Tusschen 'ja' en 'neen'

(1929)–K. Schilder– rechtenstatus

Aanhangsel bij ‘Calvijn over de geloofsparadox’

Aanhangsel bij ‘Calvijn over de geloofsparadox’.

VERSCHILLENDE citaten uit Calvijn, en enkele andere noten, benevens enkele bizonderheden uit de polemiek van Prof. Haitjema, mogen thans nog afzonderlijk worden gegeven in den vorm van een aanhangsel.

Gemakshalve geven we aan de verschillende aanteekeningen telkens weer een afzonderlijk nummer.

1.	Van ‘paradoxum a ratione abhorrens’, maakt Brunner (Vom Glauben bei Calvin, 1925, S. 159): ‘ein der Vernunft zuwiderlaufendes Paradox’, en Prof. Haitjema: ‘een paradox huiveringwekkend voor de rede’. Zoo is de uitdrukking eerst een halven, en toen een heelen slag omgedraaid. - Voorts: van ‘palam’, maakt Brunner: ‘offensichtlich’, doch Haitjema: oogenschijnlijk. Het valt moeilijk aan te nemen, dat Prof. H. in deze aangelegenheid (een beschuldiging van anderen, dat zij van Calvijn afwijken), heeft gedaan wat in zoo'n geval moet gebeuren: Calvijn heel secuur uit eigen bril bekijken. Zie voor den tekst aanteekening 2.

2.	Quod autem nunc vivo in carne. Nulla est hic fere sententia, quae non fuerit lacerata variis expositionibus. Sicuti carnem hic exponunt quidam pro naturae vitiosae pravitate: Paulus autem simplicius accipit pro vita corporali. Prompta enim alioqui fuisset alia obiectio: Tu vivis tamen vitam corpoream. Ubi autem corpus hoc corruptibile functiones suas exercet, ubi cibo et potu sustinetur: haec non est coelestis Christi vita. Ergo paradoxum est a ratione abhorrens, quod, quum palam vivas communi hominum more, propriam tibi esse vitam negas. Respondet Paulus, id in fide consistere: quo innuit absconditum esse arcanum ab humano sensu. Vita igitur, quam fide obtinemus, non oculis apparet, sed intus percipitur in conscientia per spiritus efficaciam. Ideoque non impedit vita corporalis quin fide possideamus coelestem vitam (volgt een verwijzing naar Ef. 1:20, Ef. 2:19, Filipp. 3:20). Plenus denique est Paulus talibus testimoniis, quibus asserit, ita nos vivere in mundo, ut in coelo tamen etiam viveamus: non modo quia illic est caput nostrum, sed etiam

	quod iure unionis vitam habemus cum ipso communem: ut loquitur: Iohan. 14, 1. s. Dat de door mij verdedigde opvatting van Calvijns bedoeling en mijn bezwaar tegen het lichtvaardig de schaar zetten zoomaar midden in een citaat, recht van bestaan heeft, zou Prof. Haitjema duidelijk geweest zijn, als hij niet zoo gemakkelijk Peter Brunner had nageschreven. Men leze maar eens de fransche vertaling van onze passage in: Commentaires de M. Iean Calvin sur toutes les Epistres de l'apostre sainct Paul, Lion, Sebastien Honorati, MDLXIII, bl. 297. Daar staat het zoo: ‘Presque toutes les sentences, qui sont yci, ont esté dechirees par la diuersité d'expositions. Comme aucuns prenent yci la chair pour la peruersité de nostre nature vicieuse. Mais sainct Paul le prend plus simplement, pour la vie corporelle. Car autrement à l' encontre de sa reponse, on eust peu aiseement faire une autre objection. Toutesfois tu vis une vie corporelle. Or là où ce corps corruptible fait ce qui est de soy, là où il est substanté de viāde, nous ne pouuons pas dire que ce soit une vie celeste de Christ. C'est donc un propos estrange & contraire à toute raison, comme ainsi soit que tu vis à la manière commune des autres (ce que chacun voit) de dire toutesfois que tu n'as point une vie qui te soit propre. Le sainct Apostre respond que cela gist en la foy: par lequel mot il entend que c'est un secret caché au sens humain. La vie donc, que nous obtenons par foy, n'est point apparente deuant les yeux, mais on la sent dedans la consciense par la vertu & efficace du sainct Esprit: & pourtant la vie corporelle n' empesche point que nous possedions la vie celeste par foy... etc.’ Hier blijkt ook betere vertaling van ‘propriam tibi vitam’. Prof. Haitjema, die ditmaal al te gemakkelijk met een ‘citaat’ uit Calvijn opereerde, om neo-calvinisten te maken en ‘onder eigen vaandel’ de oprechte zangen van Calvijn te zingen, moest niet zoo heel spoedig hebben geschreven over ‘licht journalistiek veldgeschut’. Hoe gemakkelijk schrijft men toch hedendaagsche kerkgeschiedenis? Hoe goedkoop is het werken met den term neo-calvinisten!

3.	Hier volgt de tekst van de preek (Sermon sur Gal. 2:20). Or cependant on trouveroit estrange qu' un homme fidele se glorifie que Iesus Christ vit en luy, et toutesfois il est mortel. Cependant que nous conversons ici bas, nous sommes subiets à beaucoup d'infirmitez: il semble donc que ce propos soit comme une speculation vaine, que Iesus Christ vive en nous, Mais sainct Paul nous ramene à la foy, et dit combien que nostre vie soit corruptible en apparence, et que nous soyons suiets à toutes afflictions de ce monde, tant y a que la foy nous vivifie: tellement que nostre Seigneur Iesus Christ ne laisse pas de nous faire participans de sa vie celeste, et de faict, nous la possedons, puisque' il ne faut plus amener en avant la condition des fideles selon qu' on en peut iuger par le sens naturel: mais il nous fait monter plus haut. Car la vie que nostre Seigneur Iesus Christ nous commu-

	nique est un thresor, qui nous est caché, et que nous ne comprenons point sinon par foi, laquelle surmonte tout le monde.

4.	Comm. op Rom. 6:1: Quum humano sensui παραδοξώτατον sit quidquid de Christo praedicatur, nihil novum videri debet, si audita fidei iustificatione caro toties tanquam ad diversos scopulos impingit. Quamquam importunis quaestionibus semper est occurrendum, ne quid secum absurdi trahere videatur christiana doctrina.

5.	Zie ook Calvijns opzettelijk opponeeren tegen de paradox in zijn verklaring van het 2e gebod, nr. Ex. 28: ...Asperum est et fere παράδοξον, sanctitates ipsas esse immundas ut venia indigeant: sed tenendum est, nihil esse tam purum, quod non aliquid labis a nobis contrahat (schoon water, dat in aanraking komt met onreine aarde).

6.	Zoo citeert Prof. H. telkens Peter Brunner. Maar die is ook wat haastig. Hij is in staat, op één bladzijde af te drukken den latijnschen tekst van Calvijn op Hebr. 11:1: ‘Nec vero gratia caret antilogiae species’ en zijn vertaling: ‘Aber Gnade ist nicht ohne den Schein eines Widerspruchs’. Een ablatief wordt nominatief! enz.... Men legge daar eens naast de vertaling van den Comment. de M. Iean Calvin sur l'Epistre aux Hebrieux (in Commentaires de M. Iean C. sur toutes les Epistres de l'Apostre sainct Paul), Lion, Sebastien Honorati, MDLXIII, bl. 573: ‘Au reste l'apparence de contradiction en ce propos a grace’.

