Logo DBNL
Van den heilighen drien coninghen (1914)

Van den heilighen drien coninghen

(1914)–Johannes de Hildesheim–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

+ Dat eerste capittel des boeckes der heiligher drie coninghen is dat si al westlant vercieren mit reliquien.
(Handschrift uit de Stadtbibl. te Hamburg, gemerkt: Codex Theologie 1001)1).

Ghelijc als die sonne alle die werlt mit hoer claerheit verlicht ende verblijt, (also is alle die werlt)2) van daer die son op gaet tot daer sie neder gaet (verlicht ende verblijt)3) vander eerren ende waerdicheden der heiligher dre coningen. Want daer die son op gaet, dat is in oestlant, daer hebben sie myt hoer waerdigher offerhande den niuwen gheboren godes sone god ende mensche anghebeden ende ghesocht. Ende sie hebben die eerste gheweest, die dat hillighe ghelove in oestlant ghebreet hebben. Mar niet alleen en hebben sie verciert dat oestlant daer die son op gaet, mar oec dat vestlant daer die zonne to gaet. Want overmits grote tekenen ende miraculen, die sie nae hoer doet ghedaen hebben, soe is zeer bi hoir die hillighe kerck verlicht ende dat ghelove ghebreet. Ende want in oestlant daer sie in leefden noch veel boecken van hoer doechden ende van hoer leven ghebleven waren, die in dat westlant noch niet ghecomen en waren, soe heb ick nae den dat ick daer ghesien ghelesen ende ghehoert hebbe in eerren gods ende syner ghebenedider moeder marien ende der hilligher dre coningen veel van hoir duechden ende verdienten in dit boeck ghescreven. Van balaams prophecie ende van sinte iob ende sijn graff dat ander capittel.

Die materi der heiligher dre coninghen heeft hoir beghinsel ghenomen vanden propheet balaam, enen heiden propheet, die aldus seit: Het sel een sterne op gaen van iacob ende sel een mensche op staen van israhel ende sel heer wesen boven allen menschen. Van desen balaam is twiste in+ oestlant twis/ken die kersten ende die ioden. Want die ioden segghen in haer boeken, dat dese balaam ghien waerachtich propheet en was, mar dat hie mit toverie ende mitten duvel prophetierde. ende daer om en sal hie ghien prophete heten. Mar der kersten boken segghen daer teghen ende segghen, dat hie was die eerste heydensche propheet ende een waerachtich propheet, want hie heeft zeer claerlijc gheprophetiert van der ghebuert ons heren ende van den hillighen dre coninghen. Want mede had syn prophecie van tovernyen off van den duvel gheweest, soe en souden em die duvel niet verboden hebben te vermaledien israhel, mar hie soude hem mer daer to ghetroest hebben. Mar god heeft den balaam syn groete myn ende waerscouwinghe by synen engel bewijst mit tekenen, eer hi4) hem by synen quade rade brocht to toerne5). Ende als te hant gheseit is, Want dese balaam was een heiden ende die eerste propheet der heiden ende nyet der ioden. Daer om heten hem die ioden in haer boecken een tovenar ende dat tughen sie ende versaken hem. Oec soe is een vraghe in hoer boecken van sunte iob, dien god selven mit synen munde priset, van welken die ioden luttel of niet af en houden, want hie een heiden was ende niet een ebreuske. Ende om dat te onschuldighen ende te decken soe segghen sie, dat iob was voer die wit in moyses tyden ende woende in mesopotameam. Nochtan seit die scriftuer, dat hie was int lant van syrien, dat hus hiettede, in een dorp dat nu sabab6) hiet. Ende dat leit van damasco omtrent een dachvaert, daer syn graff inder teghenwordicheyden bewijst wort. Ende neffen dat selve dorp in enen camp wart sinte pouwels neder gheslagen ende bekeert. Ende al daer om alle dat van balaam ende van sinte iob wort gheseit ende gheprephetiert7), dat en houden die ioden nyet.

Mar in hoer boecken soe laken sie sie, van welken zeer lanc waer te vertellen/,+ mar (wi) op onse propoest comen ende bliven moeten. Van den berch van vaus ende van hoir bewarers ende die van hoir comen sijn III.

Doe die kinder van israhel waren ghecomen wt egipten ende hadden alle die landen bedwonghen ende alle menschen voir hoir vreesden, want nymant en dorste in steden noch in lant comen, dair sie waren, Soe was daer een berch gheleghen in oestlant, diemen vans hietede. Dese berch woert eerst vor die kinder van israhel ende na vor die romeyns ghehoedt ende bewaert dach ende nacht van der heren weghen van indien, Alsoe dat nyment in dat lant of in die steden van indien myt ghewapender hant comen en soude1). soe worden daer teykenen ghedaen van die van indien van den ghenen die opten berch waren, des nachtes mit vier ende des daghes mit roke. Want die berich was hoech boven alle berighen, die in oestlant laghen. Ende wanneer die steden ende dat lant van indien die tekenen saghen, soe bereyden sie hoir dien vianden te wederstaen. In desen tyden wast, dat die propheet balaam gheprophetiert hadde: Orietur stella ex iacob etcetra, dat is: het sel een sterre op gaen wt iacob ende et sel een mensche op staen wt israhel ende sel een heer syn boven allen menschen. Ende doe dat die meest(en) ende die heren wt oestlant ende wt indien verhoerden, soe gheloefden sie den ghenen, die den berrich van vaus behoeden, groete ghiften te geven, off sie inden hemel of inder luchten enighe ongewonlike teykenen saghen, dat sie hor dat te hant ontbeden souden. Van den naem van den berich van vaus is een groet gheslacht ghecomen in indien ende oestlant, als ghi hir nae horen solt, die noch heiten dat edel geslacht van vaus. Het en syn oec in al oestlant noch in al indien ghijn soe edel noch soe machtich gheslachten als si syn. Ende dese syn ghecomen vanden coninck melchior, die onsen heer dat golt offerde, als ghi hir na horen/+ selt. Van den stat van akers ende van den gulden croen, die van indien quam, dat IIII capittel.

In dat iaer ons heren dusent onde twe hondert soe was die stat van akers in alsoe groter rijcheit ende glorien ende was bewoent van princen ende van edelen heren, van menigherhande manierren van gheestliken personen, ende was van menigherhande oerden verciert. Ende al daer versamende alle die werelt te water ende te lande ende coepmans van allen tunghen, Alsoe dat hoer naem alle die werelt doer bekent was. Ende daer omme quamen daer die meeste ende die edelste van indien ende wt oestlant van vaus gheboren. Ende doe sie saghen, dat alle dinck daer schoenre ende ghenoechliker ende coestliker was dan in indien, soe bleven sie daer ende deden daer maken in die stat van akers een groet starck castiel. ende dat deden sie verciren mit groete rijcken iuwelen, die sie deden brenghen wt oestlant ende wt indien. Onder welcke iuwelen was een gulden croen mit menigherhande coestlike ghesteente vercijert, Op welcken croen stont een coestlike sterre in der ghehkenisse2) dat sieden hillighen dre coninghen openbaerde. Ende sie seiden, dat die croen hadde gheweest coninx melchiors, die onsen heren dat gout offerde. Ende by den croen overmits der verdiente der heiligher dre coninghe, soe dede onse here veel miraculen. Want die blinden, die desen croen antasteden, worden siende, die cropel gaende, die stomme sprekende. Ende veel ander teykenen ende miraculen ghesceiden daer. Ende dese croen mit voel ander coestliker iuwelen creghen naemaels die meesters ende die oerden3) van den templiers om veel schats, daer si veel erren ende baten of hadden. Mar soe waer dat dese croen ende die ander iuwelen bleven nae den dat die oerde van den templiers vernielt woert, dat en weet men noch huden daghes niet, Daer groet iammer ende beclaghen off was in dat lant van indien ende int oestlant. Voert soe brochten die selve princen van/ vaus wt indien in+ die stad van akon, dat nu akers hiet, veel boecken [die] ghescreven in hebreeuske ende in caldeesche tale van den leven ende heilicheit der heiligher dre coninghen. Welke boecken daer worden ghetranstuliert4), over gheset ende ghescreven in walske. Ende wt die boecken is dit cleyn boechijn ghetoghen, ende wt sommighe sermonen ende omelyen ghescreven myt veel ander materien, die alle te samen hir copuliert5) ende versament syn. Ende alle die oudste vanden gheslachte van vaus draghen in (hoer)6) wapen een sterre mit een cruce, ghelijc als den heilighen dre coninghen op den kersavent ghetoent ende gheopenbaert woert. Et7) dat heeft altoes gheweest ende is noch een ghewoent, dat wanneer die kersten vechten off striden sellen ieghens die heiden, soe wort voer daet eerste heer een cruys ghevoert ende voer dat ander heer een sterre. Van ysaien prophecie, van ezechias ziecte ende des zonnes afterganc ende vaus capelle V.

Ghelijc dan als hir voerseit is, doe

balaam van die sterre langhe off gheprophetiert hadde ende lange tijt ghewacht was opten berch van vans ende die ioden ende die caldeen groet verlanghen daer na hadden, In dien tiden dat ezechias coninc van iudeen was, soe prophetierde ysayas: Ecce virgo concipiet et pariet filium etcetra, dat is et sel een maghet een zoen ontfaen ende voert brenghen, die behouder sel wesen alle der werelt. Ende in den tiden dat ysayas prophetierde soe was coninc ezechias zieck ter doet toe. Ende die prophete seide em van godes weghen, dat hem die doot by was ende dat hie hem bereide, want hie sterven moeste. Doe kirde hem ezechias omme ter wantwert ende screyde bitterliken, nyet dat hie den doet ontsach, Mar [dat] om dat hie ghynen zoen en hadde ende dat abrahams ende davids gheloeften ende die prophecie des propheten balaams ghebroken souden worden ende te niet gaen. Ende aldaer omme soe verlanghede hem onse heer god syn leven XV iaer lanck. Ende dair begherde/+ coninc ezechias een teyken af van onsen leven heren. Ende begheerde dat die sunne weder omme ganghen soude verkeert op die stad, dair sie des morghens op ghinc. Ende als onse leve here god dat dede ghescien, soe verwonderden hoir seer die caldeen, die meesters waren in astrologien ende van den sterren te sien, als van soe wonderliken ende onghewoenliken teyken, dat sy daer saghen inder sonnen ende in den hemel. Ende doe sie hoerden segghen, dattet ghesceet was om ezechias bede wille, die coninc was van iudeen, soe senden si hem vele gaven ende meenden hem aen te beden. Ende want ezechias overmits synre groeter mynnen ende simpelheit dat woude laten ghescien, soe was onse leve here gram op ezechias, ghelijc als dat die bibbel inhoudt, dat nu te langhe waer te vertrecken. Want (al) was ezechias coninck van iudeen ende om synen wille soe wonderlike teyken ende soe onghewoenlijc in der sonnen ende in den hemel ghescieden, Nochtan en was he die man nicht, die op soude staen wt israhel ende soude heer wesen boven alle menschen, als balaam gheprophetiert hadde. Ende et is te weten, dat die van caldeen ende greiken doe ter tijt veel studeerden in astrologien, alsoe dat die denstmaechden oec wisten den loep van den sterren ende planeten. Ende de coninghen ende princen over meer trecken tot hoir groete meysters [tot hoer] van varren landen, die in den consten[t]1) onder soecht ende wijs syn ende begaven die mit gaven ende ghijften. Voert nae ezechias soe regnierde manasses, die ysayam doet dede slaen. Ende nae manasses regnierde amon ende na amon yosyas. Ende in yosyas tiden prophetierde iheremias ende in synen tyden regnierde mathan. Ende doe ter tijt belaghen nabugodonosor ende die caldeen iherusalem ende wonnen iherusalem ende destruerense ende vernieldense. Ende alle die vaten van den tempel ende die ornamenten, als ysayas voer seit hadde ende bescrijft, die namen si ende voerdense in babilonien/ indes conincx huys, dat omtrent+ vijftich dachvaert staet van iherusalem. Ende sie voerden die ioden mit hoir ghevanghen ende si hilden sie gevanghen omtrent LXX iaer. Ende desen ghevangen soe seynde iheremias den boecke, daer die wit in ghescreven stont, op dat sie die wit niet en souden vergeten. Ende hir na dede tirus2) die coninc van parsen ende van caldeen alle die boecken der ioden ende der propheten ysaye, iheremie, danielis, michee ende balaams ende der anderen propheten van hebreeusche in hore tonghen scriven ende oversetten. Van welken prophecien sie vonden veel, dat vervult soude warden bi hoir, dat is bi den van caldeen ende parsen. Ende sunderlinghe die prophecie van balaam, die heydensche prophete, doe hie seide: Het sel een sterre op gaen wt iacob ende het sel een mensche opstaen wt israhel ende sel een heer wesen boven allen menschen. Ende dese boecken ende dese prophecien deden hem die van caldeen beduden ende exponeren ende interpretiren van den meysteren in den iudeschen wit. Ende daer nae worden die van persen ende van caldeen zeer naerstich ende zeer begherende omme die sterre te sien, daer balaam of gheprophetiert hadde. Ende al was dat sake, dat die van persen ende die van caldeen heyden waren, nochtan als si dat ghelesen hadden in die prophecien ende in die boecken der ioden, soe en twifelden si niet, god en mocht al vervullen ende doen al dat hie ghelooft hadde by den propheten. Ende daer omme namen sie XII die beste meesters in astrologien, die sie in hoir landen vinden mochten, die si groet tsout ende groet guet gheloeffden te geven ende gaven. Ende wanneer een van hoir twaleven starff, soe setmen al te hant enen anderen in sijn stad. Ende dese XII souden die sterre mit behoerlicheit3) op den berch van vaus wachten ende verbeiden. Ende niet alleen de sterre mar oec den menschen, die daer heer wesen soude boven allen menschen, den die sterre beteyken4) soude. Van desen berch van vaus leestmen, dat hie die hoech/ste berch is,+ die in al oestlant leit. Ende dat hie boven niet breder en is dan dat daer een schone capelle op staet, dien die heilighe dre coninghen daer op deden maken van hout

ende van steen, die daer op ghebrocht was. Dese berch van vaus is al soe steil ende ofsceydich1), datmen mit trappen ende mit graden op clymmen moet. Ende dese berch is zeer gheciert mit menigherhande schone bloemen ende mit ander vruchten. Ende van desen berch seit men alle die bergen, sloet ende steden, die in oestlant legghen. Voert op dat hoechste van desen berch staet een hoghe calumpne van steen schoen ende ghenoechlijc aen te sien. Ende boven op die calumpne staet een vergulden sterre, die hoir om wynt teghen den wynt. Ende desen sterre sietmen in varren landen des daghes overmits claerheit der sonnen, Ende des nachtes vander manen. Van desen berrich waer veel te segghen, dat wi nu omme die cortheit afterlaten. Van lucas ewangelie ende van bethleem ende dat huys, dair ihesus in gheboren wort ende sijn cribbe ende der engelen sang. Als onse leve here woude der werlt ontfarmen ende die volheit ende volcomenheit des tijts ghecomen was ende onse leve here synen enyghen zoen seynden woude om gheboren te worden van der reyner maghet marien, Soe was in den tijden octavianus een gheweldich keyser in alle die werlt. Ende in dat twalefte2) iaer syns keyserrijcs als sinte lucas bescrijft, soe gheboet dese octavianus al die werlt doer, dat een yghelijc soude comen in die stad van dair hie gheboren was. Ende dair ghinc een yghelijc in syn stad ende doe ghinck ioseph wt galileen vander stad van nazareth in iudeen in bethleem. Want hie was van davids huus ende van synre familien ende huysghesynne. Op dat hie myt marien synre bruet, die daer begorth hadde den godes zoen [ende] ghehoirsam wesen woude des keysers ghebot. Als sie dan aldaer waren, soe was die tijt om gheganghen ende maria brocht voert horen enighen zoen. Ende sie wandt+ hem in die doecken ende leyde hem/ in den crebbe, want daer en was anders gheen stad. Ende in deser nacht waren die hardekijs in den velde ende hoeden hoer beesten. Ende dair quam die enghel godes mit groeier claerheit by hoir staen ende sie woerden zeer vervaert. Ende die engel seide tot hoir: En wilt iu niet vresen, ick boetscap iu groete blijtscap, die ghemeen sel sijn alder werlt, want huden is gheboren een behouder, die cristus is. ende dat sel iu syn tot eynen teyken, ghi selt vinden dat kint ghewonden in die doecken ende gheleit in eyn crebbe. Ende daer was mitten enghel een hemelsche heer, die blidelike songhen: Gloria in excelsis deo et in terra pax hominibus bone voluntatis etcetera. Voert soe selmen weten, dat bethleem nye groet stad en was off zeer gheacht. Ende die staet op enen stenen gront, alsoe dat daer veel cavernen ende holen syn in der aerden. Ende sie leit twe cleyne milen van iherusalem ende sie heit davids stat, om dat david van bethleem gheboren was. ende is die selve stat daer ysai syn huys stont, die davids vader was, in welken huse david gheboren was. Ende is die selve stad daer david van den propheet samuel tot enen coninc te wesen ghesmeert was. In derselver stat woude onse lieve heer van synre ghebenedider moeder gheboren wesen: Ende dese stede was op een hoeck van eenre straten, die nu heit die overdecte straet, want overmits groete hetten vander zonnen soe overdectmen sie mit eynen zwarten kaken3), ghelijc als daer ghewoenlic is in dien lande. Ende in desen straet pleechtmen ghemeenlic alrehande guet te vercopen ende sunderlinghe oude cleder. Ende eens in die weke soe was in die straet een ghemeen marct van alretieren goede ende sonderlinghe van hout. Als dan al dat volck, ghelijc als gheseit is, overmits des keysers ghebot een yghelic in syn stat ghecomen was, soe quam ioseph laet inden twilicht mit marien. Ende wanttet laet was ende die herberghen al vol waren van den volcke van buten, Ende want sie arm waren, so ghinghen sie alle die stat omme, so dat sie nyement herberghen en woude/. Ende sonderlinghe+ want si saghen dat maria ionck was ende op enen ezel sat ende zwaer myt kynde begort was, so en woude si nyement in syn huse aennemen. Daer omme soe leyden si ioseph in dat hol off in dien kelre, dair nyement doe op en achte. Ende in dier nacht soe woert onse heer god ende mensche sonder enich wee van synre moeder in dier armoede om onsen willen gheboren ende in doecken ghewonden ende in die cribbe gheleit. Voert die stat, dair die enghel den hardekijn boetscapte god ende mensche gheboren te wesen, die is van iherusalem4) een half miel. Ende op die stat plach david sijn scapen te weyden ende te hoeden voir die leeuwen ende voir ander bose dierren. Somighe boecken houden, dat die herden van dien lande twewarven int iaer, als int cortste vanden wijnter ende int langheste vanden somer hoer beesten pleghen te hoeden. Daer off selmen weten, dattet lant omtrent bethleem ende dat lant der beloeften ende alle dat oestlant zeer wonderlijc is gheordineert ende aen te sien ende dat meeste deel licht al op gheberricht. Ende op sommigher stede en kentmen nauwe den wynter voir den somer5), alst alhir (is), nae dien

dattet lant is berch off dael. Want in die berghen wijntmen1) dickewijl snee in die oestmaent. Ende den snee nemen die lant lude ende vercoepen die in die steden den rijcken poertieren2), die den snee op hoer taefel legghen om hoir wyn mede to coelen, die si in een becken setten by den snee. Ende ghemeenlijc overmits der groter hetten vander zonnen soe en mach dair niet groens wassen noch groyen, ten waer in den bosschen of in enighen stede, dair die zon niet en quaem. Mar in september off in october, als die sonne wat ghedaelt is, soe beghinnen die vruchten dair te wassen, ghelijc als sie hir doen in dien maert off in [in] april. Ende in desen twen maenden als in maert ende in aprille soe maytmen dair tot veel steden dat coerne. Mar ghemeenlic indien meye. Ende omtrent bethleem mer dan in anderen steden soe is+ dat lant vrucht/baer ende vol van weyden. Ende omtrent kersavent soe beghint die gherst daer to aren, Also dat wt anderen landen die lude hoir paerden ende hoer mulen dair seynden om vet te maken mitter ghersten, die sie daer coepen. Ende die den gherste vercopen hebben stallen staen in den veelde, dairmen die paerden ende die mulen in set alsoe langhe, want sie vette sint. Ende die tijt omtrent kersavent hiet dair ghemeenlijc die tijt totten cruden in haer tongen. Ende want in dien tiden een gans gheheel vrede was over al den werlt, soe waecten ende behoeden die harderen hoir beesten also wel des nachtes als des daghes, Als si noch huden daghes aldaer doen. Van dat coninc herodes coninc van iudeen was ende van daniels ende iacobs prophecien dat VII capittel.

In den tiden, dattet ghebot ghinck van den keyser octavianen, soe was herodes van den keyser ende van den romeynen een coninc gheset te wesen in iudeen. Ende hie en was gheen gheboren coninc, noch van iudeen gheboren. Mar die keyser ende die romeynen hadden mit machten bedwonghen dat conincrijck van iudeen ende veel ander lantscappen tot iudeen3) ende tot persen ende tot caldeen toe. Ende daer omme wisten alle die menschen van iudeen ende van persen ende van caldeen veel4), dat herodes van buten was ende was daer van den keyser ghesat ende van den romeynen. Ende dat hie van des conincx bloede niet ghecomen en was, noch wt iudeen gheboren en was, Op dat in der tijt, doe god gheboren soude worden, daniels prophecie vervult soude warden, welck daniel seyde aldus: Cum venerit sanctus sanctorum cessabit onctio vestra, dat is: Als die heilich der heilighen coemt soe sollen iu coningen cessiren ende niet meer sijn. Ende die ioden over meer ende in oestlant, die noch in hoer onghelove in hoer verhartheit bliven, segghen, datter coninghen waren nae dat cristus gheboren was. Mar si en misseken5) niet, dat herodes een hovelinc was, gheboren wt vremeden landen van caneneen van een medsche6) vader ende van een heyden/sche moeder.+ Daer om vergusen7) en8) confunderen die korsten luden der ioden ongelove ende verhartheit wt des patriarkes iacobs prophecie, die aldus seit: Non auferetur septrum de iuda etcetera dat is: Dat conincx staf en selle niet offgetoghen worden van iudeen, noch die hertoghe van hore dieen9), eer hi coeme, die gheseynt sel worden ende hie sel wesen een verbeidenisse10) der heiden off des volcx. Van dat die sterne hoir openbaerde opten berch van vaus ende van hoir forme VIII.

Als dan onse lieve here ghelijc als gheseyt is in bethleem god ende mensche gheboren wort, Soe dede onse lieve heer, die dair altoes verhoert die ghenen, die em mit devocien an roepen, den sterre op gaen, die langhe bi balaam den propheet gheprophetiert was, ende die van den XII meysters in astrologien van indien ende caldeen verbeit ende verwacht was. Ende dat ghesciede opten heilighe kersavent ende in die vre, dat cristus gheboren was. Ende die sterre opghinghe ende verlichtede alle die firmamenten des hemels. Ende zuverlijc als een aerne so clam die sterre opten berch. Ende als die zonne quam tot midden weghen inden hemel, so en scheen ghien onderscheit van der claerheit der sonnen ende des sterre. Dese sterre en was niet an te sien als die ander sterren. Mar sie hadde veel wtghanghender trecken11) oft fackelen gheweest hadden. Ende scheen te wesen als een die dair vleighet ende die den lucht mit synen vloghelen slaet. Dese sterre had in hoer een vorme van enen ionghen kijnde ende dair een schoen cruys boven. Ende wt deser sterre is ghehoert eyn stemme sprekende: Het is huden gheboren een coninc der ioden gaet ende bedet hem an. Doe die drie coninghen den sterre eerst saghen, soe bereyden si hoir te reysen, van drie indien ende van der heyden leven IX.

Als dan die menschen alle wt den coninckrike van orienten off oestlant saghen also wonderliken en onghewoenliken sterre, soe waren sie zeer vervaert ende ghestoert

vanden stemme, diemen wtter sterre hoirde.+ Ende/ si en twijffelden niet, dat en was die sterre, dair balaam die propheet of gheprophetiert hadde ende dair sie langhe nae ghewacht hadden. Ende die heilighe drie coninghen, die regnierden in indien, in caldeen ende in persien, doe sie van den XII meesteren in astrologien gheinformeert ende onderwijst waren van den sterre, Zoe worden si zeer verblijt, Als dat si waerdich waren dien sterre te sien, die also veel iaren te voren van balaam gheprophetiert was. Dese heilige drie coninghen warre die een van den anderen gheseten, die een en wist niet van den anderen. Mar want si alle ghelijc in eenre uren vanden sterre gheinformeert ende onderwijst worden, soe bereyden si hoir zeer naerstelijc om desen coninck te sien ende te zoeken ende aen te bidden. Ende si naemmen mit hoir zeer groete costeliken ende edel gaven, om die den coninc te offeren ende te gheven. Si namen mit hoir groten ontalliken familien ende huysgesyn een yghelijc nae sijnre coesteliker1) staet. Ende also hoechlijc ende soe eersaemlijc bereyden sy hoir, Als si den nye gheboren coninc boven hoir kenden, dien si meenden te soecken ende te aenbeden. Ende alle provande van ossen ende scappen ende ander spisen ende hoir iuwelen, die si opten wech oirbaren souden voir hoir huysghesijn ende dienres, die seynden si voir hoir op camelen, dromedarien ende ander starcke beesten. Want het is een ghewoent in orienten off in oestlant overmeer ende al dat lant over zee, sonder alleen in die groete steden, dat in die dorpen ende opdat lant zeer ghemeen schoen herberghen syn, Daer men ghemeenlijc eten ende drincken ende voeder voir den beesten gueden coep vijnt. Mar voir dien princen ende grote heren soe ist noet, datmen bedden, camerghewant ende reetscap voir die koken mede voert. Oec overmits der groeter betten vander zonnen, zoe rijtmen ende gaet men dair des nachtes. Voert soe sel di weten van desen heilighen drie coninghen, die hoir+ soe rijcliken ende eersa/meliken bereit hebben om desen nyen gheboren coninck te zoeken ende aen te beden, Dat hoir landen sijn drie indien, welke syn drie coninrijcke ende alle drie sijn se eylanden, ende dat een van den anderen verscheiden. Ende sijn alle drie vol serpenten ende veel ander quader venijnder dierren. Ende die drie indien sijn al vol scoren ende holen, die van serpenten ende ander venijnder dierren also vol sijn. Ende daer wast riet, dat also groet, groeff ende lanc is, datmen dair husen of maect ende scepen. Ende in elc van desen coninrijcken ende eylanden wassen cruyden, die zeer venijnt sijn. Ende daer sijn oec zeer vreselijc ende anxtelike dierren, alsoe dattet zeer vreselijc ende anxtelijc is te coemen van den enen lande totten anderen. Ende wij lesen dat coninck assverus regnierde op hondert ende vijf ende twintich provincien van indien tot (ethiopien)2). Van dat eerste indien melchiors rijck, van dat die soldaen ende paep ian in vreden staen ende van den roden meer X.

In dat eerste indien was dat conincrijc van nubien, dair melchior regnierde, doe onse lieve here gheboren waert. Ende hi offerde onsen heer dat gout. Ende onder ander meer lantscappen was hi oec coninck van arabien, dair die berch van synai in gheleghen (is) ende die rode zee. Ende over die rode zee so vaertmen lichtelic te sceeppe wt syrien ende wt egipten tot indien. Mar den coepluden noch die ander menschen, die over3) die zee gheboren sijn en laetmen dair niet over varen. Want die soldaen heeft an desen zide des zees vele starcke castelen, dair hi sijn ghevanghen op doet onthouden. Ende van dien castiellen so wachtmen, dat nyement, die op dese zide van der zee gheboren [en] is, over en mach coemen, Om den anxte, dat hi paep ian heer van indien off anders enich princen enich letteren off brieven mochte brenghen om die castielen off sloten des soldaens te verraden. Mar dat volck, dat van gheen zide des zees/ gheboren is, dat laet men+ wel over varen. Mar men wil hoir bootscap weten. Ende soe heefft paep ian an die ander zide van der zee grote starke castelen, sloten ende borghen, die men oec hoedet voir des soldaens ondersaten. Ende men en laet oec vandaer niement varen in des soldaens lant. Ende dair om die mynre broeders ende die predicatores ende ander gheestlike personen ende die coepluden, wanneer si coemen van deser zide vander zee ende willen wesen in indien, so trecken si zeer commerlic ende mit groten aerbeit doir dat coninrijc van persen. Ende die pelegrom ende die coeplude, die van indien over die rode zee comen, segghen, dat die gront vander roder zee also roet is, dat den ghenen die boven dat water sijn donct, dat water te wesen als dunne roden wijn. Ende dat water is sout ende also claer, datmen den visch of ander dinck in den gront weel siet. Ende dese rode zee is op hoir wijtste omtrent vijf milen breet. Ende aldair wast dat die kinder van israhel droechs voets over ghinghen, doe hoir coninck pharao nae volchde ende verdranck mit alle sijn heer. Ende wt dier roder zee vloyt een ander rivier ende coomt

in enen rivier, die nylus hiet, welke nylus coomt wt den paradijs. Ende dese rivier loept doer egipten. Ende doer desen rivier voertmen veel costelicx goets ende ontallike rijcheit wt oestlant ende wt indien in egipten ende tartarien1) in babilonien ende in alexandrien. Voirt [aen] dat lant van arabien, dair die berch van synay in gheleghen is, dat is een zeer roet lant ende steennich. ende dair wast veel sonderlinghes houts. ende soe wat dair wast dat is meest al root. Ende hijr vijntmen dat beste gout dat in die werlt is. Ende dat lant van arabien plach wilneer paep ian to te hoeren, mar nu hoerttet meest den soldaen toe. Ende om dat paep ian dat goet wt indien tot arabien laet comen, ende oec om ander saken wille, so gheeft die soldaen paep/+ ian een zeker tribuyt iaerlicx van den lande van arabien. Ende in arabien is een berch gheheten neva2), dair men smaragten, coestelike ghesteente vijnden, die myt groten consten ende arbeit ghewrocht worden, welken berch des soldaens dienres naersteliken bewaren. Van dat anderde indien balthasars rijc ende van dat derde indien iaspars rijc, ende waer sinte thomas rust XI.

