaatsen voorghestelt: op dat wy duer t'behulp van die zelve/ ons óógh op enigh ding kerende/ terstond al des zelfs Natuur/ Delen/ Ghelyckheid/ Onghelyckheid/ ende al omstandicheid zoude konnen doorlópen/ ende daar uyt na behoefte Bewysredenen trecken/ den voorghestelden dinge ghevoeghlyck zynde: Dees ghemene plaatsen/ zyn als laden in een Kantoor/ daar in (als verscheyden munte (115) van gheld) de Bewysredenen recht ghelyck een schat te hóóp ghedraghen zyn.

+ Inventio.

⁺Wat is Bewysreden?

Een bescheid daar mede iemand het ding daar hy van spreeckt ghelóóf ⁺doet hebben ófte vestight: t'zelfde hebben wy hier voor het Middel ófte Middelmerckteken des Schicklycken besluyts ghenoemt/ twelck de twe ⁺Mercktekenen des Gheschils/ namelyck het ^aOnderwerp ende ^bt'Ghezeg) als een darde t'zamenkóppelt. Want alzó gheen twyfelachtigh ding uyt zich

+ Argumentum.

+ Medium.

+ Termini.

a Subiectum.

b Praedicatum.

[p. 123]

zelven ghelóóf kan kryghen/ zó moetmen uyt enighe andere bekender dingen des zelfs bevestighing zoecken: dóch alzó tót elck ding te bevestighen alle dingen niet even bequaam zyn/ moetet gheen dat tót bewys van enigh ding zal inghevoert worden/ mettet zelfde enighe ghemeenschap hebben: als/ neemt by ghelykenis om deze zaack recht te ondertasten: zó men de gróótheid van verscheyden plaatsen óf dingen (die tót elck ander niet moghen ghebracht worden) wil meten/ daar toe neemtmen een darde dat an elck der zelver lichtelyck ghevoeght kan worden/ ende met (116) de zelve enighe ghemeenschap heeft/ als een Roestóck/ om der zelver dingen ghelyckheid ende onghelyckheid te onder kennen/ ende zó die beyde mettet darde enerley ghelyckheid hebben/ zulx hebbenze óóck onder zich: als/ zó twe ackers ghelycke roeden gróót zyn/ zó zynze óóck onder zich al even gróót: want alle waarheid/ is met waarheid eenstemmigh. Merckt zulck danighe ghelyckheid óf toestemmicheid/ ende onghelyckheid in deze redenen: Mensch ende Zelfstandigheid kryghen onderlinge toestemmicheid in Dier. Want elck Dier is een Zelfstandigheid/ ende elck Mensch is een Dier. Vólght/ dat zy óóck onder zich even alzó verdraghen: te weten/ dat elck Mensch een Zelfstandigheid is. Hier teghen zó een van tween met enigh darde toestemmicheid heeft ófte ghelyckheid/ ende t'ander niet/ ófte mettet zelve strydigh is; dat die twe óóck onder zich niet over een draghen: als/ Steen ende Mensch in Dier: Steen verscheelt van Dier/ dies óóck van Mensche. Wildy dan van twe dingen onderscheid weten/ zó moety een darde zoecken/ dat is een Bewysreden ófte het Middel/ dees haaltmen (zó boven ghezeyt is) uyt de ghemene plaatsen.

Ghemene plaatsen/⁺

Zyn zetels der Bewysredenen/ óf zekere mercktekenen der dingen/ door de welcke men ghewaar wort/ wat in elck ding bewyslyck is. Deze zyn tweërley/ des Parsoons ende der Dingen.

+ Loci.

Parsoonlycke plaatsen/⁺

Zyn Vaderland/ Aard/ Gheslacht/ Jueghd/ Ghelaat/ Zeden en Daden/ Opvoeding/ Staat/ Dóód/ Gherucht. Hier uyt trecktmen Bewysreden op iemands parsoon/ tót zyn lóf/ smaat/ beschuldighing ófte anders na den eysch des zaax in vólghender wyze: Uyt zyn

+ Patria.

[p. 124]

1. Vaderland.

T'is een Fransman; dies is hy lichtvaardich. Ist een Italiaan; zó is hy wraackghierigh. Stichtsman/ licht man. Paulus zeyt/ t'zyn Cretensers/ dieshalven lichtvaardigh. Ick ben een Roomsburgher/ t'is onbehóórlyck my te gheesselen. Deze man magh gheen Burghmeester worden/ hy is in Hólland niet gheboren. Cicero/ De ghetuyghen zyn (118) Grieken/ derhalven lichtvaardigh. Het is een Africaan/ dies ontrouw/ etc.

⁺2. Aard.

Deze vrouw heeft dit zonder vooght ghedaan/ daarom ist onvast. T'is niet vreemt datse haast ghelóófde/ zy is een vrouw. Vrouwen ghedachten/ winterse nachten/ etc. Een vrouw is een kranck vat/ dies zalmen haar veel toegheven/ etc.

+ Sexus.

⁺3. Gheslacht.

Men plóckt gheen rózen van distelen. Quaad ey/ quaat kuycken. Is de Zoon woest/ de Vaar was óóck zó. T'appelken smaackt bómigh. Moije luy/ moije kinderen. Hy is vande ghoede ghekomen/ etc.

+ Genus.

⁺4. Jueghd.

T'is een Jongman/ dies nóch onervaren. Hy doet zó jonge luy pleghen. Jonge luy/ domme luy. D'onbezóchte/ d'onbedóchte. Met ouden te raad/ met jongen te stryd. Hy is oud/ hy behóórt wys ende ervaren te zyn.

+ AEtas.

⁺5. Opvoeding.

Een enigh zoon/ een bedorven kind. Hy is met randen van pankoeken opghevoet/ dies onghemack onghewoon. Zulck ghezelschap zulcken man. Hy heeft een ghoed Schoolmeester ghehad/ behóórde wel iet onthouden te hebben.

+ AEducatio.

⁺6. Ghelaat.

Men zou hem opt slechte anzien borghen. Hy wort róód/ daar is schaamt in. Ghekrult haar/ ghekrulde zinnen. Róde baart/ zelden ghoeder aard.

+ Indoles.

[p. 125]

Wacht u voor die Gód ghetekent heeft. Scherp ghenuest/ dun ghelipt/ hangt my/ hangt my.

7. Zeden ende daden.⁺

Die eens steelt is altyd een dief. Die man heeft dat Dorp manlyck ghehouden/ men magh hem wel een stad betrouwen. Deze man heeft nóyt kyver óf vechter gheweest/ is dies an de dóódslagh onschuldigh. Deze heeft óyt zyn eed ghebroken/ hy zal ons gheen wóórd houwen.

