Van den heilighen drien coninghen

[p. 215]

⁺ Hier beghint die historie van die heilighe drie coninghen.
(Handschrift in de Bibliotheek van de Maatsch. der Nederl. Letterk. te Leiden, gemerkt no. 338).

Dye materie der heiliger drie coninghen heeft beghinsel ghenomen van die propheet balaam an een heiden propheet, die dus seit: het sal een sterre opstaen of op gaen van Jacop, het sal een mensche op staen van iherusalem¹⁾ ende sal heer sijn boven allen menschen. Van desen balaam is twist in oestlant tuusscen die kersten ende ioden. Want die ioden segghen in horen boeken, dat dese balaam gheen waerachtich propheet en was, Mer dat hi mit tovernien ende mit den duvel prophetierde. Daer om en sal hi geen propheet heten. Mer die kersten boeken segghen hier teghen ende segghen, dat (hi)²⁾ was die eerste heyden propheet ende een waerachtich⁺ propheet, want hi heeft/ seer claerliken gheprophetiert vander gheboerte ons heren ende vanden heilighen drie coninghen toecomst. Want hadde sijn prophecie van toveren ende vanden duvel gheweest, soe en soude hem die duvel niet verboden hebben israel te vermaledien, ende niet hadde begonnen³⁾ ende soude hem daer toe ghebrocht hebben. Mer god heeft ghewijst sijn grote min ende bescermenisse by sinen engelen in teykenen, eer hi hem by sinen quaden rade toerne begaf⁴⁾. Mer alsoe te hant is bescreven, Want balam was een heyden ende die eerste propheet der heydenen ende niet der ioden. (Daerom hieten die ioden)⁵⁾ der selver balam in horen boeken een tovenaer ende tughent. oec inden selven boeck is een vraghe van sinte Job, den gode mit sinen mont proefde⁶⁾, vanden welken die ioden luden⁷⁾ of houden, want hi was een heyden ende niet een heebreussche. Mer hem te ontsculdi/[di]ghen⁺ soe segghen sy, dat Job was voer die wet voer moyses tijden ende woende in mesopotanien, nochtan die scriftuer seit, dat hy was inden lande van syna⁸⁾ ende woende in enen dorpe, die nv sabel⁹⁾ hiet, dat van damassco leit om trent een dachtvaert¹⁰⁾, daer sijn graf noch huden des daghes bewijst waer. ende beneffens dat selve dorp in een velt wert sinte pauwels neder gheslagen ende bekeert [wert]. Daer om die ioden en houden te mael niet al dat (bi) balam (ende)¹¹⁾ van sinte iob geseit is Ende gheprophetiert. mer in horen boeken versmaden sijt, van welken al lanc waer te vertellen. Mer op on(sen)¹²⁾ prop[r]ositum weder te comen. Doe die kinderren van israel waren comen wt egipten ende si alle die landen bedwonghen hadden ende alle menschen voer hem vreesden, want nyemant¹³⁾ in dien/ lande of der in dien dorpe stede noch⁺ open landen comen, daer sy in waren. daer was¹⁴⁾ een berch in oest lant gheleghen die vaus hiete. Dese berch [was] eerst voer die kinderen van israel, nae voer die romeyns woort des daghes ghehuet ende des nachtes vanden heren weghen van Indien. Al soe wie dat lant of stede van Indien mit ghewapender hant in comen woude, soe worden daer teykenen ghedaen (van)¹⁵⁾ die van Indien vanden ghenen, die opten berch waren, des nachtes mit vuer ende des daghes mit roke. Want die berch hoghe was boven alle bergen, die in oestlant laghen. Ende wanneer die stede of dat lant saghen der teykenen, soe bereyden sy hem omme die vianden weder te staen. In deser tijt wast dat die propheet balam prophetierdet hadde: Het sal een sterre op gaen wt Jacop ende hi sal op

+ fol. 139a.

1) H. israhel.

2) Ingevoegd naar H. dat hie was.

+ fol. 139b.

3) I. sed magis fovisset et ad hoc ipsum promovisset.

4) G. tot toerne beroerde.

5) Ingevoegd naar G. Daerom hieten die ioden den selven balaam.

6) G. prijsde; H. priset.

7) H. van welken die ioden luttel of niet af en houden.

+ fol. 139c.

8) H. int lant van syrien.

9) I. Saba.

10) Deze vorm voor dachvaert vond ik niet bij Verdam. Men zou dus geneigd zijn, hier aan een verschrijving te denken, doch in dit HS. vindt men steeds dezelfde vorm dachtvaert.

11) Ingevoegd naar G. dat bi balaam ende van iob gheseit is.

12) Ingevoegd naar G. onsen.

13) Betere lezing in G. want niemant en dorst in steden noch opten lande comen, daer si waren.

+ fol. 139d.

14) H. soe was daer; betere lezing, want anders loopt de zin niet af.

15) Ingevoegd naar H. van die.

[p. 216]

staen wt israel ende sal heer sijn boven⁺ alle menschen/. Doe dat hoerde die meeste ende die meesters¹⁾ in oestlant ende in Indien, soe gheloefden si den ghenen, die den berch van vaus hoeden groter ghiften, of sy inden hemel of inder luchten enich onghewoenlijc teyken saghen, dat hi hem dat te hant ontbieden souden. vanden naem van desen berch van vaus is een groot geslacht gheboren in Indien ende in oestlant (die)²⁾ noch hiete dat edel gheslacht (van vaus)³⁾. nochtant sijn in alle oestlant noch in al Indien geen soe edel ende soe machtich van gheslachte, alsoe sie sijn ende si sijn ghecomen van coninck melchioer, die onse heer dat gout offerde. In den iaer ons heren MCC soe was die stat van acon van alsoe groter rijcheit ende glorien Ende bewoent van princen ende van edelen heren van menigherhande manieren⁴⁾ ende van gheesteliken personen van menigherhande oerdinen verciert. ende (al daer)⁵⁾ versamende van alle der werlt⁺ van/ allen lande ende te water⁶⁾ die coep luden van allen tonghen, Alsoe dat hoer naem alle die werlt bekent was. Ende daer om quamen daer die meeste ende die edelste van Indien van vaus gheboren. Ende doe si saghen dat daer alle dinc scoenre ende ghenoechliker was ende costeliker dan in Indien, soe bleven si daer en deden daer maken in die stat van acom een groot starck casteel. Ende dat deden si hem scieren mit groter cierheit, cleynodien in vele verscieringhen, in welken was een gouden croon mit menigherhande costelic ghesteente ghesciert. By welke croen stont een scoen sterre in der ghelikenisse dat sie die heilighe drie coninghen openbaerde. Ende si seiden dat die croen gheweest hadde die coninc melchioer die onse heer dat gout offerde. Ende (bij)⁷⁾ die crone overmits der heiliger drie coninghen⁺ soe dede onse heer veel miracu/len, want die blinde die se antasten worden siende, Die cropelen gaende, die stomme sprekende ende veel anderen scone miraculen ende teykenen (ghesceiden daer)⁸⁾. Ende dese croen mit anderen iuwielen creghen [sy] daer na daer die meisters ende die oerde van den templiers, daer si vele eren ende baten van hadden. Mer voer⁹⁾ die croen ende ander Juwielen bleven na dien dat die oerden vanden templiers ghedestrueert was, dat een wet was dat noch huden des daghes mit groten yammer beclaginghe of was¹⁰⁾ in dat lant van Indien, In die stat acon ende in alle oestlant. voert soe brochten die princen van vaus wt Indien in die stat van acon vele boeken ghescreven in ebreeuschen in caldeen van leven ende van heilicheit der heiligher drie coninghen, welke boeken daer worden gheconfimiert¹¹⁾ ende waren ghescreven (in)¹²⁾ walsche ende wt dien werken is dit cleyn/ boecke ghetoghen⁺ ende ghescreven uut somminge ommelien ende ander materien, Die alte samen hier ghecopuliert¹³⁾ ende versament sijn. Ende alle die oudste vanden gheslachte van vaus draghen in hoer wapen een steere mit een cruus ghelijc als opten karsdach den heilighen drie coninghen ghetoent ende gheopenbaert wert. Ende heeft altoes gheweest ende noch is een ghewoent, wanneer die kersten vechten of striden sullen teghen die heydenen, dat voer dat eerste heer een cruus ghevoert wert ende voer dat ander heer een sterre. Ghelijc als hier voer gheseit is, (doe)¹⁴⁾ Dese sterre, daer balaam langhe of ghesproken hadde ende gheprofitiert, langhe tijt ghewacht was opten berch van vaus Ende die ioden ende die caldeen groot verlanghen hadde, In dien (tiden)¹⁵⁾ dan des conincs ezechias coninc van Indien¹⁶⁾ soe prophetierde ysayas: Ecce virgo concipiet et pareret¹⁷⁾ filium Siet [een maghet sal ont/fanghen] Het sal een maghet een⁺ soen ontfangen, die behoeder sal sijn al die werlt. In dien tijden dat ysayas prophetierde, soe was Ezechias die coninc siec ter doot toe. Ende die propheet van godes wegen seide, dat hem die doot nakende was. Soe keer(de) hem Echeias¹⁸⁾ die coninc om totter want ende weende bitterlike sere, niet dat hi den doot ontsach, Mer dat hi ghene sone en hadde Ende abraham ende David beloefte ende die prophecie des prophetes balams in hem gebroken soude wesen ende toe niete gaen. Ende daerom verlenghede onse heer sijn leven xv iaer. Ende daer hi een teyken begheerde van onsen lieven heer Ende begheerde, dat die sonne weder omme gaen soude op dier stat, daer si des morghens op ghinc. Ende als onze heer dit dede, soe verwonderden hem die Caldeen seer, die daer meysters waren (in)¹⁹⁾ astronomien van soe onghewoenliken/ teyken dat si daer saghen inder sonnen⁺ ende inden hemel. Ende doe si hoerden segghen datter²⁰⁾ ghesciet was om Esechas wille van sijnre bedes wille, die coninck was van Indien²¹⁾, doe senden si hem vele gaven Ende meinde hem an te bidden.

+ fol. 140a.

1) H. ende die heren.

2) Ingevoegd naar G. Die noch hyeten.

3) Ingevoegd naar H. dat edel geslacht van vaus.

4) I. per quam plurimos nobilissimos principes nobiles et barones.

5) Ingevoegd naar H. al daer.

+ fol. 140b.

6) G. te lande ende te water; H. te water ende te lande.

7) Ingevoegd naar H. by den croen.

+ fol. 140c.

8) Ingevoegd naar H. ghesceiden daer.

9) Lees: waer, naar H.

10) H. dat en weet men noch huden daghes niet. Daer groet iammer ende beclaghen off was....

11) H. ghetranslatiert.

12) Ingevoegd naar H. in walske.

+ fol. 140d.

13) copulieren is een verbastering van compileeren.

14) Ingevoegd naar H. De woordschikking bewijst, dat het hier is uitgevallen.

15) Ingevoegd naar H.

16) H. iudeen.

17) Lees: pariet.

+ fol. 141a.

18) Lees: Ezechias.

19) Ingevoegd naar H.

+ fol. 141b.

20) Lees: dattet, naar H.

21) Lees: iudeen.

[p. 217]

Ende want esechias overmits sijnre groter sympelheit dat woude laten ghescien ende gode die ere des mirakels niet en gaf, soe wort hi gram op Esechias, ghelijc als die bibel hout, dat te langhe te vertellen waer want hi¹⁾ was Esechias coninc van Indien²⁾ ende van sinen wille inden hemel ende inder sonnen soe wonderlike teyken gesciede, nochtan was hi die man niet, die opstaen soude wt israhel Ende soude heer wesen boven alle menscen als balaam gheprophetiert hadde. Nae esechias regnierde manassus die ysayas dode Ende manasses.

Nae esechias regnierde mansses³⁾ die ysayas dode ende na manasses regnierde Aman⁴⁾ ysayas⁵⁾ ende in dien tiden prophetierde⁺ Jheremias. die⁶⁾/ belaghen nabugodoneser ende die caldeen die stat van iherusalem ende wonden⁷⁾ dese ende distrueerden(se)⁸⁾. alle die vaten van den tempel ende ornamenten, Als ysayas bescrijft, namen si ende voerdense in babilonien, Dat omtrent vijftich dachtvaert staet van iherusalem ende wonden⁹⁾ die ioden ende voerdense mit hem ghevanghen ende hieldense daer ghevangen lxx iaer. Ende die ghevangen souden yheremias¹⁰⁾ die boeken leeren, daer die wet in stont ghescreven, opdat si die wet niet en souden vergheten. Ende hierna dede die coninc van persen, die tirius¹¹⁾ hiet ende (van) caldeen deden alle die boeken der tijden ende prophecien Jheremias, ysayas, Daniel, ende balams ende (der) ander propheten vten hebreeuschen scriftueren ende confirmernighe¹²⁾ in haren tael, onder welken prophecien si vonden, dat bi hem, dat is biden caldeen ende perses, vervullt soude werden ende sonderlinghe die prophescië van balam des heydens propheet, Doe hy seide: het sal een sterre opstaen wt israhel ende sal hem here wesen boven allen⁺ menschen/. Ende dese boeken ende prophecie deden si hem van caldeen¹³⁾ beduden, exponit¹⁴⁾ ende van den meisteren in dien ioedschen wet. Ende daerna soe worden si van persen ende van caldeen seer naerntich¹⁵⁾ ende begheerden te sien die sterre daer balaam of gheprophetiert hadde. Al was dat sake dat die persijn ende caldeen heiden waren, nochtan ghelijc als si ghelesen hadden in die prophecie ende in die boeken der ioden, soe en twivelden si niet, Want god mocht al doen ende vervullen dat hi ghelovet hadde bi die propheten. Ende daerom namen sy die xii die beste meisters in astronomien, die sy in haren lande vinden mochten, diesi groten scat ende goet loefden te gheven. Ende als daer een van hem starf, soe sette men te hant een ander in sijn stede. Ende dese xii souden die sterre opten berch van vaus wachten ende verbeiden. Mer niet alleen die sterre, mer dien mensche die daer heer/ soude sijn boven allen menschen, die die⁺ sterre beteykenen soude. van desen berch vaus leest men, dattet die hoechste berch is die in oest lant leit of is. Ende dat boven opten berch gheen hogher¹⁶⁾ en is dan daer een scoen cappelle op staet, die die heilighe drie coninghen dede maken van hout ende van steen. Desen berch is afsighende, datmen mit trappen ende mit graden op clymmen moet. Ende dese berch is soe ghesciert mit menigherhande scone bloemen ende ander vruchten. Ende van desen berch sietmen alle die berghen ende sloten ende steden, die in oestlant legghen. voert opt hoechste vanden berch soe staet een hoghe columpne scoen ende ghenoechlic an te sien. Ende boven die calumpne staet een scone [sterre] vergulden sterre, die hoer omme weyndet teghen die wijnt. Ende dese sterre siet men in verre landen des/ daghes Overmits claerheit der sonnen, des⁺ nachtes vander manen. Als onse here woude ontfermen der werelt ende die volcomenheit des tijts comen was (ende onse here sinen enighen soen senden woude)¹⁷⁾ als geboren te werden vander rey(n)re maghet marien, In dien tiden was octavianus, die gheweldich keyser was over al die werlt. Ende in dat xii^ste iaer sijns rikes, Als sinte lucas bescrijft, soe gheboet hi alle die werelt doer, dat een yghelijc soude comen in die stat, daer hi wt gheboren (was). Daer ghinc een yghelijc in sijn staet. Daer ghinc Joseph wt galileen vander stat nazarecht in Judeen in betleehem, want hy was van davids huus Ende sine famelien, op dat hi mit marien sijnre bruut, die daer begort hadde die sone gods, ghehoersam wesen soude in des keysers ghebot. Alst dat si van daen waren soe wast tijt om te gaen¹⁸⁾. Ende maria brocht hoer enighe soen. Ende si wonden in doeken ende leiden in die cribbe, want daer en was anders/ gheen⁺ stat in deser nacht. Daer waren die herderkijns in die velde ende hoeden hoer beesten ende daer quam die enghel godes mit groter claerheit bi hem staen ende si waren soe seer vervaert. Ende die enghel seide tot hem: en wilt niet vreesen, ic boetscap v grote blijscap, die ghemeen sal sijn al die werelt, want huden is gheren¹⁹⁾ die behouder, dat is cristus. ende dat sal v sijn tot ene

1) Lees: al.

2) Lees: iudeen.

3) manasses.

4) Amon.

5) H. ende na amon yosyas. Ende in yosyas tiden.

+ fol. 141c.

6) Lees: doe, naar H. Ende doe ter tijt belaghen.

7) Lees: wonnen.

8) Ingevoegd naar H. ende destruerense.... Ende alle die vaten.

9) Lees: wonnen.

10) yheremias is het onderwerp van de zin.

11) Bedoeld is Cyrus.

12) Betere lezing in H. in hore tonghen scriven ende oversetten.

+ fol. 141d.

13) Lees: deden si van caldeen hem beduden.

14) H. ende exponeren ende interpretiren van.

15) Lees: naernstich.

+ fol. 142a.

16) Lees: breder, naar H.

+ fol. 142b.

17) Ingevoegd naar G. en H.

18) Betere lezing in H. Als sie dan aldaer waren soe was die tijt om gheganghen ende maria.

+ fol. 142c.

19) Lees naar G. gheboren.