In dat ander indien leyt dat connicrijc van godolien. Ende hier in regnierde balthasar, doe onse lieve heer gheboren wart. Ende hi offerde onsen heer wyeroock. Ende dese coninck balthasar mit veel meer ander provincien was oec coninc van saba. Ende in dat lant van saba wassen veel meer weelrukender goeder cruden dan in enich ander lant. Ende in alle die werlt soe en wast niet so veel wyeroocks als in dat conincrijck van saba doet. Ende hy druypt wt sonderlinghe bomen ghelijc oft gomme waer. Dat derde indien is dat conincrijc van tharsen. Ende hier in regnierde coninc iaspar, doe god gheboren wort. Ende dese coninck offerde onsen heer mirre. Ende hier in leit een zeer vermaert eylant gheheten egrisoulla. Ende daer in rust nu sinte thomas die apostel. Ende dair wast meer mirren dan in enich ander lant. Ende wast op cruyt offt wair verbarnde aerren. Ende alst bestaet te ripen, so ist also weec dat den ghenen daer, die daer neven gaen, aen hoir cleder blijft hanghen. Ende dan neemtmen veel coorden off cley3) soemkijns4) off zeeltgens ende trect se doir dat cruyt ende dan blijfft dair die mirre aen hanghen offt morwe was waer. Hiromme moghen wy bekennen, dattet die wille gods was, dat dese heilighe drie coninghen melchior ende balthasar ende iaspar wt die drie landen quamen, dair die offerhande wiesen, die sie onsen here offeren souden. Ende souden meer nae dien hieten, dan nae horen meesten lantscappen ende conincrijcken. Dat die heilighe drie coninghen elke wt hoir landen/ ghinghen overmits+ den sterre ende quamen te iherusalem XII.

Nae dien dat hoir die heilighe drie coninghen bereyt hadden mit horen heer ende mit al horen ghereetscappen ghelijc als ghescreven is, ende quamen elc op eynde van horen lande, ende die een van des anders wille noch meninghe niet en wiste, Want hoir lantscappen zeer veer van een ghelegen waren, soe diende nochtan die sterre hoir drien al even ghelijc, want si ghinck voir elc heer. Ende ghinghen sie voert si ghinck mede voert, ende bleven sie staen si stont oec. Ende des nachtes so en lichtede si niet als die maen off die sterren, mar als die claer sonne. Ende alle die steden ende dorpen doir5) si doerliden souden en worden niet ghesloten overmits des ghemeens vrede wille, die mit gods gheboirte in alle die werlt ghecomen was. Ende des nachtes soe dochtet hoir schoen dach te wesen. Ende dair om die menschen, die in den steden ende in den doerpen woenden, dair si doir toghen, die waren wonderliken zeer vervaert ende ghestoert ende verwondert. want si saghen die coninghen mit so groten wonderliken heer doer hoir lant leyden6). ende saghen dat die nacht also claer was als die dach. Ende si en wisten niet wie si waren off waer si wouden off waen si quamen. Ende des morghens soe saghen si die aerde vanden paerden ende van den anderen beesten ghevoetscap7). Ende dair om worden alle die menschen dair si doir lyden recht off si bezwijmt hadden gheweest ende versufft. Ende hir nae, doe dese heilighe drie coninghen quamen in vreemden ende in onbekenden conincrijcken, so toeghen si sonder enich letsel ende sonder enich wederstaen over alle wateren, woestinen, berch ende dal, recht of si doir een schoen effen lant ghetoghen hadden. Ende nerghent en rustende si des nachtes noch des daghes. Mar si ende al hoir heer ende beesten waren/ sonder eten ende drinken tot dat si quamen+ tot bethleem. Ende hoir allen en dochtet niet meer (dan) een dach te wesen dien tijt dien si opten berch waren8). Ende mitter hulpe van gode ende mitter leydinghe van der sterre soe quamen si opten dertienden dach nae ons heren gheboert als die zonne op was wt hoir conincrijcken tot iherusalem.

Ende dair en sal nyement aen twifelen, want si vonden marien mit hoeren zoen noch in dat huys dair onse here in gheboren wort. Ende van hore haestigher, snelre reysen verwonderen veel boeken. Want sominighe boeken segghen, dat si ghereden quamen op beesten diemen dromedarij hieten. Ende sommighe boecken segghen Aldus ende aldus sijn si tot iherusalem ghecoemen. Hir off suldi weten, dat sinte gregorius seit in een omelie: Mocht die broescheit der menschen den mogentheit gods begripen, soe en dochtet em ghyn wonder, dat onse lieve heer in den ouden testament den propheet abbacuc mitten hair leyde van iudeen tot in babilonien ende caldeen totten propheet daniel, die bi den leuwen sat, dat meer dan hundert dachvaert was ghijns ende weder te reysen. Ende staphans so settede hi hem weder op dien stad, dair hi hem nam. Ende daer by soe is die selfde god inden nyewen testament wel so machtich, dat hi die heilighe drie coninghen leyden mach bynnen XIII daghen wt orienten ende caldeen tot iherusalem. Ghelijcker wijs als onse lieve heer den propheet daniel mit beslotenre doerren1), Al so is oec die selve god in den nyen testament gheboren van sijnre ghebenedider moeder mit beslotenre lichame. Ende dese selve here god nae dier tijt, dat hi op verresen was vander doot, so quam hi in besloetenre doerren by synen apostelen. Ende ghelijck als dat vier noch die roec niet en quetsten daniel noch synen ghesellen in den ghegloeyden oven, Also inden tiden der heiligher drie coninghen+ soe heeft/ die ghebenedide moeder ons heren horen enighen zoin voirt ghebrocht. Ende si is onbevlect ghebleven. Ende ist sake dat wi die hilighe scriftuer wel doir sien, al dat god in den ouden testament by abbacuc, micheam, daniel ende den anderen propheten in een figuer ghelooft hadde, Dat selve mocht hi nae sijnre groter ontfarmherticheit vervollen ende volmaken in dies2) heilighen drie coninghen tiden, die die eerste sijn gheropen van den heyden. Dat god machtich was die coninghen in een vre te iherusalem te leyden dat XIII capittel.

Onse lieve heer was welmachtich die heilighe drie coninghen mit horen heer ende gheselscap in een oghen blic te leyden van orienten ende caldeen tot indien3), Ghelijc als hi leyde in (een) oghenblic abbacuc totten propheet daniel. Mar sijn heilighe gheboerte ende sijn willighe armoede woude hi allen menschen tonen ende openbaren mit groten miraculen ende mit sijnre godliker moghentheit. Dat die heilighe drie coninghen in eenre miste quamen bi iherusalem ende van des berghes van calvarien XIIII.

Als dan dese heilighe drie coninghen een yghelijc mit sijn heer ende syn gheselscap quamen op twe milen nae der stad van iherusalem, Soe quam een dicke wolcke, die al dat lant verdonckerde. Ende in dien wolcke verloren si den sterre. Ende als dese heilighe drie coninghen een yghelijc bi sonder quamen mit haren heer bi iherusalem, soe quam alre eerst melchior, coninc van nubien ende van arabien, bi iherusalem onder den berrich van calvarien, dair onse lieve heer nae op ghecruyst was. Dair blijfft hi ende sloech dair neder mit sijn heer, alst die wille gods was. Ende die berrich van calvarien was doe ter tijt een steenroedse bi hoir selven ende was omtrent XII graden off voeten hoech. Ende dair op plecht men die verwysde men/schen+ te doden. Ende bi desen berrich waren drie weghe sceydinghe. Ende dair om bleeff coninc melchior dair mit synen heer om des nevels wille. Want hi den wech die bi den berch lach niet en kende noch en wiste. Ende dair om langhe dairnae so heefft die heilighe helena desen berrich van calvarien ende dat heilighe graff ons heren ende die ander heilighe steden alle in een kercke versament. Ende hir nae soe heefft paep ian ende die ander princen vanden conincrijc van nubien, dair melchior coninc was, een cleyn capelle mit groten cost wt dien steenroedse doen maken ende wt houwen, Dien si deden wyen in die ere gods, synre ghebenedider moeder ende der heilighe drie coninghen. Ende die capelle hoirt alleen toe den kerstenen luden, die wt den conincrijck van nubien syn. Ende die heten al dair die nubiaens. Mar die sarracinen hebben nu den doer van der capellen toe doen matselen mit stenen. Als dan coninc melchior in desen nevel mit syn heer gherust hadde ende ghewacht onder den berrich van calvarien, soe quam die coninc balthasar in den selven nevel mit synen heer enen anderen wech. Ende bleeff legghen onder den berrich van oliveten in een cleyn dorpekyn, datmen hiet galileen. Ende dese balthasar was coninc van saba ende van godolien. Ende van desen cleynen dorpkijn spreect die evangelie veel ende die scriftuer, want dair plagen die apostolen ons heren te vergaderen, doe onse heer ghecruyst was ende nae dat hi verresen was, overmits vresen wille ende anxte der ioden. Ende dair had onse lieve heer synen apostolen

hem dicwijl gheopenbaert. Ende die heilighe scriftuer seit: Ic sal iv voer gaen in galileen, dair suldi mi sien. Ende het is noch een ander lantscap dat galileen hiet ende dat is omtrent drie dachvaert van iherusalem off dair by. Nae den miste begonnen die heilighe drie coninghen hoir te bekennen ende si voeren binnen iherusalem. Ende van den weren van nabath dat XV capit(te/l)./

+ Als dan dese twe coninghen melchior ende balthasar mit horen heer een luttel tijts in desen nevel ende duysternisse gherust hadden, ende die nevel op begonste te slaen1). Mar si en saghen den sterre niet. Ende doe si saghen dat si by der stat van iherusalem waren, soe bestont elc coninc mit synen heer te reysen. Ende si en wisten noch die een van den anderen niet. Ende doe si quamen op die wechsceydinghe bi den berch van calvarien, soe quam dair onversiens coninc iaspar, coninc van tharsen, mit synen heer. Ende sonder twijffel dese heilighe drie coninghen een yghelijc mit synen heer versamenden bi den wille gods ope dese weghescheidinghe. Ende al was dat sake, dat die een den anderen niet ghesien en hadde noch en kende, Nochtan van groter blijtscap soe grepen si die een den anderen om den hals, ende custeden malcanderen aen den mont off wanghe. Ende al waren si van ongheliker talen, een yghelijc dochte dat die ander sijn tael sprac. Ende doe elc den anderen seide, wair om hi wt was, ende si alle drie concordierden, soe waren si zeer verblijt, ende in hoir herte ghestarct om voert te trecken. Ende doe ghinck die nevel te mael wech. Ende si quamen onversienlijc slechtes nae der zonnen op ganck in die stat van iherusalem. Ende als die hilighe drie coninghen bekenden, dat die stad, dair si doe waren, was die edel stad van iherusalem, die hoir voervaderen ende die caldeen dijcwijl beleghen ende ghedestrueert hadden, Soe waren si zeer verblijdt, want si hoepten dair den nyen gheboren coninc te vijnden. Mar overmits hoirre groter onversienlijc toe coomst ende hoir grote overmoghende heer, dair si mede quamen, Soe was herodes ende alle die stad van iherusalem zeer verstoert ende vervaert, want dat heer was also groet, so dattet meeste deel buten der stat bliven moste. Ende laghen al om+ die stat/ recht off sise beleghen hadden, Als ysayas die propheet gheprophetiert hadde: Die starcheit der heiden sel di comen, die overvloeyicheit der camelen sel di bedecken, die dromedarien van effa ende madian, ende al sellen si comen van saba offeren den heer gout ende wyeroock ende segghen den heer loff. Ende het is te weten, dat die drie coninghen hoir beesten ende vye deden ver hoir gaen, alst in dien landen gewoenlijc is. Ende van den gheiten van nabaoth so sijn noch over al in dat lant ghebleven. Ende het sijn grote gheiten, ende alle vetticheit, dien die ander gheiten hebben an hoir affterlijff, dat hebben si achter aen hoir sterte. Ende si en hebben gheen of weynich vetheyts aen hoir lichaem. Ende si hebben zeer grote brede sterten. Ende si sijn al wilt, groet ende starck mit grote ende grove hoernen. endi si gaen veel te hoep. Mar al(s) si ghevanghen worden, soe en roerren si hoir niet noch en weren hoir niet. Die III coningen spraken mit herodes van cristo ende van den sterre XVI.

In dien tiden ghelijc als gheseit is, doe dese heilighe drie coninghen tot iherusalem binnen quamen, soe was herodes dair binnen. Ende was dair van den keyser ende vanden romeynen een coninck gheset. ende hie was oec oudt ende in synen daghen ghecoemen. Ende doe vraechden dese drie heilighe coninghen al die stat doir nae den nyen gheboren coninck der ioden ende seiden: wy hebben sijn sterre ghësien in orienten ende in oestlant ende wi comen mit onsen offerhanden om hem an te beden. Als dat herodes verhoerde, so was hi zeer verstoert ende alle iherusalem mit hem. Ende vergaren2) alle die princen der priesteren ende der scriben. Ende vraghede hoir waer cristus soude worden gheboren. Ende si seiden hem in bethleem iude. Want aldus scrijft die propheet: Ende du bethleem en selste die minste niet wesen onder die princen der landen van iudeen, want wt di sel comen een hertoghe off eyn leyder/, die myn volc van israhel regieren sel. Doe+ dede herodes die heilighe drie coninghen heymelijc tot em comen. Ende vraechde hoir van der tijt der sterren, doe sise eerst saghen. Ende doe sei(n)de (hi) hoir3) in bethleem ende seyde tot hoir: Gaet ende vraghet naerstelic van den kinde. ende als ghijt ghevondet4) hebt, soe coemt weder ende segghet mi, op dat ick dan mach gaen ende bedent aen. Dese coninghen ghingen ende als si quamen buten der stat van iherusalem, soe openbaerde hoir die sterre weder ende leyde hoir tot dat si quamen totten huse, dair ihesus was. Ende die sterre stont boven den huse dair god gheboren was. Hijr mede waren die coninghen zeer verblijt. Ende als si in dat huys quamen, soe vonden si marien mit horen kinde. Dair vielen si op hair knyen en bedent aen. Ende als si horen scat op ghedaen hadden, soe offerden si

gout mirre ende wyeroeck. Wair om quamen die heilighe drie coninghen eerst in iherusalem dan in bethleem XVII.

Wair om wast dat die heilighe drie coninghen eerst tot iherusalem quamen dan tot bethleem? Ende van desen vraghe soe en sijn die boecken niet eendrachtich1), want sy segghen menigherhande reden, onder welcken reden dit een was. Want herodes ende alle dat volc van iherusalem was verstoirt ende vervaert, doe die heilighe drie coninghen dair bynnen quamen. Want si saghen, dat si coninghen waren van orienten wt oestlant ende al hoir heer mede, welcker voirvaderen dicwijl in[t] voirleden tiden dat lant van iudeen ghesceynt ende ghedestrueert hadden. Ende dese doe quamen wt so varren landen, dat is wt orienten ende caldeen, om te soeken ende te aenbeden den nyen gheboren coninck cristum. Ende want herodes was een vreemt man ende was van den keyser ende van den romeynen een coninc tot iherusalem gheset, Ende want iherusalem was een vermaerde+ stat ende/ die coninghen dair altoes gh(e)woent hadden ende oec die doctores ende die scriben dair altoes te wonen pleghen, Hir om quamen si eerst tot iherusalem. Mar een ander sake ende reden was, wair om die heilighe drie coninghen eerst tot iherusalem quamen, doe sie die sterre verloren hadden, Omdat die scriben ende die ioden van hoir dien gheboerte ons heren ende den stat der gheboirten vernemen souden, op dat sy hier naemaels ghien onscult en souden hebben van hore ongheloven, Ende dattet ons soude wesen in een hulpe onser gheloven. Dat die hardekijs mitten heilighen drie coninghen spraken van den sterre ende van twe weghen ende hoecsteen onser wit XVIII.

Als dan dese heilighe drie coninghen van herodes ende vanden scriben gheinformiert ende onderwijst waren vander gheboorten ons heren ende vander stad, dair hi gheboren was, ende si mit horen heer wt iherusalem ghetoghen waren, soe openbaerde hoir te hant weder die sterre, glielijc als si te voren ghedaen hadde. Ende si leide dese heilighe drie coninghen tot bethleem, dat twee cleyn mijltgijns staet van iherusalem. Ende in desen weghe soe quamen die heilighe drie coninghen bi den selven stede ende bi den selven hardekijs, dair die engel van den hemel die gheboirte ons heren ghebootscapt hadde. Ende altehant als die herdekijns dien sterre ghesien hadden, soe seiden si totten drie coninghen, Dat recht in alsulken schijn die engel hoir openbairde, doe hi hoir bootscapte den gheboorte ons heren. Ende si vertelden voirt alle dinck, dat hoir die enghel gheseit hadde, ende al dat si to bethleem ghesien hadden, ende hoe dat si den nyen gheboren gods zoen aen ghebeden hadden. Als dit die heilighe drie coninghen wel verstaen ende ghehoert hadden, soe worden si zeer verblijt, ende en twijffelden niet van den gheboerte des nyen gheboren conincx. Oec willen somighe boecken in oestlant segghen, Dat die selve/ woirden, dien die hardekijns hoerden van+ den enghel, dien hoirden oec die heilighe drie coninghen wt den sterre. Oec segghen die ioden, die in oriente off in oestlant bekeert sijn, Dat die ioden gheloven, dat die selve enghel, die den kinderen van israhel wt egipten leyde mitten vierre, (dat) Die voir ghinck oec mitter sterre dien heilighen drie coninghen ende sprac wt den sterre. Ende doe die hillighe drie coninghen spraken mitten hardekijns, soe wort die sterre vast claerrer ende meer lichter. Voirt als die leerrer fulgencius seit, soe sijn dese heilighe drie coninghen ende die hardekijs twe weghen van den huse, die van varres vergadert sijn totte steen, die in dien hoke stont, dat is tot ihesum cristum. Die en wech quam wt den heyden ende die ander quam wt die ioden. Dese waren varre versceyden, doe hoir ghelove niet over een en droech. Mar totten steen, die in den hoeck des tempels ghematselt was, dat is tot ihesum cristum, soe sijn beide die weghen aen ghecomen. Die een wech is van varres dair bi ghevoecht, doe die sterre die heilighe drie coninghen tot cristum leyde. Ende die andere wech is van dair bi toe ghevoecht, doe die enghel den harderen bootscapte des nyen conincx gheboorte, velke2) harderen by beethleem waren. Mar die heilighe drie coninghen sijn van varres tot bethleem gheleyt, want die ioden die cristum off god aenbeden, waren nae bi den ghelove, Mar die heiden die dien afgoden aenbaden waren varre van den ghelove. Dat die drie coninghen in bethleem quamen overmits den sterre ende vanden ghewoente in Indien XIX.

Als dan dese heilighe drie coninghen, doe si den harderkijs mit ghiften begaeft hadden, ende van hoir versceyden waren ende si3) bethleem quamen, Soe bereyden si hoir als si eersaemlicste consten. Ende si daden aen hoir coninclijc habijt. ende die sterre ghinck/ hoir altoes voir. Ende+ hoe sie naerre (bi)4) bethleem quamen, hoe die sterre mer lichtede. Ende also opten selven dach, doe die heilighe drie coninghen wt iherusalem ghinghen te prijm tide, soe quamen si omtrent te sextijt tot bethleem. Ende als si quamen bij dien huse,

daer onse heer in gheboren was, soe bleeff die sterre stille staen boven dat huys. Ende dat huys wart uter maten zeer van binnen verlicht vander claerheit der sterre, Ghelijc als die evangeliste seit: Als si quamen in dat huys, so vonden si dat kint mit marien sijnre moeder. Ende si vielen neder op hoir kneen, ende si aenbedent. Ende si offerden hem goudt mirre ende wyeroec. Ende dair off is in dien lande een ghewoent ghecomen, dat nyement voir den soldaen off voir enich ander coninghen off princen comen sel, hi en sel die eerde cussen op syn knyen ende sel hoir gaven geven, eer hyse sel moghen spreken. Ende die broeders vanden biddende oirden die gheven appellen of peren ende si segghen, dat si gheen gout noch sulver hebben en moeten. Ende die appelen ende peren worden van hoir mit groter reverencien ende wardicheit ghenomen. Dat die offerhande der coninghen gheestelijc beteykenen dat XX.

Fulgencius seit onder sijn ander leringhen in een van synen sermonen, dat in elken offerhande, dien die hilighe drie coninghen offerden onsen lieven heer ons wort gheesteliken in beteykent die godlike mogentheit, des conincx machticheit, ende des menskes sterflicheit. Ende dese offerhande offert een yghelijc kersten mensche, die in enen waerachtighen coninc ende waerachtighen mensche volcomelijc gheloofft ende die onversceyden te wesen. Dat die heilighe drie coninghen offerden cristo in bethleem ende van cristi ende marien ende der coninghen ghedaente XXI.

Op dien tijt ende dach, doe die heilighe drie coninghen onsen lieven heer sochten,+ hem aenbeden ende hem/ oefferden, doe was onse heer een kint van XIII daghen. Ende hie was een luttelkijn vet. Ende hi was tot sijn armen toe in quaden snoden doecken ghewonden. Ende hi was gheleit in een cribbe op een luttelkijn hoeys. Ende sijn leve moeder des ghelijcx, als wij in anderen exempelen ende boecken lesen, soe was si wat vleisachtich ende was wat vael1) in haer aensicht. Ende hoir henke2), dien sie aen hadde, was blaeu ende zeer armelic. ende si hielten voir to mit hoir luchter hant. Ende hoir hoeft, wt gheseit hoir aensicht, was al mit enen linnen doeck bedect ende bewonden. Ende si sat boven der cribben. Ende mit hoir rechter hant hielt si hoirs kindes hoeft op. Ende nae dien dat dese heilighe drie coninghen die aerde voir der crebben ende des kints voete ende handen ghecust hadden mit oetmoedicheit, soe gaven si den kinde hoir offerhande mit groter devocien ende waerdicheiden. Ende die offerhanden leyden si oetmoedeliken by des kijnts hovet, ende by sijnre moeder knien. Ende wat mit dier offerhande ghedaen wort dat sel men noch hir nae segghen. Mar melchior, die coninck was van arabien ende van nubien, die was die minste persoen van desen heilighen drie coninghen. Ende dese offerde dat gout. Ende balthasar, coninck van godolyen ende van saba was een middelber persoen ende hi offerde den wyeroeck. Ende iaspar, coninck van tharsen ende van egrisuollen, was die groetste persoen van hoir drien. ende hi was een swart moriaen. Ende dese offerde mirre. Dese heilighe drie coninghen ende hoir heer, nae dien dattet volck doe was, waren zeer onnosel, goedertieren ende cleyn, Also dat alle volck dair of zeer verwonderde. Ende dat was oec eyn teyken ende een ghetughenisse, dat si wt oestlant van harde verre landen quamen. Want hoe die zonne naerre int oest op gaet, ende hoe die luden naeerre int oest wonen, hoe si/ crancker ende cley(n)re gheboren worden+ ende bliven. Mar die cruyden wassen dair veel beter ende veel edelre dan in anderen landen. Ende die venijnde dierren ende serpenten sijn dair veel quader ende venijnder. Ende alle ander dierren sijn aldaer meerre. ende oec die voghelen in der lucht sijn dair meerre. Dye van indien ende ander menschen, die wt orienten ende oestlant tot iherusalem comen om coepenscap3) of pelgrimaedge off om dat lant van indien4) te besien, die segghen, dat in dat lant der heiligher drie coninghen die zon mit also groten ende vreesseliken gheluyt in den dagheraet op gaet, soe dat des nyement liden noch onstaen en mach, die des niet ghewoen en waer. Ende boven dat lant5) worden lude gheboren, die te mael cleyn sijn, die overmits dat grote gheluyt al doeff gheboren worden. Ende dese doen al horen comenscap ende alle dat si anders te doen hebben mit teykenen ende mit wisen. Ende dese sijn goede temperael6) ende te mael rijcke menschen ende coepluden. Ende si comen selden wt horen lande. Mar sy comen wel7) in indien8) of in egipten of in syrien. Van menigherhande offerhanden, van den gulden appel ende hoir beteykenis XXII.

Voirt suldi weten, dat dese heilige drie coninghen [mit horen] rijchken iuwelen, die zeer costelijc waren, alst horen conincliken staet wel to behoerde ende betaemde, mit hoir brochten om onsen

lieven heer die te offeren. Dat is te weten alle die iuwelen die alexander liet in caldeen, in indien ende in parsen. Ende alle die ornamenten ende cierheit, dien die coninghinne van saba offerde in conincx salomons tempel. Ende alle die ornamenten, vaten ende iuwelen, dien die van caldeen ende die van parsen, doe si iherusalem verderft hadden, mit hoir voerden in hoir lant. Ende veel ander iuwelen in gout ende in ghesteente, die dese heilighe drie coninghen mit hoir brochten om onsen heer te offeren. Mar doe si+ dat/ kint soe armelic in dat hoey inder cribben vonden legghen, ghelijc als hoir oec die hardekijns gheseit hadden, Soe worden si zeer vervaert ende verstoert, dat si slechtes, doe si van horen dromedarien ende paerden stonden ende neder clommen, ende si hoir iuwelen ontdoen souden, dat si niet op die iuwelen en dochten. Mar dat hoir eerst in den handen quam dat namen si ende offerden dat. Dat is te weten, Dat melchior coninck van arabien ende van nubien nam dertich gulden penninghen ende enen cleynen gulden appel, also groet als eyn mensche in synen hant sluten mochte. Ende dat offerde hi onsen heer. Ende doe quam balthasar, coninc van godelyen ende van saba, ende offerde wyeroeck, alsoe als hem in synen handen quam. Ende dair nae quam iaspar, coninc van tharsen ende van egrisuollen, ende offerde mirre. Ende dese heilighe drie coninghen waren alsoe zeer verstoert ende verhet mit devocien in hoeren offerhanden, dat si ghijn achten en sloeghen op1) die woerden, die hoir die moeder gods toe sprack. Die gulden appel, dien melchior mit XXX penninghen offerde, die had gheweest coninc alexanders. Ende die en was niet meerre dan datmen in een haut beluken off besluten mochte. Ende dese appel beteykent die werlt. Ende desen appel hadde coninc alexander te samen doen maken van allen tribuytten, die men hem seynde wt alle die werlt. Ende desen appel droech hi in syn hant tot eynen teyken, dat hi al die werlt ghedwonghen hadde in synen handen. Ende dese appel bleeff in indien, doe coninck alexander vanden aertschen paradijs ghecomen was. Die beteykenis der offerhanden van desen heilighen drie coninghen wart van menigherhande meesters menichsijns beduyt ende gheexponeert. Mar dat melchior den appel offerde dat verclaren si al ghelijc. Want die rontheit des appels, die gheen beghin noch eynde en heeft,+ be/teykent ons die gotheit, die sonder beghin ende sunder eynde is. Voirt van den goude, mirre ende wyeroeck, dien die heilighe drie coninghen offerden, spreken die boecken [off]2) onghelijc. Want sommighe boecken segghen, dattet gout was gheoffert omdat onse vrouwe hair kint dair mede op soude voeden. Ende die wyeroeck wort gheoffert om te verdriven den stanck wt den stael. Ende die mirre om die quade wormen te verdriven. Dair om suldi weten, dat in aldat lant van orienten ist een ghewoent, Soe wanneer die soldaen off enich ander coninc in een van synen steden sel comen off dair doir liden, dat dan een yghelijc mensche wyeroock ende mirre al barnnende voir sijn huys hanghen. Ende soe wie dat niet en doet, die wort dair off ghecorrigiert. Datmen dien wyeroeck onsteect in orienten of in oestlant over meer dat beteykent volcomen onderdanicheit ende obediencie in gode off in afgoden off in den coninc. Ende dair om in enen ghelikenisse3) soe en worden die martelaren niet also zeer ghedwonghen die afgoden aen te beden, als si ghedwonghen worden om dien wyeroeck te ontsteken. Dat die gulden appel in ons heren hande ghedruct was ende te niet ghinck als pulver XXIII.

Al wast dat sake, dat onse lieve heer nae sijnre menscheit die alre armste woude gheboren wesen om des menschen wil, Nochtan en behoefde hi die offerhande van desen drie coninghen. Want hi is die gheen die dair seyt ende alte hant ist ghesciet wat hem behaghede. Want die gulden appel, die alexander mit groter machten versament hadde ende mit so groter hoverdien ghedraghen hadde, doe hem coninc melchior den nyen gheboren coninc gheoffert hadde, altehant so wort die appel verwandelt in aerde ende in vuylnisse. Ende soe wat mitten ander offerhande der heiligher drie coninghen ghedaen of ghesciet is dat suldi hier nae/ horen. Als dan+ die heilighe drie coninghen reysden om weder thuys te comen, soe vervolghede hoir coninck herodes ende verbrande de4) van tharsen hoir scepen (XXIIII).

Als dan dese heilighe drie coninghen onsen heer aenghebeden hadden ende hoir offerhanden ghegheven hadden, ende het al volcomen ende volbrocht (was)5) dair om dat si wt orienten off oestlant ghecomen waren, So begonnen si ende al hoir heer, paerden ende mulen ende ander beesten, die mit hoir wt orienten sonder eten ende drincken ende sonder slapen ende sonder enich voer voir die beesten ghecomen waren, nae hoir menscheliker ende beesteliker natuer hongher dorste ende vaecke te crighen. Ende alle dien dach soe bleven si tot bethleem ende rusten dair mit hoir heer mit groten ghenoechten ende devocien. Ende allen menschen seyden si den sake, wair om si van soe varren lande ghecomen

waren, ende dat si den sterre nae ghevolghet waren, Op dat die ioden te meerre confuys ende (die) heyden te meerre eerren ende solaes dair in hebben mochten. Voirt ghelijc alst hoir in horen slaep ghebootscapt was van den enghel, dat si niet weder tot herodes gaen en souden, Soe sijn si weder doir enen anderen wech tot horen landen ghetoghen. Ende die sterre en heeft haer voirt aen niet meer gheopenbaert. Mar ghelijc als die menschelike natuer begheert ende bewijst, soe hebben si daghes ende nachtes haer herberighen ghesocht. Ende die heilighe drie coninghen, die van hoir landen ende conincriken also veer verscheiden waren (ende) soe onversienlic versamenden mit so groten miraculen, die toghen doe weder al in een gheselscap te samen in hoir conincriken. Ende doer alle die landen ende conincriken ende provincien, dair wilneer coninc olofernis mit synen heer doir toech wt orienten ende caldeen ende quam in iudeen, By desen weghe ende doir desen weghe toeghen dese heilighe+ drie coninghen soe wt iudeen in o/rienten ende in caldeen. Ende doir desen landen ende steden ende provincien soe toghen die heilighe drie coninghen soe onversienlic ende mit soe groter moghentheit, Alsoe dat die menschen wt dien landen, nae dat si ghehoirt hadden van holofernis, waenden dat olofernis weder ghecomen hadde gheweest. Ende in allen steden ende dorpen dair si quamen waren dese coninghen mit hoir heer zeer mynlic ende guedertiernlic ontfanghen. Ende op desen wech predicten ende seyden (si)1) den volcke off luden [op desen wech] alle dat si ghesien ende ghehoert hadden ende wat hoir ghevallen was tot iherusalem ende tot bethleem, ende binnen wat tijden dat si (wt) hoiren landen by den wille gods tot iherusalem quamen. Ende dair om die faem off gheruchte van hore groter oetmoedicheit ende hore doechdeliker werken ende hore verdienten en consten die ioden van dien landen dair nae niet vergheten, noch oec dat ander volcke van dien landen ende provincien. Ende van dien spisen ende drancken ende ander dinghen, die hoir noottruftich waren ende die si van horen landen brochten voir hoir ende hoir heer ende voir hoir beesten, so en ghebrack hoir niet. Ende si hadden ghenoech van allen dinghen, die hoir nootlijc waren tot dat si weder quamen totten berch van vaus. Ende een yghelijc quam ghesont ende machtich weder in sijn conincrijck. Mar dien wech, dair si voir doer ghegaen hadden binnen XIII daghen, dair waren si nu over omtrent twe iaer in dien wedercomen mit groten arbeit nae der menscheliker natuere. Ende hijr in machman merken den godliken moghentheit. Voirt herodes ende die scriben ende die oudsten van den volcke van iherusalem vervolgheden desen heilighen drie coninghen langhe nae2) bi den weghen, die si voir ghetoghen waren. Ende sonderlinghe vervolchden si die van tharsen, want dese begonsten bi den wille gods opten wech te gheloven. ende si bestonden/ naerstelic te prediken die doghet+ ende die devocien der heiligher drie coninghen, wairbi herodes nidich ende gram was gheworden op die van tharsen. Ende hi dede alhoir scepen verbarnen, om dat si die heilighe drie coninghen hadden laten varen over dien rivier van siler. Ende aldat lant van tharsen, dair die heilighe drie coninghen waren doirleden ende dair hi machte over hadt, dat dede hi verbarnen ende destrueren ende verderven. Voirt soe vervolghede2) herodes ende die scriben dien heilighen drie coninghen nae. want si ghehoert hadden, hoe dat die heilighe drie coninghen mit soe groten blijtscap ende mit soe groten voirspoet mit al hoer heer des daghes ende des nachtes doir hoir lant, steden ende dorpen doirleden ende reysden, volghende den claer sterre, die hoir voerghinck. Ende hoe dat si binnen XIII daghen wt hoir lant quamen tot iherusalem. Ende hoe si mit so groten arbeit ende leydsmannen sonder die sterre weder tot horen landen begonsten te trecken ende reysen. Want alle die heyden ende dat ander volc, dair die heilighe drie coninghen doir toghen waren mit hoir groten heer ende gheselscap, en consten niet vertrecken noch vertellen die grote miraculen ende bliscap, dien si des daghes ende des nachts hoirden ende saghen onder dat heer. Ende dit was herodes ende den scriben mit letteren ende breven oec condt ghedaen ende over ghescreven ende ontboden vanden ioden, die in heydenisse onder die heyden woenden, Ende dair side ende wijdde ghestroeyt waren. want si ghelijc den heydenen hoirden ende saghen alle die ghenoechten ende blijtscappen der heiligher drie coninghen mit hoir heer. Ende dit screven si oec ende ontboden dit oec mitten monde die ander ioden voirt over3). Ende dese ioden, die onder die heyden woenden hietten dese heilighe drie coninghen magos, dat nae den ioden te segghen is als gokelaers, want si en wisten die scrifturen niet noch ons heren gheboerte/ en gheloveden si niet.+ Mar nae den latijn ende nae den kersten soe is magus also veel te segghen mede als een zeer wijs man off als eyn coninck. Hoe dat die drie coninghen mit hoir heer ende beesten bynnen XIII daghen sunder

coste tot bethleem quamen. ende dat si twe iaer in den weder reyse waren mit groten coste dat XXV ca.