7.	Prof. H. haalt weer Brunner aan. Maar ten onrechte steunt hij op hem. Want Calvijn zegt: Itaque pugnant haec duo in speciem: et tamen optime conveniunt ubi de fide agitur. (Hebr. 11:1.)

8.	Zie op Gal. 2:19. Hic autem est vivere vitam Dei (ut ita loquar), quo antitheta inter se respondeant. - - - Nam qua ratione dictum est, nos mori legi, eadem et vivere Deo. In summa, admonet Paulus mortalem non esse mortem illam, sed potius causam melioris vitae. Deum enim ex naufragio legis nos suscipere, ejusque gratia in aliam vitam instaurari.

9.	In de preek van Calvijn over Deut. 28:46-50 (sermon CLX) zegt Calvijn: Nous avions raison et intelligence: maintenant nous sommes abbrutis, que la clarté qui devoit luire en nous n' est que tenebres.

10.	Response aux calomnies d'Albert Pighius, Receuil des Opuscules, Genève, MDCXI, 465-6, heet het: Car il (Pighius) fait son compte, que par la Raison & la Volonté,

	desquelles ie maintien qu' il faut qu' il se face un renouuellement entier, necessairement on doit entendre ou l'essence de l'ame raisonnable, ou pour le moins les vertus & facultez qui en procedent: & que ces choses sont tellement coniointes ensemble, qu' on ne les peut separer, nō plus que la vertu d'eschauffer ne peut estre separee d'auec le feu, ou d'esclairer d'auec le soleil. Ainsi il conclud qu' il ne se peut faire, que la Volōté & la Raison nous soyent ostees, que quand & quand la substance mesme de l'ame raisonnable ne vienne à nous estre ostee, & qu' en lieu d'icelle ne succede une ame nouuelle & autre que la premiere. Mais ie voudroy' bien sauoir de luy si ces vertus de l'ame ne reçoyuent pas certaines qualitez, qui leur sont côme accidens. Car si on m'accorde cela voila les liens rompus, desquels ils se vautoit que ie me troueroy' bien estreint. Ie ne me soucie pas de sa responce. Tant y a que ie di, comme aussi la chose parle de soymesme que la vertu & faculté de iuger qui a son siege en l'ent entendement, ie di aussi que la faculté de vouloir qui reside au coeur, sont corrompues & infectees par le peché: & di d'auantage, que ceste corruption qui a ainsi saisi toute l'ame en ses facultez, est cause, que l'homme ne pense, n' eflit, ne veut, n' entreprend ne fait que mal. Et en ce sens ie di qu'il faut que tout ce qui est du nostre soit aboli & renouuellé.

11.	Comm. 2 Petr. 1:19. Incredulis quidem obscura est, sed qui exitio devoti, sponte caecutiunt; - máár: quisquis oculos fidei obedientia aperiet, ipso experimento agnoscet non frustra scripturae fuisse lucernae nomen.

12.	Sermon XXVII, op II Tim. 4:5, 6: Et pour ce faire, que tout ce qui est de nostre nature, meure, et soit abbatu: voire, et le meilleur que nous cuidons avoir, c' est nostre raison, qu' elle soit tellement amortie en nous, que l'Esprit de Dieu nous gouverne, afin que nous luy soyons des sacrifices vivans.

13.	Abraham geloofde niet, dat Izak sterven zou (A.) en dat dat nu identiek was met zijn leven en vermenigvuldiging (B.); maar dat ondanks Izaks sterven (A) God toch wel een middel (C) zou vinden, om hem te doen leven (en tot B te komen). Dat geloof in het middel om van A tot B te komen, vernietigt de strenge paradox; en dat was juist Abrahams geloof: Ice donc nous avons à noter en premier lieu, quand nous doutons de la resurrection (n.l. onze voorstelling, die we ons er van gevormd hadden) qu'il nous faut eslever les yeux à la puissance infinie de Dieu, et ne douter pas qu'il ne soit puissant pour nous retirer du sepulchre et de pourriture. Voila choses incompatibles de prime face, qu' Isaac meure, et cependant que de sa semence doyve proceder le salut du monde. Puy, mais Abraham est tellement persuadé que Dieu est Seigneur par dessus

	la mort, qu' il conclud qu' il trouvera le moyen, quoy qu' il en soit, que la promesse sera accomplie: et que si la chose est impossible selon l' apprehension (!) humaine, qu' il aura tant plus d'occasion d'exalter et magnifier la puissance de Dieu, quand il aura accompli ce qu' il ne pouvoit comprendre selon son sens naturel. Men vergelijke ook hiermee nog deze passage: Mais de ceci sort vne difficulté non petite: Comment est louee la foy d'Abraham veu qu' il se depart de la promesse? Car comme obéissance procede de foy, aussi la foy naist de la promesse... Or la mort d'Isaac (comme nous auons desia dit) estoit comme vn aneantissement de toutes les promesses... L'Apostre donne solution à ceste question, qui seroit autrement difficile, quand il adiouste incontinent apres, qu' Abraham a rendu cest honneur a Dieu, qu'il pouuoit mesme ressusciter son fils des morts... (op Hebr. 11:17-19).

14.	Il nous faut mourir à nous-mesmes. En ce mouton (dat inplaats van Izak geofferd werd) nous avons comme une image de nostre chair. Car voici Isaac qui est comme resuscité, il vit, et Dieu le preserve miraculeusement, et le mouton en respond cependant. Voici donc quels sacrifices il nous faut auiourd'huy offrir à Dieu, c' est que tout ce qui est de nostre nature soit esteint et aboli, et puis nostre raison: car c' est le pire, qui soit en nous: ce qu'on loue et qu'on prise tant, c' est assavoir, ceste prudence, et ceste sagesse sur laquelle le diable domine: il faut donc que sela soit mis sous le pié, et que nous commencions par ce bout de nous dedier à Dieu et de faict c' est une partie de nostre chair. Car quand l' Escriture parle de Chair, elle n' entend pas ce qui est caché sous la peau et le cuir: mais tout ce que nous avons du ventre de nostre mere. Et ainsi il faut que tout cela s' en aille, comme le mouton, et qu' il soit consumé par le feu, et que Dieu abolisse tout ce qui est du nostre: et alors nous vivrons comme il appartient, et serons offerts à Dieu, comme il est ici exposé d' Isaac. Car combien que la glaive n' ait point passé par son gosier, si est ce neantmoins qu' il a esté un sacrifice à Dieu. Il faut donc que nous commencions par là, c' est, que tout ce qui vient de nous et de nostre nature soit aboli, comme aussi il en est besoin. Voila donc, ce que nous avons à retenir.

15.	Comm. in Eph. 4:17: Nam eos, qui edocti sunt in Christi schola et salutis doctrina sunt illuminati, vanitatem sectari et nihil differre ab infidelibus et caecis, quibus nulla unquam affulsit lux veritatis: nimis absurdum est, en moet dus niet geloofd worden.

16.	l.l.: Vult ergo (Paulus) differe ab incredulis fideles. Wat eerstgenoemden betreft: mentem eorum damnat vanitatis (volgen vele bewijzen).

