Van den heilighen drien coninghen

[p. 240]

⁺ Hier beghint die historie van die drie coninghen die tot Betleheem quamen met hore offerhande wt vere lande.
(Handschrift van de Koninkl. Biblioth. in Den Haag, gemerkt: x 71 (70 H. 48.)

⁺ Die materie der heiligher drie coninghen heeft beghinsel ghenomen van den propheet balam an een heiden propheet, die dus seit: het sel een starre op gaen van iacop. Ende daer sal een mensche opstaen wt iherusalem¹⁾ ende sal een heer sijn boven allen menschen. van desen balaam is twist int oestlaent twschen die carsten ende die ioden. want die ioden segghen in horen boecken, dat dese balaam gheen ghewaerrich propheet een was, mer dat hi mit toevernien ende mitten duvel prophetierde. Daer om en sal hy ghien propheet hieten. mer die carsten boken segghen hier teghen/⁺ ende segghen dat hi claerliken prophetiert vanden gheboerte ons heren ende vanden heilighen drie coninghen toecoemst. want hadde sijn prophecie van toevernien of vanden duvelen ghe[e]weest, soe een soude hem die duvel niet gheboden²⁾ hebben israhel te vermaeledien met hat begonnen³⁾ ende soude (hem)⁴⁾ daer toe ghebrocht hebben. mer god heeft hem bewijst sijn grote mijn ende beschermenisse bi sinen enghel in teickenen eer hi hem bi sinen quaden rade tot toerne beroerde. mer also te hant is bescreven: want balaam was een heyden ende die eerste propheet der heyden ende niet der ioden. Daerom hieten die⁺ ioden den selven balaam in/ horen boecken een toevenaer ende tughent. oec inden selven boec Is een vraghe van sinte iob den god mit sinen monde prijsde, vanden welken die ioden lude⁵⁾ of houden, want hi was een heiden ende niet een eubreechche⁶⁾. mer om hem te onsculdighen so segghen si, dat iob was voer die wet voer moyses tiden ende woende in mesopotamien, nochtant dat die scrijftuer seit, dat hi was in den lande van syna⁷⁾ ende woende in een dorp, die nů Sabel⁸⁾ hiet, dat van damascum leit omtrent een dachvaert, daer sijn graf noch huden des daghes bewijst wart. ende neffen dat selve dorp in een velt/ wart sinte pouwels neder ghesclaghen⁺ ende bekeert. [wert] Daerom die ioden en houden temael niet al dat bi balaam ende van iob gheseit is ende gheprophetiert. mer in horen boken versmaden sijt, van welken al lanc waer te vertellen. mer op onsen propositum weder te comen. Doe die kijnderen van israhel waren comen wt egiptum ende si alle die landen bedwonghen hadden, Ende alle menschen voer hem vreesde, want niemant en dorst in steden noch opten lande comen, Daer si waren, daer was⁹⁾ een berch in oes(t)lant gheleghen die vaus heet. Dese berch eerst voer die kinder van ysrahel ende nae voer die romeins wort daer ghe/huet des nachtes¹⁰⁾⁺ vander heren weghen van yndien, also wie dat lant of die stede van indien ghewapender haant in comen woude, so waren daer teykenen ghedaen van indien vanden ghenen, die opten berch waren, des nachtes mit vuer ende des daghes mit roke. Want die berch was hoghe boven allen berghen die in oestlant laghen. Ende wanneer die stede of dat lant saghen der teikenen, so bereiden si hem om die viande te weder staen. In dese tijt was(t)¹¹⁾, dat dye propheet balaam gheprofe[n]tiert hadde: het sel een sterre opgaen wt iacop ende het sal¹²⁾ op stae[e]n wt israhel ende sal heer sijn boven allen menschen. doe dat ho/erde die meysters⁺ in oestlant ende in yndien soe gheloefden si den ghenen die den berch van vaus hueden grote ghijften of si inden hemel of inder luchten enich onghewoenlijc teyken saghen, Dat si hem dat thant onbeiden¹³⁾ souden. van den naem van desen berch van vaus is een groet gheslaecht gheboren

+ fol. 27d.

+ fol. 28a.

1) H. israhel.

+ fol. 28b.

2) H. verboden; L. verboden.

3) L. ende niet hadde begonnen.

4) Ingevoegd naar L.

+ fol. 28c.

5) H. luttel of niet af en houden.

6) H. ebreuske.

7) H. syrien.

8) I. Saba.

+ fol. 28d.

9) Betere lezing in H. soe was daer.

10) H. dach ende nacht.

+ fol. 29a.

11) Ingevoegd naar H. en L.

12) L. hi sal.

+ fol. 29b.

13) Lees: onbieden.