Om te verdriven dan alle twijffellinghe ende wanghelove, die vallen mochten van punten, die hijr voir ghescreven sijn, Ende om te verdriven den nidicheit ende den wanghelove der ioden, Ende om te starken den crancheit der heydenen ende hoir dat kersten ghelove te leren, Ende om onsen gheloven te sterken, soe ist, dat die almechtighe hemelsche vader, die zeer wonderlijc is in synen werken ende in sijn moghentheit, woude alle menschen openbaren welke ende hoedanich ende hoe grote versceydenisse waer twisken die werken gods ende twisken die werken der menschen ende twisken die werken der gokelaers. Want onse lieve heer god ende scepper alre creaturen leyde die heilighe drie coninghen mit al hoir heer sonder eten ende sonder drincken ende sonder enich wederstoet van hoir varren landen overmits der claerre sterre binnen XIII daghen tot in die stat van bethleem. Ende desen wech reysden sy weder nae der menscheliker moghentheit mit leydsmannen, die si leyden mit grote cost ende mit groten arbeit bynnen twe iaren. Want hadden si enich conste off subtijlheit ghehadt off gheweten, doe si weder thuys toghen, die hadden si wel oec ghedaen ende volbrocht, hadden si gheconnen off gheweten. Mar die almechtighe gods zoen, die den waerheit sijnre gheboerten allen menschen woude tonen ende condt doen maken mit synen moghende werken, woude oec datmen syn heilighe gloriose naem loven soude eendrachteliken van dair die zon op gaet tot dair sy weder toe gaet, welke gods name wilneer alleen in dat+ io/edsche lant bekent was. Die drie coningen quamen weder opten berrich van vaus. Ende daer deden si tymmeren een capelle ende dair in een heelt van enen kijnde in gheset. XXVI.

Wanneer dan die heilighe drie coninghen mit hoir gheselscap ende mit al hoir heer waren mit groten arbeit weder ghecomen opten berch van vaus, Soe daden si dair slechts een costelike capelle stichten in die eerre des nyen gheboren conincx, dien si ghesocht, ghevonden ende aen ghebeden hadden. Ende si cyerden desen capelle bynnen mit zeer costeliken iuwelen, also alst horen coninckliken staet wael to behoerde. Ende in een stedekijn dat onder den berch lach so bleven si een wijltijts legghen ende rusteden hoir aldair. Ende aldair coren si hoir sepultuer ende graff eendrachtelike. Ende dair gheloefden si malcander die een den anderen, Dat si alle iaer op een sonderlinghe tijt mit hoir princen, heren ende ondersaten al dair comen souden ende bi een vergaderen. Ende een luttel tijts hier nae soe quamen alle die princen, baronen, ridderen ende edel luden ende oec menich van den ghemeen volc wt elken van den conincrijcken der heiligher drie coninghen, Ende hietten dese heilighe drie coninghen wellecoem mit groter eerren ende waerdicheden. Ende dancten seer horen scepper, dat si weder ghecomen waren. Ende doe si hoerden van die grote teykenen ende miraculen, die god doir desen heiligen drie coninghen ghedaen, bewijst ende ghetoent hadde, Soe begonsten si hoir meer eerren ende reverencien te doen, dan sy ghedaen hadden. Ende hir nae als dese heilighe drie coninghen aldus gherust hadden ende hoir sepultuer al dair ghecoren hadden, Soe sijn si een yghelijc ghesont ende machtich mit hoir heer ende gheselscap in hoir eyghen lantscappen ghetoghen mit groten blijsscappen ende ghenoechten. Ende al sijn si aldus mitten live van een ghesceiden/, nochtan sijn si mitter herten by een+ ghebleven. Ende elcke als si in horen landen quamen, soe hebben si hoir volc ghepredict ende gheseit, wat si ghesien ende ghehoirt hebben ende wes hoir ghevallen is in allen landen, steden ende doirpen, dair si doer reyseden. Ende in alle horen landen deden si maken in den tempel een sterre mit een nyen gheboren kijnde ende dair een cruce boven, ghelijc als hoir die sterre gheopenbaert hadde. Ende dair om so waren veel heiden, die hoir afgoden braken ende versmaden ende aenbaden dat nye gheboren kynt ende offerden hem als een heer al der werlt. Ende wt veel varren landen quamen die menschen ende vercyerden1) den capelle opten berch van vaus mit groter mynnen ende devocien. Ende nae dien dat dese heilighe drie coninghen thuys ghecomen waren, so waren si die alre oetmoedichste ende die alre gudertierenste van alle horen landen, Also dat die van orienten ende alle andere landen hoir zeer verwonderden ende en consten niet ghenoech vol segghen van hore devocien ende oetmoedicheit. Ende aldus so syn si ghebleven in groter eerren ende devocien ende eersamighe wanderinghen ter tijt to, dat onse lieve heer opvoer inden hemel ende tot dat sinte thomas tot hoir van onsen heer gheseynt wort. Hoe maria in een spelunca hoir mit ihesum verbarch, dair nu een capelle staet ende van onser vrouwen melcke ende hoir hemde ende ons heren doecken

ende van onser vrouwen kercganc ende dat si in egipten vloech ende vander rose van ihericho. XXVII.

Als die heilighe drie coninghen onsen heer gheoffert hadden ende opten weer reyse waren, Soe en bleeff onse vrouwe maria mit horen kijnde niet langher op dien stat, dair dat kint gheboren was. want overmits den groten gheruchte van hoir ende van horen kinde ende van den heilighen drie coninghen, die onder den ioden was, soe toech si in een ander hol of kelre. Ende dair bleeff si tot dier tijt+ toe, tot dat si van/1) horen kijnde in den tempel ghinck ende dair offerde naden wit van moyses. Ende want alst wel behoerlic was, manne ende wyve, ionc ende oudt den moeder gods mit horen kijnde zeer lieff hadden ende mynden, soe dienden si hoer ende daden hoir alle dat noottruftich was, ende wes si te doen hadden, dat brochten si hoir. Ende dien stat verborghen si voir herodes ende sijn vrienden. Ende op dier stat, dair onse vrouwe also langhe verholen had gheleghen, so wort dair nae, doe dat korsten ghelove vermeert wort ende ghestarc(t), ene capelle ghesticht in die eerre der heiligher drie coninghen ende sinte niclaes. Ende het schint dat doir die capelle een ghemeen wech ghegaen heeft doir twe doerren. Mar die een doer is nu toe gheleit mit steen. Ende in die capelle sietmen noch den steen, dair onse lieve vrouwe maria op plach te sitten als si horen lieven soen zuken plach te gheven. Ende op een tijt soe viel een luttel melcx wt hoir borsten op dien steen. Ende hoe men die melc meer off waent te scrappen hoe se hoir meer openbaerde. Ende die melcke van onser vrouwen wort noch huden daghes in veel kerken ghetoent ende ghesien van den pelegrijms. Ende nae dat onse vrouwe wt den huse, dair hoir leve kint in gheboren was, overmits vrese willen der ioden ghegaen was in een ander kelre, dair nu off gheseit is ende dair si verborghen was, Soe ver2) si al dair hoir hemde ende somighe van hair kijnts doecken, die te samen ghevonden3) waren ende laghen in die crebbe onder wat hoeys, Die dair ghemeenlic ende onghe4) al heel bleven ligghen alst gods wille was totter tijt toe, dat die conincghinne helena constantijs5) moeder quam ende vant si. Want die ioden hielden dien stat of huse, dair ihesus gheboren wort zeer versmaet ende onreyn ende vermaledijt, Also dat si dair gheen beesten noch kinder en lieten gaen. Ende si seiden, dat die stede zeer vreselic was ende si dreichden allen menschen ionc ende/ oudt ende si spraken zeer vreselic,+ also dat dair nyement in en dorste gaen, want si hielden dien stat alle versmaet. Voirt doe onse lieve vrouwe hoer ghebenediden soen mit een paer tortelduven na moyses wit in den tempel offerde ende symeon dat kynt in synen arm nam, doe seide symeon den psalme: Nunc dimittis domine servum tuum in pace etcetera. Ende doe wart die psalme voirseit eerst ghemaect. Ende in dien tiden so hadden symeon ende anna die weduwe veel ioden ende priesteren vanden tempel gheprophetiert van ihesu der ioden coninck, ghelijc als die ewangelisten scriven. Ende dair nae was soe veel ghrrufts6) ende fame van ihesu ende van den ioden ende van sijnre moeder7), die in den tempel waren, doe onse vrouwe horen zoen offerde, Also dat onse vrouwe van herodes ende van den ioden niet langher en dorste bliven in dat huys, dair si in ghewoent hadde. Ende dair nae staphants als (dat) ewangelium seit, soe openbaerde die enghel gods ioseph in synen slaep. Ende hi beval ioseph ende seide: Staet op ende neemt dat kynt mit synre moeder ende vleet in egipten. Ende blijft dair also langhe tot dat ick di weder spreken sal. want die tijt is toecomende, dat herodes dat kint sel doen zoeken om dat kint te verderven. Ende ioseph nae den ghebode des enghels stont op ende nam dat kint ende sijn moeder ende vloech in egipten. Ende hoe ende in wat manierren dat maria mit horen kinde quam in egipten ende hoe si dair weder wt quam, dat vijntmen volcomelic in dat boeck vander kijntsheit ons heren. Mar opten wech, doe si reysden tot egipten waert, doe leden si veel anxten van menschen, die dair wildelijc in den woude liepen. Ende oec mede van menigherhande wilde dierren ende beesten. Ende tot enen teyken so ist noch huden daghes, dat in den weghe tot egipten, dair onse vrouwe ghijns ende weder doir reysde, dair wassen noch neffen den weghe rosen van iherico. Ende/ die rosen hebben die+ heydensche wiven gaerne by hoir als si in arbeide gaen van kinde. Ende voirt die stat, dair onse vrouwe in egipten woende mit horen kinde, die staet van bethleem XII dachvaert. Ende in dien weghe, dair onse vrouwe doir reysde ende nerghent anders, so wassen die rosen van iericho tot enen ewigher ghedenckenisse. Ende dese rosen leessen ende vergaderen eenrehande menschen, die dair badewini hietten

ende si hoeden hoir beesten dair in den woestinen. Ende dese rosen vercopen si den pelegrims off ander luden om broet, dair si in der woestinen off leven. Voirt die stat, dair onse lieve vrouwe mit horen kijnde in egipten woende seven iaer lanc tot dat herodes ghestorven was, die lach biden steden nye babilonien ende alkayr. Ende dese steden legghen een luttel van een ende si sijn sunderlinghe grote. Mar alkair is meerre dan babilonien ende hiet meerre te wesen dan twe1) parijs. Ende dair in woent die soldaen. Ende die stat dair onse lieve vrouwe mit haren kijnde seven iaer in woende dat is nu een hoff, dair die balsom in wast ende en is niet meerre dan men mit een appel over warpen mach. Ende in desen hoff sijn seven fonteynen, dair onse vrouwe hoir kynt in te baden plach ende te wasschen ende te reynighen. Ende dese hoff en is niet ghemuert noch ghevest. Ende in desen hoff wast die balsom op cleyne houtkijn ende cleyne stammekijn ghelijc oft op roseboem waer. Et2) die stamme is een luttel hogher dan een ellen lanck. Ende is recht ghedaen oft rose boem waer. Ende sijn bladen schinen recht oft drie bladeren3) waren. Ende elken boemkijn heeft een kersten man te bewaren, die des soldaens ghevanghen sijn. Ende dese hoeden dese boemkijns recht oft hoir selves lijff waer. Ende in den maert soe is die soldaen altoes selve in den hoff. Ende dan snijtmen de tacken ende bynt sie mit zee biesen. Ende dan setmen dair cleyne sulveren vaten onder, dair die+ balsom in/ drupet. Ende wt dien cleynen vaetkijns soe ghietmen den balsom in eyn canne, die dair hiet zarra4) ende is van sulver ghemaect. Ende is een luttel meerre dan dair een sextier off sestendeel5) wijns in ghanghen mocht, welke zarra nochtan van alle dien balsom nauwe vervolt wart. Ende dan neemt die soldaen alle dien balsom alleen. Mar wanneer enighe grote heren tot hem seynden om balsom, dien seynt hi een glasekijn vol, dat also groet is als een vingher. Ende als dese balsom [dien seynt hi]6) wt ghedropen is, soe gaet die soldaen en wech. Ende dan soe nemen die gheen, die den balsom ghehoedt ende bewaert hebben, een yghelijc die tacken, die van synen balsom ghesneden sijn. Ende die tacken zieden zie in enen schoen reyn nyen pot. Ende die balsom, diemen wt den tacken siet, comt boven driven recht oft vet waer. Ende wanneer een mensche van enen paerde off anders sijns ghevallen is ende van bynnen ghequetst off gheborsten is, Te hants als hi mit dien balsom ghesmeert wort so is hi ghenesen. Ende wanner yemant enyghe lijcclaeuwen off lijcteyken van enighe wonden behouden heeft, soe gaen die lijcteyken slechtes wech als si besmeert worden mit deser balsom. ende so wart die stede van den lijcteyken ghelijc den anderen vel. Ende desen balsom vercoepen die dien balsom ghehoedt ende bewaert hebben den pelegrijms off anderen menschen, die neffen dien wech doir liden ende reysen. Ende dese balsom wort ghedraghen alle die werlt doir. Mar dese balsom en ghelijct niet dien balsom, die wt ghedropen is van duechden ende van edelheden. Want neemtmen een dropel van den edelste balsom, die wt ghedropen is, in een hant, si sel slechtes doir zweten ende dringhen doir den hant ende tonen hem anden anderen zide van den hant. Ende op die stede en sel die mensche nemmermeer zericheit crighen noch zeer moghen liden. Ende dese balsom is/ ghedaen+ recht als groenne dunne wijn, die een luttel doncker is. Ende dese balsom hiet die raeuwe balsom. ende die ghesoden balsom hiet die ghekoocte balsom. Ende van deser balsoms duechden ende edelheden waert nu te langhe te vertellen. Ende men gheloeft vasteliken ende waerliken in al orienten ende in oestlant ende in die ander landen die dair legghen, Dat dit lant dair die balsom wast dien duechde ende den edelheit heeft dair om, om dat onse lieve vrouwe mit horen kinde dair woende ende om dat si in die fonteynen hoir kijnt bade ende dwoech. Ende tot enen teyken ende mirakel soe en mach dien hoff nyement telen noch bewaren noch havenen, ten si een kersten mensche. Ende dat is dicwijl besocht, want alle tijt als die heyden dien hoeff plegen, telen, hoeden ende bewaren, soe worden altoes die tacken dorre ende verghingen. Veel wonderlike teykenen ende miraculen verteltmen hier. ende hoe die XXX penninghen, die coninc melchior offerde, tot menigerhande steden quamen na menichander iaren. XXVIII.

Voert van den offerhande, dien die heilighe drie coninghen onsen heer offerden is te weten, als wi in anderen boecken lesen, Dat melchior coninc van nubien ende van arabien offerde onsen here enen cleynen gulden appel, die toe te hant al te pulver off asche verwandelt wort ende te niet ghinck, als hier voir gheseit is. Ende dese selve melchior offerde XXX penninghen,

die abraham, die patriarche, doe hi wt den lande van hur ghinck in caldeen, mit hem droech in ebron, dat doe hietede arboa1). Ende dair coft hi mede enen acker om sijn sepultuer off graff dair op te maken, om hem ende sare sijn wijff ende sijn kinder dair op begraven te worden2), welke kijnder waren ysaac ende iacob. Ende dese penninghen leestmen dat thare abrahams vader dede maken van des conincx weghen van mesopitanien, die nyus3) hiettede. Ende om dese selve XXX/+ penninghen, die van goeden goude gheslagen waren, soe wort ioseph iacobs zoen van sinen broderen vercoft den hysmaheliten. Ende dese hysmaheliten voerden ioseph in egipten. Ende dese hysmaheliten waren die gheen, dair abraham den acker teghen cofte. Ende hir nae waren dese XXX penninghen van iacobs kijnderen iosephs broderen in egipten gheseynt, om coernne mede te coeppen, welke coern doe ioseph sijn brodres vercofte om die XXX penningen. Ende nae dat iacob doot was, so worden dese XXX penninghen gheseynt int conincrijc van zaba om balsom ende welrukende crude dair mede te coepen, om iacob ende ioseph dair mede te salven ende smeren nae horen doot, alsmen se begraven soude. Ende die XXX penninghen worden doe gheleyt in den conincx scat van saba mit veel anderen iuwelen (ende) in salomons tijden gheoffert in den tempel tot iherusalem. Ende hir nae in roboams conincx salomons zoens tiden, doe die coninck van arabien dien van egipten te bate quam om iherusalem te destrueren ende salmons tempel berovet was van menichen coesteliken iuwelen, Soe quamen dese XXX penninghen in des conincx handen van arabien ende worden in sijn scat gheleyt. Ende hir nae als dat nye testament began ende onse lieve heer gheboren was in bethleem, soe nam dese coninck melchior dese selve XXX penninghen mit ander veel meer ornamenten ende iuwelen, die hi meende onsen heer4) die XXX penninghen als voir screven is. Hoe maria die XXX penninghen verloes, doe si in egipten vloech. Ende badewijn5) brochte si in den tempel. ende dair nae worden si iudas om ihesu ghegeven ende van den mirra ende wair die penninghen bleven. ende van den acker die om hoir ghecoft was. ende wair om si hieten sulveren penninghen ende van hoir waerde ende forme. ende vanden ridders goeden over zee, hoe men die maken ridders te wesen ende vanden ridders, de ons heren graf bewarden, etcetra. (XXIX).

Als maria die moeder gods om vresen wille des conincx herodes mit horen zoen, vloech in egipten, soe verloes si dese dertich+ penninghen mit veel ander iuwelen, die si te samen in een linnen doeck ghewonden hadde. Ende dese XXX penninghen worden weder ghevonden van enen armen menschen, die dair badewijn gheheten was5), die in der woestinen, dair onse vrouwe doir leden ende doir ghereyst was sijn beesten hoede. Ende (dese)6) XXX penninghen hielt hie ter tijt toe, dat onse heer ghecruyst soude worden. Ende een luttel tijts dair voer wort dese mensche badewijn zeer zieck en viel in een wonderlike ziecte. Ende doe hi hoerde segghen van ihesum, dat hi mit synen woerden den mensche ghenesen soude moghen niet alleen dien ziecte, mar oec van allen anderen ziecten, Soe ghinc dese mensche alte hants tot iherusalem in den tempel. Ende staphants overmits sijn ghelove soe wort hi van onsen heer ghesont ghemaect ende hi wort ghelovich. Ende hie nam dese XXX penninghen mitten wieroecke ende mirre ende mit anderen iuwelen, als si vanden drie coninghen in bethleem gheoffert waren ende also als hi die ghevonden hadde, dair si maria onse vrouwe verloren hadde ende offerde ende gaff die onsen heer ihesu cristo. Ende als onse heer die bekende, soe gheboot hi hem, dat hi se in den tempel offeren ende opten outaer legghen soude, dat hi mit groeter oetmoedicheit ende devocien dede ende leide die offerhande opten autaer. Doe quam die priester vanden tempel ende ontstac dien wiroock tot enen teyken, dattet was een waerdighe eersamighe offerhande. Ende want dese offerhande also selsen ende also glorioes was, soe nam die priester dese XXX penninghen ende die mirre ende leyde die in des tempels scat. Ende een luttel tijts hier nae als des derden daghes voir ons heren passy, soe namen die princen van den priesteren dese XXX penninghen, opdat alle ioden deelachtich souden wesen an ons/ heren+ doot, wt den ghemenen scat, ende gaven si iudas scarioth ons heren discipel, om dat hi synen meester verraden soude als hi dede. Ende een deel vander mirren mengheden si mit wijn, dat si onsen heer te drincken gaven an den cruce. Ende dat ander deel vanden mirre nam nycodemus mit aloe mit ander cruden ende salvede ende groeff onsen heer dair mede. Ende hir nae, doe iudas belyede dat hi ghesondighet hadde, want hie onsen heer verraden hadde ende die XXX penninghen den ioden voir hoir voeten warp, Soe namen die ioden halff die XXX penninghen ende gaven si die ridderen, die dat graff ons

heren bewaren souden. Ende mitten anderen XV penninghen coften si enen acker om die pelegrijms dair op te graven. Ende dese acker is gheleghen bi iherusalem. ende is cuym also groet alsmen mit een appel over warpen mach in sijn langhe ende in sijn breyde. Ende in dien tiden dat die kersten iherusalem besaten, soe was die aerde alsoe zeer wt ghevoert, dat die acker bleeff een deep putte ende was doe al omme ghemuert. Ende in den muren waren groete gaten, dair men die doden lichamen doir warp in den kuyl. Oec en selmen niet menen, dat die XXX penninghen sulveren waren, al ist dat men se in den ewangelio silveren hietten. want dat was van ghewoente, alsmen nu segghen schilden, mutoennen ende guldenen off nobels. want si waren vanden alre beesten goude van arabien. Ende in dier ghelikenis1) van dien penninghen in dien naem ende inder munten soe bleeff in dien landen van abrahams tiden tot dat iherusalem van tytus ende vespasianus ghewonnen wort ende ghedestrueert. Ende in alle orienten off oestlant en wart gheen munt verwandelt in den ghewichte noch in den goude. Ende elc vanden XXX penninghen woech teghen drie gulden. Ende an die een zide van+ desen penninghen stont des/ conincx hoeft. Ende an die ander zide stonden sijn litteren ghescreven van caldeen, die hier nyement iesen en kan, noch huden daghes bekennen en mach. Ende van den ridderen, die onsen heer ende dat heilighe graff behoeden, so suldi weten, dat in al orienten ende in al ander landen overmeer ende dair omtrent alle der ridderen goeden, beyde lant ende husen, sijn leengoeden. ende die leengueden en moeghen niet ghesceyden noch ghedeelt wesen. Mar die oudtste zoen heefft si alleen. Ende die gueden houdt men te leen van den soldaen off van anderen coninghen ende heren, dair si onder gheleghen sijn. Ende wanneer die vader doot is, so waert die oudtste zoen, als hi tot sijn iaren ende tot syn mondighen daghen ghecomen is, ridder ghemaect. Ende dat leen guet en mach gheensijns ghesceyden worden. Mar ist dat dair een ridder zeer becommert off beladen waer mit laste off mit scouden, soe mach hi wel een beter goet gheven om een quader, ende nemen dan ghelt toe mit oerloeff sijns heren, dair hi sijn leen off houdt. Oeck sijn sommighe leen gueden alsoe rijck ende also goet, dat si twee ridderen off drie onder hem hebben moeten. Ende alsmen in dien landen enighen ridder maken sel, soe sel die ghene, die ridder wesen wil, hem aen doen mit2) costeliken habijt, mit goude ende mit silver ende mit ander iuwelen om behanghen ende sel riden off gaen mit synen vrienden doir den stat om hem te tonen, off yement weder hem segghen woude, dat hi des niet waerdich en waer een ridder te worden. Ende en is dair nyement, die hem weder seit, Soe maectmen hem midden in sijn palaes off in sijn hoff een schoen bedde ende dat om behangen mit costeliken iuwelen, mit ornamenten ende gulden lakenen ende mit ander cyerheit. Ende dair gaet die ghene, die ridder warden wil, dattet die ander aensien des schoen lichten daghes al naect op legghen. Ende dan, ghelijc als die vrouwen/ die een totten anderen gaen als+ si van kijnde legghen, Also gaen oec sijn vrienden tot hem ende dancken hem, dat hi der ridderscap waerdich gheworden is. Ende dan wart hi van den groten heren van den bedde ghenomen ende wort mit gulden ende ziden clederen ghecleet, ghegort ende toe ghemaect. Ende wort van den bedde gheleedt in een teyken, dat ghelijc als hi alleen naect op dat bedde is gaen legghen ende is weder van den bedde van die princen ende van ander edelle mannen dair off gheleet ende is ghecleet ende is ghescoeyt ende op gheheven, Dat hi van allen scanden ende van allen vlecken der quaetheit hem bekeren3) sal ende hem dair off hoeden sal. [Ende dan gheven die heren.] Ende dan gheven die heren dien nyen ridder also veel goeden van horen goeden, dat hi mach riden mit twee off mit drien paerden. Ende ist dat si zeer rijck sijn, soe maken si voert twe off drie ridders, die hoir dienen ende nae dat hoir leen guet [is] dat eysket. Ende dan riden die ridders mit horen heren ende dienen hoir in den wapen, als si daer toe vermaent worden. Ende alsulke ridderen warent, die onsen heer cruysten ende die dat hillighe graff behoeden, dien die ioden XV penninghen gaven als te hant gheseit is. Want die selve penninghen van abrahams tijden tot dat onse heer ghecruyst was, soe bleven si altoes by een ende oversceyden4). Mar alte hant doet ghedaen was, dat lange van hoir gheprophetiert was, waer om si ghemaect waren, soe worden si ghedeelt ende versceyden. Hoe onse vrouwe mit horen kynt wt egipten quam ende woende in nazareth. Ende hoe sinte thomas in indien gheseynt was XXX.

Als dan die tijt om ghecomen was dat onse lieve vrouwe wt egipten gheropen wart, ghelijc als dat ewangelium zeit, Ende herodes doot was, Soe openbaerde hem die

+ engel gods ioseph in zijn slaep/ ende seide: Stant op ende neemt den moeder ende dat kijnt ende ganc in dat lant van israhel, want si sijn doot, die dat kint soechten ende verderven wouden. Ende ioseph stont op ende nam dat kint ende sijn moeder e1) quam in dat lant van israhel. Ende doe hie hoerde, dat archelaus herodes zoen voir herodes sijn vader regnierde ende aldair heer van den lande was, Soe vreesde hie zeer ende en dorste niet dairwart gaen. Ende hi ghinck in een stat in dat lant van galileen, die nazareth hiet ende dair bleeff hi woennen. Ende wat, hoedanich ende hoe groete teyken ihesus dair wrochte ende dede ende wat hi daer leedt tot sijnre passien tijt toe ende tot sijnre verrisenissen ende tot dat hi ten hemel voer, beyde nae sijnre godheit ende na sijnre menscheit, Dat bescreven volcomeliken die vier evangelisten. Ende voert als onse lieve heer nae sijnre hillighen opvaert synen apostol thomas seide2) in dat lant van indien, om dair te prediken dat heilige ewangelium, in welken indien die heilighe drie coninghen, die onsen heer in bethleem ghesoecht ende gheoffert hadden, woenden ende regnierden3). Daer thomas node aen quam te prediken in indien ende in anderen landen dair bi. Mar het is te gheloven, dattet is ghesciet overmits onsen heer wesende die overste hoecksteen des tempels, die dair beide die weghen aen een varsament4) heeft, dat is den heyden ende die ioden aen den kersten ghelove ghebrocht heefft. Ende dat is ghesciet overmits dat thomas ons heren wonden nae sijnre verrisenisse van der doot ghesien ende ghetast hadde, dat hi den heiden ende die heilighe drie coninghen prediken soude, die dien selven heer in sijnre kintscheit ghesocht ende gheoffert hadden. Ende dair om als gregorius+ seit: Ghelijc alst ons/ allen salich was, dat thomas ons heren wonden sach ende tastede nae sijnre doot, want hie ons dair mede ghenas van allen wonden der ongheloven, Also wast oec ons allen salich, dat dese heilighe drie coninghen onsen heer sochten in sijnre ionckheit ende vonden hem ende aenbeden hem ende offerden hem ende eerden hem mit waren ende gheesteliken offerhanden. Ende nyement laet hem beweghen off dair aen twijffellen, dat sinte bartholomeus ende sinte symon ende iudas oec in indien predicten. Want (het)5) sijn veel indien ende veel lantscappen in indien. Ende een van drie indien is meerre, langher ende wider dan alle dat lant dat an dese zide van der zee leit. Want dit lant an dese zide vander zee wart van dien van indien bescreven ende berekent voir hundert dachvairt, dairmen dat kersten ghelove in hout. Wat teykenen ende werken sinte thomas in indien dede, ende hoe hi totten drie coningen quam. XXXI.