17.	Vs. 21: Nunc antithesin facit vitae christianae.

18.	Brief aan een onbekende: Corpus Ref. Br. XLVIII, 530/531: Illic enim tenuem quandam veritatis particulam tibi praelibari comperias, unde gustum capias modo quam amoena sit ac suavis cognitu, hic vero plenam tibi copiam affluere quae animum tuum penitus reficiat; illic umbram et imaginem tibi ob oculos subiici, quae te ad amorem ejus excitet modo non eam tibi familiarem reddat, hic solidum corpus tibi sisti ex quo non familiariter tantum cognoscere, sed quodammodo attrectare liceat; illic semen quasi praefocatum, hic frugem habeas, et quidem in sua maturitate. Illic denique exiguas tantum scintillas emicare, quae sic viam demonstrent, ut in medio cursu deficiant, vel potius quae viam demonstrare nequeant, sed tantum retinere, ne longius aberres; hic vero spiritum Dei instar lucidissimae facis, vel potius instar solis ipsius, pleno splendore affulgere, ut et vitae tuae cursum usque ad ultimam metam regat, et in beatam immortalitatem perducat.

19.	Sermon CLXXIV sur Deut. 31:9-14: Car nous voyons l'astuce de Satan, et comme il a tasché de priver la plus grande partie du monde d' un tel bien, sous ombre que ce n' est pas une chose vulgaire que la parolle de Dieu: qu' elle est trop haute et trop profonde, qu' elle est trop obscure...

20.	Comm. op Galaten 4:22: Ergo scripturam uberrimum et inexhaustum omnis sapientiae fontem esse fateor: sed eius foecunditatem in variis sensibus nego consistere, quos quisque sua libidine affingat. Sciamus ergo eum esse verum scripturae esse sensum, qui germanus est ac simplex: eumque amplectamus et mordicus teneamus.

21.	Sur Deut. 31:9-14: Car Dieu n' a point parlé seulement pour les grands docteurs, il a voulu dispenser sa parolle en commun à grands et à petis, et aux plus ignorans, et s' y est tellement conformé, que tous ceux, qui se viendront rendre dociles, verront bien que nostre Seigneur sait ce qui leur est propre, et qu' ils seront enseignez d' une façon laquelle il sait leur estre convenable. Sur Deut. 30:11-14: Concluons donc que la doctrine de Dieu de soy n' est point incomprehensible, tellement qu' on n' y puisse mordre: mais que c' est une clarté si grande que nous y voyons le chemin de salut... que ce n' est un iargon, qui soit incogneu, mais qu' il parle franchement... Ainsi donc apprenons que Dieu par sa bonté infinie voyant que nous n' avons nul moyen d' approcher de luy, il nous y donne un facile accez: et mesmes il descend ici bas pour se conformer a nostre rudesse et infirmité. Nous voyons, par manière de dire, qu' il begaye avec nous: car il ne parle point d'une façon si haute comme elle conviendroit à sa gloire infinie, et à sa maiesté; mais l' Escriture saincte a un langage rude et grossier, et Dieu parle en telle sorte qu' il n' y a point d' excuse pour nous, si nous ne l' entendons facilement.

22.

Sermon sur Gal. 3:1: Car parle-il (God) d'une langage si haut et si obscur, que nous n' y entendons rien? mais au contraire il s' abaisse (Dit zegt Calvijn juist tegen de Roomschen; en Prof. Haitjema meent weer, dat zijn bestrijders Rome in de armen vallen...) Sermon sur Deut. 32:8-11 (1 Juni 1556): Car s' il parloit selon sa maiesté, nous n' y pourrions parvenir: mais il descend a nous et use d' une langage qui est propre à nostre rudesse et infirmité.

23.

Typeerend voor het standpunt van den hoogleeraar zijn volgende uitspraken uit zijn artikel: Paradoxaal, niet anti-intellectualistisch:

‘Waar hartstocht werkt in het denken bij welk waarheids-onderzoek dan ook, daar stoot de kennende mensch op het paradoxale. Daar wordt de paradox uit zijn kennen geboren: als een Pallas-Athene uit Zeus' brein;... men is zelf in zijn denken gebroken: - de godin der wijsheid is geboren.’

‘Het geldt gedurig een schetsen van twee gedachte-lijnen, die absoluut aan elkander tegenovergesteld zijn, die het dogmatisch denken niet zelf creëert, maar telkens vindt in de historie van de ontwikkeling der theologie. Zóó wordt de geest, die deze gedachtelijnen dóórdenkt, voorbereid op het hartstochtelijk conflict met “het paradoxale”, dat niet toelaat, dat wij absoluut kiezen tusschen beide lijnen van ontwikkeling, maar ons dringt om ze beide nu eens te negeeren en dan weer te affirmeeren.’

24.

Hier volgen enkele citaten.

Ergo, ut Deus, ad spoliandam omni patrocinio hominum impietatem, numinis sui fulgorem in creaturis delineatum sine exceptione universis proponit: ita quibus se destinavit in salutem manifestare, eorum imbecillitati efficaciore remedio succurrit. Nam in eorum eruditionem non mutis duntaxat magistris utitur, sed os quoque sacrosanctum reserat; neque tantum promulgat, colendum aliquem esse Deum, sed eum se esse pronuntiat, qui colendus est. Nec ipsos docet modo in Deum respicere, sed se quoque exhibet in quem respiciant. Inst. Rel. Chr., Corpus Ref. I, 292).

Quum itaque palam sit, Deum, erga eos omnes, quos unquam erudire cum fructu voluit, subsidium verbi adhibuisse, quod effigiem suam in mundi compositione impressam parum esse efficacem provideret: hac recta via contendendum nobis est, si ad sinceram Dei contemplationem serio aspiramus. Ad verbum, inquam, est veniendum ubi probe, et ad vivum, nobis a suis operibus describitur Deus: dum opera ipsa non ex iudicio nostri pravitate, sed aeternae veritatis regula aestimantur. Ab eo si deflectimus, quamlibet strenua enitamur celeritate, quia tamen extra viam cursus erit, nunquam ad metam pertingemus. Sic enim cogitandum est: fulgorem divini vultus, quem et apostolus inaccessum vocat (1 Tim. 6, 16), esse nobis instar labyrinthi, nisi verbi linea in ipsum dirigamur (!) Ut satius sit in hac

via claudicare, quam extra eam celerrime currere. (Inst. Rel. Chr. Corpus Ref. I, 292, 293).

Car nous n'avons pas esté seulement maudits de nature: mais apres qu' il nous avoit adoptez, nous l' avons renoncé, nous ne l'avons point tenu pour nostre pere: et tant y a qu' encores nous a - il tendu la main, et nous a remis en nostre estat premier: et non seulement il nous a remis en sa grace pour nous presenter sa parolle, afin que nous fussions enseignez d'icelle, non seulement il nous a presenté sa Loy escrite en deux pierres: mais il a reformé nos coeurs, et les a amollis: qu' au lieu qu' il n'y avoit que durté, il les a attirez à une obeissance pour recevoir paisiblement (! vgl. den schrik van Barth-Haitjema) ce qui nous est annoncé en son nom,, voire, si nous sommes des siens. Car tous ceux, ausquels l' Evangile est presché ne sont pas de ce nombre: mais qu' un chacun s'examine, et nous cognoistrons que Dieu envoyant son Evangile pour nous estre annoncé, qu' il est prest et appareillé de nous donner sa grace, sinon que l'empeschement vienne de nostre costé. Il est vray que son election domine tousiours: mais si est-ce que les hommes ne laissent point d'estre coulpables, quand l'Evangile ne profitera point en eux: comme S. Paul le declaire, qu'il faut bien que le diable nous ait aveuglé les yeux, quand nous ne voyant point la clarté qui y reluit, veu que l'image de Dieu se monstre là si evidemment. (Sermon LXIX sur Deuter. Chap. X; 10 Sept. 1555) (premier Sermon sur le Chap. X, V. 1-8).

25.

