't Word grooter plas: maar niet zo 't was. Nederlandse beschouwingen over vertalen 1670-1760

Vertaalhistorie. Deel 3

[p. 20]

2
[David Lingelbach], in: Het Huwelyk van Orondates en Statira, Amsterdam, 1670.
Uit: ‘Dichtkunstigh ondersoek en oordeel van het treurspel Orondates en Statira’, (pp. 63-88).

Dit ‘Ondersoek’ is ondertekend met ‘Nil Volentibus Arduum’ en onder de opdracht bij de eraan voorafgaande vertaling van J. Magnons of G. Gilberts⁴ Le mariage d'Oroondate et de Statira (1649) staat de naam van David Lingelbach. Hij is waarschijnlijk in hoofdzaak verantwoordelijk voor beide teksten. Zij zijn gericht tegen de eerder in hetzelfde jaar in de Amsterdamse schouwburg gespeelde vertaling van Joan Blasius. Zie voor hem en de desbetreffende tegenstellingen de toelichting bij de volgende tekst (no. 3). Het toneelstuk is gebaseerd op een episode uit de tiendelige heroïsche roman Cassandre (1644-1650) van La Calprenède. Lingelbach (1641-1699, of later) was arts en toneeldichter te Amsterdam. Zie voor zijn bijdragen aan de meningsvorming binnen Nil, Harmsen, 1989, pp. 167-172, 245-256.

[...]

De Fransche Tooneeldichter, van wien dit wérk is uitgegeeven, heeft daar niet weinig lófs mede verdiend, én getoond, dat de kénnis, die hy van de Tooneelpoëzy hadde, niet te verachten was. Maar naar de kleine weetenschap dier tyden; in dewélke hy zyn spél ten tooneele voerde, zyn'er, hier en daar, eenige misslagen ingesloopen, van wélke wy de voornaamste, ten opzicht der Stéllinge én schikkinge, als ook der reedeneeringen, aan zullen teekenen, alzo die by ons meest in aanmerking komen ten opzicht van ons oogmerk. Die'er, aangaande de Taal én't Rym, mogten in zyn, laaten wy den Franschen, zyne landsgenooten, over: én zullen de grófste en botste gebreken van onzen Duitschen Rymer (want zo wy ze alle wouden optéllen, zou deeze onze aanmérking wyder, als zyn heele Tooneelspél uitdyen) zo in de stelling, als het rym en de taal daar aanvoegen. Het wélk het voornaamste zal uitmaaken, daar in een Tooneelspél, staat op te létten.

De voortreffelykste Konstenaars, die van de Tooneelpoëzye geschreeven hébben, onderscheiden de Tooneelstukken ten opzichte der Historie ófte stóffe, die zy begrypen, in Eenvoudige, en Ingewikkelde, dat zy, met Latynsche Konstwoorden, Fabulae Simplices & Implexae uitdrukken.⁵ De Eenvoudige zyn, in de wélke niet, óf zeer weinig gebeurd is voor 't gene, dat op het Tooneel vertoond zal worden, én dat men dient te weeten, om

4 Meestal toegeschreven aan eerstgenoemde; voor toeschrijving aan de laatste zie Dongelmans, 1982, p. 350.

5 Zie hierover Harmsen, 1989, pp. 167-172.

[p. 21]

tót een klaar verstand van 't zélfde te komen. De Ingewikkelde in tegendeel zyn, in de wélke veel geschied is voor 't gene, dat afgebeeld zal worden, én 't wélke de Aanschouwer vooraf dient te weeten. Waar uit vórders blykt, dat de wys van verhandelen tusschen deeze tweederleye slagh van Tooneelstukken verscheiden is, én dat in de Ingewikkelde door eene vertéllinge, óf eenig ander konstiger middel, alles moet bekénd gemaakt worden, dat tót verstand van 't gene vertoond zal worden noodig is; het wélk in de Eenvoudige niet behoeft.

