Tusschen 'ja' en 'neen'

[p. 239]

Hoofdstuk II. Eigenaardigheid van enkelen of beginselkwestie voor allen?

PROF. HAITJEMA heeft - we nemen gaarne aan: zonder dit te bedoelen - dadelijk de scherpe punt der op hem uitgebrachte critiek willen afbijten, door zijn lezers te doen gelooven dat de critiek, in dit geval van de drie kerkelijk-gereformeerde auteurs - zie boven - te verklaren viel uit een eenzijdige nuanceering van het gereformeerde leven, waartoe genoemde auteurs zich gerekend willen zien.

Hiermede werd stilzwijgend de bewering der critici, dat de denkbeelden van Prof. Haitjema, in dit geval, eigenlijk alle aanhangers der door Prof. Haitjema aanvaarde belijdenis tegenover zich moesten vinden, bij voorbaat op zij gezet, en werd - toch wel te haastig - gehandhaafd de juist bestreden stelling dat de leer van de paradoxale geloofswaarheid zich verdroeg met alle confessioneele, zelfs kenmerkend-gereformeerde overtuiging - except dan de eigenaardige nuance, die nu eenmaal de critici van Prof. Haitjema had voortgebracht.

Bedenkt men, dat hun debat juist viel eenigen tijd na de in 1926 gehouden Asser Synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland, dan kan men aanstonds de bedoeling vatten van den zin, waarmee Prof. Haitjema zijn artikel opent:

‘Het Assensche Nieuw-Calvinisme heeft tot veiligstelling van de Gereformeerde waarheid een fel offensief geopend tegen de theologie van ‘de paradox’.

In het vervolg worden dan nog Prof. Hoekstra, Dr Kraan en schrijver dezes aangediend als vertegenwoordigers van dit ‘Assensch Neo-Calvinisme’, ook wel geheeten een ‘veiligstellend Calvinisme’ (met het ‘licht journalisten veldgeschut’ van dit woord ‘veilig-

[p. 240]

stellen’ jaagt men tegenwoordig al dadelijk heel wat menschen uit de omgeving weg).

Drie wetenschappelijke rubriceeringen dus.

‘Assensch-gereformeerd’.

‘Neo-calvinistisch’.

‘Veiligstellend calvinisme’. Hetwelk te verstaan is van geestelijke assuradeurs.

Prof. Haitjema - het zij in alle bescheidenheid opgemerkt - maakt het zich echter op deze manier wel wat heel gemakkelijk, door dadelijk de tegen hem aangebrachte argumenten in een onvriendelijk licht te zetten. Ieder die wil - zelfs wie erop afgeeft - heeft het recht van ‘loketjes-maken’, het recht om te werken met stempel en étiket. Ook Prof. Haitjema heeft dat recht; als de oefening daarvan hem maar zweet kost. We zullen zien, of het inderdaad gevallen is. Zoolang het niet bleek, is het rubriceeren op deze manier niet gerechtvaardigd.

Ernstiger is wat volgt.

Prof. Haitjema klaagt erover, dat zijn voorliefde voor de theologie van de paradox ‘tot voor korten tijd als een onschuldige eigenaardigheid in een wetenschappelijk godgeleerde, die de Gereformeerde belijdenis van harte liefheeft’, werd aangemerkt¹⁾ - maar dat thans ‘van verschillende zijden alarm geroepen wordt’.

Nu is het best te begrijpen, dat voor eenige jaren het boek van Prof. Haitjema (Hoogkerkelijk Protestantisme) onder hen die thans ‘neo-calvinisten’ heeten, welwillend ontvangen is. De tijd, waarin de gereformeerde wetenschap haar vertolkers en verdedigers op de katheders van Nederland vrijwel miste, ligt nog zóó kort achter ons, dat de (later in Assen saamgekomen) gereformeerden al blij waren, als hier en daar op belangrijke posten weer een gereformeerde stem klonk²⁾. Bovendien heeft de strijd tusschen gereformeerd en niet-gereformeerd vroeger om àndere vraagstukken zich bewogen, dan in den laatsten tijd geschiedt. Het is te verstaan, dat de vreugde om het feit, dat ook te Groningen weer de stem der ‘confessie’ zou beluisterd worden uit den mond van een zich als

1) Prof. Haitjema beroept zich hier op een niet nader aangeduide recensie van Dr K. Dijk.

2) Een bewijs, dat de ‘Asser’ gereformeerden welwillend pleegden te luisteren ook naar wat van hervormde zijde opkwam voor de gereformeerde dogmata.