+ Mores, res gestae.

8. Staat/ Ampten en Vermoghen.⁺

Ghy zyt een Christen/ verdraaght onghelyck. Ghy zyt een Leeraar/ gheeft anderen ghoed exempel. Als niet komt tót iet/ ist alle mans verdriet.

+ Conditio.

9. Dóód.⁺

Hoe lieftal die man was blyckt an elx rouw. Zulcken leven/ zulcken sterven. Dees man heeft zyn leven voor t'land ghelaten/ daarom ewighen lóf verdient.

+ Mors.

10. Naam.⁺

Hy magh wel Warnar heten/ want hy zót ende warrigh is. Te recht heet die man Miewys/ hy heeft altyd de zacken vol tyng. Wolfaart heeft zyn rechte naam/ want hy is van Wolfs aard.

+ Nomen.

Plaatsen der dingen.⁺

Dewyl om iet te bevestighen (zó ghezeyt is) gheen ding ghenomen magh worden/ dat niet in enighe delen het zelve anhangigh is: zó staat eerst te bemereken/ zommighe alzó de dingen anhangigh te zyn/ als daar an ghe-(121)hecht; andere hangen daar van buyten an: zom hebben ghelyckheid; zom onghelyckheid mettet zelve: Waar na wy de plaatsen in dit Tafelken aldus verdeelt hebben 25. in ghetal.

+ Loci rerum.

[p. 126]

Tafel Van de plaatsen der dingen.

1. Uytbeelding.

Heeft d'eerste plaats: want even als int Enkel gheschil de Uytbeelding het byzonderste is/ zó staat int t'zamenghezette voor alle ding te letten op des zelfs delen/ als des Onderwerps ende des Ghezegs Uytbeelding: ende uyt elck der zelver/ ófte uyt een van beyden/ zekere Bewysredenen ter zake dienende te trecken. Dit gheschiet ófte vant Uytghebeelde tót de Uytbeelding/ óf van d'Uytbeelding tóttet Uytghebeelde; toestemmende ófte benenende: aldus/ Redenkaveling leert het ware vant valsche scheyden/ deze wetenschap is nut ende zeer nódigh/ zó is dies óóck de Redenkaveling. Een wys man heeft gheen deernis in anderluy voorspoed/ zó is hy óóck niet

[p. 127]

nydigh. Is dit een Philozoof/ zó tracht hy na wysheid. Spoort die man na wysheid/ zó ist een Philozoof.

Waarneming.

Wat vant Uytghebeelde toeghestemt óf beneent wort/ dat valt oock op d'Uytbeelding: ende wat zulx van d'Uytbeelding verklaart wort/ vólght óóck opt Uytghebeelde.

2. Gheslacht.⁺

Dit wóórd heeft hier wat breder betekenis als zyn recht-eyghene/ bevangende al wat van velen (t'zy in ghedaante ófte ghetal verschelende) ghezeyt wort.

Hier uyt trecktmen niet dan benenende Bewysredenen vant Gheslacht tót Ghedaante/ ten zy datmen by t'Gheslacht een alghemeen teken voeghe. Exempelen/ Rokelóósheid is gheen dueghd/ zó en ist óóck gheen sterck-moedicheid/ (want sterckmoedicheid is dueghd.) Is dit gheen Bóóm? zó en ist óóck gheen Yp. Was t'Amsterdam gheen Kamer? zó warender óóck gheen Kameristen. Gheldquisting is gheen mildheid/ wantet is gheen dueghd. De Hemel is niet gheverwt/ want het is een onghemengt lichaam/ etc.

Met een alghemeen teken vestightmen aldus: Hy is in alle kunsten ervaren/ deshalven óóck inde Redenkaveling. Hebben zy al de Kamers verschreven/ zó is onze Kamer óóck ghenóód. Wil Gód dat alle menschen zaligh worden/ zó wil hy óóck dat de quade/ als mede menschen zynde/ behouden werden/ etc.

+ Genus.

Waarneming.

Het Gheslacht benenende/ beneentmen óóck de Ghedaant die daar onder bevangen is: ende even zó men van t'Gheslacht tót Ghedaante Bewysredenen spint; zó óóck van elck opperste tót die daar onder bevat worden.

3. Ghedaant.⁺

Hier uyt trecktmen niet dan toestemmende Bewysredenen van Ghedaante tóttet Gheslacht: want de Ghedaante toeghestemt zynde/ stemtmen óóck het Gheslacht toe.

+ Species.

[p. 128]

Ist een Lely/ zó ist een Bloem: Ist een Schepen/ zó ist een Burgher: Isser Voorwaarde/ zó isser Verband. Deze Bewysredening is onvast/ maacktmen die benenende van een Ghedaante alleen; maar bevatmenze al/ zó macht gheschieden: aldus/ Ten is mensch nóch beest/ zó ist óóck gheen dier. Is hy hier niet gheboren nóch póórter gheworden/ zó is hy óóck gheen burgher.

Waarneming.

De Fórm óf Ghedaante ghestelt zynde/ steltmen óóck het Gheslacht. Even zómen van de Ghedaante tóttet Gheslacht Bewysredenen treckt; zó óóck van het Onderste tót zyn Opperste; van het Ondelighe tót de Ghedaante/ etc. Is Cicero daar/ zó isser een mensch/ etc. Zyn nóch Plato/ nóch Cicero/ nóch gheen van d'oude vry van nydighe teghensprekers gheweest; zó isser óóck nóch gheen gheleerde vry af. Hier uyt spintmen Dringend besluyt ende Byspelen.

⁺4. Eyghenschap.

Hier uyt weeftmen als uyt Uytbeelding allerley Bewysredenen.

Heeft de Sponge ghevoelen/ zó ist een dier. Het derft reden/ dus ist gheen mensch. Hy is rechtvaardigh/ want hy gheeft elcken het zyn.

+ Proprium.

Waarneming.

Benenende ófte Toestemmende/ d'Eyghenschap óf het Onderscheid (dat hier mede komt/ alzó deze plaatsen ghemeender zyn (126) als juyst het wóórd me brengt/ zó in Gheslaght ghezeyt is) zó beneentmen óf toestemtmen óóck de Ghedaante.

5. Stóffe.

Is een onderwerp des werckers/ óf t'gheen daar iet van wort. Hier uyt spintmen Bewysredenen aldus: Hy heeft gheen hout ghehat/ hoe moght hy Schepen bouwen. Hy had gheen yzer/ dus heeft hy gheen Harnas ghemaackt. Hier is gheen meel/ t'is quaad koeken backen. Daar wassen gheen Wynstócken/ dus gheeft dat land gheen Wyn uyt. Is de lucht betoghen/ zó mochtet wel reghenen.

[p. 129]

Waarneming.

De stóffe ghestelt zynde/ zó macher wercking vallen: Maar die benomen zynde/ weertmen óóck het ander.

6. Fórm.

Is des dings maaxel/ daar by het zelfde wezen heeft/ als een stuck klay in een ronde vórm ghedruckt tót een klóót ghemaackt wort/ die anghenomen rondheid gheeft de (127) klóót zyn naam ende wezen: Hier uyt breydmen Bewysredens aldus: Die klóót is rond/ dies isse rólbaar. Het is gheen houwelyck/ want daar is gheen wettighe trouw gheschiet/ etc.

Waarneming.

De fórm ghestelt zynde/ steltmen het ding ende des zelfs kracht ende vermoghen: De fórm daar af nemende/ vernieltmen die.

7. T'gheheel en Delen.⁺

T'gheheel ghestelt zynde/ steltmen de byzonsterste Delen: De byzonderste Delen beneent zynde/ beneentmen T'gheheel: als/

Ist een mensch/ zó heeft hy ziel ende lichaam.

Die man is ervaren inde Philozophi/ want hy heeft de Redelycke/ Zedelycke ende Natuurlycke kunsten gheleert.

Die kreng is ontzielt/ dus ist gheen Dier meer.

+ Totum & partes.

Waarneming.

De byzonderste delen zyn deze: als/ in s'mensch Lichaam/ Hóófd/ Lyf/ Hert/ etc. In een huys de Puy/ Wanden/ Vloer/ Dack/ etc. D'onbezonderste an t'lichaam: Haer (128) Vingeren/ Tenen/ etc. Ant huys/ Vensters/ Zólders/ Kelders/ etc. Dezer macher wel zom af zyn zonder des gheheels vernieling. Het is ghenoegh int benenen een nóódlyck ófte byzonder deel te ontkennen/ maar om iet te vestighen moetenze al verhaalt zyn.

Onderscheid tusschen Ghehelen/ Delen/ Gheslacht en Ghedaant/ Stóf en Fórm.

Men ghebruyckt ende noemt veeltyds wel onverscheydelyck onder een

[p. 130]

t'Gheheel ende Delen/ voor Gheslacht ende Ghedaante: als óóck ^aSchifting die onder t'Gheslacht behóórt vóór ^bDeling; ende Deling die onder t'Gheheel behóórt/ voor Schifting. Nóchtans zó is Schifting een Scheyding veler dingen in bezondere; ende Deling een Scheyding der bezondere in hen Delen: óóck om het Gheheel te voltóijen/ moeten alle de Delen verzammelt zyn; alzó en ist met Gheslacht niet/ t'welck wel bestaat dervende enighe Ghemeenghedaanten. Stóffe ende Fórm worden voor de byzonderste Delen gherekent: want Stóffe is t'gheen daar uyt enigh ding eerst wort ende lest in verghaat/ zó dat die (129) niet ghemaackt nóch verniet magh worden. Fórm is een ghesteltenis der Stóffen/ waar duer de zelve dezer óf dier Ghedaanten naam anneemt: zó voor ghezeyt is.

a Divisio.

b Partitio.

⁺8. Een-aardighe.

Zyn wóórden eens wezens/ ófte die van een spruyt komen: als/ Wys/ wysheid/ wysselyck/ etc. Hier uyt trecktmen bewys aldus/ Hy is wys die wyze wercken doet. Bemindy de Rederyck/ ghy hoort óóck de Rederykers ghunstigh te zyn. Doet hy niemand ghoed/ hoe magh hy ghoedadigh zyn/ etc.

+ Coniugata.

⁺9. Anhangighe.

Dit zyn ghesteltenissen des dings/ waar by het zelfde anders als na zyn Zelfstandigheid een bynaam verkryght/ meest uyt de Hoeda-¹⁾danigheid ófte Gróótheid spruytende: als/ vraaghdy/ wat is Cato? T'is een Wysman: In dezen heeft hy uyt de Wysheid een ander naam als na de Zelfstandigheid/ by de welcke hy een mensch is. Hier uyt spruyten alle bynamen: Ja deze plaats begrypt al wat den dingen anhangt/ ende al wat van die met de (130) zinnen ghevat/ ófte mettet vernuft begrepen magh werden: als/ Veelheid/ Gróótheid/ Hoedanigheid/ Hebbelyckheid/ etc. Des Zeylsteens kracht/ de hitte des viers/ de dróóght des aards/ de vochticheid int water/ zyn natuurlycke anhanghighe; maar de warmte ófte vórst int water/ zyn toevalligh-anhangighe: als óóck róódheid uyt schaamt/ ende bleeckheid door vreze verworven. Dezer isser die lang by blyven: als/ Gheleerdheid aller kunsten/ Verbrantheid ófte verharing int lichaam/ Een inghewortelde haat: zó de tafel der Plaatsen alles onderscheydelyck tóónt. Hier uyt vatmen Bewysredenen aldus: Die man is gheleert/ dus treckt hem int recht. Dit water is snick-heet/

+ Adiacentia.

1) 1. Hoe-.

[p. 131]

dies heeftet by t'vier gheweest. Hy schaamt zich/ want hy wort róód.

10. Werck.⁺

Is iet daar wy mede bekommert óf bezigh zyn. Het zy doen ófte lyden/ want deze Plaatsen zyn altemaal (zó ghezeyt is) wat breedstreckende: Hier uyt zeytmen aldus/

Ghy klapt te vergheefs/ want hy slaapt.
Die hard lóópt/ en ziet niet gauw.
De reden is wegh/ want hy is tóórnigh.
Hy leeft nóch/ want hy aassemt.

Hier zyn slapen/ lópen/ tóórnigh zyn ende aassemen Bewysredenen uyt Werck ghenomen/ Dat is ófte angheboren/ als de vorighe: ófte anghewent: als /Schermen/ Zwemmen/ Roeijen. Zom spruytende uyt schielycke hertstóchten: als/ Tóórnicheid/ Vreze/ etc. Zom maken enigh ding: als/ Weven/ Bouwen/ Schilderen/ etc. Zom hebben een zeker end daar zy toe strecken: als /Leren om wys te worden/ Wanderen om de ghezondheid/ óf om jewers te komen/ Slapen om t'lichaam te starcken: Zom niet: als/ Vrolyck/ tóórnich óf zieck zyn/ etc.

+ Actus.

