't Word grooter plas: maar niet zo 't was. Nederlandse beschouwingen over vertalen 1670-1760

Vertaalhistorie. Deel 3

[p. 84]

24
Willem van Ranouw, De examinator, Amsterdam, 1720.
Uit: nummer 43 [naar John Locke].

Dr Willem van Ranouw (1669-1724) was arts te Amsterdam. Behalve het weekblad de Examinator (1718-1720) redigeerde hij het tweemaandelijkse tijdschrift Kabinet der natuurlyke historien, konsten en handwerken (1719-1721). In de Examinator vertaalt en parafraseert Van Ranouw geleidelijk aan grote delen van Boek III en IV uit de Latijnse vertaling (1701) van John Lockes Essay concerning human understanding. Hier betreft het Book III, chapter v, resp. sections 5, 8 en 15. Het laatste deel van par. 15., vanaf ‘om deze reden...’, en het uit par. 16. opgenomen gedeelte, vanaf ‘daarom is het vry wat te zeggen...’, zijn eigen toevoegingen van Van Ranouw. Juist deze opmerkingen gaan specifiek over vertalen. Zie verder Schoneveld, 1991, noot 18 en tekst daarna; voorts Buynsters, 1966, pp. 150-154.

[...]

14.

Hier uit blykt ook zeer klaar, dat de naamen van de zamenstelde denkbeelden van de Modi mixti of gemengde wyzen, zo wel soorts-naamen zyn als de naamen en woorden van de geheele Taal; want gelyk als de naam Koe, Paard, Appel, Peer, Vleesch, Dier, Mensch, enz. nooit aanwyzen deze of gene Koe, dit of dat byzonder Paard enz., maar alleenlyk maar soorts-naamen zyn van afgetrokke en algemeene denkbeelden; op de zelfde wyze zyn ook de naamen van de zamengestelde Denkbeelden van de Modi mixti of gemengde Wyzen insgelyks maar soorts-naamen, want met de naam Kerk-schendinge, Overspel, Doodslag, word niet betekent deze of die Kerk-ontwydinge, dit of dat Overspel, deze of gene Doodslag, maar alles slechts in 't algemeen; waar uit blykt dat de naamen van de Denkbeelden van de Modi mixti of gemengde Wyzen maar soorts-naamen en tekens van algemeene afgetrokke [= abstracte, ed.] denkbeelden zyn.

15.

Hoe nut en dienstig de woordelyke Taal mag zyn, om de denkbeelden van de Modi mixti elk in haar verzameling te bewaaren en in te potten, vinden wy echter een groot gebrek in alle de Taalen, om door naamen deze denkbeelden zodanig algemeen bekent te betekenen, dat deze naamen konnen overgezet worden in de taalen van andere Volkeren, zodanig dat uit

[p. 85]

het overgezette woord een geheel ander Volk in hun taal juist verkrygt het zelfde denkbeeld, zodanig als het zelve door de naam in zyn oorsprongkelyke Taal betekent word. Neemt eens tot uw voorbeeld de termen van uwe Costuimen, Wetten en Keuren van Amsterdam: deze zullen niet altyd konnen overgezet worden in 't Latyn, Fransch, in 't Italiaansch, Spaansch, of in 't Engelsch, zodanig dat juist de Latynsche, de Fransche, de Italiaansche, de Spaansche of Engelsche naam zal betekenen volmaaktelyk het zelfde denkbeeld, gelyk als de Hollandsche naam, dewelke aan zodanig een zamengestelt denkbeeld gegeven is; en deze belemmering word veroorzaakt, om dat alle deze zamengestelde denkbeelden gevormt worden by elke Natie, niet na een bepaalt voorwerp, maar uit de willekeur van den geest. Alschoon dan de naamen in de Woordenboeken van verscheide Taalen, omtrent de Denkbeelden van de Modi mixti, het zy zo wel Burgerlyke Wetten als zedelyke Pligten, zeer na overeen schynen te koomen, zullen zy echter in het een of het ander verscheelen, en zelden het zelfde denkbeeld van een en dezelfde vorminge en zamenstellinge en betekenisse juist naauwkeurig en bepaaldelyk uitdrukken, om dat elke Natie door Gewoontens, Gebruiken of Leerstukken, en door duizend omstandigheden verschillende, elk dikwils iets byzonders aan een denkbeeld voegt, het welke elke Natie door de naam, dewelke die daar byzonderlyk toe uitgedacht heeft, wil betekenen; om deze reden is 'er niets dwaazer, als 't geen wy dagelyks van de zogenaamde Liefhebbers van hunne Moeders of Vaders Taal zien gebeuren; deze onkundige Lettervitters en styve Woordensmids maaken (als zy zullen overzetten) gemeenlyk een Styl, dewelke voor de Geleerden belachelyk en onkundig is; zy behaagen zich zelve wonderlyk in hunne gladde, blinkende, geklanderde, of liever fyn-porceleine, en van alle bastaard-woorden gezuiverde Styl, maar zy toonen ook te gelyk aan de Kundige zeer openbaarlyk, dat zy de Denkbeelden, dewelke aan de woorden en naamen van de Taal, uit dewelke zy overzetten, gehecht zyn, niet zodanig geniten als dezelve inderdaad zyn, en dat zy de betekenisse van alle de naamen van die Taal niet verstaan zodanig als zy door de Natie gebruikt zyn geweest, maar dat zy veel meer den Schryver, dewelke zy vertaalen, eerder doen spreeken na hun schraal en duister Verstand, als na het doorluchtig begrip van zynen met Kennis en Wetenschap verrykten Geest.

16.

Omtrent de naamen van de Modi mixti is het gebruikelyk, de naamen eerst te leeren, eer de denkbeelden, dewelke zy betekenen, eens aan den geest bekent zyn, om dat zo-danige zamengestelde denkbeelden niet aangemerkt

[p. 86]

worden van iemant, voor dat zy aan een naam gehecht zyn, daarom is het vry wat te zeggen, de specifique naam, dewelke een zamengestelt denkbeeld van de Modi mixti betekent, in een vreemde en voornamentlyk in een uitgestorve Taal zodanig te verstaan, als het zelve by den Schryver gebruikt word: en de naam te willen vertaalen in een andere Taal met een naam, aan dewelke diergelyk een denkbeeld schynt gehecht te zyn, is zich te werpen in gevaar van onkundig te vertaalen, ten zy den Overzetter grondig ervaren is in de Kennisse van die Wetenschappen, door de welke hy de nette betekenissen van diergelyke naamen in haar eige taalen, als ook in zyn landtaal weet; en dewyl veele Overzetters zomtyds van zodanig een geleertheid ontbloot zyn, moogen wy met recht besluiten, dat de verschillende betekenissen van de naamen van de zamengestelde denkbeelden van de Modi mixti groote oorzaaken van onze onkunde en onwetendheid zyn, omtrent de zaaken van andere Natien, welker Taalen en Wetenschappen wy niet kennen.

[...]