Voert doe die apostel thomas in allen rieken ende provincien van indien dat heilighe ewangelium ghepredict hadde ende die landen al om ghegaen hadde Ende die duvelen mitten teyken des heilighen cruys verdreven hadde, ende hi veel ziecken ghenesen hadde, Ende onse heer veel teykenen ende miraculen doir hem ghedaen hadde ende thomas veel menschen bekeert hadde, Ende hi sach in allen tempelen der affgoden een sterre mit enen kijnde ende een cruys dair boven ghemaect ende ghebeelt, ghelijc als die heilighe drie coninghen hadden doen maken, doe si van bethleem quamen, Ende doe thomas dat hoerde van den biscopen vanden tempel ende der afgoden ende verstont, dat alsulken sterre mit sulken teyken in lan/ghe voirleden tiden hoir openbaert+ hadde opten berch van vaus in een teyken des nyen gheboren kijnts, wesende een coninc der ioden, ghelijc als een stemme wt dien sterre ghehoirt was6). Ende dair om sochten die drie coninghen dat kijnt mit horen offerhanden om hem an te beden. Ende mit groten miraculen so quamen si tot bethleem. ende si vonden dat kint ende si aenbedent. Mar mit groten cost ende mit groten arbeyt soe quamen si weder in hoir conincrijcken. Ende van allen saken, dien den heilighen drie coninghen opten wech gheviel ende wat si dair hoerden ende saghen, dair informierden die biscop ende die priesteren vanden tempel sinte thomas volcomeliken off. als sinte thomas dat verhoert hadde so bestont hi als mit groten bliscappen ende vervolt mitten heilighen gheest dien biscoppen ende alle den volcke te predicken vander kijntscheit ons heren ende van sijnre moghentheit ende van sijn liden ende van sijnre passy ende van sijnre verrisenisse ende van synen opvaert ten hemelen. Ende bider graden van gode ende overmits troeste des heilighen gheestes so bekeerde sinte thomas ende doepte alle die biscopen ende priesters der affgoden, die dair in den tempel waren. Ende die beteykenisse der sterre ende des kijnts ende dat cruys dair op bedude hi hoir ende onderwijsde hoir dair off mit groter oetmodicheit ende guedertierenheit. Ende als die afgoden wt den tempel gheworpen waren, Soe wyede sinte thomas ende consecreerde alle die tempelen in die eer des nyen gheboren kijnts, dat die heilighe drie coninghen (sochten)7) ende aenbeden. Ende sinte thomas vrochte doir dat kijnt ende in den crachte des

heilighen cruys grote teyken ende miraculen, Also dat al dair quamen alle die+ luden wt dien/ lande, die van sinte thomas hoerden segghen, ende brochten die ziecke menschen tot hem ende oec die mitten viant beseten waren. Ende die ghenas hie alle gaeder in die naem des kijnts ende mitten teyken des heylighen cruys. Ende dien luden bekeerde hie ende doepte die. Ende die menschen, die sinte thomas bekeert, ghenesen ende ghedoept hadde, die ghenasen ende maecten voirt ander menschen ghesont in anderen landen, dair sinte thomas niet gheweest en hadde. Als dan sinte thomas dat heylighe ghelove, dien kijntsheit ende dien passie ende die opverrisenisse ende die opvaert ons liefs heren ende dat heilighe evangelium in allen landen ghepredict hadde, Ende die tempelen der affgoden inder eerren gods gheconsecreert hadde, ende dair in biscoppen ende priesteren ghewyet hadde, Soe ghinc hi weder in dat lant der heyligher drie coninghen, die onsen heer in sijnre kijntscheit ghesocht hadden, die hi noch levende vant in ghesonden liven ende in ouderdoem, Die verbeyende waren ende verwachtende waren den toecomst ons heren, ghelijc als die rechtvardighe symeon dede. Ende nae horen ghebede so was hoir oec in dien gheest gheopenbaert, dat si niet sterven en souden, si en waren eerst ghedoept in dien water ende in dien heilighen gheest. ende dat si oec volcomelic gheinformeert souden worden van den nyen gheboren kinde ihesu, dat si ghesocht ende aen ghebeden hadden ende gheoffert. Hir om dan, doe si hoerden segghen van enen menschen, die thomas hiet, die in horen lande ghecomen was ende openbaerlic predicte van den kijnde dat si ghesocht ende aen ghebeden hadden, Ende datti van den kijnde veel miraculen+ ende wonderlicheden pre/dicte, Ende dat hi in den name des kijnts ende des heilighen cruys veel luden ghenas van menigherhande ziecten ende datti die vianden verdreeff, Soe begonsten dese heilighe drie coninghen, al waren si zeer oudt, hoir weder te bereiden mit hoeren princen ende familien ende huysghesijn van coninghen, hertoghen ende grote heren om te trecken ende reysen tot den heilighen apostel thomas. Ende als sinte thomas dese heilighe drie coninghen mit horen heer sach comen, so ontfinck hi se mit groter eerren ende waerdicheden. Ende van allen zaken ende werken, die onse lieve heer dede in synen ioncheit, in sijnre menscheit ende in synen godheit, dairoff informeerde hise ende leerde se volcomelijc ende hie bedude hoir die passie ende lijden ons heren. Ende oec hoe dat hi selve niet gheloven en woude, dat ihesus vander doot verresen was, hi en moste eerst die wonden ons heren mit synen oghen sien ende mit sijn handen tasten. Ende den passie ons liefs heren verclaerde ende vertelde hi hoir mitter heiligher scrifturen. ende hi informeerde se volcomelijc dair off. Ende bi der gracidi gods so doepte hi dese heilighe drie coninghen mit al hoer volc ende al hoer heer. Ende dese heilighe drie coninghen, doe si ghedoept waren ende sie den heilighen gheest ontfanghen hadden, Soe versamende si hoir mit sinte thomas ende si predicten den onghelovighen dat wort gods mit sinte thomas. want alle die ghene, die dair waren wt wat landen ende van wat tonghen ende van wat secten, soe predicten si1) hoir offerhande aenbeden. Ende alle die sermonen, dien die heilighe drie coninghen predicten, die exponeerde ende bedude sinte thomas tot enen gheesteliken sijn ende verstant. Ende hier nae toghen dese heilighe drie coninghen/ mit+ sinte thomas opten berch van vaus. Ende dair consecreerde ende wyede sinte thomas den capelle, dien die heilighen (drie coninghen)2) dair deden maken in der eerren des nyen gheboren kijnts, welke kint hem dair eerst gheopenbaert hadde. Ende sinte thomas predicte dair den volcke, hoe dattet selve kijnt, dat hem dair in der sterren mitten teyken des heilighen cruys gheopenbaert hadde, dair nae om die mensche wt den handen des viants te verlossen mit groter begheerten an den cruce ghestorven was, ende dair nae op den derden dach weder van den doot verresen was. Dair wort doe grote blijscap ende innicheit onder alle den volcke beyde manne ende wive, ionc ende oudt. Ende dair nae quamen wt varren landen die menschen om die capelle te visitieren ende omdat nye gheboren kint aen te beden. Ende om die grote devocie ende ynnicheit, dien die heilighe drie coninghen saghen inden menschen openbaren, Soe deden si onder den berch van vaus een zeer groet ende een edelstat maken van tymmeringhe ende van ander menighande cyerheiden. Ende desen stat hietten si seuwa. Ende dese stat is noch huden daghes een die meeste ende die rijcste stat van al indien. Ende in desen stat woent paep Jan heer van al indien ende thomas die patriarche van indien. Hoe sinte thomas die heilighe drie coninghen biscopen maecte ende wyede. Ende hoe hi reysde in dat overste indien dair hi starff. Ende den vorme des volcx van dien landen. ende wat die heilighe III coninghen deden ende hoe si storven. XXXII.

Als dan sinte thomas alle dat volcke

van indien ende dair omtrent bekeert hadde, Soe wiede hi ende consecreerde hi die heilighe drie coninghen ende maect se aertsche biscopen. Ende sinte thomas nam voert devote ende ynnighe mannen, dien die heilighe drie coninghen voirt biscopen+ ende prieste/ren maecten ende wyeden. Ende si wieden alle die tempelen der afgoden in die eerre gods ende sijnre ghebenedider moeder. Ende alle die tempelen ende die dienres dair in docierden1) si ende vorsaghen die eerlijc ende mildelijc mit aertschen guede ende iaerlixen renten. Ende hir nae gaff sinte thomas dien heilighen drie coninghen ende den anderen biscoppen ende priesteren enen regule ende ordinancie ende manier misse te doen ende te celebreren. Ende hi leerde hoir woerden, die onse lieve heer opten witten donresdach sprac, doe hi dat heilighe sacrament maecte ende consecreerde. Ende hi leerde hoir dat heilighe pater noster. Ende hie informeerdse dair in2) volcomelijc. Ende hi gaf hoir oec een ordinancie dat doopsel te ministreren ende die menschen te doeppen. Ende hi badt ende gheboet hoir, dat si dat in ghijn sijns3) vergheten souden. Ende hir nae als sinte thomas alle dat volc bekeert hadde ende die aertsche biscoppen ende priesteren ghewyet hadde Ende hoir dien heilighen missen te doen gheleert hadde, Soe toech hi in indien dattet overste indien was van den drien indien, Om dair dat volc te predicken, te leren ende te bekeren. Ende nae dier tijt dat hi in dat overste indien veel menschen bekeert ende ghedoept hadde, soe wart hi dair ghemartelizeert ende ghedoot Also als dat sijn legende volcomeliken bewijst ende wt sprect. Ende alle menschen die gheboren worden in dat lant, dair sinte thomas ghedoot wort, die hebben aensichten recht oft hun den waren. Mar si en sijn niet ruych mit haer bewassen. Ende alle menschen, beesten ende gheboemte, die in indien sijn ende wassen, die hebben al een ander manier van wesen, van welcken nu te langhe waer te vertellen. Als dan sinte thomas was ghetoghen van den heilighen drie coninghen4), in allen steden dorpen ende landen ende dair stichten si+ in kerken ende godshusen. Ende si/ wyeden biscopen ende priesteren om dien dienst gods dair in te doen. Ende hir nae lietten si den werlt mit al hoer ghenoechten ende mit al hoir ydelheyden. Ende si toghen wonen in die stat van seuwa alhoren tijt. Ende mitter hulpen ende troest ons liefs heren overmits priesteren ende hulpe, soe regierden si noch al hoir landen in gheesteliken ende in waerliken staet. Ende hoir ondersaten waren hoir in allen dinghen zeer ghehoersam ende onderdanich, niet wt vrese als horen here, Mar wt mynnen als horen vader. In dat anderde iaer voir dat die heilighe drie coninghen sterven souden, soe ontboden si allen coninghen, hertoghen, princen ende ander heren, aertsche biscoppen, biscopen, abten, prelaten ende priesteren, die in horen landen gheseten waren, dat si by een comen souden. Ende si waren zeer onvermoghen van ouderdoem in dien lichaem. Ende si en hadden gheen erffnamen noch kijnder. Noch si en hadden coninghinnen noch amyen off boellen. Mar et was een ghemeen ghelove ende vermoedinghe in al orienten, dat si maget waren ende dat si maghet storven. Ende sommighe boecken houden dat ghelijc als dese heilighe drie coninghen die eerste waren van den heyden in dien korsten ghelove, Also waren si oec die eerste van den heyden, die hair reynicheit gheloefden ende hielden. Ende dit exponeren ende bedilden oec eenrehande boecken van dien offerhanden die si offerden. want dat gout dat si oefferden beduyt die waerheit der reynicheit. Die wyeroeck beduyt die devocie ende den ghebede in reynicheit. Ende die mirre beduyt den castiynghe des vleisches, als dat men die natuer bedwinghet ende onder dien voet houdet. Want als die wise man seit: Die onvleiskeliken in den vleysche levet, dat leven is een engsche5) leven ende niet menschelijc. Hoe die heilighe drie coninghen maecten enen patriarcke, dien si thomas hietten ende si setten hem in Sinte thomas stede. ende hoemen hem/ noch huden daghes keyset. XXXIII capittel.+

Als dan dese heilighe drie coninghen als voir seit is alle die princen ende here, biscopen ende prelaten ende priesteren by een hadden doen coemen, Soe baden si hoir, dat alle stantvastich ende vast bleven in den ghelove, dat hoir sinte thomas ghepredict ende gheleert hadde. Ende dat si ghelijc als si dair versament ende vergadert waren souden willen kiesen mit enen ghemenen wille ende consente enen man, die des waerdich ware, Die dair in sinte thomas stede in enen gheestliken staet den volcke wesen soude een goet leerre ende voirgangher. Ende dat alle dat volc tot ewighen daghen dien gheesteliken vader onderdanich ende ghehoersam souden sijn. Ende dese leerrer soude in die eerre van sinte thomas tot eenre ewigher ghedenckenisse van alle

dat volc patriarch thomas worden gheheten. Ende wanneer die patriarch ghestorven waer, soe souden alle die aertsche biscopen ende prelaten mit enen ghemenen consente enen anderen in sijn stede kyesen nae hore consciencie ende wetenheit. ende den soude alle dat volc ghehoersam sijn ende onderdanich. Ende doe ghaven die heilighe drie coninghen dien patriarche alle die tienden van horen landen. Ende die heilighe drie coninghen ende heren ende alle die biscopen, prelaten ende priesteren koren dair tot enen patriarcke te wesen enen gueden man van buten, die sinte thomas nae ghevolghet was ende was gheheten iacob vanthiochien1). Ende si verwandelden synen naem ende hiettenhem patriarch thomas. Ende noch huden daghes keysen die van indien alsoe horen patriarcke, dien si onderdanich sijn ende ghehoersaem. Van paep ians naem ende macht. (XXXIIII).

Hier nae want dese heilighe drie coninghen ghijn kinder en hadden ende si in enen ghemenen rade van al hoir heren ende des volcx versament waren, Soe koren si+ dair enen edelen/ wal gheboren man tot enen waerliken heer, Die alle hoir conincrijcken, steden ende landen in dien waerliken staet regierren soude een2) dair een heer off wesen soude totten ewighen daghen. Op, wairt sake dat dair enighe bose ende quade menschen teghen dien patriarcke off biscoppen ende prelaten off teghen dien gheestliken staet rebel off wederspanich worden ende dien heilighen kerck niet en achteden, Datmen dan die mitten waerliken staet dwingen ende castien souden ende dan weder in (den) wech der salicheit bringhen soude. Ende die heerlicheit soude altoes versterven ende erffen op dat naeste bloet tot ewighen daghen. Ende dese heer en soude niet coninc noch keyser hietten, Mar hi soude van alle den volck tot ewighen daghen paep ian gheheten worden. Ende dat soude dair om sijn, want het en is ghijn eersamigher noch waerdigher naem in al die werlt dan paep. want bi dien naem soe wort die hemel dien gueden menschen op ghedaen ende den quaden besloten. Ende biden wtreycken ende opheffinghen der handen van den papen Soe knyellen op haren knyen alle heren, coninghen ende keyseren, hertoghen ende graven, Ghelijc als paep ian in synen brieven ende epistolen scrijfft ende declareert. Ende die brieven ende epistolen, die paep ian den coninghen ende dien princen seynt, dat sijn rollen. Ende in dese rollen scrijff hi voir gruet ende3) benedixie hoirre kinderen, hoir knechts, hoir ioncwive ende hore beesten, horen wijngaert, hoir lants ende wijn, hoirre amyen ende al hoir goets, ist binnen huse off buten huse, dat die heren off princen hadden off besaten. Ende nae dien dat hi waerdich is, dien hi scrijfft, dair nae scrijfft hi hem gruet ende benedixie. Ende paep Jan heefft in sinen schilt den rechter hant gods ende mitter sterren ghecyert. Also heefft hi oec in sinen zeghel. Oec soe hiet die overste waerlijc heer Jan om tweer hande saken/ wille. Ten eersten+ om der eerren wille sinte ians ewangelisten, die paep was ende van onsen heer meer ghemint was dan die anderen apostolen ende discipulen ons heren. Ten anderen mael soe hiet hi ian om des goets sinte ians baptisten eerren wille, die onsen here doepte, dair men off leest, Dat onder alle die zonen der wiven gheen meerre gheboren en heefft gheweest dan sinte ian baptiste, Ghelijc als sinte thomas hoir hier off volcomelijc gheinformeert ende onderwijst hadde. Ende dese heilighe drie coninghen hebben den princen ende heren ende edele mannen, biscopen, prelaten ende priesteren den patriarcke thomam ende paep ian ghegheven ende gheset tot hoir gheesteliken ende waerliken heren te wesen. Ende alle die heren, biscopen ende prelaten ende edelmannen voir hoir ende voir hore naecomelinghen ende alle dat ghemeen volck, dat dair ieghenwordich was, deden dair mit oetmoedicheit ende ghehoirsamicheit dien patriarcke thomas ende paep ian manscap ende waren hoir onderdanich ende ghehoirsamich. Ende si ontfinghen hoir voir haren heren in gheesteliken ende in waerliken staet. Ende doe alle dinck dair ghedaen ende weel gheent was ende si blide waren van dat si dair ghesien ende ghehoert hadden, soe toech een yghelijc mit groten bliscap weder in sijn lant. Ende noch huden daghes soe hietten dese twe overste heren van indien alle die werlt doir patriarch thomas ende paep ian. Voirt als dese heilighe drie coninghen aldus alle dinck ghedaen, gheordineert ende disponeert hadden, so toghen si weder tot dien stat van seuwa. Ende bestonden al dair te versien ende te begaven ander princen ende heren, die van hoeren bloede ghecomen waren. Ende si bewijsden ende gaven hoir voir hoir ende voir hoir nacomelinghen tot ewighen daghen te besitten veel lant/-scappen,+ sloten ende steden, die si paep ian noch niet bewijst en hadden. Ende dese princen ende heren souden ewelijc hietten van vaus. Ende noch huden daghes soe is dat gheslacht van vaus meerre ende moghender ende edelre van allen gheslachten, die in indien off in al orienten sijn. Ende dese gheslachte van vaus om die edelheit, ghenoechte ende cyerheit dien si saghen in den stat van akan4), so deden

si dair maken in akon een groet en de costelijc castiel, dair si op wonen wouden. Ende van dien gheslachte van vaus soe hebben veel heren ende princen om hoir groter edelheyt hoir dochteren te echten wiven ghenomen ende sijn dairan ghehilic(t). Van welcken heren van vaus off die van hoir quamen so waren om zonderlinghe saken in dat hoff van romen veel eersaem ende wise mannen ende heren ende ambiciatoers1) ghesent int iaer ons heren dusent drie hondert ende een ende vijfftich. Hoe die heilighe drie coninghen die een nae den anderen storven Ende dat boven een ander sterre ghesien wort, dat XXXV capittel.

Als dese heilighe drie coninghen alle dinck nae hoir begheerten redelijc, eersaemlic ende wel gheordineert hadden, soe toeghen si totter stat van seuwa om ewelic al dair te bliven. Ende dair nae leefden si omtrent twe iaer. ende nae den twe iaren, een luttel voir kersavont, soe openbaerde boven den stat van seuwa een onghewoenlic sterre, diemen dair niet en plach te sien. Ende dair bi verstonden ende bekenden die heilighe drie coninghen, dat hoir sterffdach nakende was. Ende dair mede deden si condt allen menschen, dat si van onsen here gheropen waren. Ende doe deden si in die kercke, dien si dair hadden doen stichten, een graff maken also alst horen conincliken staet toe behoirde. Ende opten heilighen kersdach dair nae soe celebreerden+ si den dienst/ ende daden die misse mit groter wairdicheit ende devocien. Ende op die octave van kersdach als op iaers dach, Als melchior coninck van arabien ende van nubien misse ghecelebreert ende ghedaen hadde, soe gaff hie vor aldat volcke, dat dair in den capelle was, sinen gheest, doe hi oudt was hondert iaer ende sestien. Ende dair namen die twe ander coninghen niitten princen ende heren, die dair waren, den lichaem van melchior ende si cleden hem in sijn biscops habijt. Ende si balsemden sijn lichaem also als enen coninc toe behoerde. Ende si leyden hem in dat nye graff, dat die coninghen hadden doen maken. Ende vijff daghen hir nae, als opten dertienen dach nae kersdach, so starff coninck balthasar coninc van godolien ende van zaba, nae dien dat hie misse ghedaen hadde ende ghecelebree(r)t hadde. Ende gaff sijnen gheest voir al dat volck, dat dair was, doe hi oudt was hondert iaer ende twaleff. Ende desen coninck balthazar groeff coninc iaspar mitten princen ende heren, die dair bi waren, ghelijc als si den eersten ghedaen hadden, ghebalsaemt ende biscops ghewade aen ghedaen. Ende leiden hem biden eersten in dat selfde graff. Ende opten sesten dach dair na so starff coninc iaspar, coninc van tharsen ende egrysoulle ende volghede den eersten twen nae ende starff ende gaff den gheest, als hi misse ghedaen hadde. Ende doe was hi oudt hondert iaer ende neghen. Ende alsmen desen ghebalsomt hadden ende biscops ghewaede aen ghetoghen hadde ende hem bi den eersten tween begraven soude, soe schieten hoir die twe eerste coninghen elc een luttel van den anderen ende dair wort iaspar twisken hoir beiden gheleyt. Ende ghelijc als dan dese heilighe drie coninghen hoir onderlinghe minden in hoir leven, Also en sijn si oec niet ver/sceyden in hoir doot totter tijt to (dat)+ hoir (die sterre) boven seuwa openbaerde, als die van indien segghen, die bleeff stille staen boven die stat van seuwa, eer die heilighe drie coninghen storven2). Ende nae hoir doet totter tijt toe, dat [dat] die heilighe drie coninghen van zeuwa tot coellen ghetransferiert ende ghevoert waren. Hoe die heilighe drie coninghen nae hore doot veel miraculen deden ende hoe si dicwil vervoert sijn. Ende hoe helena dede maken opten berch van calvarien een zeer schoen capelle. XXXVI.

Als dan die heilighe drie coninghen ghestorven waren, ghelijc als si onsen lieven heer ghemynt hadden in horen leven, Also woude onse lieve heer hoir oec eerren nae hore doot. want alle menschen waen si waren beyde man ende wive, ionc ende oudt, die in liden waren, wast van ziecten off wast van vresen ende anxte, off wast in ghevanghenisse, alle die dair die heilighe drie coninghen aen riepen, die worden ver[s]troest ende hoir ghebeden worden verhoert, Also dat wt veel landen beide te water ende te lande menigherhande manierren van volc, die in liden waren, dese heilighe drie coninghen versochten. Ende dat ghelove, dat si mit sinte thomas predicten, dat confirmierden si in horen leven ende oec nae hore doot mit teykenen ende miraculen, die got in horen naem liet ghescien. Ende hoir lichamen, die in dat graff gheleyt waren, die en schenen niet doet te wesen, Mar si waren ghedaen recht off si leveden. Ende allen luden dochte, dat si bet gheverwet waren doe si doot laghen dan doe si leefden, dair dat volck god zeer off dancte. Ende nae langhe iaren hir nae, als dat heilighe kersten ghelove langhe tijt mit groter vresen, eerren ende waerdicheit in die stat van zeuwa gheweest ende ghestaen hadde, Soe bestont/ die viant+ vander hellen zijn valsche quaet zaet te

zaeyen, ende dat kersten ghelove zeer te quets(t)en mit valschen leringhen ende opinien ende ketserie, dien die een kersten mensche teghen den anderen op hieff, Also dat men die heilighe drie coninghen doe myn eerre ende waerdicheit bewisede. Want hoir conincrijcken ende hoir landen worden dair in dat ghelove ghesceyden. Ende die heilige drie coninghen, die dair schenen off hi1) hadden legghen slaeppen, dien ghinc dat vleysch van den been ende worden tot aerden ende asschen, recht off si ander dode menschen gheweest hadden. Ende oec die menschen van den conincrijcken ende landen van arabien ende nubien, van zaba ende van godolien, van tharsen ende egrisoulle, dair dese heilighe drie coninghen pleghen te regnierren, sceyden hoir oec in den heilighen ghelove. Als dan dat lant deser drie coninghen ende hoir volc in dat heilighe ghelove versceyden waren ende twistende waren, Ende overmits der heiligher drie coninghen grote menichfoudighe moghentheyt ende hoir groter lantscappen, thomas die patriarche alle dat volc ende lantscappen niet bedwinghen en mochte mit hulpe ende troest paep ians ende sijnre moghentheit, Mar si wiessen altoes in meerre quaetheit, soe bestonden die rebelle menschen ende quade luden weder die afgoden aen te beden ende namen weder aen der heyden witte. Als dan dese iammerlike plaghe in den stat van zeuwa ghecomen was onder die menschen, die dair wt alle die coninrijcken der heiligher drie coninghen waren comen wonen ende hoir soe iammerliken in dat ghelove ghesceiden hadden, Soe nam een yghelic [in] den lichaem van sinen coninc wt de grave, dair si in laghen ende voerden in sijn conincrijck, dair hi levende plach te wonen, Dair si van alle den volck mit groter eerren ghelijc doe+ si leefden/ ende van bethleem quamen ontfanghen waren. Ende worden dair mit groeter waerdicheit ende eerren begraven dair si veel iaren laghen ende bleven. Als dan onse lieve heer mit synen gotliken oghen neder sien woude ende hi dat oncruyt, dat onder den weyte ghecomen was wt verdriven woude, Dair om in den iaer ons heren twe hondert ende vier ende dertich, doe die keyser Constantinus bi der gracien gods vanden heilighen paeus silvester bekeert was ende ghelovich ghemaect ende van den vlecken des ongheloves ende der affgoeden al schoen ghereynicht ende ghedwoghen was ende hie een nye mensche van gheloeve ende van zeden ende duechden gheworden was, Soe woende helena sijn moder in dien tiden onder die onghelovighe ioden ende hadde langhe tijt mit hoir in den ongheloeve gheleefft. Mar si was nae al bekeert ende in den kersten gheloeve zeer starck gheworden ende ghevesticht ghelijc alsmen dat volcomelikijn vindet in dat legende vanden heilighen cruce, hoe dat ghevonden was. Ende dair nae ghelijc als helena inden ouden[t] testament dat ongheloeve mitten ioden zeer ghestarct ende gheb(r)eet hadde, Also veel meer so starcte si die heilighe scriftuer ende die heilighe evangelien in dat nye testament ende in den nyen wit. Ende alle die steden, die onse lieve heer mit sijnre gotheit ende mit sijnre menscheyt ende mit sijnre teghenwordicheit gheheilicht ende gheconsecreert hadde ende die helena hier voermaels mitten ioden versmaet ende onwaert ghehadt hadde, Alle dese steden eerde helena weder ende visitierde die mit devocien. Ende si wederseide naemaels den ongheloeve der ioden in scande ende confuse der ende in die eerre gods ende sijnre moeder. Ende dair om so wart si waerdich, dat si mitten wille gods vant dat heilighe cruys ende die heilighe drie naghelen/. Ende daer nae, doe si vervolt+ was van den heilighen gheest, Soe dede si maken een zeer costelike kerke opten berch van calvarien, dair onse heer ghecruyst was ende dair si dat heilighe cruys vant, ende op dien stat dair die drie marien stonden ende saghen de[e]n steen van den heilighen grave omme gheweynt, ende op die stede dair onse lieve heer sinte marien magdalene openbaerde ende hem toende in een ghelikenisse van enen teelman off ackerman. Dese steden waren alle binnen desen kercke begrepen ende besloten. Ende hijr nae dede paep ian ende dat volc van nubien onder den berch van calvarien een schoen capelle wt dien steenroedse houwen ende die costelic maken ende vereyerren. Ende dien capelle deden sy wyen ende consecreerren in die eerre der heiligher drie coninghen tot enen teken ende ghedenckenisse, dat melchior die coninc was van arabien ende van nubien dair in den tempel2) rustede, doe hi onsen lieven heer in sijn kijntscheit sochtede om aen te beden ende te offeren. Ende die capelle hiet noch der nubiaens capelle. Mar die heyden alst noch schijnt hebben die doer van der capelle toe doen matselen. Wat helena in hoir leven dede. Ende dat si ons heren doecken ende marien hemde vant ende die brochte si te constantinopel ende vander vrouwen hemde over meer. (XXXVII).

Voert in allen steden dair onse lieve heer mit sijnre teghenwordicheit ghinc ende wande(r)de, die hie gheheylicht hadde ende gheconsecreert, dair hefft dese heilighe helena cloesteren, goidshusen ende kercken doen stichten ende maken. Ende dair heeft si biscopen, abten, prelaten ende priesteren

in gheset elide dair in eersameliken gheprovent. Ende voert heefft si op dien stede, dair die enghel dien hardekijns den gheboirte ons heeren bootscapte, ende dair die blijsscap inder luchten was van den hemelschen heer, die dair songhen: gloria in+ excelsis1)./ Ende in die kercken plegen wil neer zeer rijcke ende eersamighe canoniken te wonen, die alle hoir ghetiden begonsten te singhen off te lesen mit Gloria in excelsis deo, Ghelijc als wi hier onse ghetiden beghinnen mit Deus in adiutorium meum intende. Ende noch beghinnen si dair die ghetiden mit gloria in excelsis. Als dan dese kerck ghemaect was, soe quam helena tot bethleem in dat huys dair god gheboren was. Ende van dier tijt tot dat helena dair quam so en lietten die ioden dair nyement in gaen. Want sie hielden dat huys al versmaet ende onreyn, ghelijc als hir voir ghescreven is. Daer ghinc doe helene in ende sach die cribbe dair dat kijnt ihesus onse lieve heer in gheleghe hadde. Ende die doecken ons heren ende hoir hemde hadde onse vrouwe dair in dien cribbe vergheten, doe si om vrese ende anxte der ioden wt dien huse vloech ende voer mit hoir kint ende mit ioseph in egipten. Ende alle dese reliquien ende cleynodien vant dair helena alsoe versch ende also schoen, alst onse vrouwe dair liet doe si van daen ghinck. Ende dat droech si al mit hoir tot constantinopel wt gheseyt die cribbe welke in bethleem bleeff. Ende si brochte al die reliquien in sinte sophien kercke mit groter devocien ende waerdicheit. Ende aldair bleven si tot coninc kaerls tiden toe. Ende doe coninc kaerl iherusatem ende ander meer steden over meer ghewonnen hadde, ende zachariam den patriarche ende veel ander kersten menschen van den handen der heyden ende sarracinen verloest hadde, Ende hi [weder] mit sinen heer weder over quam tot constantinopel, so wort hem om sijnre bede willen ghegeven onser vrouwen hemde ende hoirs kijnts doecken ende dat hoy, dair ihesus in den crebbe op lach. Ende dit voerde coninc kaerl al mit hem ende brachte dat mit veel ander heylichdoms in dat monster ende in die kercke+ tot aken in onser vrouwen kerck, dien/ hi daer selve hadde doen maken ende tymmeren. Ende dair settede hi dat heilichdoem in mit groter eerren ende waerdicheyt, dairt noch huden daghes vanhier by ende van varre landen mit groter devocien ende ynnicheden aen ghebeden wort. Mar veel menschen verwonderen hoir zeer vander lancheit ende vander wijdde van desen hemde. Ende hir off ist te weten, dat over zee ende in orienten veel vlas wast. Ende twewarven des iaers soe winmen dair dat vlas. Also datmen dair maect veel goets subtijls linnen lakens ende dat is te mael in goeden coep2). Ende in alle die landen soe sijn die wiven ende die mannen mit linnen laken meest ghecleet. Ende die cleder sijn lanc, groet ende wijt ende zeer schoen ende wit. Ende zonderlinghe der vrouwen hemden, die eersam sijn, die sijn also lanck, dat se hoir drie vier off vijff ellen nae slepen. Ende dese hemden, die aldus lanc sijn, die sijn beneden ghecyert ende costeliken bewrocht mit3) goude, mit zide ende mit costeliken ghesteente, nae dat die vrouwen, diese draghen, rijck sijn off van goeder gheboerten. Ende wanneer eens rijcx ende wal gheboren vrouwe een dochter wort gheboren, soe beghint sie rechtevoert te maken hoirs dochters hemde, slapelaken ende ander iuwelen, die dair ghewoenlic sijn die dochteren mede te bestaden. Ende dit en canmen dicwijl niet wel te tijde maken ende volbrenghen, eer hoir dochter tijt is te bestaden off manne te nemen. Ende als enich bruet off edel vrouwe rijt over die straette, soe gaet een ridder neven hoer off een ander man te voet. Ende die draghen dat nederste van haren hemde in horen armen. Mar si hebben hoir handen alsoe wide van een als si moghen. Ende in elken hande houden si dat hemde ontloken. Ende als die wiven off vrouwen gaen wanderen achter die straten, soe houden si dat voerste van den hemde onder horen arm ende dat achterste deel/ houdt een+ knecht off een ridder op ende sijn handen sijn dan wyde ontloken. Ende ander wiven, die dese costelike hemden niet en hebben, die sijn nochtan hoir hemden zeer lanck. Ende die hemden gaen veel over die ander clederen. ende die sijn te mael schoen ende wit. Ende dese hemden worden ghedwoghen ende ghewasken in roeswater, daer veel goeder costeliker cruden in ghedaen worden, also dat wair si gaen off riden dair sijn die straten al vol van goeden roke. Mar onser vrouwen hemde, dat in onser vrouwen kerke is te aken, dat schint zeer oetmoedich[t] te wesen nader ghewoenten van dier landen. Ende men lest, dat onse vrouwe was een luttel groet en vleyschkich ende wat bleec van verwen. Van den kercke, die helena maecte op ten stede, dair onse heer gheboren was ende wat dair in ghesciet op kersnacht ende op dertienen dach[t]. Ende van sinte iheronimus graff. XXXVIII.