Car si Dieu nous a enseignez en sa verité, qu'il se soit manifesté à nous: cela nous doit bien suffire, c'est une clarte si grande que nous ne pouvons plus faillir qu' à nostre esceint. Celuy qui chemine en plein midi, quand il se heurtera contre une pierre (vergelijk de theorie van de ergernis, het skandalon, en zie weer Calvijn tegenover Barth-Haitjema), ou qu'il tombera en la fosse, pourra-il dire: Ie n'y voyoye goutte? Il voit clair, il a quant et quant le soleil qui le guide: quelle excuse pourra-il pretendre? Ainsi en est-il de nous: que si Dieu nous a illuminez, qu'il nous ait donné sa parolle: nous ne pouvons plus cheminer en tenebres: que si nous hurtons, c'est à nostre esceint: si nous tombons en la fosse, tout le mal nous doit estre imputé (vgl. hierbij wat Prof. Haitjema zegt over de generatie van het paradox). In het vervolg maakt Calvijn dan onderscheid tusschen de heidenen, die Gods Woord niet ontvangen hadden door het leerambt èn Israël.
Sermon LXI sur le Deut. Chap. VIII (quastriesme
sermon sur le Chap. VIII, V 14-20, 26 Aug. 1555).

26.

Comm. Gal. 3:1: Eam igitur habuerant notitiam, quae adspectui conferri posset... Retineamus ergo sensum illum, non aliter Pauli doctrina edoctos fuisse de Christo ac si fuisset illis ostensus in tabula, imo inter ipsos crucifixus.

27.

Talis repraesentatio, nulla eloquentia, nullis rhetorum coloribus

	fieri potest, nisi adsit illa spiritus efficacia, de qua dictum fuit in utraque ad Corinthios (ibidem).

28.	Sermon sur Gal. 3:1: mais S. Paul, a-il ici parlé pour trois ou quatre? C'est en commun, et sans exception à tous chrestiens, à grans et à petis, qu' il dit que quand l' Evangile est presché, voilà Iesus Christ qui est peint au vif, et que nous le devons contempler, non point de nos yeux corporels, mais des yeux spirituels de la foy.

29.	Sermon CVIII sur Deut. 18:9-15, 27 Nov. 1555: Il (d.w.z. God) a voulu, qu'il y ait des docteurs qui iournellement parlent en son nom, et qu' ils soyent (bref) comme sa bouche. Deze menschen zijn pour exposer la doctrine, et pour la maintenir, qui en seront comme les gardiens: afin qu'elle ne perisse pas, qu'elle ne soit point ensevelie, et qu'aussi on ne la corrompe point par fausses interpretations. ... Nous avons desia dit, qu'il n'est point question ici d'un: mais qu'il est question de plusieurs, et d'un ordre continuel. - Zie ook: Comm. op 1 Joh. 4:1: Nam Deus semper verbum suum ex hominum ore non secus excipi voluit, quam si palam (dit moet Prof. H. nu niet weer door ‘oogenschijnlijk’ vertalen, want dan ben ik het citaat kwijt) ipse e coelo apparuisset.

30.	Deze bekende plaats keert in de Sermons sur Deut., en ook in den kommentaar, onophoudelijk weer: Calvijn is er onophoudelijk mee bezig. Zie ook Sermon sur Gal. 2:20, 21 en op Gal. 3:1; eveneens Inst. I, 74. ‘Il faut contenter de cela’, zegt Calvijn. Maar Prof. Haitjema's critische geest speurt hier ‘ongelukkige beeldspraak’ en ‘rationalistische geestesgesteldheid’, en een openbaringsbegrip, waar de Roomschen ‘geen speld tusschen’ kunnen ‘krijgen’. Zou Calvijn ook al ver-roomscht zijn? Hij heeft anders dien bekenden passus uit Deuteronomium herhaaldelijk gekeerd tegen de Roomschen. Het is een troost voor de menschen, die volgens Prof. Haitjema ‘neo-calvinist’ zijn, dat Calvijn het ook is... als Prof. Haitjema het goed uitgedrukt heeft.

31.	Comm. op 1 Joh. 2:21: neque enim dialectica est ista propositio, mendacium differre a veritate (qualiter in scholis generales regulae traduntur), sed ad praxin et usum accommodatus sermo;... quidquid fraudis intendet Satan, aut quacunque parte eos adoriatur, lucis et tenebrarum discretionem fore in promptu dicit, quia ducem habeant spiritum.

32.	Comm. op 1 Joh. 2:27: Ridiculus esset Iohannes,... si inutilem doctrinam profunderet... Tot de doctrinae utilitas behoort o.m. ook, quod ubi probe tenent homines quod expedit: commonefacimus tamen eos et excitamus ut maior inde conformatio illis accedat. De verwijzing naar den auctor primarius (God) beteekent niet een opheffing van onze stellingen door het poneeren van de tegen-stelling,

	doch een bevestiging der eerste stelling: In summa, non alio spectat quam ad stabiliendam eorum fidem, dum eos ad spiritus examen revocat qui solus est idoneus doctrinae censor et approbator: dum eam cordibus nostris obsignat, ut certo sciamus Deum loqui... En het behoort o.m. ook tot het spiritus officium: nempe iudicio et discretione nos regere, ne mendacio fallamur, ne haereamus suspensi et perplexi: ne velut dubiis in rebus vacillemus.

33.	Citaten gaven we reeds. Ze zijn met tientallen te vermeerderen. Men leze maar weer de sermoenen over Deuteronomium; ook vol. LVII v.h. Corpus Ref., 147 v.v. En hoe is met de leer der ‘via media’ dit overeen te brengen (uit Sermon LXI sur le Deut. chap. VIII, quastriesme sermon sur le chap. VIII, V 14-20): ‘Car il (God) nous a envoyé la pure doctrine de son Evangile: il a voulu que nous ayons intelligence de sa verité, tellement que nous pouvons maintenant discerner entre le bien et le mal. Si nous retournons à nos superstitions anciennes: pouvons-nous dire que nous sommes abusez, et que nous ne savons que c'est? Nenni: mais Dieu nous tiendra tousiours sous ceste condamnation, que nous l'avons délaissé comme das Apostats, que nous luy avons rompu la foy comme periures et desloyaux’.

34.	Comm. op 1 Joh. 4:1 (‘beproef de geesten’): Sed hic nascitur difficilis quaestio: quia si penes singulos ius et arbitrium erit iudicandi nihil unquam certi constitui poterit (dat vindt Calvijn blijkbaar een ramp): quin potius vacillabit tota religio. Respondeo, duplex esse doctrinae examen: privatum, et publicum. Privatum, quo unusquisque fidem suam stabilit, ut tuto acquiescat(!) in ea doctrina, quam a Deo novit profectam esse. Publicum examen ad communem ecclesiae consensum et πολιτείαν spectat. Nam quia periculum est ne surgant fanatici homines, qui se temere iactent spiritu Dei esse praeditos: necessarium est hoc remedium (volgens Barth-Haitjema is 't een skandalon), ut simul conveniant (brr, een convent, een synode, een Verdinglichung, een toren van Babel!) fideles, et rationem pii purique consensus quaerant. - - Over de waarde van het ambt spraken we reeds, en gaven citaten. Waar zou ook Calvijn met zijn Confession de la Foy heen moeten, indien de confessioneele hoogleeraar Haitjema den zin van Calvijns stelsel zuiver had gegrepen? Calvijn zegt in die Confession de la foy, dat de goede ‘ministres de la Parolle’ door het Woord, en voorzoover zij het bedienen (cuius ministerium dum exercent) ‘ont puissance de commander, deffendre, promectre et menasser... Or comme nous recevons les vrays ministres de la Parolle de Dieu come (non secus atque) messagiers et ambassadeurs de Dieu, lesquelz il fault escouter comme luy mesmes, et reputons leur ministere estre une commission (Dei mandato adprobatum) de Dieu necessaire en lEglise, aussi daultre part nous tenons que tous seducteurs [et] faulx prophetes... etc. (Corpus Ref., vol. L, kol. 94). Zie ook Corpus Ref. vol. LVII, 147 etc.