Die het Fransche stuk maar ter loop leest, óf met aandagt den Tytel overweegt, zal terstond zien, dat het onder de Ingewikkelde te plaatsen is, als een besluit zynde van een groote Roman van vyf deelen, Kassandra genaamt; én derhalven als zodaanig moeste verhandeld worden, het welk de Fransche Dichter niet naagekoomen heeft, én alzo gemaakt, dat zyn stuk aan de gene, die de Roman niet geleezen hebben, óf wien ze niet vérsch in 't geheugen légt, onverstaanlyk is. Hy had, door eene vertéllinge, óf andersins, zyne Aanschouwers of Leezers behooren te onderréchten ten minsten van al het gene, dat tusschen zyne Hoofdpersoonaziën, Orondates, Statira, Roxane, én Perdikkas geschied was voor het gene, dat hy hén op het Tooneel in zyn spél wil doen vertoonen, opdat mogte blyken, hoe het gene men ziet, vloeit uit het gene men niet ziet. Maar hy heeft dat verzuimd, het zy uit onweetenheid, het zy uit onmagt, óf omdat hy gevreesd heeft, dat zyn vertélling grooter, als zyn gansche Tooneelspél, zoude groeijen. Om welke reden ook wy dat niet volkomenlyk hebben konnen verbéteren. Wy hebben evenwél in de tweede Tooneel van ons eerste Bedryf, dat wy daarom geheel daar by gevoegd hebben, én élders, den Aanschouwer, én Leezer veel lichts toegebragt, én getoond, dat'er dit gebrék, niet door onze onkunde, maar door de onbekwaamheid der stóffe, niet uitgeraakt is: wélke niet van onze verkiezing zynde, is ons die schuld niet op te léggen. En hieruit blykt vórders, dat ten deezen opzichte de Historien ook onbekwaam konnen zyn, om ten Toonele gevoerd te worden; waar tegen van veele hedendaagsche Rymers, die zich bemoeijen met Historiespéllen te maaken, én zonder kénnis, én by de tast maar een geschiedenis, schoon zy van natuure weigert in de vereischte vórmen van een goed Tooneelspél gegooten te worden, by 't haar grypen, grovelyk wordt gezondigd.

De Fransche Tooneeldichter dan, naa dat wy uit het geheele stuk konnen afneemen, onderstelt, dat zyn Aanschouwers éffen de Roman van Kassandra, daar zyn Spél het besluit af is, geleezen, én nóg vérsch in 't geheugen hébben, zodaanig, dat zy dat zélve nu komen zien vertoonen. Waarom het op veele plaatsen voor anderen zeer duister, én onverstaanlyk

[p. 22]

is, én dingen begrypt, die overtòllig zyn, én niet tòt de knoop óf ont-knooping van het stuk dienen; wélk alles wy gepoogd hebben te verbéteren.

Wy laaten derhalven heel énd'al achter de Persoonazie van Kassander, als t'eenemaal overtòllig; én om evenwél het wérk, dat hy daar in doet, niet te verliezen, passen wy het zélfde toe aan Perdikkas, wien het gansch niet onvoeglyk is. [...] Alle de andere plaatsen daar Kassander op het Tooneel komt, hébben wy achtergelaaten, als sléchts uit de Roman zynde, én geen wérkelykheyd inbréngende, nòch iets tót de ontknooping doende. En schoon wy in deezen deele van de Historie afwyken, bestaan wy niet, als dat de grootste Kunstenaars toelaaten, én daar de Fransche Tooneeldichter zélf niet vry van is.

Insgelyks hébben wy veele naamen van groote Persoonaziën, als Artaxerxes, Lysimachus, Nearchus, Alcetas, én anderen, die de Fransman in zyne reedenen mengt, én uit de Roman gehaald heeft, t'eenemaal stil gezweegen, als niet in 't wérk doende, en den aanschouwer onbekénd zynde, in hém nieuwsgierigheid, én die onvoldaan blyvende, verwarring verwékken.