Hijr nae soe dede die heilighe helena op dat huys, dair onse here in gheboren was, ende dair hem die heilighe drie coninghen gheoffert hadden, een schoen grote kerke maken, Dien si beneden onder

die glasen mit costeliken marmarsteen ende mit goude ende mit ander costeliken ghesteente dede cyerren. Ende desen kercke dede si boven maken als een casteel. Ende op die sparren, die van cedrinen hout waren, dede si decken (die kerke)1) mit loet. Ende in desen kercke voir dat choer soe gaetmen in den kelre off speluncke, dair onse heer gheboren was. Ende recht onder dat hoghe altaer, dat boven den choer staet, soe is dair onder een altaer dair op die stede, dair onse lieve heer god ende mensche gheboren was. Ende niet varre van dien altaer soe is die crebbe, die omtrent drie voete lanck is, dair onse vrouwe hoir kint in doecken ghewonden voir den os ende voir dien ezel in dat hoey gheleyt hadde. Ende op die selve stat by der crebben soe aenbeden die heilighe/+ drie coninghen onsen heer ende offerden hem. Ende bi dien cribbe legghen begraven sinte iheronimus, sinte paula ende sinte eustochius. Ende in desen kercke sijn LXX columpnen van marmarsteen, dair alle die kerke ende die overste tymmeringhe2) oprust. Ende in den iaer ons heren dusent driehundert ende een ende viertich soe wouden die sarracinen die alre schoenste calumpnen wt breken ende wouden die setten in haren tempel. Mar si worden overmits ons liefs heren wille alzo zeer vervaert, versuft ende beteest, dat sise lietten staen. Ende dese kercke is boven allen maten buten ende binnen zeer ghecyert mit groeter rijcheit ende costelicheit als men sien mach van die dair comen3). Ende in dese kercke settede dese heilighe coninghine helena enen aertschen biscop ende canoniken ende ander priesteren, die overmits sonderlinghe privilegien tot allen missen ende oec in die zielmissen Gloria in excelsis songhen. Ende tot allen hoghen daghen songhen si die ghetiden mit gloria in excelsis. Ende dese kercke hadde noch veel meer privilegien, meer dan enich ander kercken alst weel betamelic is. Mar nae dier tijt dattet heilighe lant is ghecomen inden handen des soldaens, soe moet een yghelic kersten mensche, die in die kercke wil gaen, des soldaens officier gheven twe veneetsche penninghen. Ende nu ter tijt hebben die grieken om een seker pensi dat choer ende dat hoech outaer horen dienste dair in te doen. Ende opten heilighen kersavent so comen dair die pelegrijm van allen tonghen ende wt allen landen, die in den werlt moghen sijn onder dat kersten ghelove. Ende dan sijn te bethleem alle die herberghen vol van den kersten pelegrijms. Ende om der baten wille soe en laet die soldaen dair nyement wonen, dan kersten luden, wt gheseit sijn officiers off/ dienres. Voirt+ alle kersten menschen, die dair opten heilighen kersavent versamenen, al ist sake dat si van veel tonghen ende secten sijn, nochtan heeft een yghelijc dair sijn zonderlinghe stede, dair si nae hore zonderlinghe manieren den dienste goids op doen. Ende die latijnsche die leven nae den stoel van romen, die doen den dienste goids in den kelre off in den faut off hol opten altaer, dair onse lieve heer gheboren was. Ende op dien nachte soe hoert men dair menigherhande manier van spreken, van singhen, van organen ende van snaerspel. Ende nyement en belet den anderen noch in singhen noch in spelen. Als dan die misse ghedaen is, die beghint: dominus dixit ad me, diemen hir omtrent midder nachts4) doen, Soe gaen alle die menschen totter dubbelden kercken, die men hiet Gloria in excelsis, dair die enghel goids den hardekijns bootscapte die gheboorte ons heren. Ende dair celebree(r)tmen dan die anderde missen, diemen hiet: Lux fulgebit. Ende dese twe kercken staen een cleyn halve mijl van een. Ende als dan die anderde misse ghedaen is, soe gaet al dat volc te samen tot bethleem om die hoechmisse dair te doen. Ende in die kercken lestmen dan alle die ewangelien, diemen noch op die heilighe hoechtijt van kersdach alle kersten ghelove doir leest. Ende dair in die kercke van beethleem so singhen alle dien dach doir man ende wijff, ionc ende oudt, van wat tonghen si sijn, die antiffen in latijn: Hec est dies quam fecit dominus, diemen mit ons op onser vrouwen dach in den vasten singhet. Ende die antiffen connen dair alle menschen wt ghewoenten in latijn buten lesen off singhen. Voirt soe hietten die ioden wt groter nydicheyt sinte helena een stal wijff. Want si desen edelen schoen ende costelike kercke over enen stal, die sy so zeer hateden ende versmaden, dede maken ende stichten. Ende alle/ iaer opten kersnacht+ soe pleechtmen by der cribben in die kercke een tafel te hanghen, die sinte iheronimus selve ghescreven hadde van der duechden, loff, eerren ende devocien, die sinte helena in die kerck bewijst hadde. Ende die tafel is in latijn ghescreven ende beghint aldus: Venerabilis helena fuit bona stabularia, que hic presepe domini sui fideliter quesivit etcetera. Dat is te seghen: die eersamighe helena was een guet stal wijff, die den cribbe hoirs heren hir soe trouwelic ghesocht heefft. Ende dair staet voert in den tafel van menigherhande duechden, verdienten ende leringhen van gueden exem-

pelen, die si gheleert ende bewijst heefft. Voirt opten dertienen dach soe is in die selve kerke van beethleem een zeer grote vergaderinghe der menschen van allen tonghen des kersten gheloefs. Ende opten selven hoechtijt van dertienen dach pleechtmen enen grote vergulden sterre te hanghen opten stat, dair die heilighe drie coninghen onsen heer anbeden. Ende die sterre gaet alden dach vanden enen stede totten anderen subtiliken mit coorden ghemaect. Ende voirt van veel ander privilegien, edelhede ende groete cyerheden, diendese kerck van bethleem noch huden dages heefft, soe waert te langhe te vertrecken. Mar hoemen dair celebreert ende oeffent den hoechtijt van dertienen dach, dat selmen noch hier nae segghen. Hoe helena te nazareth een kerck dede maken, dair een camer of capel aen staet, dair die engel marie gruettede. Ende dair staet een columpne ende eyn fonteyne bi. Ende van den berch van thabor. XXXIX.

Als dan dese heilighe helena die kerken ghemaect hadde ende si voltymmert waren, soe toech helena tot nazareth. Ende dat is een zeer zoete stat ende leyt in een dal. Ende si en is niet ghemuert. Ende haer husen ende woninghen staen versceyden ende hier ende dair ghescheyfelt. Ende in+ desen stad van na/zareth stichtede oec helena een grote schoen kercke, daer si in settede een aertsche biscop ende canoniken ende priesteren om den dienste gods dair in te doen. [Ende desen aertschebiscop, canoniken ende priesteren om den dienste gods dair in te doen.] Ende desen aertschebiscop, canoniken ende priesteren doteerde ende begavede si mit groter possessien1), tienden ende menichande ander renten. Ende in desen kercke heeft helena ter rechterhant van den choer doen besluten den camer, dair onse vrouwe in was, doe hoir die enghel gabriel gruettede ende bootscapte, dat si soude ontfaen den gods zoen. Ende van dier camer is nu een capelle ghemaect, in welken capelle een stenen calumpne in staet, dair die enghel aen stont, doe hi onsen vrouwe gruettede. Ende in die calumpne staet noch dat beelt des enghels in gheprent recht offt in een zeghel stont in gheprent. Ende voir die doer vander cameren off capelle aen die oest zide staet eyn schoen fonteyne, dair onse lieve vrouwe water plach wt te sceppen, dair hoir die heilighe engel dicwijl toe plach te spreken. Ende wt dien fonteyne plegen dicwijl die pelegrijms, die van varren landen quamen, hoir water te sceppen off putten. Ende van dien water pleghen oec veel ziecken te ghenesen. Ende veel van den sarracinen bestonden wt nydicheit desen fontey(n) te stoppen ende te vollen. Mar hoe si dien fonteyne meer stoepten ende vulden, hoe si meer waters wt gaff. Ende wt groter nidicheit so en willen si noch huden daghes van dien water niet oirbaren ende beseghen2). Ende dat water wt deser fonteyne wort noch huden daghes van den pelegrinen in varren landen ghedraghen ende dair off ghenesen manigherhande ziecke menschen. Ende in die capelle waren sonderlinghe priesteren, die alle daghe ende nachtes die missen ende die ghetiden songhen van onser liever vrouwen, hoe dat si onsen/ heer hadde ontfaen. Ende+ bi desen camer off capelle is een stenen calumpne, dair noch een teyken is off ghebleven, ghelijc als dair die enghel aen rustede. Ende wannere die zon dat teyken bedect off raect alle dat iaer doir ist wijnter off zomer, voir dat die zon onder sal gaen, soe wast ende is die tijt, doe die enghel onse vrouwe gruettede. Ende in dien tiden dat die kersten dat lant hadden beseten, soe waren dair sonderlinghe dienres in dien kercke off capelle off camer. Ende wanneer die zonne dat teycken bedecte off rakede dat anden calumpne stont, so trecten si ende clepten den clocke drie warven, die boven die calumpne henck. Ende dan viel al dat kersten volc op hoir knyen ende spraken dan drie warve mit devocien Ave maria, Tot een teyken dat op die vre die enghel gabriel onse vrouwe gruettede. Ende hijr om ist alle die werelt doir een ghewoente, Dat men des avents als die zonne ondergaen sel driewarven die cloecke trecket ende clept. ende alle kersten menschen vallen dan op hoir knyen ende spreken driewarven Ave maria. Ende die capelle hiet aldair ende in al orienten Ave maria. Ende si wort van varren landen ghevisitiert van goeden menschen. Ende het is te nazareth[t] ende dair by een ghemene wort, welle3) die een mensche totten anderen spreect ende seyt: Laet ons gaen tot nazareth om onse oflaet tot Ave maria. Ende in die capelle off kerke, dair onser vrouwen camer in staet besloten off in ghewrocht, So beghint men dair alle die ghetiden mit Ave maria, recht alsmen se hier beghint mit Dominus in adiutorium meum intende. Ende die sarracinen warpen nu in die capelle al hoir ghestorven beesten ende onreyne dinghen. Mar die capelle blijfft staen ende zuver ghehouden overmits arme edele sarracinen, diemen hiet dat edel gheslachte van hees, die desen capelle zuver houden. Ende dese hebben wt ghewoenten ende wt langhe haer comen/, dat si van elken pelegrijn nemen+

enen veneetschen penninck, diemen hiet een veneciaen. ende dair mede sijn alle [die] die pelegrijm vry ende gaen alle dat lant zekerlijck doer. Dese stad van nazareth is gheleghen in die heerscappie van galileen. Ende (an)1) dat eynde van galileen leyt een berch, die thabor hiet, die nietste groet mar zeer hoech is. Ende op desen berch was onse lieve heer voir synen discipulen ghetransfigureert ende ontlikent, ghelijc als dat ewangelium dair off inhout. Op desen berch maecte helena een groet, starck, schoen cloester mit toernnen ende mit hoghen muren offt een castiel hadde ghewest. Ende die abt van dien cloester was van sinte benedictus oirden. Ende hi droech gulden ringhen aen sijn handen. Ende hi zeghelde mit loden bullen. ende sijn staff was gheliken een biscops staff. Ende die hoechtijt [ons] van ons heren transfiguracien comt altoes op sinte sixtus dach. Ende op dien dach celebr[i]eert me(n)al orienten doir die missen mit nyen wyn. Ende die misse beghint aldus: Dixit dominus ad me. Ende dat alleluya hiet: Dies sanctificatus. Dese berch van thabor leyt van iherusalem omtrent drie dachvaert. Ende dit was die wech ende niet langher, die ons lieve heer plach te wanderen mit synen iongheren, doe hi predicte, leerde ende miraculen dede. Ende dese berch van thabor en was niet breder noch wider boven, dan dat cloester begrepen hadde. Ende eer dat die sarracinen den stat van Akon wonnen, soe wonnen si dat cloester eerst ende maecten dair off een castiel. Ende doe maecten die kersten weder beneden anden berch een ander starck castiel, dair si den heyden mede benamen, dat si noch opten berch noch vanden berch en mochten comen, welke castiel, dat anden voet vanden berch stont, men hiettede blansegaerde. Ende van dien naeme van dien castiel quam een groet gheslachte, die dair off gheboren waren, Die noch+ huden daghes hietten die edel/mans van blansegaerde. Mar nu soe sijn dat castiel ende cloester alle beyde vergaen ende ghedestrueert ende verwoest. Hoe helena in indien quam ende wat si dair voir dat ghelove dede ende hoe si die heilighe drie coninghen creech ende dat si sinte thomas gaff voir coninc iaspar ende wat van sinte thomas sel ghescien. XL ca.

Als dan helena ter eeren ende ten love gods alle dese kercken ende cloesteren hadde doen maken, Ende dair in gheset hadde biscopen, abten, priesteren ende ander goids dienres om den dienste goids dair in te doen, So begonste si mit groter begheerten te dencken om die heilighe drie coninghen, die onsen heer van also varren landen ghesocht, gheoffert ende aen ghebeden hadden, Also dat helena toech mit een groet heer ende gheselscap inden landen ende provincien, die omtrent indien laghen ende onder der romeynen bedwanck waren. Ende dair verdreeff si alle die affgoden wt den tempelen der heydenen ende die vernielde si temael. Ende daer makede si weder veel schoen, grote kerken ende cloesteren, dair si biscopen, abten ende ander priesters in settede om den dienste goids dair in te doen, Soe dat [si]2) dair dat heilighe(ghe)love, dat dair voirmaels zeer versmaet ende ghehaet was, nu is in groeter waerdicheit, ten love ende te eerre gods gheert, ende wart verbreet ende verheven. Ende doe quamen veel kersten menschen mit groten scharen tot helenam ende ontfinghen si mit groter waerdicheit. Want si hadden ghehoert, dat helena ghevonden hadde dat heilighe cruys ons heren, die drie naghelen, onser vrouwen hemde, dat hoy ende die doecken dair onse heer in sijn kijntscheit in ghewonden was, Dair si helenam zeer off dancten ende loofden overmits groete teykenen ende miraculen, die onse heer dair in ghetoent hadde. Ende zonderlinghe want dat heilighe ghelove dair by zeer ghebreet was. Ende hijr in worden die heiden/ ende die ioden zeer [in] gheconfundeert+ ende parturbeert. Als dan helena dair veel cloesteren ende kercken alst gheseit is hadde doen maken ende die gheprovent hadde, Soe begonste si naer(s)telic te onder zoecken van den heilighen ende nae horen leven ende legende te vraghen. Ende doe si volcomelijc van horen heilighen leven gheinformeert was, so bestont si zeer te onder zoeken ende te vraghen van horen reliquien, waer si waren. Ende onse lieve heer, die altoes by is ende verhoert den ghenen, die hem mit ynnicheden aen roepen, [Ende]3) ghelijc als hi helenen dat cruys ende die naghelen wijsde ende openbaerde, Alsoe oec openbaerde hi hoir die steden, dair die heilighe drie coninghen laghen, van welken coninghen paep ian ende thomas die patriarcke twe lichamen bewaerden ende laghen in hoir heerscappie. Ende overmits groten eer ende waerdicheit, duechden ende verdienten, teykenen ende miraculen, die thomas die patriarck ende paep ian mit veel ander princen ende heren van sinte helena hoerden vertellen, Ende hoe grote teykenen ende miraculen god doir hoir ghedaen hadde, Soe vercreech si om bede willen die twe lichamen van den twe coninghen, als van melchior ende balthazar, op dat si dair den dienste gods ende dat kersten ghelove mede verbreden ende starken mochte. Welken coninghen

melchior ende balthasar paep ian ende patriarck thomas in groter eerren ende waerdicheden ghehouden hadden. Mar coninc iaspar hadden die onghelovighe nestorinen, die in conincx iaspars lande gheseten waren. Ende si hadden dat lichame van iaspar gheseynt in een eylant, dat egrisoula hiettede, dair iaspar oec coninc off was ende leyt in dat overste indien, dair si dat lichaem zeer heymelic ghehuydt hadden. Mar om grote beden wille ende overmits grote gaven, die si den heren van den nestorien gaff, soe vercreech si mit groten arbeit ende coste, Dat si wisselen soude teghen die nestorinen, ende+ soude hoir gheven/ om iaspars lichaem dat lichaem van sinte thomas den apostel gods, Dat si oec mit melchior ende balthasar van thomas die patriarcke ende paep ian vercreghen hadde. Ende si gaff hoir sinte thomas lichaem om iaspars lichaem. Aldus soe hadde si doe alle dese drie coninghen bi een. Ende dat lichaem van sinte thomas den apostel is den nestorinen twe warven ontnomen ende onthaelt. Mar om sunderlinghe saken is hi hoir weder ghegeven. Mar noch ist een ghemeen segghen in dien lande, dattet lichaem van sinte thomas die apostel hoir derdewarve ontnomen ende onthaelt sel worden, ende sal te coellen ghevoert worden bi die drie coninghen. Ende sal dair ewelic bliven als men hir nae noch horen sal. Hoe helena die heilighe drie coninghen mit ander reliquien brochte tot constantinopel in sinte sophien kerck. Ende hoe ons heren doorne croen tot parijs quant ende van keysers fasuls1) belde. Ende hoe die heilighe drie coninghen tot meylanen quamen ende van meylanen voert tot coelen. Ende dat overmits hoir veel ongheloven verdreven sijn. Ende dat men hoir in indien ende over meer groten eer bewijst. ende van menigherhande secten der menschen ende waer si wonen ende van dat lant armenien ende hoir manier ende van dat duysterlant ende van den groten meesters origenis boecken. XLI.

Als dan coninc iaspar, die derde coninc, ghebrocht wort ende bi den anderen tween gheleyt wort, So quam dair wt die tumben soe groten goeden roocke, dat alle dat volc ende die stad dair off vervult waren. Ende doe nam dese helena desen heilighen drie coninghen ende voerde se mit groter eerren ende waerdicheden ende blijscappen in die eerste stat, hie hoir zoen constantinus in grieken legghen hadde. Ende dair worden si van allen menschen in constantinopel mit groter eerren, waerdicheden ende blijscappen ontfangen ende si worden in sinte sophien kerke gheleit. Dese kerke is boven alle kerken/, die in die werlt sijn, zeer groet+ ende wijt. Alsoe dat een groet scip, crake off hulke mit sijn ontwonden zeille hem dair in wel weynden soude. Ende dese kerke hiet sinte sophien kerck, dat in griexe also veel te segghen is als verbigena. Ende alle die overste, grote ende hoech ende cathedrael kercken in al orienten worden gheheten tot sinte sophien. Ende dese kerck maecte constantinus, keyser van romen. Ende die zeer grote calumpne, van marmersteen ghemaect, hieff[t] ende rechtede constantinus mit gods hulpe alleen mit enen cleynen kijnde, ionc van iaren. Ende hi vercyerde desen kercke mit costeliken ornamenten ende veel iuweelen. Ende in dese kerke is ons heren onghenaeyde rock, die ghebreyt was van onsen vrouwe maria, doe ihesus een kynt was. Ende een vanden drie naghelen, ende een deel vander calumpne, dair onse lieve heer an ghebonden was ende ghegheselt was, mit veel ander reliquien, dair die grieken niet op en achten. Voirt in dien tiden, dat coninc lodewijc in vrancrijck regneerde, soe was die croon ons heren noch te constantinopel. Ende als die turken ende sarracinen constantinopel ende dat keyserrijck van grieken zeer destrueert hadden, Soe soechte die coninc van grieken hulpe ende troeste aen sinte lodewijck, coninc van vrancrijck, die hem mitter hulpe van gode also halp, dat hi dat meeste deel van sijn lande weder creech. ende si sloeghen die vianden dair weder wt ende verdreven se. Ende doe gaff die keyser sinte lodewijc, coninc van vrancrijck, dien doernen croen voir sijn cost ende arbeit. Welke croon mit groten beclaghen ende rouwe der grieken ende mit groten bliscap der franssoyser des anderen daghes nae sinte louweris dach wort te sceep ghedraghen ende wort tot parijs ghevoert. Ende die grieken hoeppen dien doirnen croon noch weder te crighen. Voirt in sinte sophien kerck te constantinopel staet een groet/ pylaerne van marmersteen.+ Ende dair op staet ghemaect een metalen paert ende dat is costelic vergult. Ende op dat paert sit een beelt des keysers oec van matael ende dat vergult. Ende hi heeft enen ronden appel in sijn luchter hant. Ende mit sijn rechter hant dreycht hi tot orienten wart die sarracinen, die teghen den keyser rebel willen wesen. Ende beneden neven dese calumpne so leyde helena die hei(li)ghe drie coninghen mit groter eerren, bliscappen ende waerdicheden2) ende devocien wt varren landen versocht ende aenghebeden. Ende veel

menschen, die se versochten te water off te lande, die sijn van hoir ziecheden ende ander tribulacien ende verdriette, dair si in waren, verlost ende vertroost. Als dan die keyser constantinus ende helena sijn moeder doot waren, soe bestont iulianus apostata weder te regnieren ende bestont die afgoden weder te verheffen ende aen te beden. Ende hi dede grote persecucie, plage ende iammer in dat kersten ghelove. Ende hi saeyde valsche leringhen ende dwalinghe over al die werelt overmits valsche meesters, die hi starcte. Ende dair worden doe zeer veel martelaers cristi. Ende doe dese plage wat opheylt, doe quam dair nae ende verrees een ander valsche dwalinghe ende onghelove onder den volck, die noch meerre was dan die eerste. Ende al wast zake dat die van grieken veel heiligher martelaers ende grote meesters ghehadt hadden, so doolden si nochtan in veel articulen van den heilighen ghelove, ende dwaelden van den stoel van romen. Ende si coren enen sonderlinghe patriarck, dien si van dien tiden tot huden daghes in allen gheboden onderdanich waren, ghelijc als wi den paeus van romen onderdanich sijn. Ende in desen persecucie ende liden soe bleven die heilighe drie coninghen sonder eer ende reverencie noch men achtede se niet, Alsoe dat onse lieve+ heer dat lant van grieken/ ende van armenien gaff in den handen der sarracinen ende dien van parsen, die dese beyde landen zeer destruerden ende verdorven. Ende hier nae so wan ende recupereerde ende creech weder dese landen mauricius, die eerste keyser van romen, mit hulpe dier van melanen. Ende men leest dat overmits rade ende hulpe des keysers mauricii die heilighe drie coninghen van constantinopel quamen tot melanen mit veel ander reliquien. Want men leest dat manuel keyser van grieken seynde om sonderlinghe saken wille ende oirbaer enen wisen gheestliken man, gheheten eustorgius, tot melanen, die machtich, wel gheboren ende van den keyser zeer wel ghemint was overmits sijn grote wijsheit ende goedertierenheit. Ende dese eustorgius wort nae tot melanen ghecoren tot enen aertsche biscop. Ende want men die heilighe drie coninghen tot constantinopel niet en achtede, soe creech se dese eustorgius om begheerte ende bede willen dier van melanen. Ende die keyser van grieken gaff se hem. Ende hi voerdse mit hem tot melanen mit grote eerre ende reverencien. Ende hi leydese mit grote processien ende waerdicheden in een sonderlinghe kerke, die nu dien predikers toe behoert. Ende int iaer ons heren dusent hondert ende vier ende tsestich soe wart die stat van melanen rebel teghen keyser vrederick, wair om die keyser hem bereyde om die stat te belegghen ende te destrueren. Ende als die edelste, rijckste, wijste ende die beste van melanen dat vernamen, soe namen si heymelic, dattet luttel lude wisten, die heilighe drie coninghen ende verborghen ende huden die zeer heymelic. Ende doe die keyser mit hulpe biscop reynouts van coellen ende ander zeer veel heren ende princen den stat van melanen beleghen ende ghewonnen hadden, Soe maecte reynout biscop van coellen sijn legher ende woninghe op een toorne ende hiette assonis palaes, welken asso die key/ser+ zeer haettede. Ende als die biscop aldus opten toern was ende dair op lach, Soe ontboet hem heer asso heer van dien toorn of hi heymelic bi hem comen ende mit hem spreken mochte. Ende als hi totten biscop ghecomen was, soe seyde hi hem, Mochte hi hem weder brenghen totter gracien ende vrintscap des keysers, hi soude hem gheven ende wisen die heilighe drie coninghen mit veel ander reliquien, heilichdom ende iuwelen. Ende als die biscop Reynout den selven assom1) hulde ende vrienscap verworven hadde, Soe wijsde hi hem ende gaff hem die reliquien, als hi hem ghelooft hadde. Ende dese reliquien seynde doe biscop Reynout altehant mit sine ghetrouwen ende heymelicste dienres tot coelen wairt. Ende doe hi se aldus wech gheseint hadde, doe openbaerde hi dat den keyser, ende bat den keyser dair om. Ende die keyser gaf se hem. Mar dat hi se eerst wech seynde, dat dede hi, want hem twifelde off se die keyser hem oec ghegheven soude hebben off niet. Ende als dese heilighe drie coninghen te coelen quamen, so worden si mit groter eerren, waerdicheden ende bliscappen gheleyt in sinte peters kerke, Dair doe ende noch huden daghes god doir die heilighe drie coninghen grote teykenen ende miraculen dede ende noch doet, Wair om si noch van menigherhande volke van varren lande versocht worden. Ende men lest in veel boeken, dat doe die heilige drie coninghen van constantinopel tot meylanen wt den oesten in dat west ghevoert worden, Ende die landen van lombardien, thussien2) ende apuleyen3) ende ander veel landen gheinsiceert4), venijnt ende besmet waren mit veel dolinghen, valsche leringhe ende valsche opinien ende onghelove, Soe worden si alle gheconfuyst, verwonnen ende ten heilighen ghelove ghebrocht overmits die bedudenissen, beteykenissen ende interpretacien der offerhanden, dien die heilighe drie coninghen offerden, Als gout, wyeroock ende mirre. Ende in dien/ wort ons bewijst+