[p. 218]

teyken ende ghi sulten vinden ghewonden in doeken ende gheleit inder cribbe. Ende staphants was daer grote blijscap mitten engelen ende mit dat hemelsche gheselscap ende songhen: Gloria in excelsis deo, Bliscap si god inden hemel ende inder aerden Ende grote vrede allen menschen. voert salmen weten dat betlehem geen grote stede en is of seer gheacht. Ende het staet op een steenich fondament, alsoe dat daer vele cameren¹⁾ ende holen sijn. Ende het is twee cleyne milen van iherusalem Ende hiet Davids stat, om dat david daer gheboren⁺ was/. Ende op die selve stat (daer)²⁾ ysan³⁾ davids vaders huus stont ende daer david gheboren was ende vanden propheet samuel in een coninc van israel ghesmeert wert, In dien selven stat woude onse lieve heer van sijnre moeder gheboren sijn. ende dese stat was op enen hoeke van eenre straten, die nv hier⁴⁾ die over decte straet, want overmits groter hetten vander sonnen soe overdect mense mit swarten lakenen, ghelijc als daer ghewoenlic is. Ende in deser straten plachmen ghemeenliken alle dinc te vercopen ende sonderlinghe oude clederen. Ende eens inder weke soe was in deser straten een ghemeen merct van allen dinghen ende sonderlinghe van hout. Als daer al dat volc ghelijc als gheseit is overmits dae⁵⁾ keysers ghebot een yghelijc in sijn stat ghecomen was, soe quam Joseph inden twee licht mit marien. ende wanttet laet was ende die harberghen al vol waren vanden volke van buten ende want si arm/⁺ waren, soe ghinghen si al die stat om, datse niemant herberghen en woude. Ende sonderlinghe want si saghen dat maria ionc was ende op een esel sat ende swaer mit kinde begort was, so en woude se niemant in sijn huus annemen. Daer omme leidese ioseph in dat huus of hol of kelre, daer nyemant op en dochte. Ende in deser nacht wort onse here god mensche sonder enich wee gheboren van sijnre moeder in die armoede, in doeken ghewonden ende in der cribben gheleit. Die stat daer die enghel die harderkijns diu gheboerte ons heren (boetscapte)⁶⁾, die stede daer die boetscap ghesciede is een halve mile van iherusalem. Ende op die stede plach David te weyden sijn beesten ende te hoeden voer die leewen ende die beeren ende ander⁺ dieren. Sommighe boeken/ houden dat [herodes] die herders twee werf int Jaer inden winter ende inden somer (hoer beesten)⁷⁾ plaghen te hoeden. (Daer)⁸⁾ of salmen weten dattet lant omtrent betleem ende dat daer⁹⁾ beloften ende dattet lant daer seer wonderlic is gheconformeert ende disponeert ende an te sien ende dat meeste deel (licht)¹⁰⁾ op dat gheberchte. Ende ter sommighe stede kentmen nau die winter voer den somer. Ende in sommighe steden ist winter ende somer alst hier is, na dien dat lant is berch ende dal, want in den berghe is dicwijl snee die in¹¹⁾ oestmaent. ende die sne neemen die lande luden ende vercopent in die stede die rike burghers. Ende die legghense op hare tafelen horen wijn mede cout te maken, dan sien si in enen boeken¹²⁾ setten biden snee. Ende ghemeenlic overmits den snee groenheit noch sonne¹³⁾ Soe en mach daer geen groen wassen of groyen/, dan dat inden bosschen⁺ of in enighe steden daer die sonne niet en comt. Mer in september of in october als die sonne wat daelt, soe beginnen die vruchten wt te wassen, Ghelijc als hier inden maert ende aprile, soo maeytmen tot veel steden dat coren inden meye¹⁴⁾. Mer omtrent betleem meer dan op ander steden, soe dat wt anderen landen die luden haer paerden ende muulen senden om vette worden mit dien garsten, die si daer copen. Ende die garst daer vercopen hebben (stallen)¹⁵⁾ staen inden velde, daer men die paerden ende muien in settet tot dat si vet sijn. Ende die tijt omtrent kersavont die hiet daer ghemeenlijc (die tijt totten cruden)¹⁶⁾. In dien tiden dat dat ghebot ghinc van octavianus de keyser¹⁷⁾ ende [ende] vanden romeyns [ende van] ker coninc gheseit¹⁸⁾ [gheseit] in Judea ende hien was gheen coninc gheboren van Juda. Mer die keyser hadden ghedwongen/ al dat⁺ coninck rijc van Judea al tot persen ende tot caldeen toe. Ende daer om wisten allen menschen wel van Judeen, persen ende caldeen, dat herodes van buten was gheset vanden romeyns ende vanden keyser ende vanden conincs bloede niet comen en was noch van Judeen niet gheboren, op dat (doe)¹⁹⁾ god gheboren wert daniele prophecie vervult soude werden, Die segghent: als die heilighe drie coninghen comen²⁰⁾ soe selle die coninghen cisceren ende niet meer sijn.

Doe onse heer dan ghelijc als voe(r)seit is in bethleem god ende [ende] mensche wort gheboren, soe dede onse lieve heer, die alle tijt hoert den ghenen die hem mit devocien roepen, Die sterre, die daer by balam langhe tijt gheprofetiert was ende (vanden)²¹⁾

1) H. cavernen.

+ fol. 142d.

2) Ingevoegd naar H. daer.

3) H. ysai.

4) Lees: hiet; verg. H. heit.

5) Lees: dat; H. des.

+ fol. 143a.

6) Ingevoegd naar H. boetscapte.

+ fol. 143b.

7) Ingevoegd naar H. hoeden (intrans.) heeft niet de betekenis weiden.

8) Ingevoegd naar H. Daer off.

9) Lees: der.

10) Ingevoegd naar H. licht.

11) Lees: in die.

12) Betere lezing in H. die si in een becken setten.

13) Betere lezing in H. overmits der groter hetten vander zonnen.

+ fol. 143c.

14) H. Ende in desen twen maenden als in maert ende in aprille soe maytmen dair tot veel steden dat coerne. Mar ghemeenlic indien meye.

15) Ingevoegd naar H. stallen.

16) Ingevoegd naar H.

17) H. soe was herodes vanden keyser ende van den romeynen.

18) Lees: een coninc gheset; verbeterd naar H.

+ fol. 143d.

19) Ingevoegd naar H.

20) Lees: als die heilich der heilighen coemt, naar H.

21) Ingevoegd naar G. vanden.

[p. 219]

xii meisters in astrononien¹⁾ verbeit ende verwacht was, opten heilighen kerst avont⁺ Ende in/ die vre, daer cristus in gheboren is, wart op gaende ende verlichten(de) alle die fundamenten²⁾ des hemels ende suverlijc als een arn soe clam (hi)³⁾ opten berch ende alden dach soe stont hi stille op den berch. Ende als die sonne tot midde weghen quam inden hemel, so en sceen gheen onderscheit der sonnen ende der sterren. Mer si hadde veel meer wtgaender tacken oft vackelen waren. Ende he⁴⁾ sceen te wesen als een, die daer die lucht mit sinen vloghelen slaet ende die sterre hadde in haer een forme van enen ionghe kijnt ende daer een scoen cruce boven. Ende wt dese sterre is een stemme horen sprekende: het is huden gheboren een coninc der ioden, gaet ende aenbedet hem. Als dan alle menschen wt alle coninck rijke in orienten saghen alsoe wonderlike ende onghewoenlike teyken der sterre, soe waren⁺ si seer ver/vaert ende gheturbiert vanden stemme, diemen vten sterre hoerden. Ende si en twivelden niet, het was die sterre daer balaam of geprophetierde⁵⁾ hadde ende daer sy langhe na ghewacht hadden. Daer wanderde die heilighe drie coningen van Indien, van caldeen ende van persen vander stat seer blijdelijc ende seer verblijf, doe si vanden xii meisters ende astronomen gheconfirmeert⁶⁾ werden vander sterren, dat si waerdich waren die sterre te sien, Die alsoe veel iaren te voren van balam gheprophetiert was. Dese drie coninghen, die daer verre de een vanden anderen gheseten waren ende die een vanden anderen niet en wisten, Mer alle ghelijc in eenre vren van deser sterren ghe(in)formiert, bereiden (hoir)⁷⁾ hem aen te beden. want si namen mit hem grote costelike ende edele gaven den coninc te offeren ende te gheven. Sy namen mit hem grote ende ontellike scat, perden ende mulen ende ontellike camelen ende onteliken⁺ fa/melien⁸⁾, bereidense hem, als si den een gheboren kijndekijn boven hem kenden, dien si meinden te soeken ende te aenbeden. Ende hoer provande van ossen, scapen ende alle ander Juwielen, diese meinden inden weghe te orberen voer hoer ende hoer famelien, die sendense voer (hem)⁹⁾ op camelen ende dromedarien ende op ander starcken beesten. want het is een ghewoente in orienten ende in al dat lant van over see, sonder in die grote steden, dat van¹⁰⁾ die dorpen ende op al dat lant seer ghenuechlijc ende scone herberge sijn, daermen ghemeenlic et ende drinct ende voe[r]der voer die beesten vint men goetcoep. Mer voer die princen ende grote heren ist noot, datmen bedden ende camer ghewant voert. overmits ghemeenlic oec der groter hetten der sonnen soe rijtmen ende gaetmen oec des nachtes. voertan suldi weten dat dese heilighe drie coninghen, die hem soe rikeliken ende eerbaerliken bereit hebben om desen nyen/gheboren⁺ coninc te soeken ende an te beden, dat haer lande sijn in dien, dattet drie conincrijcken sijn Ende al eylanden, dat een van den anderen (verscheiden)¹¹⁾ ende vol van serpenten Ende vol van anderen quaden venijnden dieren. Ende daer wast riet also langhe ende lanc¹²⁾ so groot is, dat men daer husen of maect. Ende in elc van desen coninc riken ende eylanden wassen cruden die seer venijnt sijn. Ende hier in sijn dieren ende beesten soe vreseliken, datter seer vreselijc ende anxtelic te comen is wt een lant in dat ander lant, want wy lesen, dat coninc asswerus regnierde op hondert ende xv provincien¹³⁾ van Indien ende tot ethiophien.

In dat eerste indien was die coninck rijke van orbien¹⁴⁾. hier in regnierde melchior doe onse here gheboren wert ende offerde onsen heer dat gout. ende onder ander meer lantscappen/ soe was hi oec coninc⁺ van Aarabien, daer die berch van synay in gheleghen is ende die rode see.

En dat (ander)¹⁵⁾ Inden leit dat coninckrike van golodien¹⁶⁾ ende hierin regnierde balthaser mit veel meer provinscien. Ende was oec een coninc van saba. Ende int lant van saba wassen meer goede cruden dan in eenich ander lant. Ende in al die werlt en wast niet also veel wieroecs als in dat coninc rike [lant] van saba. Ende het drupet wt sonderlinghe bomen ghelijc oft gom waer.

In dat derde yndien is dat coninc rike van tharsis gheleghen ende hier in woende conine jasper in dien tijt, doe onse here gheboren wort. Ende dese offerde onsen here mirre. Ende hier in leghet een vermeert eylant ende hiet egrisosola ende daer in rust sinte thomas die apo/stel.⁺ Ende hier in wast meer mirren dan in ander landen. Ende het wast op cruut oft waer verbrant aren. ende alst bestaet te ripen soe ist also wieke, dattet den ghenen die daer neven gaen an haer cleder blivet hanghen. Ende dan meentmen¹⁷⁾ vele caer-

1) Lees: astronomien.

+ fol. 144a.

2) Lees: op gaen ende wart verlichtende alle die firmamenten, naar G.

3) Ingevoegd naar G.

4) he = hi.

+ fol. 144b.

5) Lees: geprophetierd.

6) G. gheinformiert; H. gheinformeert.

7) Ingevoegd naar H. soe bereyden si hoir, bereiden is transitief of reflexief.

+ fol. 144c.

8) Weggevallen volgens G. een yeghelic nae sinen coninclike staet Ende alsoe hoechliken ende eersaemliken bereiden si hem.... H. heeft dezelfde lezing.

9) Ingevoegd naar G.

10) Lees: in, naar H.

+ fol. 144d.

11) Ingevoegd naar H.

12) Lees: dat.

13) H. hondert ende vijf ende twintich.

14) H. nubien.

+ fol. 145a.

15) Ingevoegd naar G.

16) G. godolien.

+ fol. 145b.

17) Lees: neemtmen.

[p. 220]

den¹⁾ ende selen ende trectse doer dat cruut, so blijft daer die mirre an te hanghen oft weec was waer.

Nae dien dat die heilighe drie coninghen bereit waren mit horen heer Ende mit allen horen heerscappen, gheleit²⁾ als gheseit is, Ende als si quamen elc op dat eynde van synen lande Ende die een vanden anderen menieghen³⁾ niet en wiste, want haer lantscappen seer veer van een gheleghen waren, nochtant diende [si] die sterre hem drien even ghelike, want si ghinc voer elc heer. Ende ghinghen soe voert, sy ghinc mede voert ende bleven si stille staen, si stont mede stille. Ende des⁺ nachtes lichte si niet als die/ maen of als die sterre, Mer als die clare sonne ende alle die steden ende dorpen, daer si doer leden souden, worden niet ghesloten overmits den vrede ende overmits goets gheboert in al die werlt ghecomen was. Ende des nachtes docht hem scoen dach wesen. Ende daer omme die menschen, die inden steden ende inden dorpen woenden daer leiden⁴⁾ waren [si] wonderlic seer vervaert ende turbuert⁵⁾ ende verwondert, want si saghen die coninghen mit alsoe groten heer doer hoer lant riden Ende saghen, dat die nacht alsoe claer was als die dach ende si en wisten niet, waer si wouden of wie si waren of waen si quamen. Ende des morghens saghen si die aerde vanden paerden ende ander beesten al ghevoetstapt. Ende daer om worden alle die menschen daer si doer leden recht of si beswijmt hadden gheweest. Ende hier na, doe die drie coninghen in vreemden lande ende in een onbekent lantde ende conincriken trecken, so togen si sonder enich letten of⁺ sonder weder staen over/ alle wateren ende woestinen ende borghen⁶⁾ recht of si doer enen effenen lande ghetoghen hadde. Ende nerghens rusten si des nachtes of daghes. Mer si ende al hoer heer ende al hoer beesten waren sonder eten ende drincken, tot dat si quamen tot bethleem. Ende hem allen dochtet niet meer dan enen dach die tijt dat si opten wech waren. Ende soe mitter hulpen van gode ende mitter leidinge der sterren soe quamen si opten dertienden dach, als die sonne op was, na ons heren gheboert wt horen conincrijken van⁷⁾ iherusalem. Ende daer an en sel niemant twivelen, want si vonden marien ende hoer lieve kijndekijn in dat huus, daer hi in gheboren was. Ende oec want onse lieve here inden ouden testament Abbecuc den propheet mitten heer (leyde)⁸⁾ van Indien tot babilonien ende caldeen totten propheet daniel biden leeuwen/, dat⁺ meer dan hondert dachtvaerden waren [si] ghijns ende weder Ende (staphans sette hi hem)⁹⁾ weder op die stat, daer hi hem nam. Die selve god inden nuwen testament is wel machtich die heilighe drie coninghen te leiden in dertien daghen wt orien(ten) ende caldeen tot iherusalem. Als dat¹⁰⁾ dese heilighe drie coninghen een yghelijc mit sinen heer ende mit sinen gheselscap quamen op twee milen na der stat van iherusalem, soe quam een dicke wolke, die daer al dat lant verdonckeren dede, ende inden wolken verloren si die sterre. Ende als dese heilighe drie coninghen een yeghelijc in sinen sonderlinghen wech mit horen heer quamen bi iherusalem, Doe quam eerst melchior, coninc van nubier¹¹⁾ ende arabien by iherusalem onder den berch van calvarien, daer nae onse heer op ghecruust wert. daer bleef hi ende sloech hem neder mit sinen heer, als die wille gods was. ende den berch van calvarien was tot dien tiden een steenroeds/ ende was omtrent⁺ xii graden hoech. Ende daer op plachmen die verwijsde menschen te doden. Ende bi desen berch was drie wech scheidinghe. Ende daer om bleef coninc melchior (daer)¹²⁾ mit sinen heer om des nevels wille, want hi den wech biden berch niet en wiste te legghen. Ende daer om heeft die heilighe helena den berch van calvarien, dat heilich graf ende die (ander)¹³⁾ heilighe steden al in enen berch¹⁴⁾ versament. Ende hier na heeft die paep (ian)¹⁵⁾ ende ander princen van nubien, daer melchior coninc was, opten berch een cappelle mit grote coste ende arbeide wert¹⁶⁾ die steenruedse doen maken ende si deden wijen ende heilighen in die ere gods ende sijnre liever moeder ende die¹⁷⁾ heilighe drie coninghen. Ende die capel hoert alleen toe den kersten vten conincrike van nubien ende die hieten daer nubianes. Mer/ die saraseijns hebben nv die⁺ doer vander cappelle doen maetse[n]len toe.

Als dan die coninc melchior in desen nevel een luttel tijts onder den berch van calvarien gheweest hadde, Doe quam die conine balteser inden selven nevel mit sinen heer een ander wech. Ende bleef legghende onder die berch van oliveten

1) H. coorden.

2) Lees: ghelijc, naar G.

3) Lees: meninghen, naar G.

+ fol. 145c.

4) G. daer si doer leden, waren seer woenderlijc vervaert.

5) Lees: turbiert.

+ fol. 145d.

6) G. berch; H. berch.

7) Lees: tot, naar G. en H.

8) Deze passage luidt in H. Hir off suldi weten dat sinte gregorius seit in een omelie: Mocht die broescheit der menschen den moghentheit gods begripen, soe en dochtet em ghyn wonder dat onse lieve heer in den ouden testament den propheet abbacuc mitten hair leyde van iudeen tot in babilonien ende caldeen totten propheet daniel die bi den leuwen sat, dat meer dan hundert dachvaert was ghijns ende weder te reysen Ende staphans so settede hi hem weder op dien stad dair hi hem nam. Ende daer by soe is die selfde god inden nyewen testament wel so machtich....

+ fol. 146a.

9) Ingevoegd naar G.

10) Lees: dan, naar G. en H.

11) G. nubien.

+ fol. 146b.

12) Ingevoegd naar H. dair.

13) Ingevoegd naar G. en H. ander.

14) G. kerch en H. kercke.

15) Ingevoegd naar G.

16) Lees: wt; verbeterd naar G. wter en H. wt.

17) Lees: der.

+ fol. 146c.