35.	Comm. op 1 Joh. 5:20: Dicit igitur Deum in Christo nobis ita esse patefactum, ut iam nulla sit haesitandi ratio... Hoc consilio docet apostolus nos Christi beneficio consequutos esse certam veri Dei notitiam, ut non fluctuemus incerti.

36.	Comm. op 1 Joh. 4:6: Modo pium a nobis studium adhibeatur cum humilitate et modestia, aderit spiritus discretionis, qui se ipsum in scripturis loquentem, tanquam fidus interpres, exponat.

37.	Comm. op 1 Joh. 5:20: Lucem ergo apostolus intelligit, quam intus accendit Christus in cordibus suorum, et quae semel accensa nunquam exstinguitur, etiamsi in quibusdam ad tempus suffocari interdum contingat.

38.	Zie o.m. Rev. A. Mitchell Hunter M.A. The Teaching of Calvin: a modern Interpretation. Glasgow, Maclehose, Jackson & Co, 1920. B.v.: “The postulate forbids him (d.w.z. Calvijn) to allow that David could speak as a man out of a passing mood; whatever he says must be doctrinally correct: If in Ps. xviii. 21-24 the words seem to contradict the doctrine of total depravity, he is at pains to prove, that that is to misunderstand them. If Christ utters a sentiment in John iv, 44 wich is only partially true, Calvin finds refuge from any unfavourable inference in the supposition that the words were a proverb and, we know, that proverbs are intended to be the graceful expression of what commonly and most frequently happens. In such cases, therefore, it is not necessary, that we should rigidly demand uniform accuracy, as iw what is stated in the proverb were always true”. (bl. 72, 73). Of ook dit citaat van denzelfden schrijver: “Moreover, there must be no questioning of these doctrines which can neither be proved by external evidence. Transcending the sphere in which reason legitimately operates, they claim the immediate assent of faith, their sole authority being the ipse dixit of God. Disputation has no right of entry upon the realm of these truths, which are known to us solely through revelation. If it pleased God to transmit them, not only must they be necessary to the requisite completeness of revelation, but they must be accepted as in the highest degree reasonable, that is, consonant with the principles of the divine mind. It is the part of faith humbly and solely to consider wherein they may contribute to its edification.” (bl. 80). Deze kijk op Calvijn is een heel andere, dan die van Prof. Haitjema. Vooral het eerste citaat ondersteunt wat wij in den aanvang opmerkten over Calvijns weg-werken van alle paradoxen, niet zooals Prof. Haitjema ze in zijn antwoord-artikel ongemerkt ver-vormt, doch zoo als ze oorspronkelijk door hem zijn aangekondigd (verbreking der grondwet van “het” redelijk denken). En dat is - ook volgens dezen auteur - geen ver-rationaliseerings-zonde van Calvijn, doch

	- zie hiervoor dan weer het tweede citaat - diepe eerbied voor het openbarings-karakter der goddelijke waarheid. Is soms Rev. Mitchell Humber ook al Asser-neo-calvinist, verknoeier van de erfenis van Kuyper en Bavinck? Prof. Haitjema mocht toch wel eens antwoorden op de vragen, welke ieder hem stelt, die hem serieus leest. Trouwens, Rev. Mitchell Hunter is de eenige niet, die Prof. Haitjema afvalt, en toch geen Asser-neo-calvinist is. Men leze maar b.v. Richard H. Grützmacher, Wort und Geist, Leipzig, Deichert, 1902, S. 122: geschlossene, ineinandergreifende Vorstellungen, die im Zusammenhang mit den Grundgedanken seines theologischen Systems stehen. S. 124: der Geist ist sich immer par und conformis, und es ist für ihn kein Schmach, wie die Fanatici behaupten, sich dem, was er einmal geredet hat (blijkbaar in het menschelijke vlak) für immer zu unterwerfen... Für Calvins Gedankengänge behielten dagegen durch Spekulation aus den Obersätzen des dogmatischen Systems gewonnene Konsequenzen stets ihre Bedeutung.

39.	Paradoxaal tegen wil en dank? - Een enkel woord nog ter afwijzing van de aanklacht van Prof. Haitjema, dat ik, door te spreken van een “zelfopenbaring Gods op den katheder”, dien Hij voor zijn Zoon gesticht heeft, paradoxaal zou zijn “tegen wil en dank”. Dat Prof. Haitjema deze paradoxaliteit tegen wil en dank in dit geval “volstrekt ontoelaatbaar achten moet”, zal ik nu maar voorbijgaan. Maar van beteekenis is de vraag, of de stelling, dat Gods zelfopenbaring Christus op den katheder brengt, paradoxaal is, zoo, als de term in dit debat nu eenmaal genomen wordt. Hierop antwoord ik: neen, dat is niet paradoxaal, omdat het de grondwet van ons denken niet verbreekt; en het is ook niet “tegen wil en dank”, omdat ik niet alleen, met Calvijn, hierin zie de gelijke erkenning van transcendentie èn immanentie, maar ook (en dan weer: met Calvijn) aanvaard een geschiedenis der openbaring, waarin zich ontplooit en verbreedt en versterkt wat in beginsel gegeven is in de daad Gods, als Hij ingaat met zijn openbaring tot ons. Wie dat “een nog niet te boven gekomen zijn van de phase der logische tegenstrijdigheden in (m)ijn theologisch denken” noemt, heeft die bewering gedaan ten koste van een zuivere probleemstelling. Er is immers geen sprake van, dat alleen op dit standpunt “pro memorie de Godsopenbaring als Zelf-openbaring uitgetrokken wordt.” Want dat God zichzelf, zijn wezen openbaart is de doorgaande getuigenis der gereformeerde calvinistische belijdenis. Prof. Haitjema neemt hier een oogenblik den schijn aan, alsof het verschil hierin zou zitten: dat hij zou zeggen: “God openbaart zichzelf”, en dat de z.g. neo-calvinisten zouden zeggen: “God openbaart kennis”. Hij vergist zich evenwel.

	Wij zeggen: de kennis is het gevolg, de vrucht der openbaringsdaad van God (en van wat daarmee zijnerzijds gepaard wordt); maar Hij openbaart zichzelf. Het verschil ligt niet in het eerste lid, maar in het tweede lid van het woord “zelfopenbaring”. Prof. Haitjema toch maakt van “openbaring” iets anders dan de gereformeerde theologie ooit gedaan heeft. En van haar uitwerking ook. Wanneer hij daarin Barth blijft volgen, dan zal het verschil, ondanks artikelen als het zijne (waarin het “Eigen Vaandel” der confessioneelen als groep wordt uitgeruild voor een eigenst vaandel) eens mòeten voor den dag komen.

40.	Het principieel verschil tusschen den pneumatischen (nieuwen) en den psychischen (“natuurlijken”) mensch. - Herhaaldelijk kwam ter sprake, dat Prof. Haitjema den “nieuwen” mensch toeschrijft, wat van den “ouden mensch” in den bijbel gezegd wordt; en werd opgemerkt, dat hier juist een van de voornaamste oorzaken van het elkaar voorbij-redeneeren ligt. Hetzelfde kan, voorzoover het onderhavige vraagstuk betreft, van Karl Barth soms (want hij is niet altijd zichzelf gelijk) gezegd worden. - Typeerend is daarvoor een discussie, die, nog niet zoo lang geleden, tusschen Barth en Bruhn gevoerd werd over den “Seelengrund”. Wanneer Barth (in Zwischen den Zeiten 1927, 5 Jhrg. Heft 1, 33 v.v.) met Prof. Dr Wilhelm Bruhn (schrijver van een boek: Vom Gott im Menschen, Ein Weg in metaphysisches Neuland, Töpelmann, Gieszen, 1926) polemiseert over de “existentie” van den mensch, dan zoekt de een - Bruhn - die “existentie” in den “verborgen mensch”, die den “verborgen God” zou ontmoeten. Natuurlijk is dat niet gereformeerd. Het gereformeerde beginsel van de wedergeboorte is hier geëlimineerd. Maar dat doet hier niet ter zake. De vraag is, hoe Karl Barth hiertegen opponeeren zal, de man van den “paradiesischen Mensch”. Welnu: Barth gaat aan den anderen kant staan, doch slechts voor een deel: ook hij laat de wedergeboorte in den gereformeerden, calvinistischen zin buiten beschouwing. Hij zegt tot Bruhn: dat hij, Barth, om te bepalen wat “existentie” in zijn mond beteekent, den Heidelberger catechismus opslaat, en met dezen belijdt, (overeenkomstig vraag 2, 5, 8, 12) van geen andere existentie te weten, dan van eene, die “in zonde en ellende” ligt. Staat er niet, zegt Barth, staat er niet, dat ik van nature geneigd ben, God en mijn naaste te haten; gansch en al onbekwaam tot eenig goed en geneigd tot alle kwaad; iemand, die naar het rechtvaardig oordeel Gods tijdelijke en eeuwige straf verdiend heb? Welnu, zoo gaat hij verder: zoo staat het met den “ziele-grond”. En daarom - aldus nog steeds Barth - appelleer ik daaraan, wanneer ik aan het “existentie-bewustzijn appelleer”. Daar hebt ge 't weer: de natuurlijke en de geestelijke mensch

worden niet onderscheiden in den weg van een historisch proces van wedergeboorte, geloofskennis en doorgaande verlichting des Geestes. Het effect der Zelfopenbaring en Zelfmededeeling Gods wordt anders gezien; tenslotte wordt het verdrongen in de veelheid der woorden. En als Bruhn aan Barth de vraag voorlegt, of ook bij Barth dan toch niet een zeker “hebben” van God aanwezig is, dan antwoordt Barth: “neen; want als ik geloof, dat God mij heeft (bezit), dan belijd ik juist daardoor, dat ik Hem niet heb, niet bezit”.
Wie dit calvinistisch noemt, of het zelfs met 't Calvinisme verzoenen wil, die heeft niet alleen in de prolegomena, maar ook in de hoofdstukken over God en over de kenbaarheid Gods en over de heilsorde de gereformeerde dogmatiek verlaten. Lees nog maar eens wat Calvijn zei in de geciteerde plaatsen en waar al niet?
“In Christus zijn wij in den Waarachtige”, zegt Johannes. In Christus hebben wij de zalving vanwege den Heilige, en “weten wij”; “allen weten wij” (volgens waarschijnlijke lezing van 1 Joh. 2:20; vgl. 2:17 en 5:20).
Hiermede is toch wel in strijd wat Karl Barth schrijft (in Zwischen den Zeiten, 5 Jhrg. 1927, Heft 1, S. 38):
“Ob ich nicht bereit sei, der in der menschlichen Frage gegebenen unexplizierten göttlichen Antwort nachzugeben, sie durch Hingabe zum geltenden Erlebnis zu explizieren” (......)? Nein, denn wenn ich glaube, dass wir Gott versöhnt sind, “da wir noch Sünder waren” (Rom. 5, 10), so bekenne ich gerade damit, dass der vorgeschlagene erkenntnistheoretische Weg für mich kein Weg zu keinem Ziel ist, weil alle “Hingabe” und alles “Explizieren” mich nur wieder... zu mir selber führt.’
Hier wijst Barth een ongereformeerden voorslag af; maar de reden, waarom hij dat doet is zelf weer gevonden buiten het gereformeerde denk-schema, en een algeheel voorbijzien daarvan.
En dit alles is geen kwestie van ondergeschikt belang. Tenslotte raakt de kwestie van den ‘Seelengrund’ van den mensch, zijn vernieuwing, zijn al-of-niet geestelijk-zijn, zijn al-of-niet kennen van den Waarachtige, rechtstreeks de dubbele vraag naar Christus' profetisch ambt (de katheder van Jezus) èn die van de mystieke unie. Let men daarop, dan proeft men met des te meer leedgevoel een algeheel voorbijgaan van den gereformeerden denktrant, en een toevallen aan allerlei anti-calvinistische theorie, in volgende passage:
‘Im Sinne der Evangelien schneidet die Gemeinde, die die Taufgeschichte erzählt, damit die Frage nach Iesu menschlicher Entwicklung und Persönlichkeit ab; sie hat sie mit Bedacht an den Anfang des Wirkens Jesu gestellt, um zu zeigen, dass der Jesus, von dem das Folgende berichtet wird, nicht ein Mensch, sondern Gottes Sohn, der messianische König ist. Die Gemeinde sieht in der Taufe Jesus nicht den Ursprung eines Was, das man an einem andern wahrnehmen kan; sondern eines Wie ihrer eigenen Existenz. Und es bleibt sich gleich, ob man dies Wort im Sinne antiker Dämonologie als den Besitz

einer pneumatischen Kraft auffaszt, oder nach moderner Psychologie als den Seelenzustand Jesu’.
(Zwischen den Zeiten, 5 Jahrgang, 1927, Heft 1, S. 50).
Leg nu eens daarnaast wat Calvijn zegt over den tweeden Adam, zijn zuivere zondelooze menschheid, over de mystieke unie der geloovigen, door den Geest van Christus, over hun vernieuwing naar den ‘inwendigen mensch’, - en ge verbaast u, dat Prof. Haitjema toch al wat hij van Barth aanvaardt, achter Calvijn aan wil komen dragen. -

41.

Samenhang met Rudolf Otto? Een enkėl woord volge over de vraag, of inderdaad Prof. Haitjema gelijk heeft, als hij beweert:

1^o

dat hij zichzelf volkomen gelijk gebleven is (bl. 50);

2^o

dat ten onrechte zijn ideeën door zijn opponenten aan Rudolf Otto (das Heilige) verbonden zijn.
Laat ons vooraf hem het woord geven, zoo volledig mogelijk. De hoogleeraar merkt op:
‘Prof. Roessingh heeft indertijd in zijn artikel over het irrationeel karakter der geloofszekerheid zeer juist aangegeven, dat men de uitdrukking “het irrationeele” in tweeërlei zin bedoelen kan. Men kan het object van het geloof bedoelen, dus God; men kan ook denken aan de wijze, waarop wij kennis van God krijgen... “In het eerste geval is het irrationeele een begrip, dat in de metaphysica der theologie thuis behoort, in het tweede geval vinden wij het gebruikt in het ken-theoretisch deel der theologie”.
Welnu, mijn aanvallers verwaarloozen de beteekenis dezer verhelderende onderscheiding absoluut, en haspelen metaphysica der openbaring en geloofskritiek onophoudelijk dooreen. Al blijft bij Prof. Roessingh's beschouwingen de tegenstelling duister tusschen een wijsgeerige en een theologische kennis-kritiek, omdat hij “geloof” niet met de bijzondere openbaring Gods in Christus correlaat durfde zien, toch gaf hij een vingerwijzing in de goede richting, toen hij hier het metaphysisch naast en tegenover het kentheoretisch gezichtspunt in de theologie stelde.
Kierkegaard, Karl Barth, en ook de schrijver van dit woord van verweer, bedoelen “het irrationeele” consequent en uitsluitend in theologisch-kenkritischen zin. Dat wil dus zeggen, dat de reeks van profeten van het irrationalisme, Kierkegaard, Otto, Barth, die zoowel Kraan als Schilder telkens geven, volkomen onjuist moet heeten. R. Otto is de metaphysicus in de waardeering van het irrationeele; Kierkegaard en Barth zijn de kenkritici. Daarom geldt van de beide laatsten nog heelemaal niet, wat mogelijk wel van den eerste geldt. Daarom is het dwaasheid van Kierkegaard en Barth en mij, te beweren, dat wij “de irrationaliteit van God hebben vastgesteld met eigen rede”. Van paradoxale geloofskennis te gewagen is heel wat anders dan het irrationeele in God te stellen als object des geloofs!’
Tot zoover Prof. Haitjema's bezwaar.

Wat zullen wij daarop antwoorden?
Dit - dat Prof. Haitjema, als ik het wel zie, in deze woorden bezig is, zijn bestrijders te beschuldigen, zóó dat hij daarin en passant - ik neem graag aan: onbewust - gelegenheid heeft, zich te retireeren.
Maar tegen die manoeuvre (nog eens: onopzettelijk) heb ik bezwaar.
Wat is de kwestie?
Eén van de oorzaken van het conflict ziet de hoogleeraar hierin, dat zijn aanvallers (meervoud) ‘absoluut verwaarloozen’ de ‘beteekenis der verhelderende onderscheiding’, die Prof. Roessingh maakte, als hij zegt, dat de één het ‘irrationeele’ in God zelf ziet (het object des geloofs), en de ànder het betrekt op de wijze, waarop God gekend wordt (de kentheoretische vraag in de theologie). En - zoo zegt dan Prof. Haitjema - nu willen Kierkegaard en Barth en ik het ‘irrationeele’ uitsluitend in ‘theologisch-kencritischen zin’, maar Otto bedoelt het in den eersten zin. Derhalve hebben Dr Kraan en ik zich aan een ‘dwaasheid’ bezondigd. En de reeks van profeten van het irrationalisme, die Dr Kraan en ik telkens geven (Kierkegaard, Otto, Barth) is dus ‘volkomen onjuist’. Aldus de hoogleeraar.
Maar nu gaan we eens nadenken.
Dan vinden we twee dingen.
Allereerst, dat Dr Haitjema niet zuiver weergeeft, wat gezegd is. Om bij mij zelf te blijven: ik gaf duidelijk aan, dat Barth de paradox als ken-theoretisch gegeven stelt (bl. 108); vervolgens, dat de terminologie van het ‘irrationeele uit een anderen hoek komt’ (bl. 112, hierbij is aan de groep, waartoe Otto óók behoort, gedacht); en ik ging niet verder dan de uitspraak, dat het een het ander ‘ondersteunt’. Het artikel van Roessingh haalde ik trouwens zelf op dezelfde pagina aan.
Men moet niet anders lezen dan er staat.
Voor mij was het erom te doen, dat de gelijktijdigheid van de redeneering, zoowèl van den kant van Kierkegaard, als uit den tegenovergestelden hoek, tot gelijk resultaat leidt: de paradox, waarin men dan niet maar berust, doch triumfeert. De gelijktijdigheid van deze dubbele geestes-beweging leidde tot een ontmoeting, waarbij men elkaar de hand kon geven, de hand der verzoening. In verscheiden werken van den laatsten tijd is trouwens op die gelijktijdigheid gewezen, en is het verband gelegd tusschen dezelfde menschen, die Dr Haitjema thans zoo streng scheiden wil.
En hier kom ik terug op de anders ongeoorloofde hypothese van een onbewuste verandering van positie: moet men nu heusch gelooven, dat Prof. Haitjema zèlf óók van den aanvang af geweigerd heeft zijn denkbeelden in verband te zetten met Otto, dien hij thans een scheidbrief geeft? Het is moeilijk te gelooven. De hoogleeraar zegt, zichzelf getrouw gebleven te zijn, ‘volkomen gelijk in beschouwing’. We willen daartegenover hierop wijzen:

a.	In zijn meergenoemd artikel in ‘N.Th.St.’ zegt de hoogleeraar,

	dat de paradox is gegenereerd uit het object, geconcipiëerd uit het subject. God is het object. Hier is dus niet uitsluitend - gelijk het nu heet - de ken-theoretische weg bewandeld. God heeft óók eraan meegewerkt; en nog wel primair, zooveel als genereeren meer is dan concipiëeren.
b.	Wil men zeggen: ja, maar bedoeld is, dat God genereert als Openbaarder van zichzelf, (niet als wezen in zichzelf), dan vraag ik me af, waarom dan een paar regels verder staat, dat het paradoxale niet enkel subjectieve levenshouding zijn kan, maar ook evenmin uitsluitend (dus toch wel mede) kan gezien worden als kenmerk van de objectieve, irrationeele werkelijkheid?
c.	Waarom staat dan in dit artikel: ‘Het Ungeheuere (Otto) is overal’? En onmiddellijk daarop: ‘Alle waarheid is paradoxaal’. Prof. Haitjema had de vriendelijkheid, mij na verschijning van ‘Bij Dichters en Schriftgeleerden’ dit artikel in overdruk te zenden. In dat exemplaar was door den eersten dezer beide volzinnen (het ‘Ungeheuere - Otto - is overal’) met inkt een streep gehaald. Doch het artikel, gelijk het onder de menschen gebracht is - N. Theol. Studiën, 7e jaarg., 1924, Ter Neuzen, D.v. Aken - heeft dien volzin wel. Wij mogen dus vragen: sedert hoelang onderscheidt Prof. Haitjema zoo streng? Mag hij kwalijk nemen, dat anderen parallellen trekken (ontmoetingen zien, meer niet), die hij ook zelf heeft gewild? Temeer, waar de hoogleeraar laat staan, dat hij zichzelf gelijk gebleven is?
d.	Trouwens later in hetzelfde artikel worden Otto's termen (mysterium tremendum etc.) weergegeven en - aanvaard (bl. 132). God, het object der theologie, heet daar ‘de Onbegrijpelijke, de Oneindige, het mysterium tremendum’. Later (bl. 138) wordt Gods verlossingswerk in Christus het groote mysterie genoemd, dat ‘staunen’ doet. En waarom? Oók om wat dat kruis objectief is en doet (zonde vernielen door zonde te dragen, zooals Prof. Haitjema, m.i. ten onrechte, het uitdrukt). En Barth zelf neemt in zijn omschrijving van het begrip der religie Otto weer als getrouw getuige op (Dogm. I, 304). Het begrip der religie is nu eenmaal niet te scheiden voor een gereformeerd, confessioneel theoloog, van - God, zijn wezen en werk. Want men mag toch van wie Calvijn als vader eert, wel aannemen, dat hij met de stelling dat God object der theologie is, geen genoegen neemt.
e.	Prof. Haitjema brengt trouwens Rudolf Otto in een hoek, waar deze niet staan wil, als hij Otto als ‘metaphysicus in de waardeering van het irrationeele’ plaatst tegenover Kierkegaard als den ‘kentheoreticus’. Deze onderscheiding mag geen scheiding, nog minder een antithese worden. Rudolf Otto heeft wel degelijk óók den kentheoretischen weg bewandeld. Reeds een overzicht van den inhoud van ‘Das Heilige’ bewijst het. Zie ook F.K. Feigel, ‘Das Heilige’, Kritische Abhandlung über Rudolf Otto's gleichnamiges Buch, Haarlem, Bohn, 1929, S. 69, de inleiding op zijn immanente kritiek op Otto's boek. Het door Dr Haitjema gebruikte beeld van ‘genereeren’ en

‘concipiëeren’ (zie boven) zou ook op Otto's schema kunnen worden toegepast. Zie ook Feigel, S. 77 v., 79 v., 83, 90, 91 v., 97 v.

