Twe-spraack; Ruygh-bewerp; Kort begrip; Rederijck-kunst

Het twede Boeck.

De Handeling des eenvoudighen gheschils hebben wy verklaart/ ende

[p. 98]

komen nu tót het T'zamenghezette: t'welck uyt een volkomen reden bestaat/ zó ghezeyt is: Dit word ghehandelt door ^aBesluytredening/ die uyt de vóórtstellen ghetoghen word. ^bVóórtstel is een volkomen reden/ daar by iet waar óf valsch te zyn verklaart word: als/ een Leraar behóórt te konen Redenkavelen/ Het Ghelóóf maackt zaligh/ Elck heeft zyn lack. Dueght verhueght/ etc. Hier staat te bemercken/ dat in alle gheschil/ in alle gheschrift/ ja in alle zaken daarmen van handelt/ moet enigh vóórtstel/ ófte een zekere sprueck ghestelt zyn/ waar by men t'ghehele inhoud des zaax/ daarmen van spreeckt ófte schryft/ begrypen magh. Want het is onmoghelyck/ dat ghy zelf met verstand iet schryven óf handelen/ ófte anderluy schriften recht wel verstaan koont/ ten zy ghy de som ófte de hóóftzaack des bewys/ óf t'gheen ghy zeggen wilt/ eerst wel ghevat hebt: dat is/ ten zy (68) ghy een zeker vóórtstel uyt al de handeling óf twistreding treckt/ die des dings hóóftzaack bevat. Int vertóógh van Cicero voor Misone daar ist dit: Miso heeft Clodium met ghoed recht ghedóót. Dit is de Hóóftzaack des helen handelings/ daar al de ander Bewysredenen ende vercieringen anhangen. Alzó moetmen in alle redenen ende schriften een zekere sprueck zoecken/ daar de Hóóftzaack des dings aanhangt/ ende daar al de andere zich toe strecken. Dóch moetmen niet alleen in een lange verhandeling enigh vóórtstel zoecken/ daar de zake om draayt; maar elcke byzonder Besluytredening ófte Twistredening moet in enkele sprueken ende korte vóórtstels ghebracht zyn: op dat alle verciering afghedaan zynde/ de zaack naackt ende blóót beschout magh worden. Vóórt moetmen altyd zulcke vóórtstellen uyt trecken daar mede iet zekers zonder enighe twyfeling bevestight ófte beneent ende ontkent wort: op datmen/ wat waar ófte valsch is/ aanschouwen magh. Hier toe (op dat ick al ander nutbaarheid verzwyghe) worden de vóórtstels inde Redenkaveling ghehandelt: want die zonder wit (zó te zeggen) schieten/ ende hen niet zekers voorstel-(69)len daar zy op zien ende na te werck ghaan; der zelver beleet bestaat dickwils in zich zelven niet/ zwerft veeltyds vande zake int wild/ ende wederspreeckt altemet zich zelven. Het Wit zy dan t'Vóórstel/ daar na ghy zien ende wercken mooght/ ende daar ghy al t'beleet van u redenen ende al wat ghy weet te zeggen na stuurt. Wildy een Boeck maken (zeyt eender) hebt altyd des zelfs tittel voor u óghen.

a Argumentatio.

b Propositio.

Vóórtstel is eerstlyck tweerley.

Enkel: als/ Cato is wys: ende T'zamenghezet/ het welck van enkele t'zamen ghebracht word: als/ is Cato wys/ zó leeft hy wyslyck.

[p. 99]

Wat is Enkel vóórtstel?⁺

Dat slechtelyck van twe delen t'zamen ghezet is/ als van een Naam ende Wóórd /daar van het eerste T'onderwerp/ t'ander het Ghezeg ghenoemt magh worden: als/ Cato is wys/ Wysheid is lóflyck. Hier zyn de namen Cato ende Wysheid het onderwerp óf de stóffe des ghezegs/ ende dat hy wys is (70) ende de wysheid lóflyck/ dat is t'ghezeyde van de onderwerpen/ óf de Fórm der Stóffe.

+ Propositio.
Categorica.

Wat is Onderwerp?⁺

Het eerste deel des Vóórtstels/ ófte daar van iet ghezeyd word: als/ hier voor Cato ende Wysheid ende dit: die wat heerlyx bestaat/ etc. T'is meestentyd een naam/ ófte iet inde plaats des naams ghestelt.

+ Subiectum.

Wat is t'Ghezeg?⁺

Het leste deel des Vóórtstels/ ófte t'gheen dat van iet anders ghezeyt wort: als hier voor /wys ende lóflyck/ ende opt lest ghestelde/ des zelfs ghedachtenis is lóflyck. Maar hier moet wel scherpelyck ghelet zyn/ wat des Vóórtstels onderwurp zy: ghelyck alsmen zeyd; De zórghe vólght het anwassende gheld. Hier is gheld/ t'onderwurp des Vóórtstels: wantmen eyghentlyck daar van spreeckt ende t'is het byzonderste deel des spruex. Zó óóck/ Ten is niet minder voor enen Oversten/ met raad als metten zwaarde te overwinnen. Hier is Overste het onderwurp des ghezegs. Desghelycks alsmen vraghende iet wat zeyd: als/ wien heeft het leren der kunsten gheen (71) nut ghegheven? Deze in een bevestighende sprueck ghetoghen zynde: als/ Lering is elcken nut; bevind zich Lering t'onderwerp te zyn: twelck meestentyd een der Leden/ een/ de/ ófte/ het voor zich heeft; ófte t'is een Voornaam inde plaats des naams ghestelt zynde. Int vorighe vóórtstel/ die wat heerlyx bestaat/ etc. is/ die, voor die man ghestelt/ etc. T'ghezegh is meestentyd een wóórd.

+ Praedicatum.

Wat is t'zamen ghezet Vóórtstel?⁺

Dat ten minsten van twe enkele vóórtstels t'zamen ghevoeght is: ende dit is drievoud: als/ Ghekóppelt/ Verdeelt/ ende Verknócht.

+ Propositio Hypothetica.

[p. 100]

⁺Wat is Ghekóppelt Vóórtstel.

Dat zommighe enkele Vóórtstellen zó t'zamen voeght/ dat nóchtans d'een an d'ander niet nódigh hangt: ende is mettet wóórdeken/ Ende/ ghebonden: óf t'worter op verstaan: als/ veel vrezen het gherucht/ ende weynigh de ghewissen. Heylicheid machmen in schyn hebben/ welsprekentheid niet. De natuur is met een kleyntken vernoeght/ ghiericheid nimmermeer. Gróte Bómen wassen langsaam/ ende in een oghenblick wordenze verdilght.

+ Copulata.

⁺Wat is verdeelt Vóórtstel?

Twelck enighe enkele vóórtstels zó zamen voeght/ dattet betoont een van allen nódigh waar te zyn: ende deze bezicht het wóórdeken óf aldus/ Een vrou mint/ óf zy haat: daar is gheen darde. T'is dagh óf t'is nacht. Wy zyn gherechtigh door onze wercken/ óf door de verdienste Christi.

+ Disiuncta.

⁺Wat is verknócht Vóórtstel?

Daar het eerste deel zonder t'vólghende in waarheid niet bestaat; dat is/ daar het leste deel nódigh uyt het eerste vólght: ende hier in wort t'wóórdeken/ zó, ghebruyckt: als/ Is de Zon op/ zó ist dagh. Is de Zomer verby/ zó is de Winter voorhanden/ etc.

+ Connexa.

⁺1. Verdeling der enkeler Vóórtstellen.

Die zijn ten eersten/ Waar ófte Valsch.

+ Vera.

Wat is Waar Vóórtstel?

Dat de dingen ghelyck is: ófte t'welck het ding verklaart zó het is: als/ de Hemel beweeght altóós/ d'Aarde staat vast. Een (73) mensch is met reden begaaft. Dit is nóódlyck waar/ óf by gheval.

⁺Nóódlyck: Wiens onderwerp toeghevoeght werd t'Gheslacht/ Ghemeen-ghedaante/ Onderscheid/ Eyghenschap ófte Uytbeelding/ Óórzaken/ óf eyghen Werckingen: als/ een mensch is een Dier. Amstelredam is een Stad/ etc.

⁺By gheval, Dat ghewoonlyck gheschiet ende gheschieden magh/ ende is waarschynlyck; als de Ghemene toevallen het ding toegheeyghent worden: als/ die mensch is gheleerd/ de muur is wit/ T'ghelt is nut/ Wellust is schadelyck/ etc.

+ Necessaria.

+ Contingens.

[p. 101]

Wat is valsch Vóórtstel?⁺

Dat teghen de waarheid stryd: dat óf na de natuur/ ófte door leringhen van verzóchte luyden te niet ghemaackt word: als/ d'Aarde beweecht: d'Hemel staat stil. Wellust is s'menschen opperste ghoet. Een Steen heeft ghevoelen/ etc.

+ Falsa.

Twede Verdeling.

Ten tweden alle vóórtstel bevestight/ óf beneent.

Wat is Bevestighend Vóórtstel?⁺

Daar t'ghezeyde vant voorwerp iet bevestight: als/ Ghewelt zonder raad van zelfs verghaat. Kunst helpt de natuur/ Natuur helpt de kunst.

+ Affirmativa.

Wat is benenend Vóórtstel?⁺

Daar t'ghezeyde vant voorwerp iet beneent: als/ Slordicheid is gheen heylicheid/ etc.

+ Negativa.

Darde verdeling.

Vóórt zyn de enkele Vóórtstels/ Alghemeyne/ Byzondere/ Lósse/ óf Ondelighe.

Wat is alghemeyn Vóórtstel.⁺

Dat vande dingen int ghemeen spreeckt: in welck voor het onderwerp een alghemeen Merckteken ghestelt wort: als dezer ghelyke; Alle/ Yder/ Elck/ Niemand/ Overal/ Niewers/ Altyd/ etc. Als/ alle menschen zyn begherigh om weten. Elcke ewe klaaght over t'belóóp zyns tyds. Niemant leeft zonder Ghebreck. Gheen mensch wetet al/ etc.

+ Vniversalis.

Wat is byzonder Vóórtstel?⁺

Het welck betekent iet in enighe delen Waar óf Vals te zyn: int welcke vóór t'onderwerp een byzonder Merckteken staat: als/ Dusdanigh/ Zom/ Enighe/ Vele/ Weynigh/ Somtyts/ Iewers/ etc. ófte zó die daar op verstaan worden: als/ Zommighe menschen trachten na Wysheid. Veel menschen zoecken alleen Gheld. Weynigh menschen weten recht onderscheid der dingen. De schynheylighe verdrucken de vromen.

+ Particularis.

[p. 102]

⁺Wat is Lós Vóórtstel?

Daar iet int ghemeen ghezeyt wort zonder Merckteken: dit wort veeltyds voor een alghemeyn ghestelt/ zó wanneer t'ghezeg een deel der Zelfstandicheid des onderwerps is: als/ de Mensch is een Dier. Ende zomtyds voor een byzonder/ wanneer t'ghezeyde een Toeval is: als/ D'ene mensch is beter dan d'ander.

Exempelen/ De ghewisse streckt duyzent ghetuyghen. Dueghd is om haar zelfs wille wenschelyck. D'uytkoomst is der zótten leermeester.

+ Indefinita.

⁺Wat is Ondeligh Vóórtstel?

Daar van een Ondeligh ghesproken word: ófte daar het onderwerp een eyghen naam is/ ófte een omspraack inde plaats des eyghen naams: als/ Ulysses was niet schóón/ maar welsprekende. Romen is door haar zelfs voorspoed t'onder ghebracht.

+ Singularis.

Nutbaarheid dezer Verdelinghen.

Men verkryght doort onderscheid der Vóórtstellen voorschreven een zekere voet om te óórdelen/ zó die nóódlyck/ óf by gheval/ ófte gheenzins an een verknócht zyn/ óf t'zamen hangen. Want uyt de nóódlycke ófte zekere/ spruyt wetenschap: uyt die by gheval an een hangen/ ende enighe waarschynlyckheid an zich hebben/ spruyt Waan/ Mening/ Vermoeden/ Ghissing: maar uyt de ghene die valsch zyn/ zó iemand die toestaat/ daar uyt spruyt doling. Daarom al schynt deze vorighe verdeling moeijelyck/ zó isse nóchtans zeer nut/ ende nódigh.

Verghlycking der Vóórtstellen onder elck ander.

In alle twistreding ende teghenspraack moet wel naarstelyck ghagheslaghen wezen/ welcke spruecken men teghen elck ander zet: want dickwils de ghene die strydigh schynen/ inder daat niet verschelen. Drierley gheneghentheid/ toevallen/ ófte tegheneenhouding tweër voorstellen vintmen: als/ ^aGhlyckmachticheid, ^bTeghenstel, ende ^cOmstel.

a AEquipollentia.

b Oppositio.

c Conversio.

⁺Ghlyckmachticheid.

Is een ghelycke Hoedanigheid ende Veelheid tweër enkeler Vóórtstellen/ der welcker onderwerp ende t'ghezeyde een is: t'is tweër Vóórtstellen ghe-

+ AEquipollentia.

[p. 103]

lycke kracht en vermoghen. De Hoedanigheid ziet op het toestemmen en benenen/ ende veelheid op de alghemenicheid: als/ Alle wellusts anhouding baart onlust/ ende daar is gheen wellust die durende/ gheen onlust en baart. Alle hebben wy Góóds ghoedadicheid van doen/ ende daar is niemand óf hy en behoeft de ghoedadicheid Góóds.

Deze is zonderling nut int óórdelen/ als een sprueck duyster schynt ende óóck tót ryckheid van redenen zeer dienstigh.

Teghenstel der Vóórtstellen.⁺

De ghlyckmachticheid recht entweder zynde/ is tweër enkeler Vóórtstellen (welcker onderwerp ende t'ghezeyde een zyn) strydicheid. Der zelver fórmen isser vier: als/ Rechtstrydighe/ onderstrydighe teghenzeglyke/ ende onderbuertighe.

+ Oppositio.

Rechtstrydighe Vóórtstels.⁺

Zyn twe alghemene Vóórtstels/ d'een bevestighende/ d'ander benenende: als/ Alle menschen zyn eerzuchtigh/ Ghene menschen zyn eerzuchtigh. Elck mensch is loghenachtich/ Gheen mensch is loghenachtich/ etc. welcker aard is/ datze bayde nimmermeer waar moghen zyn/ valsch moghenze wezen alsse toevalligh zyn; te weten/ Alle Wellust is ghoed/ en ghene Wellust is ghoed/ etc.

+ Contrariae.

Onderstrydighe.⁺

Twe byzondere Vóórtstels/ die uyt de alghemene vóórtkomen/ d'een óóck benenende (79) d'ander bevestighende: als/ Enighe menschen zyn Dieren/ Eenighe menschen zyn gheen Dieren. Enighe menschen zyn Eerzuchtigh/ Enighe zyn niet Eerzuchtigh/ etc. Deze moghen nimmermeer bay valsch/ maar alsse toevalligh zyn/ moghenze wel bayde waar zyn. Hoe wel dit ontkent word by velen/ die verstaan dat altyd t'een Valsch ende t'ander Waar moet wezen: Ten zy datmen van verscheyden dingen spreeckt/ ende dan zynze niet strydigh: als int voorzeyde: Enighe menschen zyn Eerzuchtigh/ enighe niet; verstaatmen op verscheyden ófte zonderlinghe luyden: als na ghewoonte van spreken zó en zynze niet strydigh/ want elck heeft een zonderling onderwerp; maar meentmen t'zelfde vólck/ zó moster ghezeyt worden/ die ghy zegt eerzuchtigh te zyn/ die zynt niet/ ende dan moet het een Waar ende t'ander Valsch wezen.

+ Subcontrariae.

[p. 104]

⁺Teghenzeglyke.

Zyn een alghemeyn ende een byzonder Vóórtstel/ die gheheel strydich zyn/ ende óóck nimmermeer t'zamen bay Waar óf Valsch moghen zyn. Als deze: Alle menschen zyn Eerzuchtich/ Enighe menschen zyn niet Eer-(80)zuchtich. Alle Wellust is ghoed/ en enighe Wellust is niet ghoed: ende óóck/ ghene Wellust is ghoed/ en enighe Wellust is ghoed. T'zelfde vólght óóck inde ondelighe Vóórtstels: als/ Cicero is een weetgherighe/ Cicero is gheen weetgherighe. Desghelycks inde lósse: als/ Gheduldicheid is Starckheid/ ende Gheduldicheid is gheen Starckheid/ etc.

+ Contradictoriae.

⁺Onderbuertighe.

Tót de voorzeyde heeftmen de vierde aart toeghevoeght/ dieze Onderbuertighe noemen/ ende zyn een alghemeen ende een byzonder Vóórtstel/ bay toestemmende/ óf benenende; dies zy niet en verschelen/ dan inde veelheid: als/ Alle Wellust is ghoed/ ende enighe Wellust is ghoed: óóck/ Ghene menschen zyn Eerzuchtich/ ende enighe menschen zyn niet Eerzuchtich. De welcke alzó zy niet strydigh teghen elck ander zyn/ moghenze hier wel uyt blyven.

+ Subalternae.

Tafel der teghenghestelde Vóórtstellen.

[p. 105]

Waarneming inde Teghenstelling.

Datter gheen dubbelspraack/ twyfelachticheid des zins/ óf veelvoudighe betekenis/ in deze strydicheid der vóórtstellen en schuylen. Dat óóck de Mercktekenen t'zelfde ding/ plaats/ ende tyt betekenen. Want deze vólghende zyn niet strydigh: Aart van Daal is ryck/ Aart van Daal is arm; zómen int eerste van ghelde/ int twede van harten meent. als óóck: Jan de Bors is een vry mensch/ (82) ende Jan de Bors is een slaaf/ verstaatmen int eerst niemands eyghen/ int twede een slaaf der dronckenschap/ etc. Zeer nódigh is hier een ghoed onderscheid te vatten der teghenghestelde vóórtstellen/ die ons de strydicheid tóónt/ óóck mede (t'gheen des Redenkavelings eyghen werck is) het Ware vant Valsche onderscheyd: zó ghy achter int maken van valsche ende ware bewysreden hóren sult/ daar toe dit onderscheid zich streckt.

Omstel.⁺

Is een verandering ófte omzetting der Delen des vóórtstels: namelyck/ vant Onderwerp ende Ghezeyde/ daar elck van die in anders plaatze treet. Dit is tweërley/ Enkel ende by Toeval.

+ Conversio.

Enkel Omstel.⁺

Als de Mercktekens blyven/ ende t'Vóór stel omghezet word. Dit valt in twe alghemene benenende /óft twe byzondere toestemmende Vóórtstels onder zich: als/ Is gheen gherechticheid ondueghd/ zó is óóck gheen ondueghd gherechticheid; ende enighe starck-(83)heid is dueghd/ dies is enighe dueghd sterckheid.

Slaat gha: zó de Mercktekenen (dats onderwerp ende t'ghezeyde) gheen evenghelyckheid hebben/ zó is t'omstel vals: als dit/ alle menschen zyn dieren/ ende alle dieren zyn menschen/ etc.

+ Conversio simplex.

Omstel by Toeval.⁺

Daar het teken verandert: Ende gheschiet/ als uyt een toestemmich alghemeen een byzonder ghetoghen word: als/ Alle menschen zyn dieren/ enigh dier is een mensch. Is alle ghedult sterckheid/ waarlyck zó is enighe sterckte gheduldicheid.

+ Conversio per accidens.

[p. 106]

Nutbaarheid des Omstels.

Eerstlyck tót verdraaijing ende omzetting des ^aSchicklycken besluyts/ willende betóghen dat wy wel ghesloten hebben. Ten tweden tót verklaring vant ghevólgh der vóórtstellen: als/ Alle nydighe menschen zyn bleeck/ zó zyn óóck enighe bleke luy nydigh: Óóck om iet te bevestighen: als/ niemand is wys int minnen/ waandy dan dat enighe wyze luy minne draghen? etc.

a Syllogismus.

Besluyt nópende de deling der Vóórtstellen.

De Vóórtstellen worden ghedeelt na hen Zelfstandigheid/ Hoedanigheid/ ende Gróótheid: daar op ghevraaght word Wat? Hoedanich? ende hoe Gróót het Vóórtstel is. Wat? óf Enkel óf t'Zamenghezet. Hoedanigh? óft Toestemmigh óf Benenend. Hoe gróót? Alghemeyn óf Byzonder/ óf Lós óf Ondeligh.

Slót des ij. Boecks.

Om het voorgaande te leren int werck stellen/ moghen de ankomelingen tót hun oefening een sprueke voornemen/ ende die zelve door al de voorzeyde verscheyden verdelinghen leden in volghender wyze.

Gherechticheid is Dueghd.

Is dit een Vóórtstel? Ja: wantet iet zekers zonder enighe twyfel betekent. Wat Vóórtstel ist? Enkel, om dattet een slechte sprueck is/ bestaande van twe Mercktekenen. Welcke zyn die? Gherechticheid is t'onderwerp/ Dueghd het ghezeg. Hoedanigh ist? Toe-(85)stemmigh: alzó het ghezeg vant onderwerp iet bevestight.

Hoe gróót? Lós: om dat hier een ghemene naam zonder teken ghestelt word. Gheeft hier van een alghemeyn Vóórtstel?

Alle gherechticheid is Dueghd.

Een rechtstrydich? Ghene gherechticheid is Dueghd. Een byzonder? Enighe gherechticheid is Dueghd. Een onderstrydigh? Enighe gherechticheid is gheen Dueghd. Een ondeligh? Deze gherechticheid is Dueghd.

[p. 107]

Een teghenzeglyck? Deze gherechticheid is gheen Dueghd. Is dit Vóórtstel Nóódlyck óf by Toeval waar? Nóódlyck: want t'Gheslacht zeyt van de Ghemeen-ghedaant. Hoe wertet om ghestelt? By toeval/ zómen zeyd/ het Merckteken veranderende/ Enighe Dueghd is gherechticheid.

Van de tekens.⁺

De tekens (zó voor ghezeyt is) worden int alghemeyn ende byzonder Vóórtstel alleen ghevonden: ende zyn deze/

Des Alghemenen vóórtstels: al/ ófte ghene/ etc.

Des Zonderlingen: enighe ende enighe niet/ etc.

Het Lósse ende ondelighe hebben gheen tekens.

+ Signa.