[p. 221]

in een cleyn dorpkijn, datmen hiet galileen. Ende dese was coninc van saba ende van godolie. Ende vanden cleynen dorpkijn spreect dat ewangelium Ende die heilighe scrifte, want daer plaghen die apostelen ons heren te wanderen, doe onse here gheghecruut¹⁾ was overmits vrese der ioden. Ende daer had onse heer hem dikwijl sijn apostelen gheopenbaert. Ende die heilighe scriftuer seit: Ic sal voer gaen in galileen,⁺ daer/ suldi mi sien. noch isser een ander lant, dat galileen hiet, dat is omtrent drie dachtvaerden van iherusalem. Als die drie coninghen Melchior Jasper ende baltasar²⁾ mit horen heer luttel tijts in desen nevel ende duusternissen gherust hadden ende die nevel bestont op te claren, Mer si en saghen die sterre noch niet ende si saghen, dat si bi die stat van iherusalem waren, soe bestont elc coninc mit sinen heer te reysen. noch en wist die een vanden anderen niet. Ende doe quamen si³⁾ biden wech sceidinghe biden wech⁴⁾ van calvarien, soe quam onversiens Die coninc Jasper, coninc van tersen mit sinen heer. Ende sonder twivel die heilighe drie coninghen een yghelijc mit sinen heer elc in sinen wech by sonder versamende biden wille godes, elc op sine wech scheidinghe. Ende was al dat sake, dat die een den⁺ anderen niet ghe/sien en hadde nochte en kende, van groter blijscap grepen si die een den anderen omme den hals ende cusseden an sinen mont. Ende si waren⁵⁾ van ongeliker talen, een yghelijc docht, dat die ander sijn tael sprac. Ende doe elc den anderen seide, waer om dat hi wt was ghecomen ende⁶⁾ sy waren seer verblijt Ende hoer herte ghestarct om voert te trecken. Ende doe ghinc die nevel alte mael en wech ende si quamen als onversien[s]lics als⁷⁾ nader sonnen op ganc in die stat van iherusalem. Ende als die heilighe drie coninghen (kenden)⁸⁾ dat dat was die edele stat van iherusalem, die hoer voervaderen, die caldeen, voermaels dicke voer geleghen⁹⁾ hadden ende disterrueert¹⁰⁾ hadden, soe waren si seer verblijt, Want si hoepten daer die nywe gheboren coninck der Joden te vinden. Mer overmits⁺ hoer grote/ on(v)ersienlic toe comst Ende hoer grootmoghen(de)¹¹⁾ heer, daer si mede quamen, soe was herodes ende alle die stat seer turbiert ende vervaert. Want dat heer was alsoe groot, dat dat meeste deel buten der stat bliven most ende laghen al om die stat recht of sise beleghen hadden. Als dan die drie coninghen ende herodes vanden scribe vander gheboerten ons heren ende vander stat, daer hi in gheboren wert [ende] gheinformiert (waren)¹²⁾, Soe openbaerde hem te hant die sterre weder, gelijc als si te voren ghedaen hadde Ende leidese tot bethleem, dat een cleyne mile¹³⁾ is van iherusalem. Ende in dese weghe quamen die heilighe drie coninghen op die selve wech ende biden selven harderkijns, die den enghel vanden hemel die gheboerte ons heren gheboetscapt hadde. Ende die herderkijns, als si die sterre saghen, soe seiden si ende liepen totten coninghen, dat recht in sulker manier hem die engel openbaerde, die hem gheboetscapte die gheboerte ons heren ende alle dinc/, dat hem die⁺ enghel geseit hadde Ende dat si te bethleem ghesien hadden ende hoe si die nye gheboren coninc aen ghebedet hadden, dat seiden si alden drie coninghen, diet mit groter begheerten ende devocien hoerden, alsoe dat si seer verblijt waren¹⁴⁾ vanden gheboerten des conincs. Oec soe willen sommighe boeken in orienten seggen, dat die selve woerden, die die herderkijns hoerden vanden engel, dat die (die)¹⁵⁾ drie coninghen vter sterren hoerde segghen. (Oec segghen die ioden)¹⁶⁾, die in orienten bekeert sijn, dat die ioden gheloven, dat die selve enghel, die die kinderen van israel wt egipten leiden mitter sterren¹⁷⁾, (dat) die die drie coninghen voer ghinck, Ende sprac vter sterren vast claer ende licht. Als diese heilighe drie coninghen mit hoer heer vanden herderkijns ghescheiden waren Ende si bi bethleem quamen, soe bereiden si hem soe als si eerlicste consten Ende/ deden an haer costelicste⁺ habijt. Ende hoe[si] dat si naere in bethleem [qua] quamen, hoe die sterre meer lichte. Ende also opten selven dach, dat die drie coninghen wt iherusalem ghinghen toe prijm tijt, soe quamen si omtrent sexte tijt tot bethleem. Ende als si quamen biden huse daer onse here in gheboren was, soe [bleeft] bleef die sterre staende boven dat huus. ende dat huus wert vtermaten verlicht van bynnen vanden claerheit der sterren. Ende ghelijc als dat ewangelium seit: als si quamen in dat huus, soe wonden¹⁸⁾ si dat kint mit maria sijnre moeder. ende si vielen neder op horen kynen¹⁹⁾ ende aenbedent. Ende si offerden hem

1) Lees: ghecruust, naar G. en H. ghecruust.

+ fol. 146d.

2) De betere lezing in G. Als dan dese twe coninghen melchior ende baltasar mit horen heer.

3) Betere woordschikking in G. Ende doe si quamen bi die; H. dezelfde lezing.

4) Lees: berch naar G. en H.

+ fol. 147a.

5) Betere woordschikking in G. al waren si; ook in H.

6) Hier is uitgevallen volgens G. ende si to samen scloeten met woerden, so waren si; verg. ook H. ende si alle drie concordierden, soe waren si.

7) G. onversienlics sclechts nader.

8) Ingevoegd naar G. kenden dat dat was; H. bekenden.

9) Lees: beleghen.

10) Lees: destrueert.

+ fol. 147b.

11) Verbeterd naar G. groet moghende.

12) Ingevoegd naar G.

13) H. twee cleyn mijltgijns.

+ fol. 147c.

14) G. ende niet en twifelden.

15) Ingevoegd naar G. die.

16) Ingevoegd naar H. Oec segghen die ioden die.

17) H. mitten viere.

+ fol. 147d.

18) wonden = vonden.

19) Lees: knyen.

[p. 222]

gout, mirre ende wieroec. Ende daer of in die lande is nv ghecomen ende¹⁾ ghewoente, dat nyemant mit ydelre hant voer den soudaen of voer ander princen comen sal, ende hi sal die aerde cussen of²⁾ sine [kynen] knyen. Ende daer om die minre⁺ broeders ende/ ander gheestelike broeders, wanneer dat si mitten soudaen of ander princen spreken sullen, soe offerense appelen of peren ende segghen, dat si gout noch silver en moghen draghen. ende dat wert mit groter reverrencien ghenomen.

Opten dach dat die heilighe drie coninghen onsen heer sochten ende aenbeden ende hem offerden, doe was onse here een kint van xiii daghen ende hi was totten armen toe in doeken ghewonden ende gheleit in een cribbe op luttel hoys. ende die moeder, ghinc³⁾ als wi in anderen exempelen ende boeken lesen moghen, wat vleische⁴⁾ ende wat vael in horen aensicht was. Ende haren rock die sy doe an hadde was blau ende seer armelike ende haer hooft bewonden mit enen doeke. Ende si sat bi die cribbe. Ende mit haren handen hief si haer kijndekijn op. Ende nadat die coninghen die aerde voer die cribbe (ende)⁺ des kinde/kijns hovet ghecuust hadden, soe gaven si den kinde hoer offerhande ende leiden se oetmoedeliken bides kindekijns hovet ende sijnre moeders scoet. Ende wat na mit die offerhande ghedaen wert, dat sal hier na gheseit worden. Melchioer, die coninck was van arabien ende nuben, ende was die minste persoen ende offerde dat gout. Ende baltaser was een coninc van godolien ende van saba, ende was middelbaer ende offerde wierroec. Ende Jasper was van egrisonen ende van tersen ende dese offerde mire.

Voert soe suldi weten, dat die heilighe drie coninghen vele juwielen ende costelike ende rikelike⁵⁾, als haren conincliken staet toe behoerde, brochten si hem mit hem, om onsen here te offeren. Dat is te weten: [dat] alle die Juwielen, die Alexander liet in caldeen ende in Indien ende in persen. Ende alle die ornamenten, die die coninghen⁶⁾ van saba offerden in conincs⁺ salomons tempel. Ende alle die orna/menten ende Juwielen, die alden caldeen ende persij, doe si iherusalem de[r]strueerden, [ende] wt iherusalem voerden mit hem in haer lant ende veel ander Juwielen in gout ende in ghesteenten, die dese heilighe drie coninghen mit hem brochten om onsen heer te offeren. Mer doe si dat kint soe oetmoedichlic in dat hol⁷⁾ inder cribben vonden, ghelijc als hem die herderkijns gheseit hadden, doe worden si soe seer vervaert ende gheturbiert, dat si slechtes, doe si van horen drommedarius ende paerden of stonden Ende die Juwielen ontdoen deden, dat si niet en dochten, dan dat hem yerst in die hant quam, dat namen si. Dat is te weten, dat melchior coninc van nuben ende van arabien nam dertich gouden pennincghen ende enen cleynen gouden appel, soe groot als een mensche in sijn hant mochte houden. dat offerde hi on/sen⁺ heere. Ende daer na quam balthaser, coninc van godolien ende van saba ende offerde wierroeck, ghelijc als hem in sijn hant quam. Ende daer na quam Jasper ende offerde mirre. Ende soe seer waren die heilighe drie coninghen turbiert of vervaert ende soe heet mit devocien in allen offerhande, dat sy gheen acht en sloeghen op die woerden, die hem die moeder gods toe sprac. Die gouden appel, die melchior mitten xxx penninghen offerde, die hadden gheweest des conincs Alexanders ende en was niet meer dan datmen in een hant besluten mochten, dat beteykent die werlt. Desen appel hadde coninc Alexander[s] te sanen⁸⁾ doen maken van allen tributen, diemen wt alle der werlt hem sende. Ende desen droech hi by hem tot enen teyken, dat hi alle die werlt bedwonghen hadde. Ende desen appel bleef in Indien, doe alexaander vanden paradijs ghecomen was./ Dese beteykende⁹⁾ vanden offerhande vanden⁺ heilighen drie coninghen [Ende] wort van menigher hande meesteren menich sins beduut ende exponeert. Mer dat Melchior den appel offerde dat sijn si alle van eenre exposicien. Want die rontheit des appels, die daer gheen beghin en heeft beteijkent ons, dat die godheit sonder beghin ende sonder eynde is. Voert vanden goude[n] ende vander mirren ende wieroeck, die die heilighe drie coninghen offerden, soe spreken die boecken onghelijc. Want sommighe boeken segghen, dat dat gout was gheoffert, om dat onse vrouwe haer kint daer mede op soude houden. Ende den wieroc om te verdriven den stanc vten stalle, Ende die mirre om die quade wormen mede te verduwen¹⁰⁾. Daer om suldi weten, dat in alle dat lant van orienten is een ghewoent, wanneer/ die soldaen of een ander coninc⁺ in enich van sijn stede sal comen of doer liden, dat een yghelijc mensche wieroeck ende mirre barnende hanghet voer sijn huus. ende wie des niet en dede, die wert daer of ghecor(r)igiert. Al[s]¹¹⁾ was dat sake, dat onse lieve here nae die menschelicheit arder¹²⁾ armste woude gheboren wesen om des menschen wille, nochtan en verhoghede hem niet van¹³⁾ die offerhande vanden

1) Lees: een.

2) Lees: op.

+ fol. 148a.

3) Lees: ghelijc, naar H.

4) Lees: vleischen = vleischijn.

+ fol. 148b.

5) Betere lezing in G. vele coesteliken ende rikeliken iuwielen.

6) Lees: coninghinne H. coninghinne.

+ fol. 148c.

7) G. en H. hoey.

+ fol. 148d.

8) Lees: te samen.

9) Lees: beteykenis naar H.

+ fol. 149a.

10) Lees: verdriven naar G.

+ fol. 149b.

11) Verg. G. al.

12) Lees: alder, naar G. en H.

13) G. behoefde hi niet die offerhande; H. dezelfde lezing.

[p. 223]

heilighen drie coningen om sijn armoede mede te bedecken, want hi is die ghene, die daer seit ende staphants ist ghesciet. Want die gulden appel, die alexander mit groter macht versament hadde ende mit soe groter hoverdien ghedraghen hadde, Als coninc melchior gheoffert hadde den⁺ appel, staphants soe wert hi tot/ eerden ende tot wilnisse¹⁾. Voert soe suldi hier namaels horen, wat vanden offerhande des heilighen drie coninghen is ghesciet, Als hier na staet.

Als dan die heilighe drie coninghen onsen lieven heer an ghebedet hadden ende al volcomen was, [Ende] waer om si wt orienten waren ghecomen, so begonnen sy ende al haer paerden ende mulen ende hoer ander beesten, die mit hem wt orienten quamen, sonder eten ende sonder drincken Ende sonder enic wee, [begonnen] na horen sterflike nature ende na manieren, hongher ende dorst te hebben. Ende al die dach bleven si tot bethleem ende rusten hem mit groter ghenoechten ende devocien. Ende alle die menschen seiden si die sake⁺ waerom dat si wt verre/ lande waren comen, op dat die Joden meere confuus[t]²⁾ Ende die heiden meere ere ende solaes daer in hebben mochten ende lichteliker te gheloven mochten comen. Voert so wort hem in horen slaep gheboetscapt vanden enghel, dat si niet tot iherusalem³⁾ gaen en souden, soe sijn si enen anderen wech tot horen lande ghetoghen. Ende voert an en heeft hem die sterre niet gheopenbaert. Mer als die menschelike natuer wijst, soe hebben si des daghes ende des nachtes hoer herberghen ghesocht. Ende die heilighe drie coninghen, die[n] van drien also verre ende verscheiden [ende] coninckriken te samen versament waren soe onversienlic ende mit groten mirakel, die toghen doe al in een gheselscap te samen in hoer conincrijken. Ende doer alle die landen, coninck[rij]rij/ken⁺ ende provincien, daer wilneer Olifernus mit sinen heer wt orienten ende wt caldeen (quam)⁴⁾ in Indien⁵⁾, Bi desen weghen toghen dese heilighe drie coninghen wt Indien⁶⁾ in orienten ende in caldeen. Ende doer dese landen, steden ende provincien toghen dese heilighe drie coninghen soe onversienlic ende mit soe groter moghentheit, dat die menschen wten lande, nae dien dat si ghehoert hadden van Olifernum, datsi waenden, dat olifernus weder ghecomen hadde gheweest. Ende in allen steden ende dorpen waren si seer mynlijc ende goedertierenlijc ontfanghen. Ende op dese weghen soe predicten si den menschen ende seiden si hem, wat si ghesien ende ghehoert hadden op desen weghe, Ende wes hem ghevallen was tot iherusalem ende tot bethleem Ende bynnen wat tijden dat si wt horen lande biden wille gods tot iherusalem quamen. Ende si alle dinges ghenoech hadden, die/ hem onder weghen noot was⁺ totten tijt, dat si weder quamen opten berch van vaus. Ende voert was een yegelijc ghesont ende machtich mit sijn heer ende⁷⁾ haer coninckrijke. Mer den wech, die si ghereist hadden in xiii daghen daer waren si nv over reysende twee Jaer mit groten arbeide nader menscheliker natueren. Ende hier in machmen merken die grote godlike moghentheit. hoe heerodes ende scriben ende die oudste vanden volke van iherusalem volchden die heilighe drie coninghen⁸⁾.

Voert [hoe] herodes ende die scriben ende [ende] die oudste van iherusalem volchden dese heilighe drie coninghen na biden weghen, die si voer ghetoghen waren. Ende sonderlinghe die van tersen. Mer dese biden wille gods bestonden opten berch⁹⁾ te gheloven ende te predicken neerstelijc die doghet ende devocien der heiligher drie coninghen, waer bi dat herodes nidich ende gram was op die van thersen. Ende deden al hoer scepen verbernen, om dat si die/ heilighe drie coninghen over⁺ die r(i)vier van siler hadden laten varen. Ende al dat lant van thersen [deden] dede hi verbarnen ende dis[t]trueren. Voert volghede herodes ende den scriben die heilighe drie coningen nae. Want si ghehoert hadden (mit)¹⁰⁾ wat groter voerspoet ende blijscap dat si mit al hoeren heer des daghes ende des nachtes doer allen landen, steden ende dorpen volgheden der claerre sterre, die hem voer ghinck. (Ende hoe dat si)¹¹⁾ binnen xiii daghen ghinghen wt horen verren lande tot iherusalem. Ende mit hoe¹²⁾ groten arbeit ende leidesman[ma]nen sonder die sterren weder nae horen lande begonsten te trecken. Want alle die heiden ende ander volc, daer si doer ghetoghen waren mit horen gheslacht ende heren en consten niet vertrecken dat grote mirakel ende die grote bliscap, die si des daghes ende des nachtes hoerden ende saghen onder dat heer. Ende dat was herodes mit letteren/ ende mit brieve condich ghedaen⁺ ende ontboden vanden Joden in heydenisse, die onder den heidenen woenden. Want ghelijc den heyden, soe saghen si ende hoerden alle die ghenoechten ende blijscap der heiligher drie coninghen mit horen heer.

Wanner dat dan dese heylighe drie coninghen mit horen heer ende mit al

+ fol. 149c.

1) H. vuylnisse.

+ fol. 149d.

2) Verbeterd naar G. confuis en H. confuys.

3) G. tot herodem; H. herodes; I. ad herodem.

+ fol. 150a.

4) Ingevoegd naar G.

5) Betere lezing in H. in iudeen.

6) Hier eveneens volgens H. iudeen.

+ fol. 150b.

7) Lees: in, naar G. en H.

8) Dit ziet er uit als een opschrift boven een nieuw capittel. Ontbreekt in H., G. en I. Geschreven met rode inkt.

9) Lees opten wech, naar H.

+ fol. 150c.

10) Ingevoegd naar H.

11) Ingevoegd naar H. Ende hoe dat si binnen XIII daghen.

12) Lees: soe, naar G. en H.

+ fol. 150d.

[p. 224]

hoer ghescelscap mit groten arbeit [arbeiden] weder comen waren opten berch van vaus, soe deden si slechts een costelike cappelle maken ende stichten in die ere des eengheboren kijndes ende conincs, dien si ghesocht ende ghevonden ende aenghebeden hadden. ende daer bynnen versciert¹⁾ mit costeliken Juwielen, als horen costeliken²⁾ staet toe behoert. Ende in een stedekijn, dat onder den berch lach, bleven si wat tijts te legghen. Ende daer coren si eendrachteliken hoer sepultuer ende daer/⁺ gheloefden si den een den anderen, dat si alle iaer tot eenre tijt mit horen princen ende ondersaten daer comen souden ende bi een vergaderen. Luttel hier nae soe quamen alle die princen, baronen, ridderen ende edel luden ende menich vanden ghemenen volc wt elc vanden coninc rijcken tot deser heilighen drie coninghen, Ende hieten dese heilighe drie coninghen wel come mit groter eren ende waerdicheden ende dancten seer horen scepper, dat si weder ghecomen waren. Ende doe si hoerden grote teykenen ende miraculen, die god dese heilighe drie coninghen bewijst ende ghetont hadde, Doe begonsten si hem meer eren ende reverencien te doen, dan si ghedaen hadden. Ende hier nae [dat] dese heilighe drie coninghen, als si gherust hadden ende hoer supultuer³⁾ ghecoren, soe sijn si een yghelic ghesont ende machtich mit horen heer toe huus ghetoghen⁺ mit groter blijscap/pen ende ghenoechten. Ende al sijn si dus mit live van een ghescheiden, [Ende] mitter herten (sijn si)⁴⁾ by een ghebleven. Ende elc, als si in horen lande ghecomen sijn, hebben sy hoer volc ghepredict ende gheseit, wat si ghesien ende ghehoert hebben Ende wes hem ghevallen was in allen landen. Ende in al horen lande soe deden si maken inden tempel een sterre mit een nye gheboren kindekijn Ende daer een cruus boven, ghelijc als hem die sterre openbaerde. Ende daer omme waren daer vele heyden, die haer afgoden braken ende versmaden ende aenbeden dat nye gheboren kijnt ende offerden (hem)⁵⁾ als een heer der werlt. Ende wt vele verre landen quamen die menschen ende visitierden die cappelle opten berch van vaus mit groter minnen ende devocien. Ende nae dat dese heilighe drie coninghen toe huus ghecomen waren, soe waren sy die oetmoedichste ende die goedertierenste van alle den landen, soe dat alle die [wt]⁶⁾ orienten [niet ge]/ niet⁺ ghenoech consten segghen van horen devocien ende oetmoedicheit. Ende aldus hebben si in groter devocien ende eren ghebleven, tot dat onse lieve here op voer inden hemel ende sinte thomas tot hem sende.

Als die heilighe drie coninghen ghegaen ende ghetoghen waren mit horen heer [gheoffert] ende onsen here gheoffert hadden, soe en bleef onse lieve vrouwe mit hoer kint niet langher in die stat, daer dat kint gheboren was. Want overmits dat (reymoer)⁷⁾ van hoer ende van horen lieven kinde ende vanden heilighen drie coninghen was onder den ioden, soe toech si in een ander holle of kelre ende bleef daer der tijt toe, dat si mit horen kint inden tempel ghinck ende offerde nader wet van moyses. Ende want als wel behoerlijc was/, man ende⁺ wijf, Jonc ende oud, die moeder gods mit horen kinde [want sijt] seer lief hadde ende minde⁸⁾. Ende hadde die stat mit horen kijnde [Ende was] voer herodes ende voer sine vrienden (verborghen)⁹⁾ ende wes dat si te doen hadde, des¹⁰⁾ brochten sy haer. Ende vander¹¹⁾ stat daer onse vrouwe soe lange mit haren kinde te scolen¹²⁾ hadde gheleghen, soe wert daer nae van devote menschen een cappelle ghesticht inder eren der heiligher [dr] drie coninghen ende des goeden sint nyclaeus. Ende het schinet dat doer die cappelle een ghemeen wech ghegaen heeft Daer twee doren an waren. mer die ene dore is nv toe ghemaket. Ende in die cappelle sietmen noch die stien daer onse lieve vrouwe plach op te sitten, als si haer lieve kint soeckede, ende op een tijt soe viel/ [viel] een luttel melcs wt horen⁺ borsten op een stien ende hoementneent¹³⁾ meer of te scrappen, hoe dattet meer openbaert. Ende die melc van onser liever vrouwen wert noch huden des daghes in vele kerken ghetoent ende ghesien vanden pelgrims. Ende nae dien dat onse vrouwe mit hoer kijndekijn wten huse, daer hi gheboren was, overmits der Joden vrese, Ende hoer ganc was inden kelre, dat daer te hant op gheseit is gheborghen¹⁴⁾, soe vergat si haer hemde ende sommich van hoers kijndekijns doeken, te samen ghewonden Ende gheleit in die cribbe onder wat hoys, die daer onghemenghet bleven legghen totter tijt toe dat helena, constantinus moeder des keysers, quam ende vantse. want die/ ioden hielden die stat, daer⁺

1) Betere lezing in G. Ende sierden binnen mit zeer.

2) Betere lezing in G. en H. conincliken.

+ fol. 151a.

3) Lees: sepultuer.

+ fol. 151b.

4) Ingevoegd naar G. en H. mitter herten sijn si bi een bleven.

5) Ingevoegd naar G en H.

6) Ingevoegd naar G. wt: H. van.

+ fol. 151c.

7) Ingevoegd naar G. dat reymoer; H. den groten gheruchte.

+ fol. 151d.

8) Deze zin loopt niet af; verg. H..... mynden, soe dienden si hoer ende daden hoir alle dat noottruftich was.

9) Ingevoegd naar H. Ende dien stat verborghen si voir herodes.

10) G. en H. dat.

11) Lees: op der stat, naar H.

12) Lees: te sculen; H. verholen.

+ fol. 152a.

13) Lees: meent, naar H. waent.

14) Deze zin is bedorven; verg. H. ghegaen was in een ander kelre, dair nu off gheseit is ende daer si verborghen was, soe....

+ fol. 152b.

[p. 225]

ihesus gheboren was, seer versmaet ende onreyne ende alsoe vermaledijt, dat si daer gheen kijnderen noch beesten (lieten)¹⁾ gaen. Ende si vreesden ende dreechden alle menschen, Jonc ende oud, alsoe seer, datter nyemant en dorste gaen, want si hielden die stat al versmaet. Voert doe onse vrouwe hoer soen mit een paer tortelduven nae moyses wet inden tempel offerde ende symeon dat kint in sinen armen ontfinc Ende²⁾ seide: Nunc timittus³⁾ servum tuum, Nv laet heer dinen knecht na dinen woerden in vreden. [Overmits dinen woerden] Ende in dien tiden soe hadde [soe hadde] symeon ende anna die weduwe vele Joden ende den priesters des tempels gepropheteert van ihesu, der ioden coninc, ghelijc als die ewangelisten scriven. Ende⁺ daer nae was soe vele gheruchs/ van ihesus ende vanden ioden ende van sijnre liever moeder⁴⁾, die inden tempel waren, doe onse vrouwe hoeren soen offerde, dat onse vrouwe van herodes ende vanden Joden niet langher en dorst noch en mocht bliven in dat huus, Daer sy ghewoent hadde. Ende daer nae staphants, ghelijc als dat ewangelie seit, soe openbaerde die enghel gods Joseph in sinen slaep ende beval hem ende seide: staet op ende neemt dat kijnt mit sijnre moeder ende vlie in egipten Ende blijft daer soe lange, dat ic dy weder spreken sal, want die tijt is toecomende, dat herodes dat kint soeken sal om hem te verderven. Ende Joseph, nae des engels ghebodes, stont op ende nam dat kijnt mit sijnre moeder ende vloech in egipten. Ende in wat mate dat maria mit haren kinde⁺ quam in egipten ende daer we/der wt quam, dat vint men volcomelic in dat boeck der kijntsheit ons heren. Mer opten wech, daer si ghinghen, leden si vele anxten van menschen, die daer wildelijc inden woude liepen ende van menigherhande dieren. Ende tot enen teyken, daer onse vrouwe mit horen kijnde tot egipten waert ghinc ende weder quamen, soe wassen daer neffen den weghe die rosen van iherico. Ende die rosen hebben die heidensche wiven gherne by hem als si in arbeide gaen van kijnde. Ende voert die stat daer onse vrouwe in egipten woende mit horen kijnde is van bethleem xviii⁵⁾ dachtvaerden. (Ende in)⁶⁾ den wech die onse vrouwe toech ende nerghent anders om dat tot eenre ewiger ghedenckenisse soe wassen daer die rosen van iheroco⁷⁾. Ende dese rosen⁺ lesen ende vergaderen/ eenre hande menschen, die daer vadimii⁸⁾ hieten ende hoeden haer beesten inder woestinen. Ende dese rosen vercopen si die pelgryms of ander luden om broet, der si af leven inder woesteny. Voert die stat daer onse lieve vrouwe woende in egipten mit hoer kijnt seven iaer tot dat herodes ghestorven was, ende lach bi die stede van calvarien⁹⁾ ende babilonien. Ende dese stede legghen een luttel van een (ende)¹⁰⁾ sijn sonderlinghe groot. Mer al carie¹¹⁾ is meere dan babilonie ende is meere dan twie¹²⁾ parijsen. ende daer woent die soudaen. Ende in die stat daer onse lieve vrouwe woende dat is nv een hof, Daer die balsem in wast ende is niet meere dan men mit enen appel werpen mocht. Ende in desen hof sijn seven fonteynen daer onse lieve vrouwe hoer kint in pleecht te baden ende in te wasschen Ende hoer kijndekijns/ doeken in⁺ te wasschen ende in te reynighen. Ende desen hof en is niet bemuert noch ghevest ende in desen hof wast die balsem op cleyne houtkijns als oft rose bomen waren, ende is luttel hogher dan een elle lanc. Ende sijn bladeren schinen oft drie bladeren waren. Ende elc bloemkijn¹³⁾ heeft een kersten man die des soldaens ghevanghen man is ende dese hoeden dese bloemkijns¹³⁾ oft hoer selves lijf waer. Ende in die maert is die soudaen selven inden hof. Ende dan snijt men die tacken of ende bint se mit biesen. Ende daer setmen cleyne vaten onder daer die balsem in drupet. in¹⁴⁾ die cleyne vaetkens soe gietmense in een canne die daer hiet zeria¹⁵⁾ Ende is luttel meere dan (daer)¹⁶⁾ een sextier wijns in gaen mocht, die nochtan van alden balsem nauwe ghevullet wort. Ende dan neemt die soudaen alleen die [bas] balsem. Mer wanneer een groot heer tot hem sendet, soe sendet hi hem een cleyn busken volle, dat also groot is als een vingher. Ende/ als⁺ dese balsem ghedropen is, soe gaet dese soudaen en wech ende dan nemen [dan] die ghene die den balsem behoet hebben een yghelijc die tacken, die[t] van sinen bloemen¹⁷⁾ ghesneden is ende siedense in enen sconen pot ende die balsem, diemen vtten tacken siet comt boven op oft vet waer. Ende wanneer een mensche vanden paerde of anders ghevallen is ende van bynnen ghequest is of gheborsten is, te hant als hi mit deser balsem besmeert wort soe is hi ghenesen. Ende wanneer dat yemant enighe litteyken of licclauwen behouden heeft van enighen wonden, die gaen slecht(s) en wech als si ghesmeert worden mit desen balsem ende wort ghelijc den anderen velle. Ende desen balsem

1) Ingevoegd naar G. en H.

2) Lees: doe seide hi; verbeterd naar H. De zin loopt anders niet af.

3) Lees: nunc dimittis, naar G.

+ fol. 152c.

4) Verg. de aantekening bij H. pag. 223a.

+ fol. 152d.

5) H. XII.

6) Ingevoegd naar H.

7) D.i. iericho.

+ fol. 153a.

8) H. badewini.

9) Lees: alkayr, naar H.

10) Ingevoegd naar H.

11) Lees: alkair.

12) Verg. de aantek. bij H. pag. 224a.

+ fol. 153b.

13) Lees: boemkijn en boemkijns.

13) Lees: boemkijn en boemkijns.

14) Lees: wt, naar H.

15) H. heeft: zarra; verg. de aantekening bij D. fol. 29c.

16) Ingevoegd naar H.

+ fol. 153c.

17) Lees: boemen; H. heeft: balsem.

[p. 226]

vercopen die ghene dien ghehoet hebben den pelgryms ende ander menschen, die neven den wech hene gaen Ende wort ghedraghen alle die werlt doer. Mer hi en gheliket den balsem niet, die wt ghedropen⁺ is van doech/den of van edelheden, want neentmen¹⁾ een droppel van den edelsten balsem inden hant, hi sal slechts doer die hant sweeten an die ander side van die hant ende daer en sal die mensche nymmermeer seren moghen liden. Ende hi is ghedaen als roden²⁾ wijn die een luttel doncker is. Dat in dat lant die balsem wast (ende) die edelheit heeftet, om dat onse vrouwe mit haer kijnt daer woende Ende in die fonteyne haer kijnt baedede ende dwoech. ende tot enen teyken soe en mach nyemant den hof toemaken of havenen, ten si een kersten mensche. want dat is dicke besocht. want hoedense ende teeldense die ioden of heiden, soe soude si dat iaer dorre ende te niete gaen.

Voert vanden offerhande, dien die drie coninghen onsen heer offerden is te weten, [dat] als wy inden anderen boeken lesen, dat melchior, coninck van nuben ende arabien offerde onsen heer en cleyn gulden⁺ appel, ende alte hant verghinc/ hi te niete, als voer gheseit is. Item die selve melchior offerde xxx penninghen, die Abraham, die³⁾ hi wt ghinc in caldeen mit hem droech (in)⁴⁾ ebronen, dat doe hiet arbea. Ende daer mede coft hi enen acker om sijn supultuer⁵⁾ op te maken ende sara ende ysaac ende Jacop hoer kinderen. Ende dese penninghen leest men, dat Abrahams vader dede maken van des conincs weghen van mesophitanien, die nyehuus⁶⁾ hiet. Ende om dese selve xxx gulden penninghen soe wert Joseph, Jacops soen, van sinen broeders vercoft den hismaliten, die⁷⁾ voerden in egipten. Ende dese hismaliten waren den ghenen, die⁸⁾ Abraham den acker teghen cofte. Ende hier nae waren dese xxx penninghen van Jacops kinderen, Josephs broeders, in egipten ghesent om coren te copen ende dat vercoft hem Joseph, hoer broeder ende sendent hem. Ende hier nae, doe Jacop doot was, soe sende Joseph sijn soen dese selve penninghen int conincrijc van saba om balsem ende cruut mede te/⁺ [te] copen, om sinen vader mede te graven ende voerden⁹⁾ [ende wort] gheleit indes conincs stat¹⁰⁾ van saba. Ende hier na soe voerden¹¹⁾ desen selve xxx penninghen vander coninghynne van saba mit vele andere Juwielen in salomons tempel inden tiden tot iherusalem¹²⁾ gheoffert. Hier nae, doe roboam coninck salomoens soen [die]¹³⁾ iherusalem distrueerden ende den tempel beroefde, soe quamen dese selve xxx penninghen in des coninck(s) handen van arabien, die roboams hulpe was. Ende dese xxx penninghen mit vele ander ornamenten leide die coninck van arabien in sinen scat. Ende hier na, als dat nuwe testament began ende onse here gheboren was in bethleem, soe nam die coninck melchior dese selve xxx penninghen mit vele costeliker ornamenten Ende Juwielen, die hi meende onsen heer te offeren, ende voerdese mit hem tot bethleem ende offerde die xxx penninghen, als voerscreven is. hoe maria vloech in egipten mit horen kende om vrese van/¹⁴⁾.⁺

Als maria, die moeder gods, om vreese wille des conincs rehodes¹⁵⁾ mit horen soen vloech in egipten, soe verloes si die .xxx. penninghen mit vele ander Juwielen, die si te samen in een doeck ghewonden had. Ende dese xxx penninghen worden weder ghevonden van enen armen mensche, die daer boudewijn gheheten was¹⁶⁾, die inder woestine, daer onse vrouwe heen ghinc, daer was hi sijn beesten hoedende. Ende dese xxx penninghen hielt hi ter tijt toe, dat onse here ghecruust wert. Ende luttel daer te voren wert dese mensche seer siec en viel in een seer wonderlike siecte. Ende doe hi hoerde segghen van ihesum, dat hi mit sinen woerden den menschen ghenesen mochte, doe toech die mensche slechts tot iherusalem inden tempel ende staphants, overmits sijn ghelove, soe wert hi ghesont ende in sijn ghebede ghenesen. Ende dese mensce/ nam dese⁺ xxx penninghen mitten anderen Juwielen ende mit wieroec ende mirre, ghelijc als hijt ghevonden hadde, daert onse vrouwe verloren had ende offerde dat tot iherusalem inden tempel mit groter oetmoedicheit ende devocien. Ende dat beval onse here den mensche, dat hi die offerhande legghen soude opten outaer. Daer quam die priester vanden tempel ende ontstac die wieroec in een teyken, dat dat was een eersamige waerdighe offerhande. Ende want dese offerhande also glorioes was, soe nam die priester die xxx penninghen ende die mirre ende leidese indes tempels scat(s). Ende een luttel tijts hier nae, dat is des derden daghes voer ons heren passie, soe namen die princen ende die¹⁷⁾ priesteren dese xxx penninghen, op dat alle die Joden deelachtich sou/den wesen an ons⁺ heren doot, wt ghemeenscapt¹⁸⁾ ende

+ fol. 153d.

1) Lees: neemtmen.

2) H. recht als groene dunne wijn.

+ fol. 154a.

3) Lees: doe.

4) Ingevoegd naar G. en H.

5) Lees: sepultuer.

6) G. nyus; bedoeld is Ninus.

7) G. dien.

8) Lees: daer, naar G. en H.

+ fol. 154b.

9) Lees: ende woerden, naar G. en H. ende vorden gheleit.

10) Lees: scat, naar G. en H.

11) voerden = worden.

12) Betere volgorde in G. in salomons tiden inden tempel tot iherusalem.

13) [] ontbreekt in G.

14) Een opschrift, dat ontbreekt in H. en G., met rode inkt geschreven in het HS.

+ fol. 154c.

15) Lees: herodes.

16) Dezelfde verkeerde lezing in H. Verg. de aantekening aldaar pag. 226a.

+ fol. 154d.

17) H. van den priesteren.

+ fol. 155a.

18) Lees: wt den ghemenen scat, naar G. en H.

[p. 227]

gavense Judas schariot, ons heren discipel, om dat hi sinen meyster verraden soude als hi dede. Ende een deel vander mirren mengheden sij mit wijn, asijn ende¹⁾, dat gaven si onsen here te drincken anden cruce. Ende dat ander deel vander mirren dat nam nycodemus mit aloe ende mit anderen cruden ende salveden ende begroeven daer onse here mede. Ende hier nae doe Judas kende dat hi ghesondicht hadde ende doe werp hi²⁾ die xxx penninghen die Joden voer hoer voeten, doe namen si half die xxx penninghen ende gavense den ridderen, die dat graf behoeden souden. Ende mit die ander xv penningen soe coften si een acker om die pelgrims op te graven. Ende⁺ desen acker is bi iherusalem ende/ is alsoe groot, alsmen mit enen appel overwerpen mach in sijn lancte ende breete. Ende in dien tiden dat die kersten iherusalem besaten, soe was die acker alsoe diep die eerde wt ghevoert, dattet was een diepe putte ende was doe al om ghemuert. Ende in die muren waren grote gaten, daermen die doden doer werp in die cuulen. Oec salmen niet meenen dat die penninghen sulveren waren, mer waren vanden alder beesten goude van arabien. Ende die ghelikenisse vanden penninghen inden name ende inder munten bleef inden landen in Abrahams tijden, doet³⁾ van tytum ende vespasianum ghewonnen wert ende ghedestrueert. ende in al orienten en wert gheen munt verwandelt inden ghewichte noch inden goude. Ende een vanden xxx penningen woeghen teghen drie gulden.⁺ Ende an dese enen/ side vanden penninghen staet des conincs (hoeft)⁴⁾. Ende anden ander side staen sijn letteren ghescreven van caldeen, die nyemant lesen can. Van den ridderen die onsen here hoeden⁵⁾.

Voert vanden ridderen die onsen heer hoeden in dat heilich graf, soe suldi weten, dat in al die lande daer omtrent alle der ioden⁶⁾ goeden sijn leen goeden ende en moghen niet ghescheiden noch ghedeilt wesen. Mer die oudste soen hevet alleen ende die goeden houtmen van den soudaen ende vanden anderen heren, daer si onder gheleghen sijn. Ende wanneer die vader doot is, soe wert die oudste soen als hi Jarijc is, soe wert hi ridder gemaect ende dat leen goet mach geens sins ghesceiden worden. Mer of hi soe seer bescout of beladen ware, soe mach hi wel een beter goet gheven om een quader ende neemen⁺ ghelt toe bi oerlof/ des heren, daer hijt of hout. Oec sijn sommighe leen goeden alsoe groet ende alsoe rijc, dat hoer heer twee of drie ridderen onder hem hebben moet. Ende als men inden lande enighen ridderen maken sal, soe sal die ghene hem aen doen mit costelijc abijt, mit gout ende mit sulver ende mit anderen Juwielen om behanghen ende sal rijden mit sinen vrienden doer die stat, om hem te tonen, of yemant waer die segghen woude, dat hijs niet waerdich en waer ridder te werden. Ende (en) is dan (n)yemant⁷⁾, die hem weder seit, soe machmen⁸⁾ hem midden in sijn palaes of in sijn hove een scoen bedde ende dat omme hanghen mit costeliken Juwielen, gouden lakenen ende ander ornamenten. Daer gaet dan die ghene, die ridder warden sal, des sconen daghes op legghen. Ende dan ghelijc als die vrouwen die een totten anderen gaen [gaet], als si van kinde legghen,/ soe gaen die vrienden⁺ tot hem ende dancken hem, dat hi der ridderscap weerdich gheworden is. Ende dan wort hy vanden groten heren vanden bedde ghenomen ende wort mit gulden ende mit siden clederen ende costelike Juwielen ghecleet ende ghegordet ende gheseoeit ende wort vanden bedde gheleit in een teyken, dat hi [is] ghelijc als (hi) alleen naect op dat bedde is ghegaen Ende vanden bedde [ende] vanden princen ende anderen edelen gheleit ende gheseoeit is ghegaen, dat hi van allen vlecken der quaetheit ende der scanden (hem) bekeren sal⁹⁾ Ende daer of hoeden. Ende dan gheven den heren dien ridder alsoe vele van horen goeden, dat hi mach riden mit twee of mit drie paerden. Ende die ridders die riden dan mit horen heren ende dienen hem mit horen wapenen, als si daer in vermaent worden. Ende sulke ridders warent,/ die onsen here cruusten⁺ ende die dat heilighe graf hoeden, Ende die (die) ioden die [die]¹⁰⁾ xv penninghen gaven, want die selve penninghen van abrahams tiden tot dat onse here ghecruust wert soe hadden si altoes bi een ghebleven. Mer te hant doet ghedaen was, dat langhe te voren gheprophetiert was, doe worden si ghedeilt ende ghestroyt.

Als die tijt comen was, dat onse lieve vrouwe mit hoer kijnt wt egipten gheroepen wort, Ghelijc als dat ewangelium seit, als herodes doot was, doe openbaerde hem die enghel Joseph in sijn slaep ende (seide)¹¹⁾: stant op, nym die moeder ende dat kint ende ganc in iherusalem. Want si sijn doot, die dat kint sochten te doden. Ende ioseph stont op ende nam dat kijnt ende sijn moeder ende quam int lant van iherusalem. Ende doe hi hoerde, dat nyclaus¹²⁾, herodes soen regnierde voer herodes sinen vader, soe vreesde hi seer daerwaerts te

1) G. ende galle.

2) Lees: doe hi werp.

+ fol. 155b.

3) H. tot dat iherusalem.

+ fol. 155c.

4) Ingevoegd naar H.

5) In het hs. met rode inkt geschreven.

6) H. leest hier: alle der ridderen goeden.

+ fol. 155d.

7) Verbeterd naar H. ende en is dair nyement.

8) Lees: mactmen.

+ fol. 156a.

9) Verbeterd naar H.

+ fol. 156b.

10) Verbeterd naar H.

11) Ingevoegd naar G.

12) Betere lezing in G. achchelaus; H. archelaus.

[p. 228]

gaen ende ghinc in galileen, in een stat,⁺ die nasarecht hiet [ende]/ ende daer bleef hy. Ende wat hi daer dede ende in anderen steden, daer hi wander[de]de nae sijn godheit ende nae sijn menschelicheit totter tijt toe, dat hi nae sijnre passie ende op ver[re]rissenisse op voer inden hemel (dat bescreven volcomeliken die vier evangelisten.)¹⁾

Als onse lieve here dan nae sijnre opvaert sinen apostel thomas sende in dat lant van Indien, om daer te prediken dat heilighe ewangelium, dat is dat lant, daer die heilighe drie coninghen, die onsen lieven here in bethleem sochten ende gheoffert hadden woenden ende regnierden, Daer thomas node quam te predicken in Indien ende in anderen landen daer by, dats gheloven, dattet is ghesciet overmits des oversten hoechsteens, die Daer beide die weghe versament hevet, om dat thomas, die ons heren wonden nae sijnre verrisenisse ghetast ende ghesien hadde, [ende] die heidenen ende die heilighe drie coninghen predicken soude, die Daer denselven⁺ heer in sijn kijntsheit/ ghesocht hadden. Ende daerom seit Gregorius: ghelijc als ons alle(r) salicheit lach, dat thomas ons heren wonden taste nae sijnre doot Ende daer mede ghenas hi ons allen vanden wonden der ongheloven, Alsoe wast ons aller salicheit, dat dese heilighe drie coninghen onsen heer sochten in sijn ioncheit ende vonden hem ende aenbeden. noch nymant sal hem laten twivelen, dat sinte bartholomeus, symon ende iudas oec in indien predicten. want het sijn veel Indien. dat een Indien is meere, dan alle dat lant op desen siden vander see. (Want dat lant op desen siden vander see)²⁾ wart ghescreven voer hondert dachtvaert, daermen dat kersten ghelove hout.

Voert doe die apostel thomas in alle den rijke ende provinsien dat heilighe ewangelium predici hadden ende die landen al om gegaen hadden Ende die duvelen⁺ mitten/ teiken des heilighen cruces verdreven hadden ende vele sieken ghenesen hadden, Ende onse here vele teyken ende miraculen ghedaen hadde ende veel menschen bekeert hadde. Ende hi sach in allen tempelen der afgoden [ende] een sterre mit enen kinde ende een cruus daer boven ghemaket, elc ghelijc als die heilighe drie coninghen hadden doen maken, doe si van bethleem quamen. Doe thomas hoerde vanden bisscoppen des tempels der afgoden ende verstont, dat sulke sterre mit sulke teykenen in langhe voermaels tiden hoer gheopenbaert hadde opten berch van vaus In een teyken des nyen gheboren kijnts, coninc der Joden, ghelijc als een stemme vter sterren gehoert was³⁾. Ende daer om sochten die drie coninghen dat kint mit hoer offerhande aen te beden. Ende mit groten miraculen soe quamen si tot bethleem ende vondent ende aenbedent. Mer mit groten cost ende arbeit soe quamen si weder in hoeren coninckrijken./ Ende van⁺ alle, dat die heilighe drie coninghen gheviel opten berch⁴⁾ ende wat si hoerden ende saghen, daer informierden die bisscoppen ende priesteren vten tempel sinte Thomas volcomeliken (of)⁵⁾. Als sinte thomas al dit ghehoert hadde, soe bestont hi als mit groter blijscappen ende vervult mitten heilighen gheest Die biscoppen ende dat volc te predicken (vander)⁶⁾ kijnsheit ons lieves heren, van sijnre moghentheit, van sijn liden⁷⁾, sijnre passien ende van sijnre verrisenisse ende van sijnre opvaert. Ende bider graden gods ende troeste[s] des heilighen gheests, soe bekeerde hy ende doepte alle die bisscappen ende die priesters, die daer inden tempel waren der afgoden. Ende der beteykenisse dier sterre ende des kindes ende des cruces daer op, geteykede⁸⁾ hi hem mit groter oetmoedicheit ende goedertierenheit. [Ende]/ Ende⁺ als alle die afgoden vten tempel geworpen waren, [soe] soe wyede (hi)⁹⁾ ende [conscr] consacreerde alle die tempelen in die ere des kindes, Ende die heilighe drie coninghen sochten ende aenbeden. Ende daer om soe quamen alle die luden wt drie¹⁰⁾ landen, die van sinte Thomas hoerden segghen ende brochten die sieken menschen tot hem ende die mitten viant beseten waren, di hi al inden name des kindes ende mitten teyken des heilighen cruces ghenas ende bekeerde ende doepte. Ende oec die selve mensche, die sinte thomas ghenesen, bekeert ende ghedoept hadde, die ghenasen sieke menschen [die] in allen landen, daer sinte thomas niet ghewest en hadde. Als daer sinte thomas dat heilighe ghelove, die kijntsheit, die passie ende die opverrisenisse, die opvaert ons heren ende dat heilighe ewangelium in allen den lande ghepredict hadde ende vele heyden bekeert hadde ende die tempelen der afgoden in die ere gods gheconsecreert hadde ende daer in priesteren ende bisscoppen ghewijet, soe ghinc hi weder in dat land der heiligher drie coninghen, Die onsen here in sijn kijntsheit ghesocht hadden ende gheoffert, die hi noch levendich vant in ghesonden live, Ende die daer verbeidende

+ fol. 156c.

1) Ingevoegd naar H.

+ fol. 156d.

2) Ingevoegd naar H. Want dit lant an dese zide vander zee wart van dien van indien bescreven ende berekent voir.

+ fol. 157a.

3) Deze langademige bijzin wordt niet gevolgd door een hoofdzin. In H. en I. evenmin.

+ fol. 157b.

4) Lees: wech, naar H.

5) Ingevoegd naar H.

6) Ingevoegd naar G.

7) G. heeft: van sijnre godliker mogentheit van liden.

8) Lees: beteykende.

+ fol. 157c.

9) Ingevoegd naar G.

10) Verg. H. dien.

[p. 229]

ende verwachtende (waren)¹⁾ die toecomst ons heren (ghelijc)¹⁾ des rechten symeons. Ende na haren ghebede soe was hem in haren geeste gheopenbaert, dat si niet sterven en souden, si en waren eerst ghedoept inden water ende inden geest, Ende si waren oec eerst volcomelic gheinformeert vanden kinde ihesum, dat si ghesocht hadden ende aenghebedet. Ende hier om, doe si hoerden van enen mensche, die thomas hiet ende in horen lande ghecomen was, die openbaerlic predicte vanden kinde, dat si ghesocht hadden ende aenghebedet, Ende⁺ van hem vele mirakelen ende won/der predicten, ende inden name des kindes ende des heilighen cruces vele menschen van menigherhande siecten ghenas, ende die vianden verdreef, soe begonsten dese heilighe drie coninghen, al waren si seer oud, weder hem te bereiden mit horen princen ende famelien van coninghen, hertoghen ende ander grote heren om te trecken biden heilighen apostel thomas. Ende als sinte Thomas dese heilighe drie coninghen mit horen heer sacli comen, soe ontfinc hise mit groter eren ende eerwaerdicheit. Ende van allen dinghen, den onse here dede in sine Joncheit, in sijnre menschelicheit ende in synre godlicheit, daer informeerde hise in ende leerdse volcomelic. Ende die passie ende dat liden ons heren, dat hi niet gheloven en woude, hi en moste die wonden sien mit sinen oghen ende mit sinen handen tasten, Die passie ons heren die declaereerde hi hem mitter heiligher scriftueren ende informeerde se volcomelic daer of. Ende bider graden gods soe doepte hi dese heilighe drie coninghen mit al hoer⁺ volc/ke. Ende dese heilighe drie coninghen, doe si ghedoept waren ende den heilighen gheest ontfanghen hadden, soe versamenden si hem mitten apostel sinte thomas ende predicten den onghelovighen dat woert gods mit sinte thomas. Want alle die ghene, die daer waren wt allen landen ende van wat tonghen ende van wat secten si dat²⁾ waren, predicten si hem allen, Wat si ghesien ende ghehoert hadden ende wat hem ghesciede op den weghe, doe si onsen here sochten in bethleem ende mit hoer offerhande hem aenbeden[de]. Ende alle die sermonen, die die heilighe drie coninghen predicten, die exponierde sinte thomas ende declaereerdese tot enen gheesteliken sin ende verstant. Ende hier na togen die heilighe drie coninghen mit sinte thomas opten berch van vaus, Ende consacreerde daer die cappelle, die die heilighe drie coninghen/ dede maken in die ere des⁺ kindes, dat hem daer eerst openbaerde. Ende sinte thomas predicte daer den volke, hoe dat dat selve kint, dat hem daer inder sterren mitten teyken des heylighen cruus gheopenbaert hadde, daer om den menschen wten handen des viants te verlossen Ende mit groter begheerten anden cruce ghestorven was. ende daer wert grote blijscap ende devocie onder dat volc, waren si man of wijf, ionc of oud. Ende daer nae quamen wt vele verre lande die menschen om die capelle te visitieren ende te verscieren ende dat nyegheboren kint antebeden. Ende om die grote devocien, die die heilighe drie coninghen daer saghen inden menschen openbarende, soe deden sy onder den berch maken van vaus³⁾ een groet ende edel stat van tymmeringhe ende van scierheden. ende die hieten sy semba⁴⁾, die [rijcste van Juden] noch/ huden des daghes een die meeste ende⁺ die rijcste van Juden⁵⁾ ende orienten is. Ende in dese stat woent paep Jan, heer van Juden⁵⁾ ende thomas, patriarche van Juden⁵⁾.

Als dan sinte thomas al dat volc van Inden ende daer omtrent bekeert hadde, soe wijde hy ende consecreerde die heilighe drie coninghen. Als si in een eertsche bisscop gheconsacreert waren, soe namen si voert devote mannen, diese voer(t) in bisscoppen ende in priesteren wijden. Ende alle die tempelen der afgoden, die wieden si in die ere gods ende sijnre liever moeder. Ende alle die tempelen ende diemen⁶⁾ daer in leerden si (ende vorsaghen die)⁷⁾ eerlijc ende mildelic. hier na gaf sinte thomas den heilighen drie coningen ende den anderen bisscoppen ende priesteren een reghel ende een ordinancie misse te doen. Ende doe hi dat heilighe sacrament consacreerde ende dat heilighe pater noster in hem informierdese volcomelijc daer in⁸⁾. Ende hi gaf hem oec een ordinancie dat doepsel toe ministerien⁹⁾ ende bat hem ende ghe/- boet, datsi dat in geenre wijs vergheten en⁺ souden. Ende hier nae, als Sinte thomas alle dat volc bekeerde ende eertsche bisscoppen ende priesteren ghewijet hadde ende hem die heilighe misse gheleert hadde, Doe toech hy in dat overste Indien om daer dat volc te predicken ende te bekeren. Ende nae dien dat hi daer vele menschen bekeert ende ghedoept hadde, soe wert hi ghemartelijt ende ghedoot. Ende alle die menschen, die daer gheboren worden, daer

1) Ingevoegd naar H. Die verbeyende waren ende verwachtende waren den toecomst ons heren, ghelijc als die rechtvardighe symeon dede.

1) Ingevoegd naar H. Die verbeyende waren ende verwachtende waren den toecomst ons heren, ghelijc als die rechtvardighe symeon dede.

+ fol. 158a.

+ fol. 158b.

2) Lees: dat si, naar G.

+ fol. 158c.

3) Lees: onder den berch van vaus maken.

4) Lees: seuwa, naar G. en H. seuwa. Waarsch. is in L. ook seuwa bedoeld; mb ontstond gemakkelik uit uw.

+ fol. 158d.

5) Indië is bedoeld; verg. G. en H.

5) Indië is bedoeld; verg. G. en H.

5) Indië is bedoeld; verg. G. en H.

6) Lees: dienren, naar G. en H.

7) Ingevoegd naar H.

8) Deze zin is bedorven; verg. H. Ende hi leerde hoir woerden die onse lieve heer opten witten donresdach sprac, doe hi dat heilighe sacrament maecte ende consecreerde. Ende hi leerde hoir dat heilighe pater noster Ende hie informeerdse dair in volcomelijc.

9) Lees: ministreren.

+ fol. 159a.

[p. 230]

sinte thomas ghedoot was, die hebben aensichten oft honden waren. maer nv niet¹⁾. Als dan sinte thomas ghetoghen was van die drie coninghen, soe toghen alle die heilighe drie coninghen in alle die steden, dorpen ende landen ende stichten daer in⁺ kerken ende gods husen/. Ende wijeden bisscoppen ende priesteren om dien dienste gods daer in te doen. Ende hier nae lieten si die werlt mit al hoer ghenoechten Ende edelheden²⁾ ende toghen in die stat van seuwa al hoer tijt. ende mitter hulpen ende troestes ons lieves heren ihesum cristum soe regierden si noch hoer lant in gheestelicheden ende waerdicheden³⁾ staet. Ende hoer onder saten in al horen lande waren hem in allen dinghen seer ghehoersam, niet wt vreesen, mer mitten⁴⁾ rechten mynnen, niet als hoer heren, mer als hoer vader. In dat ander iaer, als dese heilighe drie coninghen sterven souden, soe ontboden si alle coninghen, princen ende ander heren, bisscoppen ende eertsche bisscoppen, abbesaten⁵⁾ ende prelaten, die in horen lande gheseten waren bi een te⁺ comen. Ende si waren onmoghende/ van ouderdom inden lichaem ende si en hadden gheen erfghenaems, noch si en hadden coninghynnen noch ammyen. Mer het was te gheloven, dat si maghet waren ende storven maghet. Ende sommighe segghen dat si, ghelijc als sy die eerst waren vanden heydenen in dat heilighe ghelove, dat si oec die eerste waren, die reynicheit gheloefden ende hielden onder die Joden. Ende eenrehande boeken beduden ende exponieren vander offerhanden: Gout die bedudet die waerheit of die edelheit der reynicheit. Wyeroec (offerden si)⁶⁾ in een teyken der devocien ende des ghebedes der reynicheit. Mirre in een teyken der castijnghe des vleisches, dat is (dat men)⁷⁾ die natuer [te] bedwinct ende onder die voete hout. Als dan dese heilighe drie coninghen, als voerseit is, alle die princen ende heren by een hadde doen comen, soe baden si hem, dat si allen stantachtich⁺ ende volher/dich ende vast bliven souden int ghelove, dat hem sinte thomas ghepredict hadde ende gheleert, Ende dat si, ghelijc als si vergadert waren, mit enen ghemenen wille ende consent willen kiesen enen man, dies waerdich ware, die vast inden ghelove waer, Die daer in sinte thomas stat tot ewighen daghen in gheesteliken staet den volke een leerre ende een voergangher soude sijn. Ende die sal dat volc als een gheestelike vader onderdanich sijn tot ewighen daghen, ende soude in die ere van sinte thomas tot ewighen ghedenckenisse van allen dat volc patriarche thomas worden ghehieten. Ende (wanneer die patriarche ghestorven waer, soe souden)⁸⁾ al die eertsche bisscoppen ende prelaten mit een consent enen anderen nae horen consciencie in sijn stat kiesen. Ende die souden den volc ghelijc den anderen ghehoersam wesen ende onderdaennich. Ende doe gaven/ die heilighe drie coninghen die⁺ patriarchen ende als sijn naecomelinghe al die tienden van horen landen. Ende daer coren die heilighe drie coninghen mit alle den bisscoppen ende priesteren enen man van buten, die sinte thomas naevolgher was tot enen discipel⁹⁾ ende hiet Jacop van anthiochien. sinen name [name] wert verwandelt ende hiet patriarche thomas.

Hyer nae dese heilighe drie coninghen, want si gheen kinderen en hadden, Mit enen ghemeenen rade (van)¹⁰⁾ alle die heren ende des volcs, dat daer versament Was, soe coren si enen edellen, wel gheboren man tot enen here, die alle haer coninckrijke, steden ende landen inden waerliken staet eer¹¹⁾ heer soude wesen ende regnieren, of yemant inden geesteliken staet teghen die patria(r)che of der heiligher kerken rebel/ worden, datmen biden waerliken staet bedwinghen⁺ ende castijen souden ende weder in den wech der salicheit brenghen. Ende die heerlicheit soude altoes versterven Op dat naeste bloet tot ewighen daghen, ende die heer soude gheen here ofte keyser hieten, Mer hi soude van den volc hieten tot ewighen daghen paep Jan. Ende dat soude daer om sijn, want het is gheen eersamer noch waerdigher naem dan paep [Jan]¹²⁾. Want biden name so wort den goeden menschen den hemel op ghedaen, Ende den quaden voersloten. Ende biden wt teyken¹³⁾ of op heffen vander handen der papen, soe knielen [si] op haer knyen allen heren, coninghen, keyseren, hertoghen ende graven, ghelijc als paep Jan in sinen brieven ende epistelen bescrivet ende deeclaereert. Ende die brieven ende [epit] epistelen die paep Jan Coninghen ende [princ] princen sendet, dat sijn rollen Ende hier(in) scrijft (hi)¹⁴⁾ voer grot benediccien horen kinderen, hoer knechten, hoer conincx wiven ende beesten, hoer wijngaerden, haer lant, haer winen, hoer/ (amyen)¹⁵⁾ ende⁺ hoers goets bynnen ende buten huus, dat die princen hadden ende besaten. Ende nae dien dat hi waerdich is dien hi scrijft, Daer na scrijft hi groet ende benedixie. Ende hi hevet in sinen schilt die rechter hant godes ende mitter sterre ghesciert

1) Hier is blijkbaar een stuk weggelaten; verg. H. pag. 231a. Mar si en sijn niet ruych mit haer bewassen.

+ fol. 159b.

2) Lees: ydelheden, naar G. en H.

3) Lees: in gheestelicken ende waerlicken staet; verbeterd naar H.

4) Lees misschien wtten, naar G. en H.

5) Waarsch. bedoeld: abten.

+ fol. 159c.

6) Ingevoegd naar H.

7) Ingevoegd naar H.

+ fol. 159d.

8) Ingevoegd naar H.

+ fol. 160a.

9) Verg. I. in primum eorum patriarcham.

10) Ingevoegd naar H.

11) Lees: een.

+ fol. 160b.

12) [] ontbreekt in G. en H.

13) Lees wt reycken, naar G.

14) Ingevoegd naar H. Ende in dese rollen scrijff hi voir gruet.

15) Ingevoegd naar H.

+ fol. 160c.

[p. 231]

ende alsoe in sinen segel. Oec soe hieten die heren van Indien Jan om twierehande wil. Eerst om sinte Johannes ewangeliste wille, die daer paep was ende meere dan die ander Jongheren ons heren ende vanden here ghemint. Oec omden goeden iohan baptist, (daer men of leest)¹⁾, Dat onder die sonen der wiven gheen meere gheboren en heeft gheweest, Ghelijc Als sinte thomas hem volcomelic hier of informiert hadde. Dese heilighe drie coninghen die hebben alle coninghen, princen, bisscoppen, prelaten ende priesteren thomas den patriarche ende paep Jan ghegeven ende gheset tot gheesteliken ende waerliken heren. Ende allen heren ende bisscopen, prelaten voer hem⁺ ende voer hoer naecomelinghe/ ende al dat ghemene volc, dat daer teghenwoerdich was, weder²⁾ daer mit groter oetmoedicheit Thomas den patrya(r)che ende paep Jan manscap ende onderdanicheit ende ghehoersamheit gheloft ende ontfenghense voer hoer heren ende³⁾ gheesteliken ende waerliken staet. Ende Aldus mit groter blijscappen als si daer ghesien ende ghehoert hadden ende al dat gheordiniert was, soe toghen si een yeghelijc tot sinen lande wert. Ende dus hieten si⁴⁾ heren van Indien noch huden des daghes patriarche thomas (ende) paep Jan.

Voert als dese heilighe drie coninghen aldus Alle [daghe ende]⁵⁾ die dinghen gheordiniert hadden, soe toghen si totter stat wert van seuwa, om, ewe als ghescreven was, te bescouwen (ende) voersien andere princen ende heren ende die van⁺ horen bloede coninc⁶⁾ waren. Ende/ gaven ende bewijsden (hoer)⁷⁾ voer hem ende hoer nacomelinghe totten ewighen daghen te besitten vele lantscappen, sloten ende steden, die si noch paep jan toe⁸⁾ niet bewijst en hadden. Ende dese princen souden ewelicken hieten nam mijns⁹⁾ vaus. noch huden des daghes soe is dat gheslacht, dat vaus hiet, meere moghender ende edelre van allen gheslachten, die in Indien of orienten sijn. ende dit gheslacht, om die edelheit ende ghenoecht, die si saghen in die stat van acon, soe deden si maken een groot ende costelic casteel, daer si op wonen wouden. Ende van dier gheslacht van vaus soe hebben vele princen ende heren om die edelheit dier van vaus dochteren ghenomen ende anghehilicht. ende vanden heren van vaus of die van hem quamen waren ghesent tot romen inden hof, als mitten paus te spreken, vele eersamer mannen ende heren. Ende dat was int Jaer⁺ ons heren mccc/ ende l.¹⁰⁾ als dese heilighe drie coninghen alle dinc nae haren begheerten aldus redelic ende eersaemlic gheordiniert ende disponeert hadden, soe toghen si totter stat van seuwa om ewelic daer te bliven. Ende daer nae leefden si twee jaer. luttel voer kersavont soe openbaerde boven die stat van seuwa een onghewoene sterre, diemen daer niet te sien en plach. Ende daer verstonden ende bekenden die heilighe drie coninghen dat by¹¹⁾ nakende was hoer starfdach. Ende daer mede deden si co(n)dich allom allen menscen, dat si van onsen here gheroepen waren. Ende doe deden si inder kerke, die si daer hadden doen stichten een graf maken, als horen conincliken staet toe behoerde. Ende opten heilighen kersdach daer nae soe celebrierden si den dienste gods mitter weerdicheit. Ende opten octave vanden kerstnacht, als melchior/ coninc van nuben ende van arabien misse⁺ gheselbriert hadde, soe gaf hi voer al dat volc, dat inden tempel was, [gaf hi] sinen geest. Ende was oudt hondert iaer ende xvi. Ende Daer namen die twiee ander coninghen mitten princen ende heren, die daer waren, den lichaem van melchior ende cleden in sinen habite ende balsemden sinen lichaem als een coninck toe behoerde ende leiden in dat graf, dat die coninc hadde doen maken. ende vijf daghen hier nae, dat is die dertienden dach, soe gaf die coninc baltaser, nae dien dat hi misse ghedaen hadde, sinen gheest voer al dat volck, dat daer was. Ende doe was hi oudt hondert iaer ende xii. Ende dese coninc groef Jasper mitten princen ende mitten heren, die daer waren, ghelijc als si den eersten begraven hadden ende leiden hem biden eersten in dat selve graf. Ende opten sesten dach daer nae soe volghede die coninc Jasper dien tween eersten, als hi misse ghedaen hadde ende was oud hondert iaer ende neghen/. Ende alsmen dese twie⁺ biden¹²⁾ eersten graven soude, soe scheiden si hem die eerste twee elc een luttel vanden anderen. Ende daer wart Jasper, die coninc, twisschen hem beiden gheleit. Ende aldus als die heilighe drie coninghen (hem)¹³⁾ onderlinghe minden in horen leven, soe en sijn si niet ghescheiden in horen doot. Ende die sterre, ghelijc als die van Indien segghen, die hoer openbaerde, Doen si sterven souden, die bleef stille staen boven die stat van seuwa totter tijt toe, dat die heilighe drie coninghen van seuwa tot colen ghetransformeert¹⁴⁾ worden.

Als dan dese heilighe drie coninghen ghestorven waren, ghelijc als onse here hem gheminnet hadden in horen leven, also woude hise eren na horen doot. want allen menschen, warent mannen of wiven,

1) Ingevoegd naar H.

+ fol. 160d.

2) Lees: deden, naar H.

3) Lees: in, naar H.

4) Lees misschien: die.

5) [] ontbreekt in G. en H.

+ fol. 161a.

6) Verg. G. en H. ghecomen waren.

7) Ingevoegd naar H.

8) toe = doe.

9) Lees: van, naar G. en H.

+ fol. 161b.

10) In G. en H. 1351.

11) Lees: by, dat.

+ fol. 161c.

+ fol. 161d.

12) Lees: biden twie eersten.

13) Ingevoegd naar G. en H.

14) Lees, volgens H. ghetransferiert.

[p. 232]

die in liden waren, wast van siecten, wast van vreesen, wast in ghevangenisse, Die daer die hei(li)ghe drie coninghen an riepen, si worden vertroest ende hoer bede verhoert. Al soe dat wt vele landen te water (ende)¹⁾ te lande menigherhande manieren van volc, dat daer in liden was, [ende] dese⁺ heilighe/ drie coninghen versochten. Ende [dat gheloefden] dat gheloefde²⁾, dat sinte thomas ghepredict hadde, dat conformeerden³⁾ sy in horen leven ende nae haer doot mit teykenen ende miraculen, des⁴⁾ god in horen naem laet ghescien. Ende haer lichamen, die daer in dat graf gheleit waren, die en schenen niet doot te wesen, Mer si schenen, of si hadden gheleeft. Ende die luden doch(t), dat si bet ghevarwet waren, dan doe si levede, (daer)⁵⁾ dat volc god of dancten. Ende hier naedan langhe Jaren, als dat heilige gelove mit groter vreesen ende waerdicheden in die stat van seuwa gheweest ende ghestaen hadde, doe bestont die viant vander hellen sijn valsche saet in die stat te sayen ende dat kersten ghelove seer te quetsen mit valscher leringhen, die die ene kersten teghen den anderen op hief. Ende alsoe, datmen die heilighe drie coninghen min eren bewijsde, want hoer conincrijke ende landen worden daer int ghelove ghescheiden. Ende die heilighe drie coninghen, die daer schenen⁺ of si ghe/slapen hadden, dien ghinc dat vleische vanden benen ende worden tot eerde ende tot aske, ghelike als oft ander dode menschen gheweest hadden. Oec die menschen vanden conincrijke van arabien, nubien ende saba ende van godolien ende thersen, Daer dese heilighe drie coninghen te regieren plaghen, scheiden hem oec in dat heilighe ghelove.

Als dan dese conincrijcken inden ghelove ghescheiden waren ende overmits hore grote moghentheit ende⁶⁾ lantscappen grootheit, Sinte Thomas (se) niet bedwingen en mochte of conste mit hulpe, troest ende raet paep Jans in sijnre moghentheit, Mer si wassen in meere quae(t)heit, want⁷⁾ si begonden weder die afgoden an te beden ende die heydensche wet an te nemen. Als dese iammerlike plaghe aldus in der stat van seuwa comen was onder die menschen, die daer wt alle dien conincrijcken der heiligher drien coninghen waren comen⁺ wonen, (ende hoer)⁸⁾ soe jam/merlike (in) dat ghelove ghescheiden hadden, soe nam daer een yghelijc dan⁹⁾ sinen coninc den lichaem vten grave, daer sy laghen ende voerden elc in sijn conincrijck, daer hi levendich plach te wonen, die daer om¹⁰⁾ allen volken mit groter eren, ghelic als doen si levende van bethleem quamen (ontfanghen waren)¹¹⁾. ende waren mit groter weerdicheit daer begraven, daer si vele iaren laghen ende bleven.

Als dan onse lieve here mit sinen godliken oghen neder sien woude ende hi dat oncruut, dat onder die wet¹²⁾ ghecomen was wt verdriven woude, Daer om (in) dat Jaer hondert ende xxxiii¹³⁾, Doe die keyser Constantinus bider gracien gods vanden heilighen paeus silvester bekeert wert Ende ghelovich ghemaect Ende vander vlecken des ongheloves alscoen ghedwoghen ende ghereynicht ende een reynnen mensche van seden ende van ghelove gheworden/ was,⁺ Ende op dien tijt helena sijn moeder in Indien onder die onghelovighe Joden woende ende hem in ongelove gheloest hadden¹⁴⁾. Mer si was al bekeert ende in dat heilighe ghelove [va] vast ende starc gheworden, Ghelijc als wi dit al volcomelic vinden inder legenden vanden heilighen cruus, hoe dat vonden was. Ende daer nae ghelijc dat die heilighe helena inden ouden testament dat ongelove seer mitten Joden ghesterct ende ghebreit hadde, vele meer soe stercte si die heilighe scriftuer (ende) dat heilighe ewangelium in dat nyewe testament. ende alle die steden, die onse lieve here mit sijnre godheit ende menscheit ende mit sijnre teghenwoerdicheit gheheilicht ende gheconsacreert hadde, Ende die helena mitten Joden versmaet ende veronweert hadde, Alle dese steden [visi] visitierde sy ende eerdese naemaels in die scande ende confuse der Joden ende in die ere gods ende sijnre liever moeder/. Ende⁺ daer om wert si weerdich, dat si mitten wille gods vant dat cruus ende die heilighe drie naghelen. Ende daer nae als si vervult was vanden heilighen gheest, doe dede si maken een scoen ende costelike kerke opten berch van calvarien, daer onse here ghecruust was ende daer si [daer sy] dat heilighe cruus vant. Ende die stat daer die drie marien stonden ende saghen den steen vanden heilighen grave om gheweynt Ende dese stat daer maria magdalena onsen here openbaerde in een schijn van enen ackerman, Dese steden waren al bynnen der kerken besloten ende begrepen. Ende hier na dede paep Jan ende dat volc [volc] wtten conincrijken van nubien onder den berch van calvarien een scoen capelle wt desen stienruedsen houwen ende costelic maken. Ende die capelle dede si wyen ende consacreren inder eren der heiligher drie coninghen ende¹⁵⁾ een tey/ken ende ghe-⁺

1) Ingevoegd naar G. en H.

+ fol. 162a.

2) Lees: ghelove; gheloefde = gelofte.

3) Lees: confirmeerden.

4) Lees: die.

5) Ingevoegd naar G. en H.

+ fol. 162b.

6) G. ende van lantscappen grootheit.

7) Betere lezing in H. soe begonden si weder.

+ fol. 162c.

8) Ingevoegd naar H.

9) Lees misschien: van.

10) Lees: van, naar G. en H.

11) Ingevoegd naar H. ontfanghen waren.

12) Lees: onder die weyt, naar H.

13) In G. en H. 234.

+ fol. 162d.

14) Deze zin is bedorven. Verg. H. Soe woende helena sijn moder in dien tiden onder die onghelovighe ioden ende hadde langhe tijt mit hoir in den ongheloeve gheleefft.

+ fol. 163a.

15) Lees: tot, naar H.

+ fol. 163b.

[p. 233]

denckenisse, dat melchior die coninc was van nubien ende arabien (daer) In een nevel (ruste)¹⁾, doe si onsen heer sochten om hem aentebeden ende te offeren. Ende die capelle hiet noch Jubiaenscer²⁾ capelle. Mer die heiden ghelijc als noch sijnt³⁾ hebben [si] die doer van der capelen doen toe metselen.

Voert in allen steden die onse here mit sijnre teghenwoerdicheit als hi wanderde in deser werlt gheheilighet ende gheconsacreert (hadde), Daer heeft dese heilighe helena cloesteren ende godshusen ende kerken doen stichten ende maken. Ende daer hevet si bisscoppen ende abbeten ende prelaten ende priesteren in gheset ende eerlic in gheprovent. Ende voert soe hevet si op die stat daer die engelen den herderkijns die gheboerte ons heren geboetscapte Ende daer die blijscap was inder lucht vandes hemelschen heers, een scoen dubbel kerke doen maken diese hiet Gloria⁺ in exselsis deo/ blijscap si god inden oversten, Ende noch huden des daghes hiet in al orienten ghelijc Gloria in exselsis deo⁴⁾. Als wy hier beghinnen Deus in adiucoriumn⁵⁾ meum intende, Soe beghinnen hoer ghet(i)den Gloria in exselsis deo. Als dan dese kerke ghemaect was soe quam helena tot bethleem in dat huus daer god gheboren was, In welken die Joden van quade nidicheit nyemant daer in lieten gaen, want si hielden dat versmaet ende onreyn. daer ghinc helena ende besach die crebbe daer dat kint ihesus voerden esel ende voerden os gheleghen hadde Ende die doeken ons heren daer hi in ghewonden was ende dat hoy daer hi op gheleghen had Ende onser vrouwen hemde, die si mitten doeck ons heren inder cribben vergheten had, doe si van vreesen vanden Joden vlien most wt dat huus Ende ghinc mit Joseph ende haer kijnt in egipten. Ende daer vant helena alsoe alst onse/⁺ vrouwe daer liet, doe si en wech ghinc ende dat droech si mit hoer also tot constantinopelen, wt ghenomen die crebbe ende brochtse mit groter waerdicheit in sinte soffien kerke ende bleef daer tot conincs kaerls tijden. Ende coninck kaerle doe hi iherusalem ende anderen meeren steden ende sachariam [die] verlost ende ghewonnen had wten handen der sarasinen Ende hi mit sinen heer weder quam over constantinobelen, soe wert hem om sijnre beden wil ghegeven onser liever vrouwen hemde ende hoers kindes doeken. Ende dat hoy brocht hi al mit hem ende brocht vele ander reliquien die hi ghecreghen (hadde) inden munster of inder kerken tot akon⁶⁾, die onser vrouwen kerke hiet ende die hi daer selve hadde doen maken ende tymmeren. Ende daer sette hijt mit groter weerdicheit ende⁷⁾ noch huden des daghes van verre ende nae by mit groter devocien aenghe/(be)det wort. Mer vele menschen⁺ verwonderen seer van den wijden ende langhe van desen hemde. Ende daer of salmen weten, dat over die zee ende in orienten vele vlas wast. ende tweewerven int Jaer (soe winmen dair dat vlas,)⁸⁾ alsoe datmen daer maect vele grote⁹⁾ [husen] ende subtijl linnen lakens ende te mael goeden coep. Ende in allen den landen sijn die mannen ende wiven ghecleet mit lynnenlaken ende si sijn lang, groot ende wijt ende seer scoen ende sonderlinghe die vrouwen hemden die daer oersaem¹⁰⁾ sijn, die sijn daer alsoe langhe, dat si hem iii of vier of vijf ellen nae slepen. Ende dat hemde dat dus langhe is, (is) beneden ghesciert ende ghewracht costelijc mit goude ende mit sulver of sijden of mit costeliken ghesteenten, nae dien dat die vrouwen die se draghen rijc sijn ende van groter gheboerten. Ende als een rijc wel gheboren vrouwe een dochter wort gheboren, soe beghint/ si slechtes te⁺ maken hoers doch[s]ters hemde ende slapelaken ende ander Juwielen, Die si daer ghewoenlijc sijn die dochteren mede te bestaden. Ende dat en can men niet wel te tide maken, eer haer dochter tijt is te bestaden of te hulicken. Ende wanneer een edel vrouwe of bruut rijt [oft] over die straet, gaet neven haer een ridder of een ander man neven haer te voete ende draghet dat nederste van haren hemde in haer arm. Mer si hebben haer handen wide van een ontdaen of ontloken. Ende als die vrou of wijf after straten gaet, soe houden si dat voerste van horen hemde onder den armen Ende dat achterste deele hout een ridder of een knecht op ende oec sijn handen van een gheloken. Ende die ander wiven die dese costeliken hemden niet en hebben, die sijn haer hemden nochtans seer langhe ende gaen veel over die ander cleder ende sijn te mael scoen ende wijt. Ende dese hemden worden ghedwoghen in rosen/water, daer vele ende costeliker goeder⁺ cruden in ghedaen worden, soe waerse riden of waer si gaen daer vollen si die straten van goeden roeke. Mer onse vrouwen hemde, dat tot aken is scijnet an te sien nae ghenoechten¹¹⁾ vanden lande ghelijc als ghescreven is. Ende oec (lestmen)¹²⁾ dat onse vrouwe wat groot was

1) Ingevoegd naar H.

2) Lees: Nubiaenscer, naar H. der nubiaens capelle.

3) Lees: schijnt.

+ fol. 163c.

4) Betere volgorde is: in al orienten Gloria in exselsis deo. Ghelijc als wy.

5) Lees: in adiutorium.

+ fol. 163d.

6) Lees: aken.

7) Lees: daert, naar H.

+ fol. 164a.

8) Ingevoegd naar H.

9) Lees: goede, naar H.

10) oersaem = een kloostergelofte afgelegd hebbend; H. heeft: eersaem.

+ fol. 164b.

+ fol. 164c.

11) H. schint zeer oetmoedich te wesen nader ghewoenten van dier landen. In verband met I. is dit de betere lezing.

12) Ingevoegd naar H.

[p. 234]

ende vleischaclitich ende seer oetmoedich.

Hyer nae dede die heilighe helena op die hofstede daer onse lieve here gheboren wort ende daer hem die heilighe drie coninghen in gheoffert hadden een groote scone kerke (maken)¹⁾, die si beneden onder den gelasen)²⁾ mit costeliken mormerenstienen ende mit goude Ende mit ander ghestienten dede verscieren. ende dese kerke deden si maken boven ghelijc een castiel ende op die sperren, die van cederen hout waren ghemaect, soe dede si decken die kerke mit loot. Ende in dese kerke voer dat coer soe gaetmen inden kelre, daer onse heer gheboren was. ende recht onder dat outaer soe is daer onder een⁺ outaer op die/ stat, daer onse here gheboren wert. ende niet verre van dien outaer soe is die crebbe (die) omtrent drie voeten lanck is[t], daer onse vrouwe mit hoer doeken hoer kijnt ghewonden had (ende) voer den os ende den esel in dat hoy gheleit hadde. Ende bider selver stat bider selver cribben soe aenbeden die heilighe drie coninghen (onsen heer)³⁾ ende aenbeden⁴⁾ hem. Ende bi deser cribben soe legghen Sinte Jheroinus⁵⁾, Sinte paula Ende Sinte Eustacius⁶⁾. Ende in dese kerke sijn lxxii⁷⁾ columpneen van mormerstienen, daer alle die kerck ende overste tymmeringhe op rustet. Ende inden Jaer ons heren datmen screef tot xli⁸⁾ Soe wouden die sarasijns die columpne wt breken ende setten in horen tempel. Mer [dat] daer worden si biden wille ons heren soe vervaert en verscrict, dat sise laten gaen ende staen. Ende dese kerke is bove maten bynnen ende buten ghesciert mit groter rijcheit ende costelicheit als een yghelijck sien⁺ mach dier daer/ comet. Fmde in deser kerken soe settede dese heilighe [helena] coninghynne helena een eertsche bisscop, canuncken, priesteren Ende van sonderlinghe previlegien, die tot allen missen Ende sonderlinghe die siel misse Gloria in exselsis deo singhen. ende tot allen hoghen daghen soe beghint men daer die ghetiden Glori(a) in exselsis deo. Ende noch vele meer previlegien hadden dese kerke, meer dan anderen kerken als wel betamelic is. Mer nae dien dat heilighe lant ghecomen is inden handen des soudaens, soe moet een yeghelijc [soldaen] sal een kersten mensche in die kerke gaen⁹⁾ moet gheven des soldaens officiers twee penninghen van sinen gaen. Ende nv hebben die⁺ grieken voer een/ seker penninc¹⁰⁾, dat [si dat] choer ende dat hoghe outaer. Ende inden heilighen kersavont soe comen daer pelgryms van allen coninghen¹¹⁾, die inder werlt sijn onder den kersten ghelove. Ende dan so sijn alle die herberghen vol van kersten pelgrims. Ende om dat grote ghelt dat daer gheoffert wert ende dat die soudaen vanden kersten hevet, soe en laet die soldaen niet dan die kerstenen ingaen, wtghenomen sijn officiers, die gaen daer in ghelic als die kerstenen. Voert [an] alle die kerstenen die dat¹²⁾ opten kersavont versamenen, al is dat sake dat si van vele [ton] tonghen ende secten sijn, een yghelijc heeft daer sijn sonderlinghe stat daer si nae horen manieren den dienst gods op doen [Ende] in die kerke of in dat hol vanden outaer, daer onse lieve here gheboren was/. Ende op dier nacht soe hoertmen⁺ menigherhande manier van spreken ende die (een)¹³⁾ mensche en belet den anderen niet in singhen, in spreken van orgalen ende van snaerspeele. Als dan die misse ghedaen is die daer beghint Dominus dixit ad me Die heer heeft gheseit tot my, So gaen alle menschen totter kerken ende hiet gloria in exselsis deo, Daer die enghelen boetscappen den herderkijns die gheboerte ons heren. Ende daer sellebrieert¹⁴⁾ men dan die misse die beghinnet aldus lux fulgebit hodie Dats tlicht sal huden schinen. ende dese twee kerken staen een cleyne halve mile van een. Ende als dese twee misse ghedaen sijn, soe gaet dat volc alte samen tot bethleem om die hoghe misse te horen. Ende in dese kerck so leest men dan alle die/ ewangelium, diemen noch op die⁺ heilighe hoechtijt als alle kersten menschen ende ghelove¹⁵⁾ daer leset. Ende daer in die kerke van bethleem soe singhen si alle den dach alle die menschen, sijn sy man of wijf oudt of ionc, die Antiffen hec est dies quam fecit dominus etc. Dit is den dach die heeft ghemaect. Ende die antiffen connen allen menschen in dien lande buten lesen. Oec suldi weten dat die ioden wt groter nijdicheit hieten helena een stal wijf. Want si dese edele ende costelike kerke over enen stal die si haten ende versmaet hadden (hadde)¹⁶⁾ doen maken ende stichten. Ende alle kersavont soe plachmen biden cribben inder kerken een tafel te hanghen vander doechden ende devocien, die helene in die heilighe kerc/ke⁺ bewijst hadde, welke tafele die heilige Jheronimus ghescreven had Ende beghint: die eersame helena was een groot scoen¹⁷⁾ wijf, die die cribbe ons heren soe ghetrouwelic ghesocht hevet. Ende van menigherhande doechden, verdiensten, leeringhe

1) Ingevoegd naar H.

2) gelasen = glasen.

+ fol. 164d.

3) Ingevoegd naar H.

4) Lees: offerden, naar H.

5) Lees: Jheronimus.

6) Lees: Eustochium.

7) H. heeft LXX.

8) H. 1341.

+ fol. 165a.

9) Lees: een yeghelijc kersten mensche die in die kerke sal gaen: verg. G.

+ fol. 165b.

10) Lees pensi, naar G. en H.

11) Lees: tonghen, naar G. en H.

12) Lees: dar, volgens G.

+ fol. 165c.

13) Ingevoegd naar G.

14) Lees sellebriert.

+ fol. 165d.

15) G. al korsten ghelove doer leset; H. alle kersten ghelove doir leest.

16) Verg. G. ende versmaden hadde doen.

+ fol. 166a.

17) De betere lezing in H. een guet stal wijff; en G. een groet stal wijf.

[p. 235]

ende van goeden exempelen, die si bewijst ende gheleert heeft, die daer inder tafelen ghescreven staen. Ende op die hoechtijt van dertiendach is in die selve kerke van bethleem grote vergaderinghe van volke van allen tonghen van kersten menschen. so plachmen een groot vergulden sterre te hangen op die stat, daer die heilighe drie coninghen onsen here aenbeden. Ende die sterre gaet alle den dach vanden enen⁺ (stede)¹⁾ totten ander subtijlli/ken ghemaect mit coerden. voert waert langhe te vertrecken van vele ander privilegien, edelheden ende cierheden, Die dese heilighe kerc van bethleem noch huden des daghes hevet. ende hoe men daer selebreert die hoechtijt van dertiendach dat salmen noch na segghen.

Als dan dese kerke aldus sijn volmaect, soe is helena ghetoghen tot nasareth ende dat is een seer soete stat Ende leget in een soete dale ende dat en is niet bemuert ende hoer husen ende woninghen staen ghestroyt hier ende daer. Ende hier stichte helena oec een scone kerke, daer si oec in settede enen eertschen bisscop, canoniken ende priesteren om den dienst gods te doen. Ende dese begavede si oec mit groter posessien, tienden, mit²⁾ meniger hande renten. Ende in deser kerken soe hevet helena ander rechter hant van den choer die camer doen maken ende³⁾ besluten, daer onse vrouwe in was, doe si die enghel gabrieil gruetede ende boetscapte,⁺ dat si die gods sone ontfan/ghen soude. Ende vander camer is nv een capelle ghemaect, in welke cappelle staet een calumpne, daer die engel an stont, doe hi onse vrouwe gruetede. Ende in die calumpne staet noch dat (beelt)⁴⁾ des engels recht oft in een seghel stont gheprint. Ende voer die doer vander capellen of vander camer an die oest side staet een fonteyne, daer onse vrouwe hor water wt plach te sceppen of te putten. Ende daer plach hoer die enghel dicwijl toe te spreken. Ende wt dien put soe plachmen⁵⁾ die pelgrims, die van verren landen quamen, hoer water te putten. Ende van dien water soe plaghen vele sieken te genesen. Ende daer om hadden die sarasenen die fonteyn van hate ende van nijdicheit doen vullen. Mer wat⁶⁾ si meer vulden hoe si meer water[t]s wt gaf. Mer si en willens noch niet orbaren. Mer hy wart vanden pelgrims huden in verren landen ghedraghen. Ende daer van ghenesen menigherhande sieken menschen. Ende in deser capellen⁺ waren sonderlinghe prie/steren die alle daghe ende nachte songhen die misse ende die ghetiden van onser vrouwen, dat si onsen here hadde ontfanghen. Ende by desen [ca]camer ende capelle is een stenen columpne, daer noch een teyken is aen bleven, ghelic als die enghel daer an ruste. Ende wanneer dat (die sonne)⁷⁾ dat teyken bedect [is], ist winter of somer, voer dien dat die sonne onder sal gaen, dat was die tijt dat die engel onser vrouwen groetede. Ende in dien tiden dat die kersten dat lant hadden, soe waren daer sonderlinghe dienres in die kerck, Wanneer die sonne dat teyken bedecte, die dan driewarven die clock trecte, die daer hinc boven die columpne. Ende dan viel al dat volc op haer knyen ende knyelden ende spraken dan driewerven mit devocien Ave maria, In een teyken dat op die vre die enghel onser vrouwen gruete. Ende daer/ of ist alle die werlt doer een⁺ ghewoent, dat men des avonts als die sonne onder gaen sal, drie warve die clocke trect ende alle menschen vallen op haer knien ende spreken drie Ave marien. Ende die capelle hiet daer ende in al orienten Ave maria, Ende wert van verren landen ghevisitiert van goeden menschen. het is een ghemeen woert, dat die een mensche den anderen seit: Gaen wy tot nasarech om oflaet tot Ave maria. Ende in die capelle ende kerke daer die capelle in staet soe beghint men alle die ghetiden op Ave maria, Ghelijc alsmen hier beghint Deus in adiutorium meum intende. Mer nv soe werpen die sarasijns die vulnisse vanden beesten ende alle onreyne dinghen in die kerck. Mer die capelle blivet scoen ende suver, want bider capellen wonen sarasinen/, die hieten dat edel gheslachte van hees.⁺ Ende dese hebben van ghewoente ende van langhe heercomen, datse van elcke pelgrim nemen en fenesiaen⁸⁾ ende daer mede sijn die [pelgr] pelgrims vry ende gaen alle dat lant sekerlijc da⁹⁾. Ende dese stat van nasarecht is gheleghen in heerscappien van galileen. Ende (an)¹⁰⁾ dat eynde van galileen is een berghe, die niet alte grot en is. Mer si is seer hoghe ende hiet die berch van thabor. Ende op dese berch was onse here voer sinen discipulen ghetransfugureert¹¹⁾ ende ontliket Ghelijc als dat ewangelium hout. Op desen berch maecte helena een starck scone cloester mit toornen ende mit hoghe mueren oft een casteel gheweest hadde. Ende die abt van desen cloester was van sinte benedictus oerde. Ende hi droech ringhen an sijn handen ende seghelde mit looden bullen. Ende die hoechtijt van transfigurracien is altoes op sinte sixtus dach. Ende dan selli[br]/brie(r)tmen in al⁺ orienten die misse mit nyen wijn. Ende die misse beghintmen aldus Dominus dixit ad me, Die here heeft gheseit tot my. Ende desen berch van thabor leit van iherusalem

+ fol. 166b.

1) Ingevoegd naar G. en H.

2) G. en H. ende.

3) maken ende ontbreekt in G. en H.

+ fol. 166c.

4) Ingevoegd naar G. en H.

5) Lees: plaghen, naar G. en H.

6) G. en H. hoe.

+ fol. 166d.

7) Ingevoegd naar H.

+ fol. 167a.

+ fol. 167b.

8) H. enen veneetschen penninck, diemen hiet een veneciaen.

9) Lees: dor, naar H.

10) Ingevoegd naar G.

11) Lees: ghetransfigureert.

+ fol. 167c.

[p. 236]

drie dachtvaert ende en half ende dit was den wech ende niet langher, die onse (here) plachte wanderen mit sinen iongheren, doe hi predicte ende leerde ende miraculen deden. Ende die berch en was niet wider noch breeder dan dat cloester begrepen hadde. Ende eer die sarasijns akon wonnen, soe wonnen si dat cloester ende maecten daer een casteel af. Ende doe maecten die kersten beneden anden berch een ander starck casteel, daer si die heidenen mede benamen dat si op noch neer en mochten comen ende dat hieten si blansegaerdy. Ende vanden name des castiels wort een groot gheslacht gheboren die noch hieten die edel mans van blansegaerdy. Mer nv is dat cloester ende castiel beide opten berch te niete ghegaen. Als helena dan ter eren ende te love gods alle dese kerken ende cloesteren hevet doen maken, Ende daer in bisscoppen ende priesteren gheset om den dienste godes daer in te doen, soe bestont sy mit groter begheerten te dencken om die heilighe drie coninghen, die onsen here van alsoe verren landen ghesocht hadden ende ghevonden ende aenghebedet hadden. Ende daer toechse mit enen groten heer inden lande ende provinsien, die onder dat bedwanc waren vanden romeynen. Ende die laghen omtrent [van]¹⁾ In[di]dien. Ende daer verdreef si die afgoden wtten tempel der heyden ende distrueerdese te male. Ende daer maectese weder vele cloesteren ende kerken, daer si bisscappen ende abten ende ander priesteren in sette om den dienst gods daer in te doen, Alsoe dat (dat) heilighe ghelove, dat daer voermaels versmaet ende ghehaet was, dat nv is in groter/waerdicheit,⁺ te love gods gheeert ende ghebreet wart ende verheven. Ende doe quamen alle die kersten mit groter scaren tot helena ende ontfincghense mit groter weerdicheit. Want si hadden ghehoert, dat si ghevonden hadde dat heilighe cruus Ende die drie naghelen ende onser vrouwen hemde ende dat hoy ende die doeken, daer onse here in sijn kijntscheit in ghewonden (was) daer si helena in dancten overmits grote teyken ende mirakelen, die onse heer hier in ghetoent hadde ende sonderlinghe dat heilighe ghelove dat daer²⁾ ghebreit was. Ende hier in worden die Joden ende heyden geconfundiert ende gheturbuert³⁾. Ende doe helena alst gheseit is dese cloesteren ende kerken dus ghemaect hadde ende gheprovent, soe bistont si neerstelijc te ondersoeken van horen reliquien waer si⁺ waren. Ende onse lieve here die daer al/toes bi is den ghenen die mit ynnicheit hem anroepen, Ghelijc als hi helena dat cruus ende die naghelen, die diep onder die eerde laghen, wijsden ende openbaerden, Soe openbaerde hi hoer die stede, daer die heilighe drie coninghen laghen. dat bech⁴⁾ Melchior ende baltaser, overmits groot eer ende waerdicheit, die onse here in dese helena ghewrocht hadde ende openbaert, soe creech si van paep Jan ende den patriarche thomas, diese mit anderen groten heren ende princen (gheestelijc)⁵⁾ ende waerlic in groter reverencien ghehouden hadden. den lichaem vanden derden coninck, Dat was Jasper, dien hadde eenrehande onghelovighe menschen in dat conicrijck van Jasper ende hieten vestorijn⁶⁾ ende dese bestudent⁷⁾ ende besatent ende haddent ghesent in een starck eylant, dat was des conincs Jasspers Ende hiet egrisdilla. Als dan dese heilighe helene Dese twee lichamen hadden ende si gaerne die derden daer bi gheha[t]d hadde, soe creech si mit gro/ten arbeit ende cost, dat sy wisselde⁺ teghen den vestorinen⁶⁾ den lichaem van sinte thomas, dat sy oec daer ghecreghen hadden, om Jaspers lichaem. Aldus soe had si[se] alle drie coninc by een. ende die heilighen man sinte thomas is hem twewarf ghestolen. Mer om seker saken wille soe is hi hem weder ghegeven. Mer noch ist een ghemeen segghen in dien lande, dat hi hem derde werf ghestolen sal warden ende ghenomen Ende sal ghebrocht werden tot colen biden heilighe drie coninghen. Ende sal daer ewelic bliven ghelijc als men hier beneden sal scriven.

Als dan Jasper die derde coninck wert ghebrocht ende by die twee ander conincghen gheleit wert, soe quam daer alsoe groten roken wtten grave, dat alle die stat ende dat volc vervult waren. Ende doe nam helena dese heilighe coninghen ende voerdense in die naeste stat, die hoer soen Constantinus hadde in grieken, mit groter eren ende waer/dicheit⁸⁾ dede ontfangen.⁺ Ende in desen kerek, die men hiet sinte sophier⁹⁾ kerck, worden si gheleit. Dese kerke suldi weten dat boven allen kerken seoen sijn¹⁰⁾, die in die werelt is¹⁰⁾ ende groot. Ende also wijt dat een groot scip mit sinen ontwonden seil hem daer in weynden soude. Ende dese kerc hiet daer sinte soffien kerck in griex, dat is alsoe veele te segghen als verbyghena. Ende alle kerken in orienten hieten tot sophien. Ende dese kerck maect Constantinus, ende die grote calumpne van mormeren stien hief ende rechte constantinus alleen mit enen ionghe kijnde ende scierdese mit costeliken Juwielen ende ornamenten. Ende in dese kerck is ons heren ghebreiden rock, die

1) Geschrapt naar G. en H.

+ fol. 168a.

2) Lees: daer bi ghebreit was, naar G.

3) Lees: gheturbiert.

+ fol. 168b.

4) Lees: lichaem.

5) Ingevoegd naar G.

6) Lees: nestorinen.

7) Lees: bestadent.

+ fol. 168c.

6) Lees: nestorinen.

8) Volgens G. en H. is hier een stuk weggevallen; verg. G. ende blijscappen ende vele ander reliquien, die si ghecreghen hadde. ende daer worden si van allen menschen in constantinobel mit groter eren ende waerdicheden ontfanghen.

+ fol. 168d.

9) Lees: sophien.

10) Lees: scoen is die in die werelt sijn.

10) Lees: scoen is die in die werelt sijn.

[p. 237]

hem sijn lieve moeder maecte doe hy een kijnt was. Ende een vanden naghelen ende een deel vander columpnen, daer onse here an ghebonden was ende ghegeselt ende⁺ mit/ ander relequien dier die grieken niet op en achten. Ende wert¹⁾ in dien tiden dat coninck lodewicx coninc was van vrancrijck²⁾, die hem mitter hulpe van gode halp, dat hi dat meeste deel van sinen lande weder creech ende die vianden daer wt sloeghen ende verdreven. Ende doe gaf die keyser den coninck van vrancrijcke die doornen croen voer sinen cost ende arbeit, die mit groten beclaghen ende rouwe der grieken ende mit groter blijscappen der fransoeysen des anderen daghes na sinte lauwerens dach te scepe wert ghedraghen ende tot parijs wort ghevoert. Mer die grieken meendese ende hoeptense noch weder te crighen. voert in dese kerke van sinte sophien soe staet een grote pilaerne van mormeren stie[e]n ende daer op staet ghemaect een paert van metale ende dat is costelijc vergult. Ende (op)³⁾ dat pert sittet of staet die keyser oec vander selver materien [is] ghemaect ende hevet enen roden⁴⁾ appel in sinen lufter hant. Ende⁺ mit sinen rechter/hant soe drieghet hi tot orienten waert die sarasijns, die daer rebel teghen den keyser wil(len) wesen. Ende beneven dese calumpne soe leide helena die heilighe drie coninghen mit groter eren ende blijscappen ende waerdicheden. Ende als dese heilighe drie coninghen dus mit groter blijscappen ende waerdicheden begraven waren, soe sijn si mit groter eren ende waerdicheden wt varren landen versocht ende aenghebedet. Ende vele menschen diese versocht hebben sijn van siecheden of ander tribulacien daer sy in waren vertroest, wast te water ofte lande.

Als dan Constatinus die keiser ende helena sijn moeder doot ware, soe bestont Julianus apostota⁵⁾ keiser te regnieren ende dese bestont die afgoden weder te verheffen ende aen te beden. Ende dese dede grote persecucie, plaghe ende jammer in dat kersten ghelove ende valsche leeringhe, die die valsche meisters senden over die werlt.⁺ Ende in dese tribulacie, al was dat/ sake dat die grieken vele martelaers ende meisters onder hem ghehadt hadden ende noch hadden, [ende] nochtans soe deelden⁶⁾ si oec (in)⁶⁾ vele artikulen vanden heilighen ghelove Ende choren een sonderlinghe patriarchen, ghelijc als men hier na horen sal, dien si in allen gheboden ghehoersam waren ghelijc als wy den paeus van romen sijn. Ende in deser tribulacien soe bleven die heilighe drie coninghen sonder enighe ere of reverencie ende men en achtese niet. Ende daer om soe gaf onse heer die grieken ende armenien inden handen der sarasinen ende persen, die dese landen beiden seer distrueerden ende verdervedese. Ende hier na turbierde⁷⁾ ende creech weder den lande van grieken ende armenien Mauricius die eerste roemsche keiser mit hulpe dier van melanen. Ende by rade des keisers mauricius soe leestmen, dat die heilige drie coninghen van constantinobel tot meyla/nen⁺ sijn comen mit anderen reliquien. voert leestmen dat maniel⁸⁾ die keiser van grieken sonde om seker saken een eerbaer ende enen wijsen gheesteliken man, ghehieten e[e]ustorgius, tot meylanen, die machtich ende wel ghemint was vanden keyser overmits sijn grote wijsheit ende grote goedertierenheit. Ende dese Eustorgius wert tot meylanen ghecoren tot enen eertschen bisscop. Ende wantmen die heilighe drie coninghen tot Constantinobele niet en achte, soe creech Eustorgius om bede van begheerten wille (dier)⁹⁾ van meylanen die heilighe drie coninghen vanden keiser van grieken Ende voerdese mit hem tot meylanen totter eren ende reverencien, Ende leidese mit groter prosessien ende waerdicheden in een sonderlinghe stat ende kercke, die nv den predicaren toe behoert.

Int iaer ons heren doemen screef m hondert ende lxxiiii¹⁰⁾, doe wert die stat van meylanen rebel teghen den keyser vredric, waer by hem die keyser/ bereide⁺ hem¹¹⁾ die stat te belegghen ende te distrueeren. Ende doe dat die edelste ende die rijcste, wijsten ende die beste dat vernanen¹²⁾, soe namen si heymelic, dat luttel menschen wisten, die heilighe drie coninghen ende brochtense seer heymelic en wech. Ende doe die keyser mit hulpe des bisscops reynout van colen ende vele ander heren ende princen die stat van meylanen belegen ende nae ghewonnen hadde, so maecte reynout die bisscop van colen sijn woninghe of legher by enen toerne, die hiet azonnis¹³⁾, Die die keyser seer leet hadde boven allen toernen of casteelen, die daer stonden. Als dese bisscop aldus opten toorn lach, soe ontboet hem die heer vanden toorn was of hy heymelic mit hem spreken mocht ende comen bi hem. Ende als hi biden biscop was, soe seide hi hem, mochte hi hem brenghen totter gracien ende vrentscap des keisers, des woude hi hem gheven dese heilighe drie coninghen mit vele/

+ fol. 169a.

1) Lees: voert.

2) Hier is een stuk weggevallen volgens G. en H. Verg. G. soe was die croen ons heren noch tot constantinobel. Ende als si (d.z. de Turken) grieken ghewonnen hadden ende destrueert, so socht die coninc (van grieken hulpe ende troeste aen sinte) lodewijc van vrancrijcken, die....

3) Ingevoegd naar G.

4) Lees: ronden, naar H.; G. heeft ook: roeden.

+ fol. 169b.

5) Lees: apostata.

+ fol. 169c.

6) Lees: doelden in, naar G. en H.

6) Lees: doelden in, naar G. en H.

7) Lees waarsch: recupereerde, naar G. en H.

+ fol. 169d.

8) Lees: manuel.

9) Ingevoegd naar G. en H.

10) H. 1164; G. heeft dit zelfde foutieve jaartal.

+ fol. 170a.

11) Lees: om, naar H.

12) Lees: vernamen.

13) Verg. H. assonis palaes; zowel L. als G. zijn hier bedorven. Verg. D. fol. 54d.

[p. 238]

⁺ ander reliquien Ende juwielen ende tonen hem waer hise gheborgen hadde legghen. Ende als dese bisscop dat voldaen ende ghedaen hadde, soe gaf hi hem die reliquien als hi hem gheloefde. Ende dese reliquien sende die bisscop rechtevoert mit sinen ghetrouwen dienren tot colen waert. Ende doe hise aldus en wech ghesent hadde, Doe seide hi eerst den keyser ende die keyser gafse hem. maer dat hise eerst en wech sende, dat dede hi daer, want hem twivelde of se hem die keyser niet ghegheven soude hebben. Ende doe volghede die bisscop na Ende brocht die heilighe drie coninghen mit groter eren ende waerdicheden tot colen bynnen ende leidese in sinte pieters kerck. Ende opten selven dach soe gheschiede daer grote teykenen ende miraculen,⁺ als noch alle da/ghe doen, waer by dat si noch alle dagen van verren landen versocht werden. Men leest noch in vele boeken, Dat doe die heilighe drie conincghen van constantinobelen tot meylanen wten oesten in dat west ghebrocht worden, dat alle die dwalinghe, alle die valsche leeringhe, alle die valsche opinen, die¹⁾ lomberdien, tusschen²⁾ opulien³⁾ ende noch vele meer landen (mede)⁴⁾ besmet ende gheweynt waren teghen dat heilighe ghelove, overmits der in precitacien⁵⁾ ende (be)teykenissen der offerhanden, die die heilige drie coninghen offerde, alle [die] te niet ghinghen, Ende die leerers (daer)⁶⁾ of weder tot ghenaden quamen. Dese offerhande was gout mirre ende wieroc. in dese driere offerhande wort ons beteikent in onsen lieven here sine godlike moghentheit,⁺ sijn coninclike ma/cht ende sijn menschelike sterflicheit. Die wieroec hoert totter offerhande, dat gout totten tribuit ende die mirre totter supultueren⁷⁾ der doden. Ende dese drie na onsen heilighen ghelove sijn alle in onsen here, want hi daer een waerachtich god coninck ende mensche is. Inden offerhande vanden wieroeck is⁸⁾ ghefondiert⁹⁾ die arriaens, die den vader alleen gheaenbedet wouden hebben. Inden offerhande vanden mirre is ghefondeert⁹⁾ manacheus, die niet gheloefde dat cristus ghewaerlike voer ons ghestorven is ende om onse salicheit. Inden goude sijn si beide ghefondeert⁹⁾, want manacheus gheloefde niet dat van david enich gheboren coninck was naden vleische. Ende arianus seit, dat die gods sone daer een eyghen mensche (is)¹⁰⁾ ende niet vry. Ende daerom en is hi gheen coninck, want hi wert daer regiert ende soe en moghen die godheit ende menscheit in een persoen niet in wesen. hier in wert oec ghefondeert⁹⁾ vestorinus/, die onsen (here) in tween persoenen⁺ deylen wil, (dat niet en is).¹¹⁾ Want die heilighe drie coninghen en hebben hoer offerhande niet ghegheven dat een deel sijnre godheit, Ende dat ander deel sijnre menschelicheit. laet ons niet deilen inder personen die daer niet en is ghedeilt inden offerhande, Mer laet ons aenbeden god ende mensche in een persoen. voert suldi Weten in wat eren ende waerdicheit ende reverencien dese heilighe drie coninghen gheweest hebben in allen landen ende provincien in orienten. Ende dat si daer van allen coninghen ende princen ende ghemeen¹²⁾ van allen volcken aenghebedet hebben gheweest. Ten eersten suldi weten dat paep Jan heer van Judeyen¹³⁾ es. ende alle coninghen die onder hem sijn Ende die coninc van sinte georgius¹⁴⁾ beneden Ende alle ander kersten, alle dese in die eer der heiligher drie coninghen soe cleden si hoer mitten coninck/liken abijt op¹⁵⁾ nae⁺ hoers conincs staet mit costeliken Juwielen, gout ende ghesteent opten heiligen [derd] dertienen dach, ghelijc als si doen opten dach als si ghecroent werden. Ende dan offeren sy drie werven inder missen, dat is alsmen die misse bestaet Ende alsmen dat offertorium singhet ende alsmen dat communium singhet, Gout, wieroec ende mirre [ende sulver]¹⁶⁾ mit groter reverencien ende devocien. Ende ee(n)yghelijc vanden princen die daer sijn, die cleden hem een yegelijc nae sinen staet ende edelheit. Ende si offerden [hem] oec driewerf inder missen. Voer(t) suldi weten wat waerdicheitden dat die heidenen ende sarasinen tot dese heilighe drie coninghen hebben. Daer is te weten dat in orienten ende in allen landen die over die see legghen soe is dat heilighe ghelove in menigherhanden secten ghedeilt ende ghescheiden een yegelic/ in sijn lande.⁺ Ende hier of sijn die namen nubien, soldijns, vestorium¹⁷⁾, latijn, Indij, armenien, greci, surram¹⁸⁾, morodonimi¹⁹⁾ nycolayce²⁰⁾ sopisum²¹⁾ gordiam²²⁾ ende man deo polos²³⁾. Ende onder allen desen soe hebben die latijnsce die overhant ende moghentheit ende hieten daer latijn, want si singhen die misse ende die ghetiden alle latijn, ghelic alsmen hier inden lande doet. Mer opten heilighen dertiendach soe doetmen mit groter solempniteit, datmer²⁴⁾ hier doet. Ende dat ewangelium singhet men daer mit sonderlinghe noten seer soeteliken.

Hyer nae sullen volghen die secten vanden kerstenen die hier te hant genoemt sijn. Ende dese (nubiaen)²⁵⁾ sijn gheboren

+ fol. 170b.

+ fol. 170c.

1) Lees: daer.

2) Toscane.

3) Apulië.

4) Ingevoegd naar G.

5) Lees: interpretacien.

6) Ingevoegd naar G.

+ fol. 170d.

7) Lees: sepultueren.

8) Lees: sijn, naar G.

9) Lees: gheconfundiert.

9) Lees: gheconfundiert.

9) Lees: gheconfundiert.

10) Ingevoegd naar G.

9) Lees: gheconfundiert.

+ fol. 171a.

11) Ingevoegd naar H.

12) Lees: ghemeenlijc; ghemeen is een bijvnw.

13) Lees: Indien, naar G. en H.

14) Lees georgie, naar H.

15) Lees: of, naar G.

+ fol. 171b.

16) Hoort hier niet, verg. H.

+ fol. 171c.

17) Lees: nestorijns.

18) H. suriaen. Lees dus: suriani.

19) Lees: Maronini.

20) Lees: nycolayte.

21) Waarsch. Copti en Isini, verg. G. copisinen.

22) Lees Georgiaen, naar H.

23) H. mandopolijn. D. mandopolose; I. mandopolos. (Verg. pag. 124).

24) Lees: datmen.

25) Ingevoegd naar H.

[p. 239]

wtten rijc van arabien ende nubien, Daer melchior coninck was, die dat gout offerde. Ende dese sijn voer alle die ander vast bleven in dat ghelove. Ende want melchior hoer coninck onsen heer gout offerde, soe/⁺ sijn si hem seer claerlic in dat ghelove nae ghevolghet. want ghelijc dat gout al wortet ghesmouten, het en verliest niet int ghewichte Ende gheen roest en macht verteren, Alsoe mochten dese menschen mit gheenre valschen leringhe vertoghen¹⁾ werden noch verleit. Ende daer om sijn si voer allen anderen kersten menschen aenghesien ende ghe[l]eert. Ende waerwaerts dat si gaen daer gaen si mit groter scaren. Ende in allen kersten steden soe hebben si van sonderlinghe gracien kerken ende kerckhoven, daer si sonderlinghe begraven worden, [of] ghelijc als die vriesen toe aken hebben. Ende die priesteren gaen ghecroent totten outaer in een teyken dat die heilighe drie coninghen ghecroent onsen heer offerden. Item soldijn dat sijn die menschen⁺ wten conincrijc van/ godolien ende saba ende hier was baltaser coninc, die onsen heer wieroec offerde. Ende dese werden in sommighe articulen teghen dat heilighe gelove verdeelt Ende valscheliken gheleert van enen die hiet soldijns²⁾. Ende dese hadde³⁾ een deel na grixer ende een deel nader valscher leeringe. Ende dese hebben een sonderlinghe scoel bi hem selven Ende scriven caldeeusche letten⁴⁾. Ende dese hebben in orienten niet soe grote eer noch reverencie als die Jubiaens doen, want als si dat ghelove te male niet volcomelic en ghehouden en hebben Mer als baltasar hoer heer onsen here offerde wieroeck, die daer mit water ende mit ander cruden in dat woer⁵⁾ we(r)t gheworpen wert⁶⁾ altoes sinen roke een deel hout, soe is dat ghelove te male bi valsche leeringhe ende leerers in/⁺ die soldijns niet verloren, al sijn si een deel verdoelt. Ende hoer priesteren als si silbrieren⁷⁾ sullen, soe gaen si mit goude ende die dyake mit wieroeck ende die subdyaken mit mirren totten outaer. Ende voert die menschen van thersen ende insule egrisouwen, daer Jasper coninc was die onsen heer mirre offerde, die hieten alle dat lant doer vestorijns, want dese worden bedroghen van enen die hiet vestorinis⁸⁾. Dese vielen daer alte male vanden ghelove, ghelijc als die mirre die haer coninc offerde mit ghene cruden en was ghemenghet, daer si soet of mochte werden, alsoe en moghen die vestorijns van ghenen doctoers of predicatores van haere dwalinghe ghethoghen werden ende en hebben dese heilighe drie coninghen in gheenre eren of reverencie. Mer wanneer dat si hoer priesters wijen, soe nemen si enen neet van hem, dat si alle die ghene te ban sullen doen, die daer/ raet noch⁹⁾ hulpe⁺ toe gedaen hebben, dat hem Jasper horen coninc ghenomen wert. Ende dese sijn in alle lande van allen anderen kerstenen seer versmaet ende ghehaet. Ende van horen valschen leringhe soe waren [si] by nae viertich conincrijcken besmet ende bedroghen. ende si sijn dat meeste deel swarte moriaens. Ende in hoer kerken soe maken si onsen here ende onser vrouwen ende die heilighe drie coninghen ende sinte thomas mit swarten verwen ende den duvel mit witter verwen inder spijt der anderen kerstenen menschen.

Men seit dit¹⁰⁾ tijt noch comen sal alst god(s) wille is, dat een eertsche bisscop te colen comen sal, die also wijs ende moghende wesen sal, dat (hi)¹¹⁾ een huwelic (sal dadinghen)¹²⁾ twisschen enen soen ende dochters des (keisers)¹³⁾ van romen ende des coninck van cartarien¹⁴⁾ ende mit den huwelic (sal)¹⁵⁾ onse here/ den kerstenen⁺ dat [nuwe] heilighe lant ghegheven ende alle dinc sal daer dan comen in sijn oude staet. Ende hier mede sal sinte thomas comen toe colen biden heilighen drie coningen. Ende die grote hoede en doen die vestorijns niet tot sinte thomas om die minne ende reverencie, die si tot hem hebben, Mer si doent om nidicheit, om dat hem hoer lant is of ghewonnen ende si alsoe ghedistrueert sijn ende noch meer vergaen daer sullen.

Inden iaer ons heren m ende hondert ende lxiii des anderen daghes nae marien magdalenen dach worden die heilighe drie coninghen ghebrocht van meylanen tot colen, hoe ende van wien ende in wat manieren suldi vinden, als hier voer gheseit is. Amen.

+ fol. 171d.

1) H. leest hier: bedroghen.

+ fol. 172a.

2) G. en H. soldinus.

3) Lees: houden hoir wette, naar H.

4) Lees: letteren, naar G.

5) Lees: vuer, naar G.

6) Lees: ende.

+ fol. 172b.

7) D.i. celebrieren.

8) Lees: Nestorinus.

9) Lees: of.

+ fol. 172c.

10) Lees: die.

11) Ingevoegd naar H.

12) Ingevoegd naar H.

13) Ingevoegd naar H.

14) Lees: tartarien.

15) Ingevoegd naar G.

+ fol. 172d.