in cristo die gotlike moghentheit, die coninclike machte ende die menschelike sterflicheit. Die wyeroock hoirt totter sacrificien ende offerhande. Dat gout hoirt totten tribuet. Ende die mirre totter begravenisse1) der doeden. Ende die heilighe kercke offert daghelix dese offerhanden Als si gheloeft, dat ihesus cristus een waerachtich got is ende een waerachtich coninc is ende een waerachtich mensche is. In den wyeroock soe worden die onghelovighe arriaens gheconfundeert, die alleen den vader an ghebeden wouden hebben. In den mirre so sijn confundiert die manicheen, die niet en gheloefden, dat cristus om onser alre salicheit was ghestorven. Ende in dien goude sijn si beyde gheconfondiert ende confuyst. Want manicheus en gheloefde niet, dat god ihesus cristus van davids gheslachte een coninc gheboren was nae den vleische. Ende arrianus seide den gods zoen een eyghen mensche te wesen ende nyet vrij te wesen ende dair om ghijn coninc en soude wesen. Ende also en soude die gotheit ende die menscheit in een persoen niet moghen wesen, dat valske is. In desen offerhanden wort oec confuyst ende gheconfondeert nestorinus, die onsen here twe personen seyde te wesen, dat niet en is. want die heilighe drie coninghen en hebben hoir offerhanden niet ghegeven dat een deel ons heren godheit ende dat ander deel sijn menslicheit. Mar hoir offerhanden offerden si ihesu cristo onsen heer als een god ende mensche. Laet ons dan niet deellen ihesum cristum in den persoen, die in den offerhanden niet ghedeelt en is. Mar laet ons hem aenbidden als god ende mensch in een persoen. Voirt suldi weten in wat eerren, wairdicheden ende reverencien dese heilighe drie coninghen gheweest hebben in allen landen ende provincien in orienten ende overmeer. Ende hoe si dair van allen coninghen, princen ende heren+ ende ghemeenlic van allen menschen/ gheert ende aenghebeden hebben gheweest. Want paep ian, heer van indien ende alle coninghen, die onder hem sijn, Ende die coninc van dat bovenste georgie, ende die coninc van dat benedenste georgie ende alle kersten coninghen ende heren plegen hoir te cleden mit hoir coninclike habijt nae hoir conincx staet mit costeliken iuwelen, gout ende ghesteente opten heilighen dertienen dach in der eer ende wairdicheit deser heiligher drie coninghen, ghelijc dat si doen als si ghecroont worden. Ende dan offeren si driewarve in der missen mit groten oetmoedicheit ende devocien gout, wyeroock ende mirre. Eerst als men die misse beghint ende dat introitum singhet. Dair nae als men dat offertorium singhet. Ende derde warff als men dat commuyn singhet. Ende een yghelic vanden princen, die dair sijn, die cleden hoir nae horen edelheit ende nae horen staet. ende si offeren oec een yghelijc driewarff in der missen op dien hoechtijt van dertienen dach. Ende ghi sult weten in wat eerre ende waerdicheden die heyden ende die sarracinen dese drie coninghen ghehadt hebben ende noch hebben. Want in al orienten ende in alle die landen over meer soe ist dat heilighe kersten ghelove in menighande steden ende secten ghedeelt ende verscheyden, een yghelic in sinen lande, die al dese coninghen eer ende wairdicheit bewisen. Ende si hietten aldus: Nubiaen, Soldijn, nestorijn, latijnsche, indijske, Armenijske, grieken, Suriaen, Georgiaen, Jacobiten, Nicolaiten, Siprini2), Isini, Maronini ende Mandopolijn. Ende onder alle dese secten soe hebben die latijnsche die overhant ende moghentheit. Ende sijn dair gheheten latijnske, want si singhen die missen ende ghetiden in den latijn, ghelijc als men hier in desen landen doet. Mar opten dertienen dach so singhe si die ghetiden ende misse mit groter solempniteyt ende waerdicheit. Ende dat ewangelium singhen si dan zeer zuverlijc mit zonderlingh(e) noten. Die nubiaen sijn/ luden gheboren wt die conincrijcken van+ arabien ende nubien, dair melchior coninc off was, die onsen heer dat gout offerde. Ende dese sijn boven alle die ander vaste ghebleven in den ghelove. Ende recht als coninc melchior dat gout offerde, soe sijn si hem zeer claerlic in den ghelove nae ghevolcht. Want ghelijc als dat gout, al worttet ghesmouten, niet en verliest in den ghewichte, noch in gheen roeste verteren en mach, Also en moghen dese menschen van nubien mit gheen valsche leringhe bedroghen off verleyt worden. Ende dair om sijn si voir alle ander kersten menschen meer aen ghesien ende gheert. Ende waerwart dat si reysen, soe reysen si mit groter scharen. Ende om hoir sonderlinghe reverencien soe hebben si in alle landen in kerstenheit hoir sonderlinghe kercken, hoir dienste in te doen. Ende hoir zonderlinghe kerckhoven hebben si oec, dair mense op graeft, recht als die vresen te aken hebben. Ende hoir[s] priesteers gaen ten altaer mit gulden coroennen ghecroent off mit gulden penninghen, nae dat hoir staet eysket. Ende dat is dair om, want die heilighe drie coninghen al ghecroent onsen here offerden. Die soldijn sijn menschen wt den conincrijcke van godolien ende van saba, dair coninc balthasar coninc off was, die onsen heer wyeroock offerde. Ende dese waren in sommighe articulen ieghen dat ghelove valschelic

gheleert ende verdoolt1) van enen die soldinus hiette. Ende dese houden hoir wette een deel nader manierren van grieken ende een deel nader valscher leringhe ende onghelove. Ende dese hebben hoir eyghen schoelle ende tale ende die zonderlinghe. Ende si scriven mit caldeeusche litteren. Ende dese en hebben in orienten ende over zee niet so groten eer ende reverencie, noch en sijn so zeer nicht ghemint, als die nubianen doen. want ghelijc als die soldijn dat ghelove altemael ende volcomelic niet en houden noch ghehouden en hebben, Ende ghelijc dat baltazar hoir heer onsen heer wyeroock offerde, die dair mit ander+ cruden in/den vier gheleyt, altoes dat meeste deel van hoir roke behelt ende gheroken wort, Also en is dat kersten ghelove in die soldinen niet alte mael wt ghelesket off te niet ghegaen, Al ist dat si mit sommighen onghelove besmet sijn. Ende als hoir priesters misse sellen doen off celebreren, Soe gaen die priesteren mit goude ende die dyaken mit wyeroock, ende die subdyaken mit mirre tot den altaer. Tot een teyken, dat die heilighe drie coninghen onsen heer offerden gout, wyeroock ende mirre. Voirt die menschen van tharsis ende egrissoulle, dair iaspar coninc off was, die onsen heer mir(re) offerde, die hietten alle dat lant (doer)2) in oriente ende over meer nestorijn, want si bedroghen ende verleyt worden in den ghelove van enen die nestorinus hiettede. Ende dese viellen onredeliken alte mael van den ghelove. Want ghelijc als die mirre, die hoir coninc offerde, mit ghenen crude en mach menghen, dair zi soet off worden mach, Also en moghen dese nestorinen van ghenen leerraers of predikers off ghetoghen off bekeert worden van hore onghelove ende valsche leringhe. Ende si en hebben dese heilighe drie coninghen in gheen eerre, reverencie off waerdicheit. Ende wanneer hoir biscopen sellen priesters maken off wyen, Soe nemen si enen eet van hoir, dat si alle die ghene te ban sullen doen, die dair raet, daet off hulpe toe ghedaen hebben, dat hoir coninc iaspar ghenomen is. Ende dese sijn in allen landen waer si sijn van den kersten zeer ghehaet ende versmaet. Ende van hore valscher leringhe waren binae viertich coninrijcken besmet ende bedroghen. Ende si sijn dat meeste deel al zwarte moriaens. Ende in hoir kerken maken ende verwen si onsen here ende onse vrouwe ende die heilighe drie coninghen ende sinte thomas mit swarten verwen. Ende den duvelen verwen si mit witten verwen. Ende dat doen si in versmaetheit der ander kersten menschen, als ghi noch horen selt. Die indi wonen in indien in paep/ ians lant ende si sijn goede+ kersten menschen. Ende si hebben enen patriarcke in horen lande, die thomas hiette. Ende dien sijn si in allen dinghen ghehoersaem ende onderdanich recht als wi den paeus van romen onderdanich sijn. Ende si sijn paep ian onderdanich recht als wi den keyser. Ende dese paep ian ende patriarck thomas wonen in die stat van seuwa, dair die heilighe drie coninghen in storven, ende wt den grave ghenomen worden, ende tot ander landen ghevoert worden. Ende wanneer die biscopen wt indien priesteren sellen maken ende wyen, so nemen si vier ende dat ghebenedien si. Ende dair leghen si in een scarp yser. Ende als dat ghehettent3) ende ghegloeyt is, So sniden si den priester, dien si wyen sullen, in sijn voerhoeft mit dien ghegloeyden yser totter nosen toe also diep, dat men dat been siet. Ende dat doen si tot enen teyken, dat die heilighe gheest in een vier quam in die discipulen ons heren. Ende die priesteren sijn dair mit deser sneden bekent4), ghelijc dat die priesteren hir te lande bekent sijn overmits hore ghescoren cruynen. Ende die priesteren van indien, wanneer si misse sellen doen, Soe hanghen si boven den altaer een gulden croen off enen croen die vergult is. Ende dan comen die priesteren, dyaken ende subdyaken van drie versceiden weghen aen dat altaer. Ende dat doen si in enen teyken, dat die heilighe drie coninghen van drie weghen ende drie conincrijcken quamen ende versamenden hoir tot bethleem bi der sterre, dair si aenbeden onsen heer. Item die priesters wt grieken hebben ghetrouwede wiven ende si draghen langhe baerden. Ende si sijn in veel articulen onghelovich, want si en gheloven niet, dat die heilighe gheest coomt wt den vader ende wt den zoen, mar alleen wt den vader. Ende si en gheloven oec niet, datter enich veghevier is. Ende hir om sijn si versceyden van den stoel van romen. Ende wanneer dese griexke priesters misse willen doen/, soe+ snyden si van enen ghersten brode een vierkant stick offt een hostie waer. Ende dat legghen si in een gouden off in een silveren scottel of nappe. Ende dat decke si mit enen welrukende cledekijn. Ende dair onder op die hostie off dat brode staet op drie voettgijns een neyghende sterre. Ende als dat offertorium ghesonghen is, so nemen si den nap off scottel also ghedect mit kaerssen ende wyeroock, ende gaen binnen om die kerck tot dat si weder comen an dat hoghe altaer. Ende dan valt

haestelic alle dat vole op hoir knyen. Ende dit doen si tot een teyken, dat die heilighe drie coninghen onsen heer sochten ende dat si die sterre leyde. Die suriaens sijn menschen wt indien gheboren wt dat lant, dat omtrent iherusalem leyt, dat wilneer iudeen plach te hietten ende nu hiettet surien. Ende dair om hietten die menschen suriaens. Ende dese en hebben niet vele vander wanghelove. Ende si sijn ghegordt mit enen linnen laken In een teyken, dat si gheboren sijn wt iudeen. Ende also grote feest ende bliscap als wi hier hebben op sinte martijns avont, so hebben si dair op sinte barbaren avont, welke barbara leyt ende rust in cleyn babilonien, dair die soldaen in woent. Ende dan seyndet die een vrient den anderen koelsaet ende ander zaden, dair si hoir hoff dat iaer mede sayen sullen. Ende ghelijc alsmen hier zweert in den vierschaer off anders waer voir dat gherechte op dat heilighe ewangelie, Also zweermen aldair bi den heilighen drie coninghen. Ende dat doen si in loff ende eer der heiligher drie coninghen, die onsen heer in dat conincrijck ende lant van iudeen sochten ende aenbeden. Die armenien sijn kersten luden zeer groet in den wapen. Ende dese hebben veel quader zeden ende ongheloven achter ghelaten, want si pleghen wilneer op paesch avont vleysch te eten. Ende si seyden, dat onse here opten paeschavont verrees vander doot. Ende hoir priesteren,+ als si souden cele/breren ende misse doen, so pleghen si oly totten wijn te doen. Mar nu leven si zeer nader ghelove van romen. ende van daghe ende daghe so worden si volcomer1) in onse ghelove van romen. Ende hoir biscopen ende hoir priesteren worden nu van den latijnsken biscopen gheconsecreert ende ghewyet. Ende hoir missen ende prefacien singhen si nu na den latijnske noten ende ghelude. Ende dese armenyen syn ghecleet ende draghen haer aen hoir mont ende op hoir hoeft in alre manierre ende vorme, als die heilighe drie coninghen droghen, doe si onsen heer tot iherusalem sochten om aen te bidden ende ghelijck als si ghewoen waren te draghen in hoir landen doe si leefden. Georgiaens sijn menschen gheboren wt den conincrijck van dat over georgien. Ende dese leven zeer naden griecken. Ende si en sijn niet verhardt in hoir onghelove off in hoir quaden zeden. Ende dese hietten georgiaens van sinte ioris, want so waer si trecken off reysen, dair reysen si mit groten scharen ende hoeppen, recht als die vriesen ende die onghers2). Ende als si reysen soe hebben si sinte georgius, dat is sinte ioris, in hoir bannier ghemaelt. Ende si sijn starck ende zeer koen in den wapen. Ende si sijn gheheten kersten luden ende si wonen by een stat, die meche hiet, dair magomethus lichaem leyt, die der sarracinen propheet was. Ende dese georgiaens hebben een zonderlinghe taelle bi hoir selven. Ende si hebben enen aertschebiscop, die opten berch van synay in sinte katherinen cloester woent. Ende desen aertsche biscop sijn si onderdanich, recht als wi den paeus van romen. Ende hoir religiosen ende gheoirde luden houden hoir aen sinte anthonis off sinte macharijs habijt. Ende dese georgiaens trecken doer alle des soldaens lant sonder enich tribuet off letsel en sulden doen3). Ende so waerwaerts dat si gaen, sijn si gheestelic off waerlijc, altoes singhen si van den heilighen drie coninghen ende van horen ghelove ende/ teykenen ende verdienten.+ Ende dair sijn oec kersten luden, die oec georgiaens hietten. ende sijn gheboren wt den conincrijc des nedersten georgien, dat nu abtas4) hiet. Ende dat lant is al vol berghen ende steenroodsen ende plach wilneer hietten armenien. ende in dat lant is een berch, dair noe sijn arcke oppe bleeff staen. Ende men seyt, datmen overmits snee ende ander vreselike dierren5) op dien berch niet en mach gaen. Ende si is boven allen berghen hoech. Ende op dat alre hoechste van desen berch soe sietmen een hout, recht oft waer een verbarnde boem, groet ende zwart. Ende die lude van dien lande vermoeden ende meynen, dattet hout dair is ghebleven van noes arcke, die dair rustede naden groten vloet. Ende in dit lant leyt noch een ander lant, dat men hiet heynissen ende is omtrent wijf6) milen lanc ende wijt. Ende dair loept een rivier doer. Ende in dit lant is so grote nevel, miste ende duysternisse, also datmen in die oestmaent omtrent sinte louweris dach ende sinte bartholomeus dach7) ende al die maent doir te middaghe ghenen zon ghesien en can, noch des morghens noch tsavonts. Ende die menschen wt dien conincrijck segghen, dat si dat nye en hebben horen segghen ende men en vijndt des oec nyet bescreven, dat enich mensche in dat lant is in ghegaen off dat yement dair wt is ghecomen. Nochtans also varre al(s)men mit enen boghe schieten mochte, so is dat lant al omme bewoent. Want omtrent dat lant soe sijn zeer vruchtbaer steden ende lande van coern te dra-

ghen1) ende zeer goede weyden legghen dair. Ende dair en is gheen letsel noch hindernisse, dat duyster lant in te gaen ende wt te comen, dan alleen die miste, nevel ende duysternisse. Ende in dat doncker lant wonen menschen, want men hoert dair in dicwijlle paerden neyen ende hanen craeyen. Ende in dien rivier, die dair doir loopt, coomt dicwijl stroe hout ende ander dinghen ghedreven, die mit handen ghemaect sijn. Ende men leest, dat in dien tiden, doe eraclius keyser van romen was,+ doe die machemethen/ ende die sarracinen den kersten veel ende grote persecucien deden, Ende dien kersten doot sloghen ende veriaghen se wt dat een lant in dat ander lant, soe vloghen die kersten in dien lande, dat vol berchghen was, dair si die sarracinen vervolgheden ende belaghen si. Ende die heyden sloeghen hoer dair neder, Also dat die kersten aen ghenen ziden ontwiken noch ontvlien en mochten. Ende doe riepen die kersten onsen lieven heer naersteliken aen, dat hi doch om der verdienten wille der heiligher drie coninghen, die doe in orienten ende over meer zeer gheert ende aengheropen worden, hoir vertroesten, te hulpe comen ende verlossen wilde. Ende altehant soe wart dat lant, dair die heyden laghen, mit eenre dicker wolken bevanghen ende mit soe groten miste ende duysternissen besloten, soe dat nyement dair wt en quam noch wt en ghinck van dien heyden ende sarracinen, die dair ghecomen waren mit hoir wiven ende kynder, om dair ewelic te wonen. Ende oec opten dach van huden so en is nye mensche tot dien heyden in dien donkerheyt ende duysternisse in ghegaen. Wair om ist, dat die menschen van dien landen recht als die vriesen so trecken si ende reysen mit groten scharen. Ende si voren in horen banierren die heilighe drie coninghen, om dat si om hoir verdienten also wonderlic verlost worden. Ende dese hebben oec den name van sinte iorijs ende hietten georgiani inferiores, dat is die geordiaens van dat nederste conincrijc van georgien. Die iacobiten sijn kersten wanlovighe luden. ende sijn versceyden ende hier ende dair in menich lantscap ende conincrijc ghesceyfelt onder ander menschen wonende. Ende dese sijn van den ghelove ghevallen overmits enen valschen leraer, die iacob hiettede. Ende dese en gheloven niet dien drievoudicheit in den personen in den godheyt, mar si gheloven eenvoudicheit. Ende dair om maken si voir hoir een cruys alleen mit een vingher. Ende hoir priesters staen+ te hoep ende te samen aen dat altaer/ ende dair nemen si nae hoir manier dat sacrament. Die maroniten syn oec kersten menschen ende sijn in den ghelove verdwaelt ende mit onghelove besmet overmits valsche leringhe eens meesters, die maro hiettede. Ende dese wonen oec ghesceyfelt in menighen landen onder ander vole. Ende hoir priesteren hebben alle gheechte wiven. ende des ghelijcx hoir dyaken ende hoir subdyaken. Ende dese priesteren celebreren ende doen misse alle dat iaer over des een daghes van sinte thomas ende des anderen daghes van den heilighen drie coninghen ende also al dat iaer doir, wt gheseyt paeskedach ende kersdach. Ende dese maroniten onder ander dwalinghen, die si in den ghelove hebben, soe houden si haer kerken zeer lichtelic te banne2). Als waert sake dat in hoir kercken ene dropel reghens off waters in viel off dat die zonne doir een gat scheen off dat een spinne in die kerke quaem off des ghelijcx, soe houden si hoir kerke te ban. Ende dese, wanneer een man eens anderen mans wijf begheert, al waert den anderen leet, so sceyden si wittelic huwelic. Die coptijn sijn kersten menschen ende hebben oec secten bi hoir selven. Ende si wonen oec wide ende side in menighen lantscappen ghesceyfelt onder ander menschen. Ende hoir priesters hebben in hoir kerken eenrehande boeken, dair veel fabulen ende giesten in staen, welke boeke van den stoel van romen wederseyt ende verboden is te lesen. Ende dat boeck hietten si sinte pieters heymelicheit. Ende in hoir missen lesen si nycodemus ewangelien. Ende hoer biscopen draghen cappen, ghelijc dat die predikers doen. Ende in allen horen missen lesen si oec een collecte vanden heilighen drie coninghen. Die ysinijn sijn wanlovighe kersten menschen ende hebben oec valsche secten ende ongheloven. Ende dese wonen meest in egipten onder den soldaen. Ende hoir priesters snyden hoir kijnder, alsmense kersten doet, mit enen gloeyende yser enen cruce/ in hoir voirhoefft. Ende dat teyken+ behouden si also langhe als si leven. Ende dese ysini gheloven starkelic ende meynen, dat si noch also menichfoudich ende veel sellen worden ende also starck, dat si den soldaen van babilonien sellen off wynnen den stat van babilonien. Ende dat dan een yghelic van hoir enen steen sel wech draghen. Ende hore sal dan soe veel sijn, dat in al babilonien niet een steen en sel bliven van babilonien. Men scrijfft, dat in den iaer ons heren dusent driehondert ende een (ende viertich)3) soe quam ende verrees in damasco ende in egipten een onversienlijc zeer grote persecucie ende manslachte overden kersten menschen van-

den onghelovighen luden, Recht alst hier in den landen dicwijl een plaghe coomt over die ioden. Ende dese persecucie duerde omtrent drie maenden. welken persecucie overmits den solden zeer ghewroken worde ende brochte die persecucie weder te niet. Ende in desen persecucie so worden die ysini zeer ghewroecht voir den soldaen van den sarrecinen ende van die van egipten, als van hore quade opinien ende wanghelove van babilonien. Also dat die soldaen dien ysinijn seide ende vertelde, hoe dat gheen dach int iaer en waer een iaer lanck, dair en worden meer dan dusent waghenen steens aen babilonien ghevoert om die te vermatselen. Ende elke steen wort in veel cleynen sticken ghedeelt, Also dattet onmoghelic waer, dat also veel volcx ende menschen van ysinen gheboren souden worden. Ende als hoir priesters alsulke woerden ghehoert hadden, soe vielen si van hoir wanghelove. Ende die soldaen bedwanc hoir ende dat ander ghemeen volc van den persecucie ende manslachte. Ende als die priesters van desen ysinen misse ghedaen hebben, soe gheven si die benedixie ende segghen in hoir taelle, dat se god behoeden ende gheleyden moet, als hi behoede ende gheleyde die heilighe drie coninghen, doe hi hoir overmits den sterre tot bethleem ende+ tot sijn creb/be gheleyde. Maroninen sijn wanghelovighe kersten menschen ende hebben oec secten bi hoir selven. Ende si sijn oec versceiden ende ghesceyfelt hier ende daer onder ander menschen in menighen landen. Ende si houden hoir witte dat meeste deel nae den nestorinen. Mar si en worden niet besneden. Nochtans als si enighe dinghen doen off beghinnen sellen, soe segghen si altoes in den name gods ende der heiligher drie coninghen. Nicolayten sijn die alre oudste kersten, die alre eerste in den kersten ghelove dwaelden ende wanghelove aen namen. Ende dese waren in den beghinne van den ke(r)sten ghelove. Van desen leest men in apocalipsi, In actibus apostolorum ende in veel ander boeken1). Dese nycolaiten houden, segghen ende prediken, dattet een onverghevelike sonde is, dat een man sijn wijff off een wijff hoir man opten bedde weyghert. Ende so wat sonde dair wt comt, dat got die zonde niet en vergheeft. Ende dese prediken oec ende segghen, dat god overmits sijn grote ontfarmherticheit den duvelen noch te ghenaden sal nemen. Van desen vermalediden nycolayten ende van alle anderen quade ketsers ende onghelovighe luden, die kersten menschen hietten, ende dair hier voir off ghescreven is, soe leestmen ende sonderlinghe van desen nycolayten, Dat si den grote meester origenes ende sijn boeken ende sijn name nae sinen doot wouden disfamiren2); te scanden maken ende te niette brenghen. want alle hoir valsche leringhen screven si in origenis boeken, recht off hi die selve gheleert ende ghescreven hadde. Ende dat deden si, op dat si ander simpel kersten menschen tot hare onghelove, leringhe ende valsche opinien brenghen mochten ende tot hoir trecken. Ende alle origenis boeken, die si vernemen consten, die coften ende creghen si ende die verderfden si, want si screven hoir valsche leringhen in origenis boeken onder origenis boeken naem, recht off hise selve ghescreven ende ghe/maect+ hadde. Ende aldus soe hebben si in origenis boeken ende onder synen naem mit horen handen ghescreven alle hoir valsche leringhen ende opinien, die tieghen dat heilighe kersten ghelove sijn, recht off origenes een valsche leerraer gheweest hadde mit hoir, dat niet en was, want hi zeer wel ghescreven ende gheleert heeft. Ende sijn boeken sijn in al orienten ende in al kerstenheit zeer vermaert ende zeer wairt ende lieff. Ende want zommighe simpel kersten menschen aldustanighe verradenisse ende valsche leringhen vonden in origenis boeken ghescreven, soe meynden si, dat se origenes gheset hadde. Ende dair om soe wouden si alle origenis boeken verderven ende verbarnen. Ende oec se3) heeft men veel convocacien4) ende raets in orienten ende over meer ghe(holden) om dese boeken te verderven ende te verbarnen, in weliken convocacien ende rade zeer veel biscopen, priesters ende clercken vergaert waren. Mar die boeken bleven al onverbrant. Mar die valsche leringhen ende opinien, dien die nycolaiten ende ander quade onghelovighe menschen in origenis boeken in ghesaeyt ende in gheset hadden, die worden al verbrant. Want [in] alle sinen oude boeken, diemen vant, die vantmen ghelijc alse origenes liet ende gheset hadde. Ende dair en vantmen niet in dat teghen den ghelove was. Oec soe hadde origenes teghen hoir ende hoir valsche leringhen veel glosen ende omelien ghescreven op dat ewangelium: Attendite a falsis prophetis, dat is hoedt in vanden valschen propheten. Ende op sinte matheus ewangelien ende veel ander boeken ende gloriose omelyen, Dair hi alle onghelove ende die valsche leringhen der nycolayten ende ander quader wanghelovigher kersten menschen in confondeert, ghescheynt ende te niette ghemaect heefft. Ende dese gloriose omelien

ende boeken des groten meesters origenis houdt die heilighe kerke voer goet ende+ gheloevich. Ende si worden/ in alle kerken ghemeenlic ghelesen. Ende oec worden ander omelien in die heilighe kerke ghelesen sonder tytel, dien sommighe menschen segghen, dat se origenes ghemaect heefft, ende dat mense dair om sonder tytel leest. want si menen, dat origenes verdoemt soude wesen, dat niet en is. Mar si en dencken niet aen, dat die heilighe kerke die omelien voir goet ende zeer waerdich houdt. Oec en weten si niet wie verdoemt off behouden is. Want in al orienten ende over meer leestmen van origenes, datmen van nyement anders en leest, die den apostolen cristi zoe zeer nae ghevolghet is in synen leven. Want een penitencien haren cleet droech nae sinen live. Ende hi en at nemmer mer vleyske, noch hi en dranck nemmer meer wijn off yet anders, dairmen off droncken mochte worden. Ende sijn leringhe was als sijn leven. Ende des nachtes ende des daghes so hadde hi altoes scrivers bi hem, die wt sinen monde ende sprake screven sijn boeken, die hi achter ghelaten heefft. Ende noch veel meer van [van] hem, dat nu te langhe waer te vertrecken. Want die biscopen ende ander heilighe vaders ende leerraers hebben hem die naam origenes ghegheven van dat woert oriens, dat is te seghen opgaende off oestlant. Ende alle die confusien, dwalinghen ende onghelove, dien die valsche leraers in sijn boeken ghescreven hadden om hoir onghelove vast te maken, dat quam al tot enen goeden eynde, want die waerheit verdreeff den loghen. Desen origenes houdt men noch huden daghes voir enen gueden vader. Ende sijn boeken heefft die heilighe kerck gheapprobiert. ende nerghent spreken si teghen den ghelove. Ende al ist sake, dat dese nycolayten aldus zeer sijn teghen den heilighen kerke, nochtan en is gheen van hoir allen soe arm, hi en gheefft alle daghes drie aelmissen in der eer der heiligher drie coninghen den ghenen, die hem ende sijn wijff ende sijn kinder eerst cussen1). Mandopolijn sijn gheestelike+ kersten menschen/ ende wonen overmeer ende in allen landen dair omtrent. Ende dese en houden hoir niet an enighe secte off sonderlinghe ghelove off onghelove. Ende si en hebben ghijn priesters onder hoir. Ende si gaen ende reysen mit groten scharen mit hoir wiven ende kinder. Noch si en saeyen noch en mayen. Ende des wijnters noch des zomers, noch in hetten noch in coude, noch in reghen noch in sonneschijn en comensi in huse, noch hoir wiven en winnen ende en brenghen hoir kijnder niet in enighe huse. Mar alle dat iaer doir soe gaen si van stede tot steden ende van dorpe tot dorpen. Ende si en moghen boven drie daghen op een stat niet wesen noch bliven, want dat is dicke besocht, want bleven si langher dan drie daghen op een stede off waren si enen dach in een huse onder dat dack, off dat si in den huse slieppen, si souden te hant sterven. Ende dese mandopoli hebben een sonderlinghe spraec bi hoir selven, dien niement verstaet noch spreken can [si]. Mar si verstaen wel ander spraken. Ende nemmermeer en hebben si enich twist off kijff onder hoir noch in woerden noch in werken. Ende ist sake, dat die een den anderen wat ontsteelt off dat yement den anderen vijnt bi sijn wijff off bi sijn dochter in overspel off des ghelijcx, hi en sel niet gram off toernich warden. Mar hi sal hem dat selve weder doen, so hi eerst mach. Ende in wat steden off dorpen dair dese menschen comen, sijnt kersten, sarracinen, torken off tartaren, also langhe als si bi hoir sijn, soe leven si mit hoir nae hore wit. Ende ist datmen dair vast off et ende drinct off werct off viert off droevich is off blide is, des ghelijcx doen si oec mede mit dien menschen, dair si onder sijn ende dair si logeren. Ende als si stille legghen, so werken si mit hore handen ende tymmeren off dies ghelijcx. Ende si en hebben gheen sonderlinghe wit noch onwit. Mar wair hoir wiven bevallen van kinde, nae dien ghewoente/ ende manierre, dien si dair+ vijnden, doen si hoir kijnder kersten doen. Ende in wat landen dat si ziec worden nae dier manierren doen si hoir bicht ende nement dat sacrament. Ende sterven si dan, soe worden si nae des lants zede begraven. Mar soe waer si comen off sijn des sonnendaghes, dair gaen si mit hoir wive ende kinder in die kerke al nochteren monde ende zeer devote mit trompetten, harpen ende snaerspel ende ander ghespel2), Dair si god zeer devotelic ende oetmoedelijc aen bidden. Ende den dienste gods horen si al vastende mit oetmoedicheit. Ende dair doen si altoes dan misse [doen] van den heilighen drie coninghen, op dat got overmits bede willen der heiligher drie coninghen alle die weke doir in den weghe, in woestinen ende gheberchten, dair si doir reysen sellen, hoir wil bewaren, gheleyden ende bescermen van alle venijnde dierren ende quade beesten, dat si vry ende onghequetst moghen gaen. Ende dese menschen ende alle die ander, dair hier off is ghescreven, die hebben noch veel meer ander

ghewoenten ende wonderlike manierren, die te langhe waren nu te scriven ende te vertellen. In orienten ende over meer pleghen noch veel onghelovighe zeer quade menschen te wesen van quader secten ende opinien, die arriaens hietten. Dese en hebben dese heilighe drie coninghen in gheen eerre noch waerdicheden. Ende dese arriaens hadden mit hoir valscher leringhen meest alle die werlt besmet. Mar nu syn si alle verdreven, verdorven, te niet ghedaen ende vergaen. Hoe die een secte die anderen haet ende hoe si vasten. ende hoe si op dertienen dach den iordaen versoeken. Van sinte macharius berch1). Ende van den iordaen ende hoir wesen. Ende van serpenten tyrus2) ende dode zee. XLII.

