Gedichten (2 delen)

5. Enkele praktische aanwijzingen en opmerkingen vooraf

De commentaar bij elk gedicht bestaat uit een inleidende toelichting, die meestal betrekking heeft op het gehele gedicht, en een annotatie, die het gedicht regel voor regel volgt. De aanhalingen uit de tekst zijn cursief weergegeven. In de aanhalingen geven drie puntjes tussen twee woorden aan dat alle woorden die in de tekst op de plaats van die puntjes staan, meegelezen moeten worden en dus ook een interpretatie krijgen achter de dubbele punt. Als tussen twee woorden in een aanhaling drie puntjes tussen rechte haken (‘teksthaken’) staan, betekent dit dat alle woorden die in de tekst op de plaats van die puntjes staan, buiten beschouwing blijven in de interpretatie.

De dubbele punt achter elke aanhaling heeft, gezien mijn opvatting over de commentaar, de waarde van ‘ik interpreteer dit als volgt’.

De annotatie wordt soms gevolgd door een rubriekje correctie, waarin de gegevens uit de Drukfeilen-lijst achterin de bundel van 1657 vermeld en een enkele maal besproken worden.

Six' interpunctie verschilt in menig opzicht van het heden ten dage gebruikte systeem. Van Es heeft opgemerkt dat Six' interpunctie vaak

[p. XLVI]

meer prosodisch dan syntactisch is.¹ Aan een systematische analyse van zijn kommagebruik (want daarom gaat het met name) ben ik niet toegekomen. Hier en daar lijkt zijn komma eerder verbindingsteken dan scheidingsteken (vgl. bijvoorbeeld Meer, dan in r. 8 van gedicht no. [75]) en dit kan voor een moderne lezer nogal verwarrend zijn. In de commentaar geef ik steeds een interpretatie met een moderne interpunctie, zonder verder de problemen die zich voordoen door Six' interpunctie, expliciet aan de orde te stellen.

Meerdere malen verwijs ik in de commentaar naar oude drukken. In de literatuurlijst geef ik bij elk geraadpleegd werk van vóór 1800 de vindplaats en de signatuur van het exemplaar dat ik heb gebruikt, omdat ik geen zekerheid heb over de status van het exemplaar. Binnen de oplage van een druk kunnen zich immers verschillen voordoen.

Als ik naar werken verwijs, betekent dit niet dat ik suggereer dat Six van Chandelier die ook gekend of bezeten heeft. Slechts heel sporadisch is aannemelijk te maken dat Six inderdaad van een bepaald boek gebruik heeft gemaakt, maar dan nog is vaak niet te bepalen welke druk hij van het werk gezien moet hebben. Als ik iets dergelijks betoog, vermeld ik dit altijd expliciet in de commentaar.

Voor auteurs uit de Oudheid verwijs ik gewoonlijk naar moderne uitgaven van hun werken. Het is, als gezegd, meestal niet uit te maken welke uitgave van hun werk Six zal hebben geraadpleegd en een verwijzing naar een bepaalde uitgave van vóór 1657 zou meer suggereren dan waar te maken is. Een verwijzing naar een moderne editie heeft bovendien de voordelen, dat die editie veelal gemakkelijker raadpleegbaar zal zijn voor een lezer die mijn verwijzing wil nazoeken en dat ik de moderne, min of meer gestandaardiseerde methode van indeling van Antieke werken in genummerde boeken, hoofdstukken, paragrafen en regels kan overnemen.

Gedichten van Six zijn in het verleden niet vaak bedacht met uitvoerige commentaren. Vele van mijn interpretaties moesten daarom pionierswerk zijn. Bij een aantal gedichten heb ik echter wel kunnen aansluiten bij een kleine interpretatietraditie. Ik heb vooral gebruik kunnen maken van de uitgebreide Aantekeningen in Van Es' bloemlezing uit Six' dichtwerk.² Op diens commentaar volgde Michels' Nader commentaar en Arens bestudeerde de nawerking van de Klassieken bij Six van Chandelier.³ Naast deze interpreterende bijdragen verscheen nog een aantal publikaties van anderen die zich meer op de interpretatie van een enkele passage of van een enkel gedicht richten. Ik vermeld deze artikelen in mijn commentaar bij de gedichten. Naar Van Es' aan-

1 Van Es, 1953, p. 176. Men vergelijke ook F.L. Zwaans ‘voorlopige verkenning’ van Hoofts interpunctie in Briefwisseling Hooft ii, 1977, p. 5-12.

2 Van Es, 1953, p. 136-187.

3 Michels, 1964 en Arens, 1961.

[p. XLVII]

tekeningen kon ik niet steeds verwijzen. De lezer die Van Es' commentaar met de mijne vergelijkt, zal echter opmerken dat ik me vele malen bij zijn interpretaties en formuleringen heb aangesloten.