11. Onderwerp.⁺

Is daar de Anhangighe in ghevest zyn/ ende t'welck het werck doet: als/ het vier is een onderwerp des hittens/ zó ist óóck des verwermings onderwerp/ als daar de verwerming uyt komt: het water is des zelfs onderwerp als die ontfangende. De mensch is een onderwerp van lópen/ rascheid/ etc. na den lichaam. De ziel is een onderwerp van wetenschap ende dueghd/ ende zó (132) vóórt. Hier uyt spintmen bewys aldus:

Hy leeft/ dies aassemt hy. Daar zyn gheen Dwerghen/ hoe zoudenze dan teghen de Kranen vechten. Daar waren gheen toehóórders/ wien zoude ick preken.

+ Subiectum.

Waarneming.

Het Onderwerp wegh ghenomen zynde/ derftmen des zelfs Anhangighe: Ende t'Onderwerp ghestelt zynde/ vólghen des zelfs Eyghenschappen.

[p. 132]

⁺12. Wercker.

Duer welx bedryf iet wat gheschiet ófte vóórtkomt. Het eynd port den wercker. Zom wercken nóódlyck/ zom by verkiezing. De nóódlycke zom uyt eyghen angheboren gheneghentheid: als/ T'vier barnen: d'Aarde op zyn tyd vruchten vóórtbrengen/ etc. Zom by dwang: als/ De boogh de pyl/ t'gheschut de klóót uytwerpen. By verkiezing werckt de mensch ende zommighe dieren inden welcken een zekere berading schynt te zyn/ de mensch zich dickwils lang beraden hebbende/ doet niet juyst t'gheen hem gheraden dunckt ófte derwerts hen¹⁾ zyn gheneghent-(133)heden porren/ maar zal dickwils hongerigh ghoede spys ter hand hebbende vasten/ ende zó vóórt/ óóck schielyck van voornemen veranderen: Maar t'gheen natuurlyck nóódlyck werckt/ kan niet anders doen dan dattet doet: als t'vier barnen/ etc. des zelfs eyghenschap in zich hebbende: maar wat by dwang werckt/ des zelfs wercking/ alzó die met ghewelt daar van buyten in komt/ en is zó durigh niet. Ghelyck het ghewarmde water te broeijen/ ófte een steen inde lucht gheworpen zynde/ etc. Daar zyn óóck Opperwerckers ende Ghebieders/ Vólghers ende Dieners: óóck die zelf wercken ende daar me ghewrócht wort/ als Ghereedschappen/ etc. Uyt al deze spintmen aldus/

Isser vier t'moet branden: Heeft hy verghift ghenuttight/ hy moet duer. De Zon is nóch niet op/ dus maght gheen dagh zyn. Wildy gheleerd worden/ leest ende hóórt gheleerde boecken ende Meesters. Daar wonen brouwers/ men vinter bier te kóóp/ etc.

+ Efficiens.

1) 1. hem.

13. End.

Óf endlycke óórzaack/ is het voorneemste aller óórzaken. T'is het gheen/ waarom alle (134) ding gheschiet: want al wercktet om iet ghoeds willen/ ende wat hen de natuur tuyght óf reden vertóónt ghoed te zyn daar toe keret zich. Zom dingen zyn by zich zelven ghoed: als/ Dueghd/ Zalicheid/ Vrede/ T'leven/ Ghezondheid/ etc. Zom om iet anders wille: als /Spyze/ Kleders/ Ryckdom/ Gheneesdrancken/ etc. want zulck magh niet gheluckelyck leven die de middelen om te leven derft; t'ander zyn hier middelen/ maar leven ist End; zó ist End des óórloghs overwinning ófte vrede: het Ende des ghenes die een huys bout/ dat te bewonen. Maar in een zaack zyn dickwils verscheyden Enden/ als inde huysbouwing. Des bouwings End/ t'huys te voltóijen: der werckers/ gheld te verdienen: des bouheers/ de bewoning/ etc. Het End is de waarom. Aldus haaltmen hier bewys/ Om

[p. 133]

winst ghaat de Paap ten Outer. Men wil de stad voor overval bevrijen/ daarom vestmen die. Hy wil gheleerd zyn/ daarom leert ende waackt die jongman. Wildy vrede hebben, zó moety ten ende óórlóghen: Drinckt wyn/ om u maagh te verwermen/ etc.

14. T'ghewróchte.⁺

Wat de wercker doet óf werckt/ heet het ghewróchte/ hier uyt zeytmen aldus:

Ick zie droncke luy/ hier moet wyn óf bier te bekomen zyn. Het is dagh/ de Zon moet op gheghaan zyn. Die redelycke man handelt onbescheydelyck/ hy moet tóórnigh zyn/ etc.

+ Effecta.

15. Middelen.⁺

Die tót enigh Ende ófte tóttet ghebruyck van iet bereyt worden. Even als het ghewróchte op den wercker/ zó voeghen zich deze tóttet Ende: hout ende steen om te timmeren: Wapenen ende gheld om te óórlóghen: Boecken om te leren. Hier by zeytmen: Is ons toeghelaten t'rappier te draghen/ zó is ons óóck het verweren gheóórlóft. Wildy bróód backen/ daar hóórt meel toe: Wildy in u ouwerdom ghoe daghen hebben/ zó wint iet in u jueght.

+ Destinata.

16. Plaats.⁺

T'gheen met zyn omvang elck ding bevat. Hier zeytmen: Daar dit gheschiet is/ was (136) ick niet/ dus ben ick onschuldigh an de daad. Van daar die man stond mochtmen deze plaats niet zien/ hoe kan hy dan tuyghen van de daad. Wildy uyt Spangen herwerts/ ghy moet over Ze óf door vyanden land. Hannibal redent aldus/ De vyand komt van voren/ t'ghebercht is after ons/ an beyde zyden water/ dus vecht manlyck. De plaats deeltmen aldus: Binnen/ Buyten/ Onder/ Boven/ Ghewyt/ Onghewyt/ etc.

+ Locus.

17. Tyd.⁺

T'verschil van Uren/ Daghen ende Jaren. Dees deeltmen eerst by zich zelven: als/ Voorleden/ Teghenwoordighe ende Toekomende tyd: Ende na t'natuurlyck belóóp: Zomer/ Winter/ Dagh/ Nacht/ Stórm/ Schóón

+ Tempus.

[p. 134]

weder. Na den mensche: Jueght/ Manheid/ Ouwerdom. Na de ordening; Werckdagh/ Leegh-dagh/ óóck tyd van óórlógh ende vrede/ ende zó vóórt.

Hier uyt haaltmen bewys als uytet vorighe: Doe dit gheschach was ick ongheboren/ dies onschuldigh des daads. Hy is zót/ die zyn óóghst laat verby ghaan. Te vergheefs wildy s'winters zwemmen/ t'zomers op ys (137) lópen. Die tyd heeft/ en tyd laat glijen; en vint gheen tyd tót allen tijen.

⁺18. Anklevighe.

Deze en zyn zó dicht niet an de dingen ghevoeght óf verknócht/ als plaats ende tyd/ maar zynder als van buyten anghekleeft. Onder het leste Zeglycke ⁺wóórd Hebben ófte Hebbelyckheid begrepen: als/ De ryckdommen kleven an den ryckeman: zy zyn buyten hem/ nochtans heeft hy daar de name af. Alzó is óóck het huwelyck onder de Anklevighe: want dat iemand een ghehuwt man heet/ dat komt vant wyf; óóck dat zy een wyf heet/ komt vande man. Zó is óóck de Koninglycke naam/ die an den Koning kleeft. Men deelt de Anklevighe aldus: Zom heten den dingen na by te zyn ende te raken/ als dat de lucht wolkigh ófte windigh is. Het water slymachtigh ende visschich. De Aarde met gras ende ghebóómte bekleet. Ende zódanighe zyn óóck Bergh en Dal/ Hóógh ende Laegh/ welcker t'een zonder t'ander niet konnen verstaan worden: hóórende onder het iiij. Zeglycke-wóórd namelyck Betrecking. Even alzó heetmen (138) óóck s'menschen lichaam/ Ghekleet/ Ghewapent/ Gheschoent/ Gheghordt/ Beslyckt/ Bestoven/ etc. Ten tweden zyn enighe verder van t'ding/ t'zelfde van wyds anklevende: als zyn/ Ryckdom/ Heerschappy/ Dienstbaarheid/ Vrundschap/ Vyandschap/ Vreemde/ Burgher/ etc.

Hier uyt maghmen aldus bewys halen. Hy heeft een Zoon/ dus ist een Vader. Zynter Berghen/ zó zynter óóck Dalen. Ist zyn vrund/ waarom spreeckt hy niet voor hem. Zydy een vreemdeling/ wat bemoeydy u mette burgher handel/ etc.

+ Connexa.

+ Habere.

⁺19. Ghebuericheden.

Is t'gheen nevens de dingen ghebuert ófte ghevalt/ die nóchtans gheschien konnen zonder t'ding; ende t'ding kan zyn zonder die: als/ T'ghekyf ghaat veeltyds voor dóódslach/ maar t'ghevecht int werck/ het vluchten na de daad: nóchtans kan een dóódslagh zonder deze/ ende deze dingen zonder dóódslagh gheschieden: alzó ghaat bleeckheid voor de zieckte/ magherheid

+ Contingentia.

[p. 135]

daar na: zó verweckt schóónheid onbedwinglyckheid/ etc. De ghebuericheden zyn drie: Voorghaande/ Byghevoeghde ende Vólghighe.

Uyt de voorghaande.⁺

S'morghens róód/ s'avonds water in slóót. De Bóóm heeft niet ghebloeyt/ hoe kanse vruchten vóórt brengen. Deze man is altyd baldadigh gheweest/ dies te vermoeden dat hy an dit schelmstuck schuldigh is. Hy kan lezen nóch schryven/ hoe magh hy gheleert zyn. De Sterren/ Aardbeving ende Voorspeken drieghen ons met ellende. Hy heeft my ghescholden ende ghedriecht/ ick moet op myn hoede zyn. Myn maagh kóóckt zwaarlyck/ in myn leden voel ick slapheid/ dus isser zieckte in myn lichaam.

+ Antecedentia.

Uyt de byghevoeghde.⁺

Dit is gheen blindemans quetsing/ want daar is maar een wonde ende die int hert. De Romers gheven nóch den moet niet/ want d'acker daar Hannibal op gheleghert is/ is om gheld verkócht. Ick zie onghewone vederen ende verwen in s'vyands legher/ zy moeten versch vólck ghekreghen hebben.

+ Adiuncta.

Uyt de Vólghighe.⁺

Die man is onbestandigh in zyn wóórden/ dies schuldigh an de daad. T'ghoed is in zyn huys ghevonden/ dies schuldigh an de dieft. Hy moet hen schuldigh kennen/ want hy beeft/ hy verandert van wezen/ ende hatert in zyn wóórden. Isser asch/ zó heefter brand gheweest. Vindy oude mueren óf puyn/ zó isser eertyds ghebouw gheweest.

+ Consequentia.

Waarneming.

Uyt deze plaats trecken de reedners de ^*tekens zó zyt noemen ghemeenlyck.

* Signa.

20. Tuyghnissen.⁺

T'gheen iemand vant ding ghezeyt ófte gheschreven heeft/ die zyn ófte Heylighe Schrift/ ófte Menschelycke: als/ Schriften/ Handtekens/ Ghetuyghen/ Wetten/ t'Ghewysde/ etc. T'ghevoelen van veel gheleerde mannen/

+ Pronuntiata.

[p. 136]

T'ghemeen zeggen. Hier uyt zeytmen daar zyn Dwerghen/ want ghelóóf-waardighe schryvers tuyghent. De Hóllanders zyn uyt t'land te Myssen ghesproten/ want de Kronyken vermelden zulx. (141) T'gheheel is gróter als het Deel/ elck statet toe. Veel koeijen veel moeijen/ want het is een een¹⁾ out zeggen.

1) dit word vervalle.

⁺20.²⁾ S'dings naam.

Uyt des naams beduyding trecktmen dickwils enigh bewys: t'zy datmen dat uyt leyt/ ófte verdrayt/ ófte uyt de ghelyck-luyding van een verschelende naam: als /Die overste magh wel een Hópman heten/ want hy doet de Hóp ghelden. Ten is gheen ghoed dat de mensch inde Hel brengt/ ende blyfter zelf buyten. Hy gheeft bockens om niet/ dies magh hy wel mild heten. T'gheen daar elck meest over klaacht/ is dat my inden Haghe behaaght. Hier neemt hy behaghen voor met een haagh besluyten. Heet ghy een Christen/ waarom leefdy niet Christelyck. Zydy Rederycker/ tóónt ryckheid in u bereding. Haddy met de krygh wat verkreghen/ zó mocht ghy een Kryghsman met recht heten. Men hóórt dat wyfs schóónheid hóógh te achten/ want dueghd /die t'schoonst aller dingen is/ wort meest gheacht/ etc.

+ Nomen rei.

2) 1. 21.

⁺22. Verghelyckingen.

Als twe dingen verleken worden in een darde/ dat met die beyde iet ghemeens heeft. Dit gheschiet op drierley wyze/ by een Meerder/ by een Minder/ ende by een Ghelycke. Hier uyt trecktmen bewys.

+ Comparata.

Vant Meerder.

Heeft de Koning van Vranckryck deze landen niet konnen winnen/ veel min de Vorst van Kleef. Heeft die man zeven Schelvissen ghegheten/ hy eter wel een. Koondy een hele weeck s'nachts rinckelróijen/ ghy waackt wel een nacht by een ziecke. En verbinden u uwe bontenissen niet dan die by volle verwillighing gheschiet zyn/ veel min verbint ons Asdrubales verdragh dat buyten onze weten gheschiet is. Heeft hy kerck-róóf bestaan/ hy zal hem het stelen niet ontzien. Tilt hy honderd pond/ hy tilter licht vyftigh.

[p. 137]

Vant Minder.

Die lichtelyck ende opentlyck liecht/ zal óóck wel valschelyck zweren. Weet een Rederycker het vólck te beweghen/ veel meer (143) hóórtet een Predycker te doen. Minnen ende voeden de beestkens haar Jongen? veel meer behóren wyt te doen. Leven wilde dieren vredigh/ wat behóren menschen/ Ja Christen menschen te doen?

Van Ghelycke.

Houdy my gheen ghelóóf/ ick bent u óóck niet schuldigh te houwen. Heeft Cato burgher krygh ghevoert/ Cicero macht óóck wel doen. Koondy een hele dagh kaetsen/ ghy koont óóck wel een dagh arbeyden.

22.¹⁾ Ghelyckenissen.⁺

Als twe niet tót het darde/ maar onder zich onderling verleken worden: aldus/ Zó dit zich heeft teghen dat/ zó heeft zich dit ander teghen zulck ander. Alzó zeytmen/ Ghelyck een nau-ghehalst kruyxken/ het overvloedigh daar op gheghoten water/ niet teffens in neemt/ maar allengskens: alzó en zyn óóck de jueghdelycke verstanden ghewichtighe zaacken niet ontfankelyck/ ten zy zy die stuxwys leeren. Ghelyck die nóyt bitterheid smaackte/ niet weet wat zoetheid is: zó óóck die nóyt zieck was/ wat ghezondheid. (144) Alzó men van een distel gheen rózen plóckt/ zó verwacht óóck van een quaat mensch gheen ghoede wercken/ etc. Ghelyck water het vier/ zó bluscht barmherticheid de veelheid der zonden.

1) 1. 23.

+ Similia.

Kracht ende Vinding der Ghelykenissen.

Om een wederspreker te overwinnen hebben ghelykenissen gheen/ maar om een ghoedwilligh hóórder te beweghen/ gheen ander Bewysredens zó gróte kracht: want zy ontdeckt de zaack naacktelyck/ alsse verstandigh wort by ghebracht. Maar alzó deze ghants buyten het ding is/ schynt des zelfs Vinding kommerlyck: daarom zullen wy den ankomelingen/ zó veel in ons is/ tót zulx enighe anwyzing doen. Laat ons eerstlyck anmercken int voorghestelde ding/ daar wy een ghelykenis van willen hebben/ Wattet

[p. 138]

is dat wy met de ghelykenis willen verklaren; óóck hoedanigh het is; ende wattet werckt. Laat ons dan sporen na iet dat zulx in zich heeft/ als t'voorghestelde. Neemt tót een exempel het fabelken van de Apen/ die op een winterse nacht een licht wurmken voor (145) een koolken viers anziende/ dat onder dróghe tacken leyden/ blazende om vier te boeten/ ende werden van een voghelken die dit vliechken als zyn aas zynde kende/ ghestraft; ende alzó zy niet wilden hóóren/ en t'vóghelken anhielt met t'jilpen/ drieghen zy dat te verschueren; t'welck behendigh van een der apen (die om de sluer mede blies) ghewaarschuwt zynde/ nóchtans niet afliet waarheid te ghetuyghen/ tót dattet ten lesten verschuert wert/ ende zy blazen nóch/ etc. Dit wilmen op een tóneel int leven afbeelden en vertónen: Hier zyn eerst de Apen/ het wurmken ende de voghel; samt /het werck van blazen ende straffen te verghelyken. De Apen ende de voghel moeten hier nódigh menschen zyn; daar toe magh elck zulcke nemen als tót de zaack die hy uytbeelden wil schicken/ d'eerste waanwys/ d'ander uyt verzóchtheid sprekende: dóch zonder te konnen ophouden/ óf ty kavelen. Nu moet ghy iet zoecken dat een schyn van nutbaarheid hebbende/ nóchtans onnut is: Hier mooghdy nemen hóy van breed gras/ dat aarkens draaght de gharst ghelyckende. Het blazen wort dan tót dit werck darschen/ laat zulx van een ackerman ghestraft worden: Hier hebdy een ghe-(146)lyckenis. Dóch die beter bedencken kan/ magh zulx voor draghen. Over-schone in alles welghelyckende ghelyckenissen zyn niet heel licht om vinden/ daarom te meer pryslyck: Wy hebben altyd na ons vermoghen den leerling iet ghehulpen.

⁺24. Teghenzetting.

Als de dingen zó strydigh zyn teghen elckander dat nóch t'een vant ander/ nóch die beyde in een darde over een stemmen/ deze is vierderley. Betreckelycke/ Teghenzetting/ Rechtstrydighe/ Ontberende/ ende Teghenzeggelycke.

⁺Betreckelycke teghenzetting: als/ Heer teghen Knecht/ Vader teghen Zoon/ Bergh teghen Dal/ t'Gheheel teghent Deel. Hier uyt zeytmen/ Is die man een slaaf zyner begheerlyckheden/ zó en is hy gheen Heer. Is dit de Vader/ zó en ist de Zoon niet.

⁺Rechtstrydighe/ die welcke alle beyde zyn moghen/ ende t'een zonder t'ander wezen: als/ Heet ende Koud/ Dróógh ende Nat/ Wit ende Zwart/ etc.

⁺Ontberende teghenzetting/ is derving van iet datmen van naturen heeft: als/ Blind-(147)heid/ Stom/ Dóóf/ Zieckte/ Dóód/ etc.

⁺Teghenzeglycke: als zitten/ niet zitten: lópen/ ende niet lópen: uyt al deze

+ Opposita.

+ Relata.

+ Contraria.

+ Privantia.

+ Contradicentia.

[p. 139]

zeytmen aldus/ Ist het hóóghste quaad in smerte te leven/ zó moetet het hóóghste ghoed zyn in wellust te leven. Is ghezondheid ghoed/ zieckte moet quaad zyn. Ist óórlógh óórzaack van veel quaads/ vrede moet veel ghoeds veróórzaken. Vlieden wy zótheid/ laat ons wysheid zoecken. Zoecken wy wysheid/ laat ons zótheid myen. Zal de ziele sterven die zondicht/ zó zal óóck de ziel die niet zondicht leven. Is qualyck spreken onduechd/ zó moet welsprekenheid een dueghd zyn/ etc.

25. Verschil.⁺

Die alleen int wezen verschelen/ ende juyst niet een teghen een strydigh zyn: als Cicero ende Cato verschelen/ maar alzó niet als heet ende koud. Zy verschelen in ghetal/ als d'ene mensch met d'ander: óf in Gheslacht/ als mensch ende bóóm: óf in Ghedaant/ als mensch ende beest: óf int Zeglyck wóórd/ als mensch ende witheid/ dueghd ende gróótheid/ etc. Hier uyt zeytmen/ die man is ver-(148)reyst/ zó en is hy hier niet. Dit komt my toe/ zó en hóórtet u niet. Dits die mans zoon/ zó en ist deze mans zoon niet.

+ Differentia.

Besluyt.

De plaatzen en zyn zó niet verdeelt óf die en schynen zom ghelyckheid te hebben: maar tót de verscheydenheid der dingen/ is d'ene zomtyds bequamer als d'ander: daarom laatse u alle dienstigh zyn/ niet nauw spuerende om der zelver onderscheid/ over al opt nauwste te weghen; het is alleens welcke van allen u stóffe levert/ als ghy maar overlegt datse u recht dienstigh zyn. De zelve zyn óóck by verscheyden schryvers zonderling ghestelt/ ende t'is onverstand daarom te twisten/ alleen datmenze wel onderzoeckt ende bezighe. Na ons beste hebben wy de natuur der zelver opt eenvuldighste int kort uytgheleyt/ nu staat ons te zeggen van de middelen om op een ding Bewysredenen na de voorvallende zaken uyt die alle te leren halen/ t'welck het ampt des Vindings is.

T'ghebruyck der Plaatsen.

Slaat voor al het ghetal ende elx eyghenschap wel ghade. T'is óóck niet ghenoegh dat ghy die inde ghedenckenis vestight/ maar tracht dat ghyze door gróte oeffening ghereed ter hand ende als voor óghen hebt; want even ghe-

[p. 140]

lyck de zulcke niet rasch ende zonder hatering lezen kan/ die van elcke letters kracht ende gheluyd nóch eerst zal raadspleghen/ ófte zich bedencken: zó en ist óóck niet moghelyck/ een gherede Vinding uyt de Plaatsen te bebekomen voor den ghenen die alsmen iet vinden zal/ eerst na de Plaatsen ende der zelver kracht ende beduyding zoeckt.

Nóch behóórt tót kennis der Plaatsen (het welck moeijelycker valt alst vorighe) datmen de Bewysreden enigher schryvers an hun Plaatsen lere brengen. Hier duer verkryghtmen een ghoed óórdeel; ende men spoort hun kunstigh beleed zó inde Vinding/ als óóck inde verciering van redenen. Dit veróórzaackt dat in ghelycken gheval/ u dierghelyke Bewysredenen van zelfs voorvallen: Dóch deze naspuering en valt niet zó leechlyck/ maar wort duer een anhoudende oeffening/ ende ghewoonte van opmercking int veel (150) lezen van verscheyden schryvers verwurven. T'is óóck een behendicheid de Bewysredenen te konen ontravelen/ ende die uyt de opghetaste Vóórtstellen ende vercierde Sluytredens te trecken: wantse inde ryckheid vande wóórden veeltyds verburghen leggen/ ende met verscheyden ghestalten van redenen als toeghedeckt zyn: Dewyl het by hen de hóóghste kunst is/ alzó te konnen schryven dat de kunst niet ghemerckt wort. Daarom zalmen voor t'best an de blóótste ende naacktste beghinnen/ ende alzó leren vóórt ghaan. Latet ons bezoecken an dit

Exempel.

Een Philosophe voeghet niet zyn huysvrouw te verlaten/ dus en ist van Cato niet behóórlyck ghedaan. Het Middel/ de Bewysreden/ ófte de Waarom van dit Besluyt is Philosooph/ t'welck (zó is ghezeyt) int besluyt nimmermeer verhaalt wert. Nu is de vraagh uyt welcke Plaats des Onderwerps (dat Cato is) dit ghenomen zy. Spuert eerst/ óft in ófte buyten hen is. Ghy vint in. óft in de Zelfstandigheid is/ óf niet. Ende blyckt neen: t'is gheen Werck/ nóch Onder-(151)werp/ zó ist dan Anhangigh/ daar uyt het ghenomen is om dit te vestighen. Want hier was anders gheen reden/ waarom het hem niet zó wel als anderen gheóórlóft zou zyn/ dan deze/ dat hy een Philosooph was/ ende dattet den zulcken niet en betaamt. Aldus mooghdy andere sluytredenen na spueren/ om te bemercken waar uyt die ghenomen zyn/ van als hebdy voor in de Plaatsen voorschrift.

Een ding door de Plaatsen leyden.

Den zulcken die de Plaatsen vast heeft/ der zelver aard ende eyghenschap

[p. 141]

verstaat/ voeght het/ om rypheid van óórdel ende ryckheid van redenen in allen handel te bekomen/ elck ding door al zyn Plaatsen te leren leyden. Dóch ist voor al den zelven nódigh/ dat hy des dings natuur/ eyghenschappen ende omstandicheden wel kenne. De Redenkaveling leert alleenlyck het middel ende een ghoed beleed van Vinding/ ófte Bedencking; maar de kundschap der dingen/ moet uyt de ervarenheid komen. Andere wetenschappen kunsten ende daghelyxe ondervinding gheven de stóffe/ Redenkaveling de fórm van beleding des Vindings: ófte wyst an een be-(152)quame wegh om alles watmen vant ding weet/ ende watmen niet en weet/ in de ghedenckenis te brengen.

Exempel.

Neemt voor u een mensch te beschryven/ stelt die als een Onderwerp/ ende t'gheen ghy uyt de Plaatsen haalt als t'Ghezeg. Zegt eerst uyt de Plaatse des Uytbeeldings/ een mensch is een redelyck dier/ zó is dier óóck zyn Gheslacht. voor Ghedaanten neemt gheleerde/ ongheleerde/ edel/ onedel/ óf burghers ende boeren/ ende verscheyden sóórt van menschen. Des menschen Eyghenschappen zyn/ redens ghebruyck/ spreken/ rekenen/ lachen/ etc. Uyt Stóffe: dat hy aerd is/ een ghezielde lichamelycke zelfstandigheid. Zyn Fórm: twevoetigh/ zonder pluymen/ met opghestreckten hóófde. Vóórt magh hy een deel des ghehelen werlds gherekent worden: zyn delen/ zyn lyf ende ziel/ zyn zinnen ende litmaten. Eenaardighe: menscheid/ menschelyck/ etc. De Anhangighe; Wys/ zót/ begheerlyck/ etc. Wercken; Ghaan/ staan/ ryden/ zeylen/ etc. Deze twe leste plaatsen zullen u hier in overvloed van redenen ghe-(153)ven na eysch vande zaack. Onderwerp/ alzó de mensch zelf een Zelfstandigheid is/ gheeft ons niet. Werckers: Gód ende zyn ouders. Eynd; de dóód/ zalicheid óf verdoemens. Het Ghewróchte: zyn daden. Middelen/ bykoomst van man ende wyf ende al wat tót zyn koomst ghedient heeft/ óóck wat hy tót alle ding wercktuyghs bezight. Op tyd ende plaatse valt na gheleghentheid van zyn ouwerdom ende woning te zeggen. De overblyvende Plaatsen die gheven tót een eenvuldigh gheschil luttel/ maar tót het gheen jewers van ghezeyt wort/ komenze te pas: als/

Of een Philosooph een wyf zal nemen.