Voert suldi weten, dat alle dese kersten ende onghelovighe secten, al ist dat die een partye meer heefft van der onghelove dan die ander, Nochtan so houdt elc dien ander te banne ende si versmaden malcanderen/.+ Ende die een secte en wil mitten ander niet conversieren ende te doen hebben noch gheselscap hebben. Ende die priesteren van desen voir seyden secten sijn altoes ghehoirsaem horen biscopen, dair hoir vader ende moeder onder hebben gheboren gheweest, Ja hoe varre dat si oec van hoir wonen. Ende in al orienten ende over meer en is gheen stat, in wat provincien off lande dattet si, dair en waren alle dese secten in woenachtich. Ende een yghelic secte, wair si wonen, dair hebben si een zonderlinghe kerke voir hoir. Ende wair datter niet meer dan tien en wonen, die moetten wt onderdanicheit enen priester hebben. Ende die luden vander voirseider secten sijn ghemeenlic zeer wise ende verstandel mannen ende grote meesters in medicinen ende si sijn rijcke coeplude, al sijn si aldus iammerliken bedroghen in dat ghelove. Ende al sijn si aldus zeer in den ghelove versceiden, nochtan sijn si alle eendrachtich teghen die sarracinen in die eerre ende waerdicheit der heiligher drie coninghen. Ende alsmen die heilighe drie coninghen eert, soe gaen si alle te samen in den processye in die kerke. Ende dan hoertmen dair menigherhande melodien ende menigherhande sprake. Voert alle dese secten, gheestlijc ende wairlijc, ghewijdt ende onghewijdt, vasten al opten kersavont ten avont toe. Ende dan dect een yghelijc sijn tafel mit spise ende mit drancke, die duerren mach tot dertienen dach toe. Ende also laten si die tafel mit spise ende mit drancke een yghelic nae synen stade3) staen, ghedect mitter spisen tot dertienen daghe toe. Ende opten kersavent soe ontsteken si een kaerse off een lampe, dien si neven den tafel van kersavont tot dertienen daghe toe laten staen barnen nacht ende dach. Want die oly ende alle spise is dair zeer goet coep. Ende van kersavont tot dertienen dach toe soe eten ende drincken si van der tafelen mit alle hore wiven ende kinderen mit groter b(l)iscappen ende melodien. Voert opten/ dertienen+ avont soe gaet een yghelic mit eenre barnende kaersse tot sijns maghes off vrients huys des avonts, als die sonne ondergaet. Ende als hi in den huys is, so seyt hi een goeden dach moet ghi hebben. Ende seyde dan yement goeden avont off goeden nacht moet ghi hebben, Soe soude die ander hem doen daghen van onwairdicheden, dien hi hem bewijst hadde. Ende hi soude hem beclaghen voir dat gherechte. Ende also gaen si alle die nachte van huse te husen al etende en drinckende mit groter b(l)iscappen ende ghenoechten. Ende dit doen si overmits die sterre, die den heilighe drie coninghen mit groter claerheit tot bethleem leyde, ende ghinck voir hoir altoes recht offt altoes dach gheweest hadde. Ende voirt opten heilighen dertienen dach soe gaen alle die kersten van wat ghelove off secten dat si sijn ende wt wat landen si ghecomen sijn mit horen biscopen, prelaten ende priesteren, gheoerdent ende gheestelike personen, mit sulveren crucen, mit wieroock ende mit kairsen totter fluvien gheheten die iordaen, welke iordaen omtrent vijff cleyn milen staet van iherusalem. Ende als si op dat water van den iordaen vergadert sijn, soe staet een yghelic secte bi hair selven in een sonderlinghe stat. ende een yghelic set dair sijn cruce neder op die aerde. Ende dair leest een yghelic secte van wat tonghen hi si dat ewangeli in latijn: Cum natus esset ihesus in bethleem. Ende als dat ewangeli dair ghelesen is, soe aen bedet een yghelic sijn cruce zeer devotelic ende ynnichlic. Ende een yghelic offert dan nae synen staet In een teyken, dat die heilighe drie coninghen op dien dach onsen lieven heer offerden. Ende als si dat cruce anghebeden hebben ende gheoffert hebben, soe neemt een yghelic secte sijn cruce ende gaen dan op die over vander iordaen, dair onse here ghedoopt was, elc party zedichlic die een nae den ander. Ende dair lesen si dan dat ewangeli, dat/ sinte iohan bescrijfft: Venit ihesus a+ galilea ad iohannem ut baptizaretur ab eo in hac iordane in isto loco. Ende als si dat ewangeli ghelesen hebben, soe slaen si een cruce4) over dat water ende steken dat cruce dairin ende dooppen dat. Ende dan sijn dair veel crepels, blinden, mallaetsche, lazerighe ende zerighe menschen van menigherhande ziecten. Ende dese ontcleden hoir al naect ende wasken hoir

dair in den iordaen. Ende veel van desen zieken overmits hoir ghelove ghenesen dair ende worden ghesont. Ende dan hebben alle menschen vlesken off andere vaten, dair si vanden ghebenediden water [off] in doen. Ende dat water seynden si dan in varren landen. Ende in dat water wasken hoir die zieken off si drinken dat water. Ende veel van den zieken ghenesen ende worden ghesont. Ende dat water, dat si in vlesken off in andere vaten mit hoir nemen, dat blijft alle dat iaer over schoen ende claer. Als dese dienste dan aldus ghedaen is op die iordaen, soe gaet een yghelic partye van dien kersten weder thuyswairt. Ende dair is dan veel ghewapent volcx van des soldaens weghen om te wachten ende te verhoeden, dat dair gheen vechtelic noch onruste en ghescye noch en val. Ende dat gheen conspiracy off opstal en val teghen den soldaen. Ende twisken iherusalem ende die iordaen is een woestijn off wildernisse, die gheheten is moncost. ende dair in was sinte iohan baptiste, doe hi den penitencie predicte te doen. Ende aldair quam onse lieve heer tot sinte iohan baptiste dat hi hem dooppen soude. Ende in dien selve woestijn vastede onse lieve heer viertich daghen ende nachten. Ende dair wort hi ghetempteert ende becoort vanden viant. Ende bi dien iordaen, dair onse heer ghedoopt was op enen boghe schoots weghe nae1), soe staet een cloester van sinte macharis, dair die moniken off segghen, dat si sinte ians baptisten een arm hebben. Dese iordaen nae horen+ gheme/nen ganck of loep is omtrent twaleff passien wijt, dat is omtrent tsestich [roe] voetten wijdt. Ende hoir grondt is zeer slijckachtich. ende hoir over is zeer hoech ende steyl. Ende men en mach nerghent totten water comen, dan dair onse lieve heer ghedoopt was. Ende over den selve stede soe ghinghen die kinder van israhel over, doe si ihericho ghewonnen ende verderft hadden. Ende die iordaen wort somwijl also groet vanden reghen water, Also dattet volc van den berghe van libano ende van ander berghen off vlien, wanttet water al dair boven over loopt2) ende coomt bi dat cloester. Ende dan souden in den iordaen wel grote gheladen scepen moghen varen. Ende al dair om is dat cloester op een hogher stede verset. Ende dese iordaen beghint onder den berch van libano mit twien rivierren, dair die een dor3) ende die ander dan off hiet. Ende dese twe rivierren ghanghe tot twen steden in den zee van galileen ende si lopen dair te samen doir. Ende als si wt comen, soe worden si een rivier, diemen hiet dien iordaen. Ende deser iordaens vloet loopt omtrent vier ende twijntich milen lanck nae den milen van desen landen gherekent. Ende vander stat dair onse lieve heer ghedoopt was soe valt si in die vermaledide zee. ende dan en siet men sie niet meer. Mar wair om dattet ghebenedide water valt in dat vermaledide water, dat is dair om, opdat die benedixie vanden enen water den maledixie vanden anderen water ghetempereren soude. Ende dit vermaledide water off dode zee, dair zodoma ende gomorra, sabijn ende adoma4) in stonden mit veel ander castiellen ende dorpen, die got liet versinken om hore sonden wille, is omtrent tachtich milen lanc ende breet. Ende om hore maledixie willen soe en mach dair gheen creatuer in leven off bliven. Ende wanneer een grote wijnt over dien doden zee waeyt, Soe moetten die luden die dair varre off/ ende oec nae by wonen hoir+ husen sluten ende hoir beesten dair in doen. Want overmits den groten stancke, die wt dier zee coomt, so wat buten huse wair soude dair doot bliven. Ende in die storme soe warpt dese dode zee veel sonderlinghe dinghen wt. Ende wie die in sijn handen neemt, die en can den stancke bynnen drien daghen van synen handen verdriven. Ende omtrent dien zee ende dair bi tot ihericho toe soe is dat lant zeer ghenoechlijc. Ende dair staen schoen appel boemen ende ander bomen, die des wijntters ende des zomers al groen bliven. Mar die appelen van dien bomen al sijn si buten zeer schoen ende ghenoechlic, nochtans alsmense op brect, soe sijn si bynnen zeer onrey(n) ende vol stanckes. Ende bi ende omtrent deser zee sijn vele eenrehande cleyn serpenten, diemen tyri hiet. ende dese sijn al vol venijnts. Ende van desen serpenten maect(m)en driakel off. ende die ghene, die dien driakel vercopen, segghen, dat si die beeste is, diemen maken mach. Ende dese serpenten en vijnt men nerghent dan in vermaledide steden off landen. Die ander kersten in anderen landen, die soe varre wonen, dat si totter iordaen niet comen en moghen ende ander secten ende wanghelovighe kersten ende oec ketsers die gaen alle ghemeenlic, ionck ende out, man ende wijff, opten dertienen dach te kerken. Ende dan gaen si voert mit groter devocien ende solempniteit mit b[l]iscopen, abten, priesteren ende gheesteliken personen, mit crucen, wyeroock ende barnende kaerssen aen dien naesten rivier, dien si vinden connen. Ende elke secte

ende partie gaet bi hoir selven op een sonderlinghe stede staen. Ende dan hietmen dair een yghelic al stille te wesen. Ende dan offert een yghelic mensche den cruce drierhande offerhande in der eerre ende waerdicheyt der heiligher drie coninghen. Ende dan lesen si dat ewangelium: Cum natus esset ihesus in bethleem, dat is: doe ihesus gheboren was in bethleem.+ Ende/ van wat secten ende tonghen dat sy sijn, soe lesen si dat ewangelium in latijn. Ende als dat ewangelium ghelesen is, soe ghebenedien die biscopen off die priesteren dat water in een teyken off dat die iordaen waer. ende dair doeppen si dat cruys in. Ende dan wasken hoir dair in crepels, blinde, mallaetsche ende zerighe ende zieke menschen van menigherhande ziecten. Ende vele van hoir overmits hoir ghelove worden dair ghenesen ende ghesont. Ende altoes opten dertienen dach, soe wair die kersten ende de sarracijns sijn ende versamenen, dair is altoes veel ghewapent volcx van des soldaens weghen, Om alle onraet van vechten, verradenisse ende onruste ende ander onraet, die dair vallen mochte, te benemen. Ende als dat dan ghedaen is, soe gaen si mit groter bliscappen weder om. Ende dan so warpen si malcanderen mit appelen, die aranza hietten, die dair dan al rijp sijn. Hoe men dat ewangelium Cum natus esset ihesus in bethleem in menigerhande maniere ende in veel tonghen leest. Ende hoe die sarracinen die heilighe drie coninghen eerren. Ende van der ioden leven ende wit ende van hoir boeck thalamoth gheheten, welc seit dat messias noch comen sel. Ende die van parsen ende van hoir onghelove. Ende van den nestorinen ende van hoir onghelove. Ende vanden groten westen zee1) ende van hoir vloet ende ebbe. XLIII.

Voert alle biscopen, abten ende priesteren van den goeden kersten ende oec vanden onghelovighen menschen, van wat secten dat si sijn off van wat landen in orienten ende over zee, so lesen si altoes nae der missen dat ewangeli: Cum natus esset ihesus in bethleem, recht als men hier sinte iohans ewangeli leest: In principio erat verbum. Ende si lesent in hoir ghemeen sprake ende niet in latijn, wt gheseit dertienen dach, dan lesen sijt alle in latijn. Ende si en lesent niet ghelijc. Mar hoe+ dattet in hoir lan/den ghevallen ende ghesciet is, dair si wonen, also lesen sijt. Want in dat bisdom van iherusalem lesen si dat ewangeli van dertienen dach in hoir tale aldus: Als onse lieve heer gheboren was in herodes ons conincx tijden, soe sijn die heilighe drie coninghen al hier ghecomen, segghende: wair is hi die gheboren is een coninc der ioden? Die van bethleem lesent aldus: Als onse lieve heer alhier gheboren was in conincx herodes tijden, doe sijn alhier ende in dit conincrijck ghecomen die heilighe drie coninghen. Die nubiaens ende die van indien lesent aldus: Als ihesus onse heer gheboren was in bethleem in iudeen in conincx herodes tijden, siet onse coninghen sijn van orienten ghecomen wt horen conincrijcken ende van onsen landen tot iherusalem segghende, wair is hi etcetera. Die ander wanghelovighe kersten, doir welker landen dese heilighe drie coninghen ghijns ende weder ghereyst sijn, die lesent aldus: Als ihesus gheboren was in bethleem in iudeen in herodis tiden, soe sijn dese gloriose heilighe drie coninghe van orienten ghecomen ende sijn doir onse landen ghereyst mit groten staet ende cyerheit. Ende aldus lesen alle kersten menschen over meer dat ewangeli van dertienen dach, ghelijc alst in hore landen ghevallen is. Die sarracinen, die van machametis wit sijn, ende die turken ende die van tartarien, alsijn si teghens dat kersten ghelove, nochtans hebben si die heilighe drie coninghen in waerdicheden ende in eerren ende si ontsiense. Want in alle kerken ende godshusen, diesi den kersten off ghewonnen hebben ende vernielt hebben, Soe hebben si (in) despijt ende nidicheit der kersten luden al die beelden, die dair stonden, mit hoir messen hoir oghen wt ghesteken ende hoir nosen off ghesneden. Mar die heilighe drie coninghen hebben si altoes ongheque(t)st ghelaten. Die verharde ioden/ hebben oec+ dese heilighe drie coninghen in wairdicheden ende in eerre. Mar zeer duysterlic, ghelijc als si alle die heilich scriftuer ende profecien verstaen ende exponeren. Want nae dien dat die heilighe drie coninghen, overmits den sterre die hoir leyde, den nyen gheboren coninc sochten in hoir conincliken staet als in iherusalem, al wast dat si hem dair niet en wonden, Soe hebben si van de tijt voirt in ewighen ghedenckenis der heiligher drie coninghen ende der sterre doen maken een sulveren off metalen sterre, recht offt een lampe waer. Ende dien doen si mit veel leemmaten2) barnen op hoir hoechtiden, tsavonts ende des nachtes op hoir tafelen als si eten. Want in hoir boec, dat si zeer heymelic ende waerdelic houden, dat thalmoth hiet, staet bescreven, Dat der ioden coninc, die messias hiet, noch niet gheboren en is. Mar wanneer hi coomt, so sal hi alleen dusent iaer regnieren over alle die werlt. Ende hi sal die kersten verdriven ende verdrocken. Ende hi sel die ioden boven die kersten ende heiden ende boven alle ander menschen trecken ende verheffen. Ende alle die landen ende coninc-

riken, dair die ioden nu mit ghenaden, consente ende mit ellende wonen, dair sellen si dan alle nae horen wille heren off wesen. Mar in den boocke der ioden, die totten kersten ghelove bekeert sijn, staen veel exposicien ende bedudenissen vander ioden thalamoth ende teghen hoir thalmoth. Het is te weten, dat die enghel, die den kinderen van israhel mit eenre vierrigher calompne leyde wt egipten ende voir hoir ghinc ende hoir verlichtede, Die selve heilighe enghel ghinck voir dese heilighe drie coninghen mit eenre onghewoenliker zeer verlichtende sterre ende leydese. Ende wt dien sterre is een stemme ghehoirt, die den heilighen drie coninghen ende ander menschen bootscapte den gheboerte des nyen gheboren conincx der ioden. Ende hiettede hoir, dat si den/+ nyen gheboren coninck souden soeken ende aenbeden. Ende van dien tiden voirt, ghelijc alst gheseit is, soe ontstaken die oude wise ioden, die dien scrifturen wisten ende verstonden, altoes in horen feesten ende hoghe daghen een sterre, die ghelijc als een lampe ghemaect was. Ende si bevalen horen naecomelinghen, dat si altoes al so doen souden. Ende van den tiden voirt in al orienten ende over meer doen si in horen synagogen een sterre in ghesteente wt houden1) off malen ende verwen, ghelijc als men noch aen desen zide in horen synagogen vijnt. Die ioden hebben oec een heymelijc boeck, dat si in hebreeussche thalmoth hietten, Dair alle die prophecien ende ewangelien in staen bescreven, dair si oec in hebben sonderlinghe articulen van den ouden ende van den nyen testamente. mar op dit boeck maken si al valsche exposicien ende quade glosen op ende onredelike opinien op, die men noch in den bibbel noch anders wair en vijnt ghescreven, Also dat si alle die ewangelien ende die scrifturen twe sijns exponeren ende beduden na horen wille, dair si hoir selven iammerliken mede bedreghen. Die van parsyen, al ist dat si noch wit noch ewe noch ghelove en hebben noch en houden, nochtan gaen si in der kersten kerken om dair te bidden, ghelijc als si van horen ouders gheleert sijn. Nochtans segghen si, dat nae dien tijt, dat die heilighe drie coninghen wt orienten in dat westlant ghevoert sijn, dat die zee sterre in horen lande noch inder nestorijns lande dair nae niet ghesien en heefft gheweest. Mar die quade onghelovighe nestorinen wt quaetheyt ende wt nydicheit segghen si, Al ist dat si bi dien van parsen wonen, Dattet dair om is, datmen den sterre des meers niet en siet, niet overmits dat die heilighen wt oestlant ghevoert sijn, Mar dattet is overmits een plaghe2) ende dat hoir lant dair toe niet wel gheleghen en is den sterre des meers te sien/. Ende het+ is aldair oec een vraghe, hoe dattet wesen mach, dat die oester zee over meer alsoe haestelic vloeyen mach wt den wester zee, ende dan weder ebbet ende loopt in der wester zee ende weder van der wester zee in den oester zee, dat si also vaerdich doet. want oec die beide zeen zeer groet ende lanck syn. Ende dese vraghe ende questi en is hoir nochte vollen niet beduyt nae horen verstandenisse3). Hoe die nestorinen leven ende vanden tartaren ende wat si deden. Ende vanden dorren boem van den coninc van tartarien. ende vanden biddende oirden over meer ende van hoir manierren XLIIII.

Die nestorinen, die de parsen hoir ghebuer sijn, dair te hant off ghesproken is, dese sijn van den conincrijck van tharsen ende van egrisoulle, dair iaspar coninc off was, die onsen heer den mirre offerde. Ende in alle die werlt en sijn gheen quader onghelovigher menschen, want mit hoir onghelove ende valsche leringhe hadden si omtrent viertich conincrijcke besmet over meer ende in orienten. Ende hadden si valschelike bedroghen ende tot ongheloven ghebrocht. Ende dese nestorinen onder alle ander dwalinghen, soe worden si ghelijc als ioden besneden. Ende dese overmits hoir grote menichfoudighe quaetheit soe sijn si rebel gheworden in dat heilighe kersten ghelove. Ende si sijn oec ghevallen van paep ians onderdanicheit. Ende si hebben oec teghen den patriarke thomas gheappostatiert ende rebel ende wederspanich gheweest, recht off alhier een heel lantscap settede teghen den paeus van romen, ende versmade die gheboden der heiligher kerken. Ende al wast zake, dat hoir dicwil van groten heilighen vaders ende grote meesters ende doctoers ghepredict was ende vermaent, Hoe dat si hoir weder totten heilighen ghelove bekeren souden, nochtan bleven si altoes verhart in hoer quaetheit. ende men en mochtense niet weder bekeren. Ende/ aldair om int+ iaer ons heren dusent twe hondert ende acht ende viertich4) soe verwrecte onse lieve

here god een deel armer rudermenschen1), in der nestorijns lande wonende ende scapen ende beesten hodende, die hoir selven tartaren hietten. Dese stonden op teghen die nestorinen ende si koren een smit tot een hooftheer. Dese tartaren wonnen der nestorinen lant ende conincrijck ende si destruerden al dat heel lant ende vernielden slote ende steden. Ende al dat volc, wijff, man, kinder, oudt ende ionc, versloeghen si sonder enighe ontfarmherticheit, ghelijc [als die wille] alst die wille gods was. Ende alle steden ende sloten, die si wonnen, die besetten si ende dair wonen die tartaren noch in. Ende binnen dertich2) daghen belaghen si ende wonnen den stat van baldath3). Ende dair was der sarracinen calipha in, die in hoir wit in machametis stat was, recht als die paeus van romen in sinte peters stat staet. Ende desen calipha waren si onderdanich ende ghehoirsaem, recht als wi den paeus van romen sijn. Ende desen calipha lietten die tartaren van hongher sterven. Ende nae der tijt soe en hadden die sarracinen ghenen calipha noch huden daghes en hebben si gheen. Ende si wonnen oec camalech4) ende thauris, zeer grote starke steden. Ende dese drie steden sijn rijcker ende beter, dan alle des soldaens heerlicheit ende landen ende steden ende sloten. want van der starcheit ende rijcheit der stat van cambalech en machmen niet volspreken. Ende baldath plachmen wilneer groet babilonien te hietten, dair die grote toerne die babel hiet instaet. Mar overmits des5) venijnder dierren ende quader beesten, die dair waren, soe is babilonien een half mile ghetransferiert, verset ende vertymmert. Ende die stat van thauris plach te hietten susis, dair coninc assverus in regnierde. Ende in die selve stat van thauris in der tartaren tempel is een dorre boem, dairmen veel off seghet+ alle/ die werlt doir. Desen boem hoetmen starkelic mit ghewapenden luden, mit sloetten ende mit starke muren, dair hi in besloten ende ghemuert in is. Want in voirtiden so wast ende noch is een ghewoent in dien landen, dat soe wat coninc, prince off ghemeent soe starcke off soe machtich mochte worden, dat hi mit machte ende crachte ende violencien sijn scilt aen dien boem mochte hanghen, Dien coninc, prince off ghemeente soudan6) dan hondert end vijf ende twintich lantscappen van indien tot ethiopien toe sonder enich weder segghen als horen gherechten heren ghehoersaem ende onderdanich sijn. Mar si souden hem weder mit machten verdriven. ende dair souden alle die ondersaten toe helpen. Ende we dat lant winnen wil, die en soect gheen stat dan thauris. Ende die nu heer van tartarien is, die hiet die grote caen. Want onse heer binnen corten tiden soe gaff hi hem alle die provincien, landen ende steden, dair hi op vertoernt was overmits hore sonden wille. Ende dair is die grote caen noch heer off. want hi regiert ende hefft onder hem alle die provincien, landen ende steden, die coninc assverus, nabugodosor7), darius, balthazar, arfaxat ende die romeyns pleghen te hebben ende te besitten. Ende dat heilighe kersten ghelove, dat in desen voirseiden landen overmits der onghelovigher quade kersten ketsers ende nestorinen valsche leraers in groter onghelove ende in dwalinghe ghecomen was, Dat beghint nu zeer weder op te staen overmits broderen van der biddende oirden, Die dair arbeiden ende prediken, om die verdoelden weder in den wech der waerheit ende des salicheits te brenghen ende te helpen. Want die rike coepluden wt lombaerdien ende wt ander landen trecken dese gheoirde luden dair waert. Ende mit hulpe van anderen gueden menschen so tymmeren sy hoir dair cloesteren ende godshusen. Ende die guede kersten/ menschen gheven hoir, wes hoir noet is,+ mede te leven. Ende dese coepluden coeppen in anderen landen ende vreemde steden ionghe kinderen ende clercken, dien si dair in den cloesteren seynden. Ende dien kinderen leren die broders latijn. Ende si beduden hoir die boecken, dair alle die dolinghe, opinien ende valsche leringhe der ioden ende der ketsers ende quader kersten menschen in staen bescreven, om die ioden ende ketsers dair mede te confusen ende te scanden maken. Ende aldus soe crighen dese cloesteren vele goeder clercken ende meesters. Die [van den]8) keyser van tartarien, die in den iaer ons heren dusent drie hondert ende viertich regnierde, die was een cleyn man ende zeer oetmoedich ende ynnich. ende hi aenbede altoes den onsterfliken god. Dese keyser dede ghebieden in alle synen landen ende conincrike, dat alle menschen in synen landen mochten gheloven an wat ghelove ende ewe, dat si wouden, op dat si gheen afgoden aen en beden, Wair bi soe bekeerden die broeders van der biddender oirden in dien tiden veel menschen totten heilighen kersten ghelove. Ende dien keyser brochten si oec dair toe, dat hi den bibel in veel tonghen dede transfereren, oversetten ende scriven. Ende alle die teyken ende miraculen, die onse lieve heer dede doir die heilighe drie coninghen in dien landen, dair die keyser van tartarien nu heer off is, die dede hi lesen over sijn tafel des

morghens ende des avonts. Ende hi dancte onsen lieven heer god zeer, dat hi hem die gracie ende ghenade ghedaen hadde, dat hi alle die riken hadde ende besat, dien die ander coninghen te besitten pleghen. Ende hi plach altoes in synen sprake voir den eten benedicite te lesen. ende nae den eten soe las hi ende seide die gracie. Dese keyser hadde vier zonen, den enen hiettede hi melchior, den anderen balthasar,+ den derden iaspar ende/ den vierden david. Ende hi gheboet ende maecte, dat men altoes ewelic durende sijnre naecomelingher kijnder alsoe hietten soude. Ende dit was die derde keyser van tartarien, ghelijc als men noch horen sal. Hoe david paep ians oudste zoen, die den nestorinen te hulpe quam, vort verslaghen. Ende van den ewighen vrede twisken paep ian ende die keyser van tartarien. ende hoe hi ghesciede, van egrisuolla, dair sinte thomas leit ende watmen van hem seit ende van sijn miraculen ende van der heiliger III coningen miraculen ende van hoir graf in zeuwa ende van balaams1) ende iosaphats graf. XLV.

Als dan dat volc van tartarien alle dese conincrijcken ende lantscappen der onghelovigher luden ende sonderlinghe der nestorijns landen bi der willen gods ghewonnen ende verderft hadden ende sonder ghenaden dat volck doot gheslaghen hadden, Doe sochten dese nestorijns hulpe ende troest aen paep ian. Ende si gheloofden hem, dat si weder dat rechte ghelove aen nemen souden, ende dat si al hoir landen om een seker iaerlixe tribute van hem te leen souden houden, woude hi hoir helpen ende by staen. Ende doe paep ian dat meende te doen, soe vermaenden hem die heilighe drie coninghen in synen slaep ende verboden hem, dat hi den nestorijns gheen hulpe doen en soude noch in rade noch in dade, want onse here en woude hoir quaetheit niet langher ghedoghen. Nochtans soe gaven die nestorijns den ghenen, die in paep ians rade waren, grote ghiften ende myeden. ende sijn rade seide paep ian, datmen om droems willen niet en souden laten te doen, datmen anders doen woude. Ende si riedent hem, dat hi david2) sinen oudtsten zoen mit enen groten heer den nestorijns te bate seynde. Ende dese david mit alle synen heer ende mit alle die nestorijns wort verslaghen. Ende paep ian worden doe+ veel lantscappen, steden ende sloten off/ ghewonnen. Mar doe riep paep ian onsen lieven heer ende die heilighe drie coninghen aen. Ende doe openbaerde die heilighe drie coninghen den keyser van tartarien in sinen slaep mit enen groten heer zeer vervaerdeliken3). Ende si gheboden hem, dat hi niet meer scaden en dede noch en liette doen in paep ians lant, Mar dat hi een ewighen paeys ende bestant ende vrede maken soude. Mar dat lant, dat hi paep ian off ghewonnen hadde, dat soude hi houden tot eenre ghedenckenisse der onghehoersaemheit, die paep ian gode ende dien heilighe drie coningen ghedaen hadde. Ende al wast dat die keyser van tartarien sonder wit ende ghelove was, hi wort slechtes zeer vervaert. Ende hi seynde sijn legaten ende boden tot paep ian. Ende hi maecte eyn ewighe paeys ende vrede mit hem in deser manierren, alsdat des eens outsten soen soude hebben altoes des anders dochter eweliken durende. Ende die paeys staet noch huden daghes. ende als dese keyser wort gheleert ende gheinformiert van der heilicheit ende leven der heiligher drie coninghen, Soe maecte hi ende settede eweliken durende een verbant, Dat altoes sijn kinder ende sijn naecomelinghen souden gheheten worden nae desen heilighen drie coninghen. Aldus dan soe worden die nestorijns ewelic verdreven ende te niet ghemaect. Mar nu wonen sy ghesceyfelt alhier ende aldair aen4) partien in die landen, ghelijc als hier die ioden doen. Ende soe waer si wonen, dair gheven si tribuyt den heer, dair si onder wonen. Mar si hebben noch onder hoir een starcke eylant, dat egrisoulla hiet, dair coninc iaspar heer off was, die den mirre onsen heer offerde. Ende in dat eylant rust off leyt sinte thomas die apostel ons heren sonder enich eer off reverencie. Ende sijn lichaem is den nestorijns twewarven ontnomen ende onthaelt. Mar om zonderlinghe saken soe/ is hoir dat lichaem weder ghegheven.+ Ende in dat eylant en laten die nestorijns gheen menschen comen, noch dair doir trecken, ten si dat hi van hore secten si off van des keysers van tartarien weghen dair come. Ende alle hoir comenscappen seynden si over in ander landen. Ende wt anderen landen coomt hoir weder goet te coep. Ende in al orienten ende over meer en is nyement ghesien, die kersten was, die seyde, dat hi in dat eylant gheweest hadde. Ende het is in al orienten off oestlant over meer een ghemeen segghen, dat sinte thomas noch dien heilighen drie coninghen nae volghen sel ende sel bi hoir comen ende legghen toe collen. Ende hoe ende in wat manieren dat gheschien sal, dat seytmen dair, als dat noch die tijt comen sel, alst gods wille is, dat een aertsche biscop tot coelen comen sel, die got dair toe verkiesen sel, Die alsoe wijs ende also moghende wesen sal, dat hi een huwelic dadinghen sal twisken des keysers zoen