Zo ook hébben wy Statira nérgens Kassandra genoemd, schoon zy in de Roman dien naam mede voerde, gelyk de Fransche Tooneelpoëet somtyds gedaan heeft, én alzo daar hy een Kassander in 't spel heeft, eenige duisterheid veroorzaakt, én voet geeft om den éénen voor den anderen te neemen, gelyk dat onze Duitsche vertaaler tweemaal overgekomen is, als hier naa aangeweezen zal worden.

Het is óf Seleukus in het Fransche Spél uit de lucht komt vallen, in het vyfde Tooneel van 't eerste Bedrijf, zonder eenige voorbereiding: ook is zyne komst te schielyk; want Perdikkas, in het voorgaande Tooneel, even uit de stórm komende, daar de Vyand in afgeslagen was, kon van Seleukus niet boodschappen, nóch hy zokort daar op vólgen; omdat hy den Vyand eerst van den muur moeste af trékken, Orondates gevankenis weeten, den krygsraad spannen, én eindelyk besluiten Seleukus voor hém te wisselen; die dan uit het Leeger eerst in de Stad, én eindelyk in 't Paleis voor Roxane konde verschynen. Wy hébben dit beide verholpen, mét in de eerste én vyfde Tooneel van ons eerste Bedryf, gewag te maaken van een véldslag, die Roxanes party verlooren hadde; én in 't laatste Tooneel daar by te voegen, dat Seleukus in de zélve gevangen was, én misschien van de Vyanden voor Orondates zoude aangebooden worden; én voorts in 't tweede én vierde Tooneel van ons tweede Bedryf, Perdikkas de tyding te laaten brengen, dat Seleukus op wég was. Dus komt hy eindelyk in 't vólgende

[p. 23]

zéste Tooneel by ons te voorschyn; én alle deeze dingen geschieden alzo in langer tyd én met meerder verdrag [= geduld, overleg, ed.].

Arbates wordt, vólgens de Roman, ingevoerd als veele schélmstukken aan Orondates bedreeven hébbende: maar dewyl dat alles tót de knoop, én ontknooping van de voornaame handeling niet strékt, hébben wy dat overgeslagen, én hém niet dan als een vertrouweling van Roxane ten Tooneele gevoerd.

Insgelyks hébben wy, om de zélfde reden, veele ondienstige redeneeringen, die de Fransman, sommige uit de Roman, sommige daar buiten verdicht, in zyn wérk gevoegd heeft, achtergelaaten. [...]

Naar de weinige kénnis in de Tooneelpöezye van die tyd, heeft de Fransche Dichter daar nóch in gebragt vele Alleenspraaken én Terzydespraaken, die wy veranderd, óf achtergelaaten hébben. [...]

Dewyl wy nu alle deeze misslagen wilden myden, hébben wy veele Tooneelen van 't Fransche stuk moeten verstéllen, veele uitlaaten, én veele daar weêr in voegen. Die 't der pyne waerdig acht, zal die konnen naazien. [...]

Eindelyk noemt hy zyn Tooneelspél, een Tragicomedie, dat is, Blyeindend Treurspel; daar het waarlyk een Tragedie, dat is, Treurspél (gelyk wy 't noemen) is; als waar in de vier Hoofdpersoonazien gevaar van 't leeven loopen, én daar by Perdikkas dat verliest, én Roxane haare heerschappy kwyt raakt.

En dit zyn de voornaamste misslagen, die wy in het Fransche Tooneel-stuk aangemerkt hébben. Laat ons nu tót het wérk van onzen Vertaalenden Rymer overtreeden, en zien, hoe hy zyn verstand in de Tooneelpöezye te wérk gelégd heeft.

Alle de opgetélde misslagen heeft hy onveranderd in zyn Tooneelspél gelaaten, behalven alleenlyk twee. De ééne is de onnoodige vertélling van Roxane én Hesione in 't eerste Tooneel van 't vyfde Bedryf, die hy overgeslagen heeft. De andere, dat hy klaarlyk te kénnen geeft, hoe het mét Perdikkas is afgeloopen.

Maar, wien het lust beide deeze verbeeteringen naaukeurigh t'onderzoeken, zal klaarlyk mérken, dat die misslagen by geval, én niet door overlég én oordeel des Rymers, daar uit geraakt zyn. Want de lange vertélling tusschen Roxane en Hezioné schynt nérgens anders om achtergebleeven te zyn, als om zyn vyfde Bedryf, door zyne ingeflanste Tooneelen, niet te onmaatig te doen uitdyen. En Perdikkas doet hy voor 't oog des Aanschouwers sneuvelen, om een Don Quichots ridderlyk lyfgevécht op zyn Tooneel te hébben; én door dat kóstelyk én konstig schérmen zyn Spél een adelyken glans by te zétten.

[p. 24]

En dat wy dit niet zonder grond, én niet mét vooroordeel zéggen, betuigt de overvloed van zeer lompe, én grove misslagen, daar zyn wérk tót barstens toe van volgeprópt is, én van de wélke wy ons de moeite getroost hébben, om eenige onder 't leezen aan te teekenen, én te schók-keeren; enze nu, als aan éénen rist gehecht, hier onder vervolgens op te téllen.

De plaats, waar in het Spél speelt, én die de Fransman, naar de Tooneelkonst een eenige stélt, naamelyk, een Zaal in 't Paleis van Roxane, zégt hy zélf, dat hy tót drie maakt, te weeten om en in de Stad, en 't Hóf van Babylon, én wy willen gaern den man by zyne woorden gelooven, schoon wy niet anders konnen zien, óf hy heeft een misgetéld, om een man te weezen, die drie téllen kan; alzo zyn Tooneel nooit buiten de Stad springt.

De naamen der Persoonazien heeft hy uit armoede van rym, zonder kénnis én omzicht verlamd, zéggende Oroondate, én Arbate, daar hy Oroondates en Arbates zeggen moest, zo wél als Araxes én Artaxerxes, welke laatste hy nóch in zyn vaerzen, om den trant én 't rym te vinden, jammerlyk rabraakt tót Artaxerce, én Artaxerx. Zo moest hy ook niet Hesionne, maar Hesioné, zéggen, volgens Virgilius in zyn 8 Boek van Eneas.

Nam memini Hesiones, & c.

En Ovidius in zyn 11. Boek der Herschéppinge,⁶

Hesioneque datâ potitur.

Ook hébben wy Orondates, en niet Oroondates met twee o willen schryven, opdat niemand deezen naam te lang zoude rékken, en Oroöndates leezen.

Boven alle de Alleenspraaken, en Terzydespraaken, die in 't Fransch zyn, én wy uitgelaaten hébben, heeft onze Konstenaar daar nóg een Terzydespraak van Kassander in het dérde Tooneel van zyn vyfde Handeling, én twee Alleenspraaken ingevoerd; de ééne op 't einde van 't zevende Tooneel van zyn tweede, én de andere in het tweede Tooneel van zyn vyfde Handeling.

En daar de Fransche Tooneeldichter een overtóllige Persoonazie, naamelyk Kassander, in zyn wérk inbréngt, die wy t'eenemaal voorbygaan, trékt hy 'er nóg daarenboven drie by 't haar in, als Artaxerxes, Araxes, én Mandane, die nóg veel minder, als de voornoemde, te passe komen, én niet anders uitrechten, als de wanschikkelykheid vermeerderen.

Gelyk hy nu zo overdaadig is in zyne Persoonaziën, zo is hy nóg milder met zyn vruchtelooze Tooneelen, die buiten het Fransch daar in gelapt zyn, én, niets tót de Ontknooping doende, 't getal van zés uitmaaken, als

6 Voor Ovidius' Metamorphoses zie ook no. 29.

[p. 25]

het eerste én tiende Tooneel van zyn vierde, én het tweede, derde, zevende, én achtste Tooneel van zyn vyfde Handeling.