[p. 241]

confessioneel aandienend en als zoodanig gaarne aanvaard hoogleeraar, zóó groot was, dat men meer lette op wat dezen hoogleeraar met ons vereenigde, inzake oudere strijdvragen, dan dat men dadelijk naging, of, wat hij in het nieuwe probleem der christelijke geloofskennis (met name het kentheoretische) te berde bracht, ook consequenties zou kunnen hebben, die het fundament der gereformeerde confessie zouden vermogen om te stooten. Voor nuchtere waarnemers schijnt mij de vriendelijke ontvangst van Prof. Haitjema in de pers van ‘het Asser neo-calvinisme’ een bewijs te meer, dat de hoogleeraar goed zou doen, in een wetenschappelijk debat met mannen als Prof. Hoekstra en Dr Kraan niet direct te spreken van ‘Assensch neo-calvinisme’. Als de kring van Assen zóó benepen en sectarisch was, dan zou hij Prof. Haitjema niet zoo vriendelijk zijn tegemoet getreden.

Maar indien Prof. Haitjema uit recensies bewijzen wil, dat de ‘Asser neo-calvinisten’, die hem bestreden, van houding veranderd zijn, en dat dus de critiek de breede basis van het gereformeerd denken heeft verlaten, dan hebben wij alleen maar op te merken, dat reeds aanstonds - vóór Assen - de gereformeerde pers bezwaren heeft uitgebracht tegen Prof. Haitjema's Hoogkerkelijk Protestantisme¹⁾.

Wij gelooven dan ook, dat Prof. Haitjema het debat zou verhelderd hebben, indien hij naar de wijze der rustige wetenschap had gehandeld: elk argument op zichzelf bezien en niet er bij halen,

1) Zoo heeft, kort na verschijning van het boek, Marnix in Gron. Kerkb. reeds eenige artikelen eraan gewijd en bezwaren ingebracht. Bovendien schijnt Prof. Haitjema over het hoofd gezien te hebben, dat Dr J.G. Ubbink eigenlijk de eerste is geweest, die erop gewezen heeft, dat die vriendelijke recensies van ‘Hoogkerkelijk Protestantisme’, in de gereformeerde pers juist met het oog op de paradoxale moot in dat boek, wel tot de gewichtige oorzaken van nadenken konden gerekend worden. Ik weet niet, of Prof. Haitjema Dr Ubbink tot de Assensche nieuw-calvinisten rekent; het doet er ook niet toe; want zijn referaat ging aan Assen vooraf en onder hen, die in de hoofdzaak met Dr Ubbink meegingen, waren er ook, van wie bekend is, dat zij het praedicaat ‘Assensch’ niet op prijs stellen.
En als Prof. Haitjema de brochures leest van Dr Geelkerken, die ze vóór de Asser synode schreef, en die niet-Asser calvinist heeten wil, dan zal hij moeten erkennen, dat iemand, die de paradoxenleer van Prof. Haitjema consequent gelooft en toepast, met geen mogelijkheid in staat zou zijn, de brochures van Dr J.G. Geelkerken te schrijven. Deze geschriften zijn van a tot z met de leer van de paradox onvereenigbaar.
Zie inzake Dr Ubbink diens referaat: Het Irrationalisme in onze hedendaagsche psychologie. Uitg. van de Geref. Psych. Studie-vereeniging.

[p. 242]

wat er niets mee te maken heeft. Dat het verzet tegen hem specifiek Assensch is, en daaruit te verklaren, dat is een rechtvaardiging van eigen denkresultaten, die juist zóóveel te vroeg komt, als de argumenten te laat komen¹⁾.

Toch moeten de argumenten komen. Prof. Haitjema weet, dat in de lijn van het betoog, dat tegen hem gericht is, de uitspraak ligt: Prof. Haitjema heeft Calvijn, althans op dit ééne punt, losgelaten. Dat wil dus zeggen: in het onderhavige geding van het paradoxale karakter der geloofswaarheid (verbreking van de grondwet van het redelijk denken!) is Prof. Haitjema geen goed calvinist.

Dat de hoogleeraar nu in zijn eersten zin reeds beweert: mijn opponenten hebben Calvijn niet zuiver bewaard (‘neo-calvinisten’!) is te vroeg gesproken; want het gaat er juist om, dit te bewijzen, en de klacht voor zichzelf af te wijzen, door de argumenten, die men er voor aanvoerde, weg te redeneeren.

1) Trouwens, zou de hoogleeraar werkelijk gelooven, dat het ondenkbaar is, dat in de Ned. Herv. Kerk - om maar iets te noemen - iemand bedenkingen opperen kan tegen zijn stellingen, om dezelfde redenen, als de door hem geciteerde auteurs hebben aangevoerd?