van romen ende des keysers dochter van tartarien. Ende mit dien huwelic ende vrintscap sal den kersten volcke dat heilighe lant weder ghegheven worden. Ende alle dinc sal dan weder comen in synen ouden staet ende in goede wesen. Ende mit deser huwelic ende vrintscap soe sel sinte thomas comen tot coelen bi den heilighen drie coninghen. Ende aldus groten hoede, als die nestorijns doen, die en doen si niet overmits eerre, reverencie ende liefte van sinte thomas, Mar dien hoede hebben si wt nidicheit ende wt den gheruchte, om dat hoir lant hoir off ghewonnen is ende dat si soe zeer verderfft sijn, ende dat si hier naemaels noch meer vergaen sellen. Dese nestorinen hebben een boec, dat wt den ouden testament ende wt den nyen testament vergaert ende versament is. Ende wt dien boecke doen si hoer besniden, ghelijc als die ioden. Ende doe si moghentich, starcke ende menichfoudich waren, soe hadden si boven alle secten die alre quaetste articulen ende opinien in horen+ secte/. Ende doe die gloriose meester origenis ghestorven was, doe screven si in sinen boecken valsche opinien ende quade leringhen ende wanghelove, op datmen menen soude, dat origenis die valsche opinien mit hoir ghehouden hadde. Mar dat en woude god niet hebben, ghelijc alst voir screven is. Ende boven alle onghelovighe menschen ende boven alle sarrasijns so sijn dese nestorinen van den kersten meer ghehaet. Ende van alle machte, gonste ende eerre tot gode ende tot den menschen sijn si beroofft, van welken te langhe nu waer te spreken. Voirt die hochtijt van sinte thomas wort in orienten ende over meer gheert boven alle ander apostolen. Mar van den miraculen, diemen hier van sinte thomas seit in onsen landen, dair en weten si niet off in horen landen, noch in scriften, noch anders, want men seghet hier in desen landen, dat in die stat, dair sinte thomas rust ende leit, gheen onghelovighe mensche noch oec ioden boven een iaer moghen leven. Ende dair en weetmen aldair ende over meer niet off. want sinte thomas rust ende leit onder die alre quaetste nestorijns, welke in ongheloven leven, sonder enich reverencie ende eer sinte thomas aldair te bewisen. Men leest hier oec, dat sinte thomas in enen gulden stoel sit. ende dat hi dair die des waerdich sijn ende dair comen gheefft dat heilighe sacrament ende den onghelovighen ontrect hi den hant. Ende hier off ende van anderen puntten, diemen hier segghet van sinte thomas, en weetmen aldair niet off te segghen. Mar doe sinte thomas rustede onder die goede kersten menschen, doe viellen dese ende vele ander miraculen van sinte thomas ende si ghesceiden doe waerliken van hem. Ende aldus wederom soe leestmen in orienten ende over meer vele miraculen van den heilighen drie coninghen, dair men te coelen niet off en weet noch off en siet. Want men seyt al dair, dat die sterre, die hoer openbaerde opten berch van vaus boven den/ stat van seuwa, eer die heilighe drie coninghen+ storven, al dair bleeff staende totter tijt toe, dat die heilighe drie coninghen tot coelen quamen. Ende dat doe die sterre van seuwa ende van vaus soude sijn ghecomen tot coelen ende soude boven allen sterren claerren1) ende scoenre stille boven coelen staen, ghelijc als si stille stont boven seuwa ende opten berch van vaus. Ende dair en weetmen toe coelen niet off als men huden daghes sien mach, want hoir die sterre aldair nye gheopenbaert en heeft. Oec segghen die van indien, dat tot coelen, dair die heilighe drie coningen legghen, voir hoir staet een schoen gulden sterre inder ghelikenisse als si den heilighen drie coninghen openbaerde opten kersavont, dair alle die hoeftkerke van coelen binnen off verlicht wort. Die van indien segghen mede, dat die rechter armen van den heilighen drie coninghen in zeer costeliken gulden armen sijn beslagen. Ende dat in des eens conincx hant gout is, ende in des anders hant wieroock, ende in des derden conincx hant soude mirre wesen. Ende dese armen soude men den princen, heren ende pelegrijms tonen. Ende alsmen si toent, soe wrijftmen se mit enen sulveren instrument ende veghet se mit enen ziden, zindalen cledekijn. Ende dan coomt wt dien ghebeente also zoetten roecke, dat alle die kerke dair off vol wort. Oec segghen die van indien ende lesen in hoir boeken, dat wanneer die stat van coelen om hore zonden wille enighe tribulacie off plaghe nakende is, dat dan die priesters gulden cronen op hoir hoeft hebben ende nemen dan die armen van den heilighe drie coninghen mitten gulden sterre, die voir die heilighe drie coninghen ghemaect staet, (ende) draghen in den processien voir dat heilighe sacrament alle den stat doir. Ende als si comen in een kerke, diemen dair toe kieset, soe setmen dat sacrament op/ ten outaer. Ende+ dan comen die preesteren, die een nae den anderen, ende offeren dair den heilighe sacramente die offerhande, die den heilighen drie coninghen anden armen ghebonden is. Ende dan soe crighet dat volc contricie, berou, ynnicheit ende devocien, Also dat onse lieve heer, hoe groet die tribulacie ende plaghe sijn, horre ontfarmt ende te ghenaden neemt ende laet die

aant.
plaghe slisten1). Die van indien segghen oec, dat der heiligher drie coninghen grave, dair si in den stat van seuwa eerst in gheleyt waren ende dair si nae wt ghenomen worden, noch al heel staet. Ende dair comen veel menschen van varren landen, welken god overmits verdienten der heiligher drie coninghen van horen liden vertroest ende ghifft hoir ghesontheit van hare ziecten. Ende si segghen oec, dat al dair in seuwa opten grave der heiligher drie coninghen noch een gulden sterre staet, die dair noch is ghebleven van dien tiden, dat die heilighe drie coninghen eerst begraven worden. Ende overmits verdienten der heiligher drie coninghen soe laet god noch huden daghes dair menich schoen mirakel ghescien den ghenen, die den heilighen drie coninghen eerren ende aenroeppen. Oec segghen die van indien, die stadelic totten stat van seuwa ende tot iherusalem ende dair bi reysen, om hoir pelegrimase dair te doen off hoir comenscappe dair te doen off om dat lant te besien, dat noch in seuwa veel reliquien ende heilighe ghebeenten sijn, als van balaam ende iosaphat ende van ander veel heilighen menschen, die vanden heilighen drie coninghen ghecomen waren. Ende die van indien, die dat lant van iherusalem ende dair omtrent versoeken segghen, dat si gaerne bi hoir hebben gulden off sulveren ringhen, dien si teghen den ghenen, diese aen die heilighe drie coninghen gheroert off aen ghehouden hebben, coeppen ende bi hoir houden. Ende dese ringhen off gulden penninghen,+ die te coelen aen die/ heilighe drie coninghen gheroert off aen ghewrefen sijn, die houden si in groten wairdicheden ende die cussen si dicwil. Ende si segghen, dat overmits die ringhen off gulden penninghen in indien veel ziecken ghenesen, als sise cussen. Het sijn oec veel pelegrijms off ander luden wt desen landen, die in indien reysen om hoir peregrimase off hoir comenscap al dair te doen, ende voren mit hoir iuweeltgijns off ghesteenten. Ende si segghen, dat si die van coelen brenghen. Ende si voerren oec mit hoir aerde, dien si segghen, dat si die van den elff dusent magheden kerchoff ghenomen hebben. Ende die cleynoden off iuvelen ende aerde zoeken die van indien zeer in den herberighen, als si weten, dat dair enich coopluden off ander volke van desen landen ghecomen sijn. Ende want die van indien, als si selven segghen, zeer gheplaecht sijn van den gheruchte ende gheluyt van den groten ende vreseliken vorsken, die dair in den broeken ende in den lordenghen2) off sloetten sijn, Soe nemen si wat van dien aerde, die van coelen ghecomen si ende warpen die in dat water off in die lordengghen. Ende dan worden die vorsken also heeske, dat si niet meer luden ende roepen en moghen. Ende vort segghen die van indien veel meer ander miraculen, die si lesen ende die ghesciet sijn vanden heilighen drie coninghen ende vanden elff dusent magheden, die dair meer ghescien, dan in desen landen, van welken nu te langhe waer te vertrecken. Ende dair om sijn veel menschen, die wt indien tot iherusalem comen, die gaerne voirt tot coelen reysen souden, mochten si die coude ende die lucht van desen landen liden ende verdraghen. Mar si trecken slechtes een ruwe pels aen, die hoir totten aenclaeuwe toe slaet/. Ende die pelsen sijn+ zeer costelic ende sijn van rode dierren, die zeer ruwe sijn. Ende al ist in dat heetste van den zomer, als in den oest maent, nochtans doncket hoir, dat si die coude in vreemden landen niet liden noch verdraghen en moghen. want hoe naerre orienten off oestlant, dair die zonne op gaet, hoe dat volc cleynre is ende weker van natuerren ende van complexien. Mar si sijn zeer stout ende coen. Ende si connen zeer wel mitten boghen schietten. Ende als si comen an dese zide des meers, soe wat si dan onderzoeken ende vraghen connen van den heilighen drie coninghen ende van den stat van coelen ende van den staet, die te coelen in die kerke is, als van den dienste gods [sijn] ende van hoir clerken ende van hoir ghemeen volke ende manierre, die te coelen is, Soe nemen si dair scriften ende brieven off onder enich groten here zeghel bezeghelt, Op dat si paep ian off den patriarcke thomas overseynden, brenghen off toenen moghen. Want in al orienten ende oestlant overmeer soe hefftmen in indien ende in dien landen ghemeenlic dese heilighe drie coninghen in alte veel meerre eer, reverencie ende waerdicheden, dan men al hier in desen landen doet. Ende het is oec wel redelic, datmen dese heilighe drie coninghen in [in] alte veel meerre waerdicheden heefft, die dair die eerste hebben ghewest, dair dat ghelove mede in orienten ende over meer is ghecomen, ende die hoir reynicheit eerst gode behielden. Want si hebben die gode werckende luden gheweest, welken die hemelsche vader des ghesijns gheseynt heefft in synen wijngaert te werken, dat is in den nyen testamente, dair god in desen lesten tiden der werlt den heyden ende ghemeen volcke tot hem roept te comen. Ende dese heilighe drie coninghen hebben zeer trouwelic in desen wijngaert ghearbeyt, des morghens vroe te primen/ tijt, te tercien tijt, te sexte tijt,+ te noen tijt ende ter elffter vren. Ende

sonder enighe murmeriere[rre]n ende weder segghen soe hebben si een ghelike eweghe loen ontfaen. Si hebben des morghens vroe, dat is ons heren ghebuerte, tot iherusalem ende tot bethleem wt dien wijngaert den zwaren steen des verhartheits ende den wangheloven warre1) wt gheworpen ende verdreven. Ende si hebben die steden zeer mit horen ghelove verlicht. Te prime tijt so hebben dese heilighe drie coninghen mitten heilighen apostel sinte thomas in horen leven onder die heyden wt desen wijngaert veel dijstelen ende doernen der dwalinghen ende der ongheloven wt ghewyet2), wt gheworpen ende verdreven. Ende hebben dair in gheplantet en in gheteelt den zoetten wijngaert des heilighen kersten gheloefs. Te tercie tiden soe hebben dese heilighe drie coninghen nae hore doot, doe si van den eerbaren coninghinne helena vergadert ende versament waren, zeer naerstelic in desen wijngaert ghearbeit. Ende die muerren des wijngairdes, die overmits dwalinghe ende ongheloven ghevallen was, hebben si weder op gherecht ende vernuwet. Ende die tacken des gheloefs, die begonsten te dorren, hebben si nat ghemaect ende vochtich ghehouden in desen wijngaert mit duechdeliken werken ende goede leven ende mit teykenen. Ende hebben die tacken overmits veel miraculen weder doen groeyen ende bloeyen, Also dat si van nye des heilighen gheloefs wijndruven ende vruchten voirt brochten. Te sexte tijt hebben dese heilighe drie coninghen, doe si in grieken in den stat van constantinopel ghebrocht waren, zeer in desen wijngaert ghearbeit mit groten teykenen ende miraculen. Ende si hebben desen wijngaert gheveghet ende claer ende zuver ghemaect, op dat si te meer vruchten des heilighen gheloefs brenghen mochte, Ende dat hoir voirtspruten+ comen soude/ tot allen eynden van aertrike, Ende opdat alle menschen, van wat tonghen si waren, ende alle geslachten van dien wijn ende druven ghesaedt ende droncken mochten worden, Alsoe dat si alle den naem ons heren, die wilneer alleen in iudeen bekent was, mochten dancken ende loven van dair die zonne op gaet tot dair se weder ondergaet. Te noen tide, op dat dese heilighe drie coninghen te meer mochten werken in desen wijngaert, soe sijn si ghetoghen over die zee wt oestlant in dit westlant, dat is wt constantinopel tot melanen. Ende hebben dair naerstelic ghearbeyt mit teykenen ende mit miraculen in den wijngaert des rechten gheloefs. Ende veel ionghe, cleyne vostgijns ende vossen van menigherhande dwalinghen ende ongheloven3); die den wijngaert verderven wouden mit hore dwalinghen ende ongheloven, dat is die valsche quade leraers, die hebben si wt den wijngaert des heilighen gheloefs verdreven. Ende dat hebben si ghedaen overmits exposicien, beteykenisse ende bedudenisse der offerhanden, die si gode offerden ghelijc alst hier voir bescreven staet. Ter elffter vren so sijn dese heilighe drie coninghen van meylanen ghecomen tot coelen, om aldair ghelijc loen te nemen van desen hemelschen vader des huysghesijns ende om dat si dair eweliken rusten wouden. Ende nochtans soe en laten si niet, si en arbeiden altoes in desen wijngaert mit schonen teykenen ende miraculen, die si in den stat van coelen werken ende tonen. Nerghent in alle den nyen testament en vijntmen bescreven, dat enich sancte, heilighe off heylighen, van dair die zonne op gaet tot dair si weder toe gaet, mit so groter eerren ende waerdicheden van der eenre stat totter anderen ghevoert hebben gheweest, als dese heilighe drie coninghen, Ende dat si oec te lesten sonder twijffel in een stat quamen, die god dair toe vercoren hadde/ ende gheordineert hadde. Want al ist sake,+ dat van al dair die zon op gaet tot dair si weder ondergaet, veel groter eersamer steden ende kerken sijn, die got myt sijnre godheit ende menschelicheit in synen leven ende overmits veel sancten ende sanctinnen in horen leven ende nae hore doot gheeert ende gheheilicht heefft mit veel teykenen ende miraculen, Nochtans en is onder alle dese steden ende kerken gheen stat noch kerke, die mit soe edelen collegien4) ende mit so edelen ende eersaemmen canoniken, priesters ende gheesteliken personen also verlicht ende gheciert is als die stat van coelen, Dair die canoniken selve staen ende wonen ende dair toe verbonden sijn, dat si selve den dienste gods moetten helpen doen. Noch men vint gheen stat noch kerke mit also eersamen, godertieren ende zedighen volke ende gods dienres, alsmen te coelen vijndet. Ende dit is alle sonderlinghe wt den godliken voirsiennicheit ghesciet, Dat die almechtighe god soe eersamen ende edelen sijn dienres in desen hoefft kerken van coelen heefft gheordineert ende gheset, in welken kerke hi oec setten woude, om dair eweliken te bliven, zoe zeer edelen heilighen drie coninghen, die die eerste ghelovighe menschen van den heyden waren, ende waren oec die eerste van den heyden, die magheden waren ende hoir maghedom hielden, dien si gode gheloofft hadden te houden. Verblide di dan du edele collegium van

aant.
coelen, dat di got mit sonderlinghe privilegien des mynnes ende mynnetliken eerren ende mit sonderlinghe gaven soe hoechliken begaeft, verciert ende ghemynt heeft, Ende dat hi di voir alle ander kerken ende boven alle ander steden gheseynt heeft sijn alre sonderlingheste schat, als die heilighe drie coninghen, die de eerste ghelovighe menschen ende die eerste magheden van den heyden gheweest hebben. Ende alhir+ om seltu gode des dancke/ segghen. Ende du en selte nemmermeer rusten ende op houden van den love gods ende der heiligher drie coninghen. Ende om gode ende die heilighe drie coninghen stadeliken te dienen soe en seltu niet mode worden ende du en selte hore diensten niet scamen1), Op dat du niet en vaerste als die nestorinen, die van gode ende sijn heilighen ende van allen menschen ghehaet, versmaet ende vermaledijt sijn. Ende op dattu wt dijn ondancberheit van gode niet en wordeste beruspt ende beroeft van alsu(l)ker zeer sonderlinghe mynliken gaven, dairste nu mede soe hoghelic vercyert biste. Ende op dattu van dinen eerren niet beroeft en wordeste. Ende dattu in den lesten oirdel mitten verdoemden van gode niet versmaet en wordeste, Mar dattu mitten gloriose nubiaens ende dien wtvercoren vrienden gods mogheste gheset worden in dat rike gods ihesu cristi ende tot sijnre rechter hant sitten moetste. Ende het is te weten, dat coelen wilneer plach te hieten agrippina. Mar nu hiettet coelen off colonia.

Hoe die stat van coelen van menighen coninghen, princen, heren ende ander volcke gheeert ende versocht wort. XLVI.

Doe die heilighe helena ons liefs heren cruce ghevonden hadde, Soe was si zeer beroert om die heilighe drie coninghen, welken si mit groten vlite ende arbeyt vercreech. Ende mit hoir soe vercierde si den stat van constantinopel, dair si langhe tijden laghen. ende van dair worden dese heilighe drie coninghen ghevoirt tot meylanen. Ende nae langhe tijden dair nae quamen si tot coelen, wair bi die van coelen hoir zeer verbliden, want dese heilighe drie coninghen driewarven ghevonden sijn ende driewarven vervoert sijn. Ende al nu sijn si, dair si bliven sellen ende niet weder omme vervoert en sellen worden. Ende dair om verblijdt hoir zeer die stat van coelen, dat god almachtich hoir desen+ schat/ ghegeven heeft, die van den oesten landen in dit west lant hier in groten waerdicheit ontfaen, behouden ende van die van coelen bewaert wort. Also dat die van coelen dienen ende eerren dese heilighe drie coninghen om des conincx der coninghen willen ende den ewe ende den wit des oversten conincx houden si vaste te coelen. Verblide di dan o salighe coelen du, die wt sonderlinghe gracie ende wt den godliken voirsiennicheit biste verciert mit soe edelen heilighe drie coninghen, die de eerste ghelovighe menschen van den heyden ende die eersten magheden gods onder die heiden waren, van welken du di meer verblijdste, dan van alle dijn schat ende rijcheden. Ende dair om so wardste sonderlinghe in allen landen ende steden der werlt sonderlinghe ende stadelic versocht [wordeste] ende gheeert. Ende dijn naem wort vormaert2) alle die werlt doir. Ende boven alle landen ende steden wordestu van coninghen, princen ende edelen heren ghelooft ende gheeert. Ende dair om so ist, so wat du overmits dy ende dijnre lantscappen ende steden, verdienten ende goede werken ende dijnre edelen gods dienres meer boven andere goede edele lantscappen ende steden wordeste gheeert, ghemynt ende verheven, Soe du ende dijn lantscappen mit dijn gods knechten ende edele dienres meer verbonden biste weder om gode te danken van alsulker gracien ende mynlicheit ende hem te loven ende mit vlite te dienen, Op dattu dan gode ende sijn heilighe drie coninghen ende sijn heilighen alsoe eerren, dancken, loven ende dienen moetste, datti god ten ionxsten daghen ontfarmen wil ende in sijnre ghenaden ontfaen wil. Amen. Alhijr beghinnen die capittelen van desen boecke der heiligher drie coninghen, die in den iaer ons heren dusent hondert ende drie ende tseventich3) des anderen daghes nae sinte magdalenen dach van meylanen tot coelen ghebroch(t) worden4).

Capittel I.

Dat eerste capittel houdt in, hoe dat ghelijc als al orienten ende dat lant over meer verlicht is overmits der heiligher drie coninghen, die onsen lieven heer soechten ende aenbaden, Also si al dit west lant vereyeren mit horen heilighen reliquien ende ghebeen[s]te nae hore doot.

Dat ander capittel.

Dat anderde capittel is van balaams prophecie ende van sinte iob ende van sijn graff.

Dat III capittel.

Dat derde capittel is van den berch van vaus ende wat dair op ghesciet, ende van hoir bewarers ende van dien ghenen, die van vaus gheboren sijn.

Dat IIII capittel.

Dat vierde capittel is van den stat van akon off akers ende hoe aldair die van indien den gulden croen brochten mit vele hoir boecken.

Dat V capittel.

Dat vijfte capittel is van ysayen prophecie ende van ezechien ziecte. Ende dat die zonne van west in oest ghinck staen. Ende van ysayen doot. ende van dat iherusalem verdeerft worde. Ende van den XII meesters opten berch van vaus. Ende van den capelle die opten berch van vaus staet.

Dat VI capittel.

Dat seste capittel is van sinte lucas ewangelie: Exiit edictum, van bethleem ende van dat huys dair ihesus gheboren wort. ende van ihesus crebbe. Ende van den stede dair die enghelen songhen: Gloria in excelsis, ende van der heydeschen wit.

Dat VII capittel.

Dat sevende capittel is van coninck herodes. ende van tweerhande prophecien daniels ende iacobs. ende van sonderlinghe opinien ende disputacien, diemen over meer heefft.

VIII capittel.

Dat achtede capittel is van den sterre, die opten berch van vaus hoir openbaerde. Ende van hore ghedaente ende forme.

IX capittel.

Dat neghende capittel is, dat, doe die+ sterre ghesien/ was, soe bereyden hoir die heilighe drie coninghen te reysen. Ende van drierhande indien. Ende vander heydensche ghewoenten.

Dat X capittel.

Dat tiende capittel is van dat eerste indien conincx melchiors rijck. Ende hoe paep ian ende die soldaen van babilonien hoir lant in vreden houden. Van den roden meer ende hoe men dair gout vijndet.

XI capittel.

Dat elfte capittel is van dat anderde indien conincx balthazars conincrijck. ende van dat derde indien conincx iaspars rijck. Ende wair sinte thomas lichaem leyt. ende hoe men die mirre winnet ende hoe si wast.

XII capittel.

Dat twalfte capittel is, hoe een yghelic van den heilighen drie coninghen wt hoir landen reysden ende quamen over mits den sterre tot iherusalem ende dair omtrent.

XIII capittel.

Dat dertiende capittel is, hoe dat god wel machtich was die heilighe drie coninghen in een vre te leyden ende brenghen tot iherusalem.

XIIII capittel.

Dat viertiende capittel is, hou1) die heilighe drie coninghen in eenre miste quamen bi den berch van calvarien ende bi iherusalem, dair si doe rusten. Ende van den capelle, die opten berch van calvarien staet ende ghetymmert is.

XV.

Dat vijftiende capittel is, hoe die heilighe drie coninghen, nae dat die nevel wech ghinck, hoir bestonden te bekennen. Ende reysden doe te samen binnen iherusalem. Ende vanden scaeppen van nabaoth.

XVI capittel.

Dat sestiende capittel is, hoe die heilighe drie coninghen spraken mit herodes van den nyen gheboren kijnde ende vanden sterre.

XVII capittel.

Dat seventiende capittel is, om wat saken quamen die heilighe drie coninghen eerst in iherusalem dan tot bethleem.

XVIII.

Dat achtiende capittel is, hoedat die herderen spraken mitten heilighen drie coninghen van den sterre, doe si van iherusalem reysden. Ende van den tween weghen van den huse ende van den/ hoeck steen.+

Dat XIX capittel.

Dat neghentiende capittel is, hoe die heilighe drie coninghen quamen tot bethleem overmits den sterre. Ende hoe dat dair een ghewoente is, niement mit coninghen te spreken mit ydelre handen.

XX capittel.

Dat twijntichste capittel is vanden beteykenissen ende bedudenisse der offerhanden, dien die heilighe drie coninghen onsen heer oefferden.

XXI capittel.

Dat een ende twyntichste capittel is, hoe die heilighe drie coninghen in bethleem tot cristum quamen ende hem offerden. Ende hoe onse lieve heer ende maria ende die heilighe drie coninghen ghedaen ende ghecleet waren. Ende van den manierre vanden menschen van indien ende wt oestlant.

XXII.

Dat twe ende twyntichste capittel is, hoe dat die heilighe drie coninghen onsen heer offerden menighande offerhande. Ende van den gulden appel, die wilneer conincx alexander was. ende van hore beteykenisse ende bedudenisse beyde van den offerhanden ende van den gulden appelle.

XXIII.

Dat drie ende twyntichste capittel is, hoe dat die gulden appel in ons liefs heren handen ghedruct was ende als pulver te niette ghinck.

XXIIII.

Dat vier ende twyntichste capittel is, hoe dat die heilighe drie coninghen omtrent twe iaren weder om reysden om thuys te comen. Ende hoe herodes hoir in quaetheit vervolghede ende die scepen van tharsen verbrande.

XXV capittel.

Dat vijf ende twyntichste capittel is, hoe dat die heilighe drie coninghen mit hoir ghesinne ende mit hoir beesten bynnen

dertien daghen tot bethleem quamen sonder eten ende drincken ende sonder enighe cost te doen. Ende hoe dat si twe iaer lanck groten koste ende arbeit daden om weder thuys te comen.

XXVI.

Dat sesende twijntichste capittel is, hoe die heilighe drie coninghen weder totten+ berch van vaus quamen, op wel/ken berch si deden tymmeren een schoen capelle ende een forme des kijnts dair in, ghelijc als si ihesum onsen heer ghesien hadden doe si hem vonden.

XXVII.

Dat seven ende twijntichste capittel is, hoe dat maria mit hoir kint vloech in een spelonke, dair si hoir verbarch, dair nu een capelle staet. Ende van onser vrouwen melcke ende van hoir hemde ende van ons heren doecken. Ende van onser lever vrouwen kercganc. ende dat si int lant van egipten vloech. Ende vanden rose van iherico, die dair in den weghe wassen. Ende wair die balsom wast ende hoemen die wint ende welc die beste is.

XXVIII capittel.

Dat achtende twijntichste capittel is van menighen wonderlicheden. Ende hoe die dertich penninghen, die melchior offerde, tot menigherhande steden quamen nae veel iaren.

XXIX capittel.

Dat neghen ende twijntichste capittel is, hoe maria, doe si in egipten vloech, die XXX penninghen in den weghe (verloes)1), welken XXX penninghen badewijn2) vant ende hoe hie si in den tempel brochte. ende hoe si iudas creech, om datti onsen heer vercoft. Ende vanden mirra, die onsen heer gheoffert was. ende wair die penninghen bleven. Ende hoe dair om een acker ghecoft was. Ende wair om si zulveren penninghen hieten, van hoir waerden ende van hoer ghedaente ende van den goeden der ridderen over zee ende hoe mense ridders maect ende vanden ridders, die ons heren graff behoeden.

XXX.

Dat dertichste capittel is, hoe onse vrouwe mit horen kint weder wt egipten quam in iudeen tot nazareth. Ende hoe sinte thomas van onsen heer in indien gheseynt was.

XXXI capittel.

Dat een ende dertichste capittel is, hoe sinte thomas die heilighe drie coninghen wyede ende ordineerde hoer ende maecte se biscopen. Ende hoe hi reysede in dat+ overste indien, dair hi starff. Ende van/den manierre van volke wt indien. Ende wat die heilighe drie coninghen deden nae dat sinte thomas van hoir reysde. Ende hoe si storven3).

XXXIII.

Dat drie ende dertichste capittel is, hoe die heilighe drie coninghen enen patriarck maecten, die si thomas hietteden ende setten hem in sinte thomas stede ende hoemen die patriarck noch huden daghes kieset. Ende hoe die heilighe drie coninghen maegden bleven.

dat XXXIIII.

Dat vier ende dertichste capittel is, hoe paep ian ghecoren wort. Ende van sijn moghentheit, van sijn waerdicheit, van sijn leven ende van sijn brieven. Ende waer om hi paep ian hiet. Ende van des patriarcke thomas ende paep ians moeghentheit. Ende hoe van den heilighen drie coninghen veel edel menschen ghecomen sijn, die hoir naem voren van den berch van vaus.

XXXV capittel.

Dat vijf ende dertichste capittel is, hoe die heilighe drie coninghen die een nae den anderen storven ende voren tot cristum. Ende hoe boven den stat van seuwa een ander sterre hoir openbaerde.

XXXVI capittel.

Dat sesende dertichste capittel is, hoe die heilighe drie coninghen nae hore doot menich teyken ende miraculen deden. Ende hoe si ter menigher steden vervoert sijn. Ende hoe die heilighe coninghinne helena opten berch van calvarien een schoen kercke dede tymmeren.

XXXVII.

Dat seven ende dertichste capittel is van menigherhande werken, die sinte helena dede ende vrochte in hoir leven. Ende hoe sinte helena onser vrouwen hemde ende ons heren doecken tot constantinopel brochte4) tot aken. Ende vander vrouwen hemden, die in iudeen ende over meer wonen.

XXXVIII.

Dat acht ende dertichste capittel is vanden stede, dair onse here gheboren wort, daer helena een kercke dede maken. Ende van sinte iheronimus/ graf. Ende wat in+ die kercke op den kersnacht ghesciet ende wat dair opten dertienen dach ghesciet.

XXXIX capittel.

Dat neghen ende dertichste capittel is, hoe dat helena te nazareth een kerke dede maken ende hoe die ghedaen is. Ende van een capelle off camer, die aen dese kercke staet, in welken camer die enghel gods marien gruettede. Ende van den fonteyn, die dair bi staet. Ende van den columpne, die oec dair bi staet. Vanden berch van thabor ende sijn cloester dair boven op. Ende vanden edele menschen gheheiten blansengaerde.

XL capittel.

Dat viertichste capittel is, hoe dat helena quam in indien ende wat si dair dede voir dat heilighe ghelove. Ende hoe si die heilighe drie coninghen creech. Ende hoe si sinte thomas lichaem gaff voir coninc iaspar. Ende wat noch van sinte thomas lichaem ghescien sel.

XLI capittel.

Dat een ende viertichste capittel is, hoe sinte helena die heilighe drie coninghen mit ander reliquien tot constantinopel brochte ende leyde si in sinte sophien kercke. Ende hoe ons heren doernde croen tot parijs quam. Ende van den keysers fasuls1) beelde. ende hoe die heilighe drie coninghen tot meylanen quamen. Ende voirt van meylanen tot coelen. Ende hoe in dat westlant aen dese zide des meers veel onghelove verdreven wort overmits die heilighe drie coninghen. ende in wat groter waerdicheden die van indien ende van over meer noch huden daghes hebben die heilighe drie coninghen. Ende van menigherhande secten ende onghelove kersten menschen ende wair die wonen. ende van dat lant van armenien ende hoir manierren. Ende van dat duyster lant ende van meester origenis boecken.

XLII.

Dat twe ende virtichste capittel is, hoe [hoe] die een secte den anderen haet. ende hoe si vasten. Ende van dien hoechtijt van dertienen dach. ende hoe si den iordaen+ versoeken. Van sinte macharis berch/2). Ende van den iordaen hoe si ghescepen is ende van hoir vloet ende wair si beghint ende wair si eynt. ende van den doden zee ende van somighe serpenten, die tyrus hietten. ende van ander weel wonderlicheden.

XLIII capittel.

Dat drie ende viertichste capittel is, hoe dat dat evangeli Cum natus esset ihesus in menigherhande manierren in menighen steden ghelesen wort. Ende hoe die sarracinen die heilighe drie coninghen eerren. Ende van der ioden ghewoenten ende wit. ende van hoir boecken, dat thalamoth hiet, dair in staet dat messyas noch comen sel. Ende hoe die van parsen leven, ende van der nestorinen onghelove. Ende vander wester zee.

XLIIII capittel.

Dat vier ende viertichste capittel is, van hoe die nestorinen leven. Ende hoe die van tartarien eerst quamen. ende wat si deden ende wat steden ende lant si wonnen. Van den dorren boem, die tot thaurim is. Ende van den coninck van tartarien. ende van den biddende oirden over meer, hoe si hoir ionghen leren die ioden ende heyden te scande te maken ende te confonderen.

XLV capittel.

Dat vijf ende viertichste capittel is, hoe david paep ians zoen, die den nestorinen te bate quam, wort verslaghen. Ende van den ewighen bestande ende vrede twisken paep ian ende den keyser van tartarien ende hoe die vrede ghesciede. Van den eylant egrisoulla ghehietten, dair sinte thomas lichaem leyt. Ende hoemen over meer seit, dat sinte thomas noch tot coelen sel ghevoert worden. Ende van sinte thomas des apostels miraculen. Ende van dien miraculen, dien die van indien in hoir boecken hebben. Ende van drie coninghen ende van hoir graff in zeuwa. Ende van balaam ende iosaph(a)ts graven. ende van den groten vorsken in indien. Ende hoe die van over meer ende wt indien die heilighe drie coninghen te coelen versoeken/. Ende hoe die heilighe drie coninghen in+ des oversten conincx wijngaert zeer trouweliken ghearbeit hebben. Ende hoe si tot menighen steden ende in veel tiden grote teykenen ende miraculen ghedaen hebben.

XLVI capittel.

Dat ses ende viertichste ende dat leste capittel is, hoe die stat van coelen zeer gheloofft ende gheert wort in allen landen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels