Gedichten (2 delen)

[215] Hooghloffelijke gedachtenisse, van Freedrik Henrik, Prince van Oranje (p. 363)

toelichting	Een eerdere versie van dit gedicht werd opgenomen in Six' bundel Vreughde-Zangen op de vrede van Munster van 1648 (vgl. de Toelichting bij no. [218]). Het gedicht in die oudere versie is opgenomen in een opgave van Varianten onder onderstaande Annotatie. In de bundel Poësy van 1657 staat het gedicht op p. 273-276.
annotatie
1	Wan: Indien
2	Voorsichtigh: Die een vooruitziende blik heeft
	in syn heimen raad: in zijn geheim landsbestuur (wnt vi, 474, deze plaats)
2-3	alsins, Kloekmoedigh: ferm in al zijn daden (in alle opzichten)
3	gelukkigh: voorspoedig
	op zal singen: zal moeten bezingen
4	ontspringen: in ... opkomen
5	bloed: geslacht
6	by den eedlen Rhyn gevoedt: in Duitsland opgekweekt

[p. 374]

7	eer gesalft: toen het vroeger ooit gezalfd werd
7-8	tot Keiserlyke haarien, De Kroon ontfingh: de kroon ... op de keizerlijke haren te dragen kreeg. Het geslacht Nassau zou (overigens buiten de tak van de Oranjes) een Rooms koning hebben voortgebracht, zoals bijvoorbeeld vermeld is in Grotius' Genealogia Nassovii (uitgegeven in zijn Poemata Collecta van 1617, vgl. Eyffinger, 1981, p. 98-99).
9	Men schilder my: Men kan mij ... voor ogen stellen
	den deeghliken Trajaan: de deugdzame Traianus (onder wiens regering de organisatie van het Romeinse rijk sterk verbeterd werd)
10	Cesar: Caesar (hier met name als voorbeeld van een geslepen politicus)
	met God Janus aansicht aan: die als Janus een dubbel gezicht had (dwz. wiens verdiensten ook de keerzijde van zijn tiranniek gedrag vertoonden)
11	d'armen: de daden, wapenfeiten (vgl. wnt ii, i, 658)
	den vroomen Alexander: de rechtschapen Alexander de Grote
13	voorste: meest vooraanstaande, leider
15	derft: zal het in zijn hoofd halen
	een riet, met swaavelpoêr, bestreeken: een met zwavelpoeder ingesmeerd riet (kennelijk een soort lucifer als al te geringe feestverlichting)
17	vleuglen: de vleugels van mijn dichterlijk kunnen
18	Sien om, bevreest, na: Brengen mij angstig ... in herinnering
	Ikars val, en plas: Ikarus' neerstorten en zijn val in het water (vgl. wnt xii, i, 2347), of: Ikarus' val en de naar hem genoemde ‘plas’, de Ikarische zee (nabij Samos, waar Ikarus neerplonsde)
19	raân niet: ontraden me
	te steigen: op te stijgen (wnt xv, 1129)
21	laage: dwz. weinig vermogende
	onnut tot minnestof: dwz. die al ongeschikt is om een licht genre als de erotische poëzie te beoefenen
22	van den luit: dwz. door andermans luit
22-23	den luiden heldenlof Gewoon: die gewend is de luide epische lofzang te spelen
24	het vreejaar: het vredejaar 1648
25	Die: De luit, die
	gulde: goudglanzende
26	Om Japis hals: Rond de met jaspis ingelegde luithals (drukfout voor Jaspis?)
27	De scherm, en prys: De bescherming en de roem (wnt xii, ii, 4142 en xiv, 485)
28	Braaf speelen: Op edele wijze huldigen met haar spel
	gloor: gloed (wnt v, 145)
29	Die: Die luit
	van ons Trojaansch gevaar: dwz. waarbij we als de stad Troje gevaar liepen
31	volvoert: tot een einde gebracht
	met eenen Meerders naame: met de naam van een Augustus (‘die het rijk vermeerdert’)
32	Doen kittlen: Aansporend doen klinken (vgl. wnt vii, ii, 3188)
	luide Faame: luidruchtige roemgodin Fama
33	duisendmaal begiftight, met een mond: begiftigd met een duizendvoudig stemgeluid

[p. 375]

34	Veel wyder: dwz. Die veel verder klinkt
36	Den haat te spyt: Tot afgunst van alle vijandigheid
	blasoenen: uitbazuinen, trompetten (wnt ii, ii, 2813, deze plaats)
38	armosyn: zijde, taf (wnt ii, i, 689, deze plaats)
	oranjevier: een vurige oranjekleur
39	seeven sterke steeden: kennelijk als beeld voor de zeven Staten van de Republiek
40	heerlikheeden: verrukkingen, prachtige produkten
41-44	In Neederland [...] Gehaalt: In Nederland zelf verzameld
43	Gebraaden, door geweld, van Spaansche Mooren: Die verteerd (geteisterd) werden door het geweld der ‘moorse’ Spanjaarden (die ‘moors’ heten wegens hun woestheid en de vroegere moorse overheersing van Spanje). In woordspel suggereert Six dat de huidskleur van die verre volkeren een gevolg is van het ‘braden’ van de Spanjaarden.
44	met staal, en 's Munniks blixemkooren: dwz. met het zwaard en met de samenklinkende donderslagen van ‘de monnik’, nl. van Berthold Schwartz, de Freiburgse monnik die het buskruit zou hebben uitgevonden (vgl. wnt vii, ii, 5423)
45	Aan d'andre sy: nl. van die banier
	rookt: kookt, ziedt
46	Van waaterkrygh: Door de zeeslagen
	ree: rede, kust
47	prys: oorlogsbuit
	uit Duins: nl. na de slag bij Duins in 1639, waarin Tromp de tweede Spaanse Armada versloeg
	Kastilje: Spanje
48	koetsjenilje: cochenille, een kostbare rode kleurstof, in West-Indië gewonnen uit een soort schildluis (wnt iii, ii, 2057)
49	Delfsche Mars: in Delft geboren oorlogsgod. Frederik Hendrik was in 1584 te Delft geboren.
50	haar: nl. van de luide Faame
51	syn land bekrygende: oorlog voerend met zijn eigen land (paradox)
	om te krygen: om oorlog te kunnen voeren
52	Ten achtren gingh: Een nederlaag leed
	vree bad: om een vrede smeekte
53	het nieuw Jerusalem: nl. de hemel
54	Pas: Juist, Net (Frederik Hendrik was op 14 maart 1647 overleden)
	begroet van: nl. voor u, die begroet werd door
55	Of Janus poort wierd eeuwighlyk geslooten: Of de poort van Janus werd voor eeuwig gesloten, dwz. Of er werd een durende vrede getekend. De poort van Janus' tempel in Rome stond altijd open in tijd van oorlog en werd in vredestijd gesloten.
56	voorts: daarna, vervolgens
	uw Heemelvrenghd genooten: dwz. genoten van de door u bewerkte vrede, die is als een hemelse vreugde
57	dat helsch gebroedsel: dwz. de oorlog
58	bast: blaft
59	Ter eere: sluit aan bij r. 57
60	de kroonen: de koning (meervoudig gekroond met de kronen van Castilië, Arragon enz.)

[p. 376]

61	henghselen: scharnierpennen (vgl. wnt vi, 574)
62	breekeloos gehecht: onverbrekelijk gehangen
63	krammen: scharnierogen (wnt viii, i, 78)
	min sterker: minder sterk
	dan metaalen: nl. dan èchte, metalen, krammen
64	in oost, en wester saalen: dwz. aan de oostelijke en westelijke grenzen van het uitspansel
65	Waar aan: Waarop
67	En aadem soekt: En probeert de krachten te verzamelen
68	Verstompen zal: Bot zal bijten
69	Dit machtigh land: nl. De Republiek
	't gesicht: het oog
71	zoo een Son: metaforisch voor: zo'n gelukzalige vredestijd
	wel: goed
72	elk: elke koning en vorst
	niemands ryk: niet aan enig rijk van een ander
73	braaden schonk: gebraden ham (wnt xiv, 794)
74	Geknaaght, eer eens gehapt: Eerder aangeknaagd dan ooit echt gebeten
	van lonk, op lonk: dwz. door de begerige blikken die de beesten er telkens op werpen
75	een hoop Molossen: een troep zware jachthonden (wnt ix, 1041)
76	gebas: geblaf
	malkander dol ontseggen: elkaar woest die bout verbieden te nemen
77	wel waardigh zulken naam: dat met alle recht een ‘rijk’ heet
78	op Jelousy: gegrondvest bovenop de Afgunst (of: afschudden ... op?)
	bequaam: terdege
80	En staan ten trots: En die trotseren
	hooghste: nl. uittorenend ook boven de zeven wereldwonderen
81	Hoe langh: Zo lang als
82	de gloor: de heerlijkheid, de luister (wnt v, 147)
83	Ons Grieksche ryk, en Neederlandsche Roomen: dwz. Ons rijk, dat een tweede Griekenland en een Nederlands Rome zal zijn
84	Roemt staagh: Zal steeds ... roemen
85	verbastaardt: als we dan ooit zijn verworden, in een periode van verval
87	leeger: lager, met minder aanzien
	dan de Keiserlyke: dan de lof van de Romeinse keizer(s)
88	Met 's Macedoons: Samen met ‘des Macedoniërs lof’, Samen met de lof van Alexander de Grote
	neeven: nakomelingen (wnt ix, 1781)
90	Aanstellen: Doen horen (vgl. wnt Suppl. 1, 155)
91	sich [...] wangelaaten: zich het boze moeten laten welgevallen, zich bukken onder het juk (vgl. wnt iv, 1053)
92	Om kneevelingh: Wegens de vrijheidsberoving (vgl. wnt vii, ii, 4587 en 4589)
	van: door
93	Waar is die Prins?: De laatste vier regels van het gedicht geven de inhoud weer van het yselyk gekryt, dat dan zal weerklinken.
95	braave: edele
	morgensterre: morgenster (in wier gedaante Frederik Hendrik aan de hemel staat)
96	uit de werre: uit de ellende

[p. 377]

varianten

Six' omwerking van de oudere tot de hierboven besproken versie van het gedicht is zo ingrijpend geweest (vgl. bijvoorbeeld het geheel mannelijke rijm van de versie van 1648 met de afwisseling mannelijkvrouwelijk rijm in de versie van 1657), dat ik de oudere versie hieronder in haar geheel opneem, gevolgd door een aanvullende Annotatie.

Den roem van een God-vruchtigh Prins,

Voorzichtigh in zijn raadt alsins,

Kloekmoedigh in zijn daân, te zingen ô Godes

Melpoom wie strekt uw eer voor les,

Dan Fredrik 't Nassous bloedt, de Kroon

Des aards ontgaan, om 's Heemels Throon?

Maar droeve, zie, wat ghy in 't weereltsche bestaat,

Daar hem nu vleyt volmaakte maat.

Ook dus vermeetel vrees Icaar

Te zijn gelijk: mijn wieken zwaar

Van was gebiên te gaan by den vertraagden pad,

En niet den Arendt hoogh en rad.

De glans, ô Vorst, van uwe Zon

Sterk needer straalende, niet kon

Verdraagen 't grootse stuck van dus onnozel breyn,

Dies wandel neederich en kleyn.

Mijn Lier onnut voor groote daân

Laat 't luyt bequaam ter handen slaan.

Die zal de vruchten van u zeegen-rijk rappier

Opspeelen langs een vreuchde vyer.

Die zal dit Troijsch Krijgs-gebaar

Blazoenen door de luyde maar,

Beoorlogt ses mael tien, en meerder Jaar getal,

Maar noyt gedwingelandt ten val.

Die zal gout-leer van Hollands grondt,

Ophaalen aan 't gestarnde Rondt,

Bemaalt met kraaken, landt, en Steên, en Spaansche kruyns,

Verheert in 't Veldt, in Zee, en Duyns.

En hoe uw vleugels wijdt gebeurt

Van 's Ibers wieken afgescheurt,

Hebt Jaarelijks verrijkt, zoo fraay als staart van paauw,

Vermaakend d'Inzaat nu met schaauw.

Op snaaren van dien braaven Toon

Zal klinken wonderbaarlijk schoon,

d'Erf-eyscher, en Philip 's landts Heer, om 't welk gekrijgt,

Uw jongst ont-zach, badt vree, nu zwijgt.

Toen zaagen wen Ierusalem

Haar Tempel vol van Eng'le stem

Uw welkoom opende, de langh ontslooten poort

[p. 378]

40

Van Ianus toegegrendelt voort.

 

Nû leyt gekeetent daar 't gedroght,

 

Dat bloedt, en landt verdelgingh zocht:

 

Ten klaare Spiegel van d'Oranje Majesteyt,

 

Die Neederlant uyt 't aanschijn spreyt.

45

Nu zijn de henghzelen geheght

 

Van Vryheyt, Gods dienst, konst, en recht,

 

In breekelooze kram, en stercker dan Métaal

 

Gebreydt tot aan de Morgen-zaal.

 

Deez zal Madril hoe zeer 't ook wrokt

50

Fransoysche gier, die alles schokt

 

En in zijn kluyven wenscht, noch Engelsman, min Deen,

 

Noch Duyts, noch kloeke zweed vertreên.

 

Dees zal een valsche Portugees,

 

't Welk hy in 't zuyker-landt bewees,

55

Met zijn bezoetelde eedt, vol vriendelijke verf,

 

Niet ondermijnen tot bederf.

 

Dit Rijk een splinter in 't gezicht

 

Van zoo veel Koningen, die 't licht

 

Van deez gereeze Zon te heet, en vinnigh deert

60

Zal eer gevleyt, dan zijn verheert.

 

Zal als een vette en lekk're schonk,

 

Waar op elk hong'rich schiet zijn lonk,

 

In 't midden van een hoop van groote honden staan,

 

Die op elkand'ren bassen aan.

65

Dit Rijk, wel waardich zulk een naam,

 

Zal als een zwaaren bergh bequaam,

 

Af-schudden 't donderen en blixemen der locht,

 

En staan ten spijt van elk gedrogt.

 

Zoo langh dees heerschappy dus streeft,

70

Uw goude glory, Vaader, leeft,

 

En 't wonder van uw vuyst, en Caesarlijke daadt

 

Op 's menschen tong onsterflijk gaat.

 

Jaa neygt dit Roomen oyt ten val,

 

Uw helden-lof duurt over al,

75

Maar 't wijdt verbastert zaadt van uw ontzoogen deucht

 

Zal smelten dan în ongeneucht.

 

Dan zalmen rouw, en naar gekrijt,

 

Dat 't jegelijck door 't harte snijdt,

 

Dan zalmen heffen op een klaagliedt, en gezucht,

80

Die 't noodt gety te recht ontvlucht.

 

Waar is Prins Vreederyk, die Heldt,

 

Die eer den vrydom heeft herstelt?

 

Waar is die braave ziel? ô groote morgenstar!

 

O! help noch eens ons uyt de war.

[p. 379]

annotatie
3-4	ô Godes Melpoom: o godin Melpomene, muze van het treurspel (vgl. r. 6)
4-5	wie strekt uw eer voor les, Dan: wie anders dan ... zal dienen als toonbeeld van uw eer
5-6	de Kroon Des aards ontgaan, om 's Heemels Throon: dwz. die de aardse kroon niet heeft verkregen, om in de hemelse troon (dwz. in de hemel) te worden opgenomen
7	droeve: Six spreekt zichzelf aan
	zie: let er wel op
	wat ghy in 't weereltsche bestaat: wat gij hier op aarde poogt te doen (nl. op het gebied van onvolkomen poëzie, vgl. volmaakte maat, r. 8)
8	Daar hem nu vleyt volmaakt maat: Terwijl volmaakte (hemelse) poëzie hem nu het oor streelt
9	Ook dus vermeetel vrees: Wees er ook beducht voor om, door zo overmoedig te zijn
10	mijn wieken: mijn vleugels, metaforisch voor: mijn dichterlijk kunnen
11	gebiên: dwingen, nopen
	by den vertraagden pad: samen met de trage (?) pad
14	niet kon: zou niet kunnen
15	't grootse stuck van dus onnozel breyn: het eerzuchtig waagstuk van een zo onwetend brein
16	Dies wandel: Houd je daarom
18	bequaam: dwz. door een bekwaam, waar dichter
19	Die: Die luyt
20	Opspeelen: Huldigen met zijn spel
	langs: bij
21	dit Troijsch Krijgs-gebaar: het oorlogsgedruis om dit tweede Troje (wnt iv, 373)
22	door de luyde maar: door middel van het luid verkondigde bericht erover
23	Beoorlogt: Waarom oorlog is gevoerd (sluit aan bij Troje, uit Troijsch)
	en meerder Jaar getal: en nog een aantal jaren langer
25	Die: Die luyt
	gout-leer: kennelijk als kostbare ondergrond voor een schildering
26	Ophaalen: Hoog bevestigen, In de hoogte doen prijken
	't gestarnde Rondt: de ronde sterrenhemel
27	Bemaalt: Beschilderd
	kraaken: oorlogsbodems (wnt viii, i, 14)
	Spaansche kruyns: Spaanse hoofden (vgl. wnt viii, i, 410), dwz. Spaanse legerleiders, of (pars pro toto): gedode of gevangengenomen Spanjaarden in het algemeen
28	Verheert: Overwonnen
	en Duyns: en in Duins
29	uw vleugels: metaforisch voor: uw economische macht
	wijdt gebeurt: wijd uitgespreid opgeheven, wijd uitgeslagen
30	's Ibers wieken: dwz. de macht van Spanje
31	Hebt: met weggelaten subject u (ô Vorst)
32	Vermaakend d'Inzaat nu met schaauw: Zodat zij (de vleugels) de Nederlandse bevolking nu verkwikken in hun schaduw (dwz. in welvaart)

[p. 380]

33	dien braaven toon: de edele muziek van die luit
35-36	d'Erf-eyscher ... ont-zach: Dat hij die zijn erfgoed kwam opeisen en die de eigenlijke heer is van het land, waarom oorlog is gevoerd, nl. Filips, u tenslotte angstig eerbiedigde (wnt vii, i, 393 en x, 2066)
37-39	Toen ... opende: Toen zagen we dat in Jeruzalem de Jeruzalemse tempel die gevuld is met engelestemmen, haar poorten opende om u welkom te heten (wnt xi, 599). Is wen een combinatie van we en in?
39-40	de ... voort: en toen zagen we vervolgens de reeds lang openstaande poort van Janus' tempel dichtgegrendeld
42	zocht: nastreefde
43	Ten klaare Spiegel: Als helder toonbeeld
44	Die Neederlant uyt 't aanschijn spreyt: nl. de Majesteyt, ‘die Nederland vanaf zijn gezicht uitstraalt’, dwz. die aan het uiterlijk van Nederland is af te lezen
46	konst: wetenschap, kennis (vgl. wnt viii, i, 554)?
48	Gebreydt: Zich uitstrekkend
	de Morgen-zaal: dwz. de morgenhemel
49	Deez: Deze henghzelen (object)
51	kluyven: klauwen
	min: en nog minder
54	't Welk: Hetgeen, nl. het feit dat hij inderdaad vals is
	't zuyker-landt: nl. Brazilië
55	Met zijn bezoetelde eedt: Blijkens het door hem bezoedelde verdrag. In 1642 was te Recief een wapenstilstand tussen Portugal en Holland getekend, maar ook daarna duurden de Portugese aanvallen op Hollandse posten voort.
	vol vriendelijke verf: met een uiterlijke schijn van vriendelijkheid
59	vinnigh: fel
60	Zal eer gevleyt, dan zijn verheert: Zal eerder vriendelijk worden tegemoetgetreden dan worden overmeesterd
69	dus streeft: zo zal voortgaan
70	Uw goude glory, Vaader, leeft: Zal uw gouden faam, vader Frederik Hendrik, voortleven
71	vuyst: macht van wapenen
	daadt: handelwijze
72	gaat: zal ... zweven
74	duurt: zal voortduren
75-76	Maar ... ongeneucht: Maar het nakomelingschap dat volkomen verworden zal zijn doordat uw invloed ten goede dan uitgeput zal zijn, zal worden gedompeld in ellende
78	Dat: Zodat
	jegelijck: eenieder
79	Dan zalmen: hervatting van Dan zalmen (r. 77)
	heffen op: aanheffen
80	Die 't noodt gety te recht ontvlucht: Die dan met recht zal opklinken vanuit de tegenspoed