En deeze Tooneelen doen niet alleen geen voordeel, maar sleepen nóch eenige mismaaktheid met zich: want, daar de Fransche dichter alle de zyne zo zórgvuldig aan één gehécht heeft, én om dat sieraad zyn spél te geeven, liever vier Alleenspraaken heeft willen invléchten, in zyn vierde Bedryf, dan dat te missen; maakt deeze schoone Verbeeteraar, dat zy op veel plaatsen gescheurd zyn, én niet aan één hangen. [...]

En dat hy geen grondige kénnis van de Fransche Taal heeft betuigen ook inzonderheid de naavólgende plaatsen, als op het 2 blad, in de 5 en 6 reegel, daar in 't Fransch staat.

Delicate vertu, qui me preschez l'honneur,

A force d'attentats j'establis mon bonheur,

Zét hy over,

Myn teere kracht van deugd gehandhaaft door de eer,

Bevestigt myn geluk in sulk geval te meer;

En wy,

-Gy kiessche deugd, die my van d'eer komt spreeken,

Vaarwél, wy vésten ons geluk op snoô gebreken,

En schélmeryen.

[...]

En dusdaanige kwaade vertaalingen zyn 'er zo overvloedig, dat men veel meêr moeite heeft, om de goede, als de kwaade te vinden, gelyk ieder, die het der pyne waardig acht, om het Fransch tegen zyn Duitsch te overzien, klaarlyk zal bemerken.

[...]

Boven zo groot een getal van grove misslagen, kan zyn wérk de hoogdraavendheid van styl, die in een Treurspél vereischt wordt, nérgens na bereiken; maar het is overal zeer laf, en plat, en by der aarde kruypende, én daarby de kracht van zéggen, die de Fransman heeft, doorgaans ontzeenuwende, gelyk die zyn Spél met het Fransche wil vergelyken klaar zal konnen bemerken. [...]

Dóch het schynt schier, dat hy de laage én sléchte styl van zyn Treurspél heeft willen vergoeden met de hoogdraavendheid van zéggen, daar hy zynen Opdragt meede uitgestreeken heeft. En wy gelooven, dat er lieden van zo weinig doorzichts, én die 't gene zy niet konnen verstaan, voor wat kóstelyks aanzien, genoeg gevonden zullen worden, die zich aan dien weidschen zwier, én brommenden dreun vergaapende, meenen zullen, dat het vry wat te bedieden heeft, en uit een geleerde én konstige pénne voortgevloeid is. Maar alle, die wat pit achter 't oor hébben, en gewoon

[p. 26]

zyn door zulke kladderige vernissen, én konstelooze blankétselkorsten met de scherpe straalen van hun gelouterd oordeel heen te booren, zullen ter eerster opslag bemérken, dat hy de waare Historie van Alexander den Grooten met de Roman van Kassandra slordiglyk, als één die zebeide niet te deege doorkroopen heeft, onder één mengt, én niet dan een grooten hoop windige én bommende woorden, die weinig zéggen willen, mét zeer lange, gedwongene, én onverstaanelyke Perioden uitstoot, én op 't pampier wérpt.

[...]

Waarlyk, wy hadden het van onzen Rymer zo slécht niet verwacht, nóch ook dat hy ons zo veel onnozel wérks zoude berókkkenen, als wy nu ondervonden hebben; én hébben vertrouwd, dat, daar hy met zyn Dubbel én Enkel zo slecht gevaaren was, hy nu wat beters én waerdigers in 't licht zoude geeven. Zonder dit vertrouwen zouden wy ons zélven de moeite van zyn Tooneelspél naa te maaken, én zyne misslagen op te tékenen, én dus in órde te bréngen; én de Lief-hébbers, van die te leezen, én onderzoeken, gespaard hébben.

[...]

NIL VOLENTIBUS ARDUUM.