Ghy mooght aldus bequamelyck twe dingen die van elckander ghezeyt worden/ door de Plaatsen leydende/ sporen haar ghelyckheid ende onghelyck-

[p. 142]

heid: want zó veel hun Plaatsen eenstemmigh óf verschelende zyn/ zyn óóck de dingen: dat merckt an de twe leden des bovensten verschils/ Philosooph ende wyf: Hy is een man die dueghdelyck levende/ spoort na kennis Gódlycker ende menschelycker dingen. zyn Gheslacht/ blyft mensch. De Ghedaant: een Platonisch/(154) Stoysch/ Epicurist/ etc. Eyghenschap/ lust tót dueghd ende wetenschap. Stóf/ Fórm/ Gheheel ende Delen/ als mensch. Eenaardighe/ Philosophy/ Philosopheren. Anhangighe/ bleeckheid/ magherheid/ strengheid van leven/ zedelyckheid/ arbeydlyckheid/ onachtzaamheid lichamelycker dingen/ versmading van wellust. Zyn wercken/ Waken ende leren/ om hem zelfs ende andere beter te maken. Werckelycke óórzaken zyn gheweest/ zyn meesters/ ende zyn naerstighe vlyt int leren. Het End; wel ende gherust te leven. T'ghewróchte; verbetering der luyden/ leven ende zeden/ gheschreven boecken. Middelen: al wat behulp hy ghehad heeft om tóttet leren te komen. Plaats/ zyn woning. Tyd/ zyn ouwerdom. De byvallighe Plaatsen in een enkel ding gheen wercking hebbende/ zullen op de ghehele vraagh fócken. In zulcker voeghen handelt nu met Wyf: haar Uytbeelding zy een vrouw in onscheydelycke ghezellicheid om kinderen te telen/ an den man wettelyck verknócht. T'gheslacht /is vrouw. Ghemeen-ghedaant/ dit óf dat wyf. Eyghenschap/ kinders baren. T'gheheel en Delen/ als voor. Eenaardighe/ wyflyck/ wyfachtigh. Anhangighe/ minlycke ghedienstic-(105)heid/ Wyflycke trouw/ Opvoeding der kinderen/ Reynicheid/ ende zulx. Werck/ t'huys bezórghen/ Kinderen baren/ Vleijen/ Jeloersheid/ Schelden/ etc. Onderwerp /als voor. Werckelycke óórzaack/ Verwillighing ende band des huwelyx. Middelen/ Huwelyx ghoed om af te leven/ ende zulx wat tóttet huyshouden behóórt. Plaats: Woning/ Vaderland ende zulx. Tyd; Ouwerdom/ des tyds gheleghentheid. Hoe wel zulx beter onder elckanders Ghebuericheden vallen zou/ als een jong ófte oud man óf wyf te nemen/ ende meer ander zonderlinge zaken zó voorghaande als by ghevoeghde ende vólghighe/ die in elcke zaack zonderling vallen. Alzó maghmen óóck hun beyder namen naspueren/ wat daar op te zeggen valt dat tót de zaack mocht dienen. Zó óóck de Tuyghnissen: wat de Schrift óf vernaamde schryvers hier van tuyghen. Verghelyckingen/ op des Philosoophs parsoon; óft enen Krygh-oversten int legher/ enen slave/ ofte een kóópman die reyzen moet/ gheraden is te huwen. Op des wyfs parsoon; óf hy óóck vaster vrundschap an een vrund/ meer ghemax van een knecht ófte byzit zouw hebben. Ghelyckenissen (zó wy elders ghezeyt hebben) (156) moghen niet dan uyt het Onderwerp ende Ghezegh ghezamentlyck ghenomen worden. Zó moesten wy dan vestighen ófte benenen/

[p. 143]

om met de ghelyckenis te bewyzen dattet een Philosooph voeght ófte niet te huwen. Teghenzetting ende Verschil en worden niet dan int benenen ghebruyckt.

Als het gheen dat wy beschryven willen aldus door de Plaatsen gheleyt is: zó maghmen dan de Plaatsen teghen een houden/ om te zien waar in zy over een stemmen. Daar uyt zalmen om te vestighen bewys halen: waar zy verschelen dient tót benening. Laat ons dan eerst de ghelyckheden in dezen anmercken: als/ de Uytbeelding des Philosoophs die dueghdelyck levende tracht na kennis Gódlycker ende menschlycker dingen/ hier teghens houdende des wyfs Uytbeelding. Deze gheeft niet zonderlings ghelyckstemmigh als dit/ dat de Philosooph póóght dueghdlyck te leven/ ende t'wyf dient tót kinderen te telen; want kinders telen/ schynt met natrachting des dueghds eenstemmigh: alzó het een oeffening des dueghds is kinderen te telen. Vóórt het Gheslacht des wyfs/ Vrouw/ schynt van naturen den man toeghevoeght te zyn. De Ghedaant: neemdy een eerbare (157) dueghdelycke/ welbefaamde vrouw en zal niet verschelen/ wantet hem wel voeghd met zódanighe verzelschapt te zyn. In zulcker voeghen moghen wy de Uytbeelding des Philosoophs door de Plaatsen van wyf/ leden ende ondertasten/ ende bezoeckent vant als. Daar na óóck vervólghens al de Plaatsen die in des Philosoophs verhandeling zyn/ in zulckdanigher wyze met al des wyfs Plaatsen voeghen; om in elcke zonderlinge tegheneenhouding der zelver ghelyckheid ende onghelyckheid naacktelyck te sporen: om daar uyt u bewys /tót bevestighing ofte benening na behoefte te trecken. Dit zy ghenoegh voor den ankomelingen den wegh tót zulx gheopent te hebben/ dient lust na te spueren zal inder daad des zelfs nutbaarheid vinden.