42.

Nog een enkel woord ook over het ‘eschatologisch moment’ in de theologie. Prof. Haitjema beweert, dat zijn bestrijders (meervoud) vreemd zijn aan het ‘eschatologisch moment aller geloofskennis’ samen. Althans is hij, mildelijk sprekende, bereid te concludeeren tot deze uitspraak, dat wij ‘er althans heel gemakkelijk over heen glijden’.

a.	Wat echter in den mond van Prof. Haitjema ‘eschatologisch’ heet, is het niet; het kan evengoed naar het oer-begin, als naar het einde worden betiteld, wat hij wil.
b.	De door Prof. Haitjema aanvaarde en uitgewerkte tegenstelling tusschen de ‘kiemmatige’ beeldspraak ‘met haar peinzen over het voortgaande proces van het nieuwe leven’ en de ‘mechanischpolaire’ beeldspraak (die ‘ons onafgebroken inscherpt, dat de werkelijkheid van de nieuwe wereld, van Christus naar zijn Woord en Geest, van Opstanding en Eeuwig Leven, niet zoo maar invloeien kan in een wereld, die gevallen wereld is’) aanvaarden wij niet. Want het ‘kiem-matige’ is evenals het ‘mechanische’ (ingrijpende) werk Gods een gaan van pool tot pool; een wedergeboorte is even eschatologisch als een sterfgeval en als het jongste oordeel; en in beide is zoowel een mechanisch ingrijpend werk Gods als ook een ingaan tot een organisch bestand en een consummeeren daarvan (ik verwijs hier naar Dr Haitjema's artikel: De Hartog contra Barth, Gnosis of Pistis, Onder Eigen Vaandel, 3e jaarg. (1928), bl. 238, 239.)
c.	wie de geschiedenis der bizondere openbaring aanvaardt, en God daarin krachtig en werkzaam van stap tot stap verder ziet gaan, die ziet en gelooft in elk moment van het heden Gods werking naar het eschatologisch einde.
d.	Als Prof. Haitjema het zoo'n overmoedig werk vindt, ‘tegen den zolder aan te springen’ (zie boven, hoofdst. II), waarom meent hij dan binnen de maat van het schepsel te blijven, als hij een (denkbeeldige) brug construeert naar het alleruiterste der dingen en der werken en der openbaring Gods?
e.	De eschatologische werkelijkheid, die de gereformeerde belijdenis aanvaardt, wordt door de paradoxale gedachte van Prof. Haitjema feitelijk losgelaten; want de consummatie aller dingen neemt in haar rijkdom op de voltooide en gezuiverde werkzaamheid van den tijd en haar vrucht. Niet alleen de eer en de heerlijkheid der koningen gaat in het nieuwe Jeruzalem, maar eveneens de eer en de heerlijkheid der profeten, der belijders, der leeraars. En ook, zoo men wil: de resultaten van de geloovige katheders...

43.

Voor het laatst: Asser nieuw calvinisme? Juist voor de verzending van deze copie kreeg ik inzage van vlugschrift no. 9 van de Studieclub van Moderne Theologen, dat onder den titel: Brunner's Mittler, een tweevoudige critiek geeft op het werk van Emil Brunner:

Der Mittler. Schrijvers zijn Prof. Dr H. Windisch (die handelt over: Brunner's Mittler en het nieuwe Testament), en Prof. Dr M.C. van Mourik Broekman (die schrijft over Brunner's Mittler naar zijn dogmatisch-wijsgeerigen inhoud). Uitgave van Van Gorcum & Co, Assen 1929. Het heeft geen zin, te herinneren aan wat ieder weet, dat wij met deze critiek op de theologie van Karl Barth en E. Brunner niet meegaan. Wel is van beteekenis, dat beide theologen, die toch wel weten, dat Prof. Haitjema zich als calvinist aandient, juist in zijn liefde voor de paradox, zich vreemd gehouden hebben aan Prof. Haitjema's kleineerende verwijzing van zijn opponenten in den (in zijn mond) sectarischen hoek van het Asser neo-calvinisme. Prof. Windisch constateert, dat ‘de huidige vertegenwoordigers van echte gereformeerde orthodoxie’ de ‘eigenaardige philosophische inkleeding’ van de dogmatiek van Barth en Brunner ‘als vreemd en nietbijbelsch aanvoelen en afkeuren’ (bl. 6). En Prof. Van Mourik Broekman zegt (bl. 42) dat ‘de dogmatische zijde van Brunners boek neo-gereformeerd is, maar toch zeker niet op de wijze van Kuyper’ (hiertegenover zei Prof. Haitjema dat de theologie van Kuyper en Bavinck rationalistisch vervlakt werd door de opponenten van Karl Barth, die boven ter sprake kwamen, en dat Barth's opvatting niet iets nieuws aan Calvijn oplei, integendeel, de oppositie was ‘neo-calvinistisch’). En ook deze uitspraak van Prof. v.M.B. is merkwaardig: ‘Hun theologie’ (die van Brunner en Barth) ‘is een woordtheologie, maar op dit punt wijkt de hunne af van de klassiek-gereformeerde’ (bl. 47).
Dit laatste moge dan weer beredeneerd worden op een manier die de gereformeerden zelf zullen moeten weerspreken, wij zijn toch dankbaar, dat hier erkend wordt, dat de afwijzing van Prof. Haitjema's denkbeelden door Prof. Hoekstra, Dr Kraan en anderen, ook door mij, niet toegeschreven wordt aan eenigen clubgeest in het grootgereformeerd gezelschap.
De kwestie is heusch wel wat ernstiger. En men zal goed doen, ze in te denken. ‘Zwischen den Zeiten’ toont door het geven van een uitnemende vertaling van Calvijns (ook door ons hierboven tegen Prof. Haitjema geciteerde) preek over Deut. 10:1-8 (Z.d.Z. VI, 353, sqq.) wel een verblijdende belangstelling voor Calvijn, maar, zoolang die ééne preek gelicht wordt uit het groote geheel, en belicht wordt door een niet-calvinistischen schijnwerper, is zulk een belangstelling allerminst vrucht van een begrijpen van Calvijn. Deze heeft wel meer gezegd, dan dat steenen tafelen en ‘vleeschen tafelen des harten’ twee zijn, dat God met Aäron twist, of dat men de ark niet aanraken mag, - onder Israel. Zie over de aanwending van Calvijn in dezen kring de artikelen van Prof. Dr. V. Hepp, De Reformatie, 1929. - En over de kwestie zelf: Prof. Dr. H. Dooyeweerd in Antirev. Staatkunde, 1e kw. 1928, bl. 50, 51, (Kampen, J.H. Kok).

Vorige Volgende