[p. 241]

in yndien ende in oestlant, Die noch hyeten dat edel ghesclacht (van vaus)¹⁾. nochtant en sijn in alle oestlant noch in alle yndien gheen so edel ende so machtich van ghesclachte alse si sijn ende sijn ghecomen van coninc melchior, Die onse here dat gout offerde. Inden iaer ons heren dusent en II hondert, so was die stat van acon⁺ van/ also groter richeit ende glorien ende bewoent van princen ende van edelen heren van menigherhande maniren, van gheesteliken personen van menigherhande ordinen versiert ende (al daer)²⁾ versamende van alle der werelt te lande ende te water³⁾. Als onse here woude ontfermen der werelt ende die volcomenheit des tijts comen was Ende onse here sinen enighen soen senden woude gheboren te werden vander reyne maghet marien, inden tyden was octavianus gheweldich keyser over al die werelt. Ende in dat twalofste iaer sijns keyserrijcs als sinte lucas bescrijft, so gheboet hi al die werelt doer, dat een yeghelic in sijn stat⁴⁾⁺ Daer ghinc ioseph/ wt galileen vander stat van nazaret in iudeen in beethleem. Want hi was van davids hůůs ende sine familien, opdat hi mit marien sinre bruut, die daer begort had den zone godes ghehoersam wesen woude ende⁵⁾ des keysers ghebot. als si van daen waren so wast tijt om te gaen⁶⁾. Ende maria brocht haren enighen gheboren zoen ende si wanten in die doecken ende leyden in die crebbe, Want daer en was anders gheen stat. ende in deser nacht waren die herdekijns inden velde ende hoeden haer beesten ende daer quam die enghel godes mit groter claerheit bi hem staen ende waren seer verveert⁺ ende die enghel seide tot/ hem: en wilt niet vresen, ic boetscap iu grote blijscap, die ghemeijn sal sijn alle die werelt, want huden is gheboren die behouder dat is cristus ende dat sal v sijn tot enen teyken. ghi sult vijnden dat kijnt ghewonden in doecken ende gheleyt inden crebbe. ende staphants was daer mitten enghel grote blijscap vanden hemelschen heer ende songhen: Gloria in exelsis deo Et in terra pax hominibus bone voluntatis. Doe onse lieve here dan, ghelijc als gheseit is, in bethleem god ende mensche wert gheboeren, so dede onse lieve here, die alle tijt hoert den ghenen die hem mit devocien an roepen, die sterre die daer bi⁺ balaam/ langhe tijt gheprofentiert was Ende vanden xii meisters in astrinomien⁷⁾ verbeit ende verwacht was opten heilighen karsavont ende in die vre daer cristus in gheboren wert opgaen ende verlichten alle die firmamenten des hemels. ende suverlijc als een aern so clam si op ten berch ende alden dach so stont si stille opten berch. Ende als die sonne quam tot middaghe in den hemel, soe en scheen gheen onderscheit der sonnen ende der sterre. Mer si hadde veel wtgaender tacken oft vackelen gheweest hadden, ende het scheen te wesen als een die daer die lucht mit sinen vloeghelen slaet ende dese sterre hadde in/ haer een forme van enen ionghen kinde⁺ ende daer een schoen cruce boven. Ende wt deser sterre is een stemme horen sprekende: het is huden gheboren een coninc der ioden, gaet ende aen bedet hem. als dan alle die menschen wt allen conincrijck in orienten saghen also wonderliken ende onghewoenliken teiken der sterre, so waren si seer verveert ende gheturbiert van der stemme die men wter sterre hoerde. Ende si en twifelden niet het en was die sterre daer balaam of gheprofentiert hadde ende daer si langhe nae ghewacht hadden. Daer wordende⁸⁾ die heilighe drie coninghen van iudeen⁹⁾, van caldeen ende van persen vander stat seer/ verblijt, doe si vanden⁺ xii meisteren in astronomien gheinformiert worden vander sterren, Dat si waerdich waren die sterre te sien, die also vele iaren te voren van balaam gheprofentiert was. Dese heilighe drie coninghen die daer verre die ene vanden anderen gheseten waren ende die een vanden anderen niet en wisten Mer alle ghelijc in een vre vander sterren gheinformiert, bereiden (hoir)¹⁰⁾ hem aen te beden. Want si namen mit hem groet costelijc ende edel gaven den coninc te offeren ende te gheven. si namen mit hem grote ontellike scat, peerden ende mulen ende ontelliken familien, een yeghelic nae sinen coninclike staet. Ende/ alsoe hoechliken⁺ ende eersaemliken bereiden si hem als si den yegheboren¹¹⁾ kijnde boven hem hende¹²⁾, dien si daer mienden te soecken ende aen te beden. Ende al hoer proviande van ossen, scapen ende alle andere iuwielen, die si opten wech orbaerden voer hem ende voer haer familien, die senden si voer hem op camelen ende dromedarien ende op anderen sterken beesten. V. In dat eerste indien was dat conincrike van vrbien¹³⁾. hier in regnierde melchior doe onse heer gheboren wert ende offerde onse heer dat gout. onder ander meer lantscapen soe was hi oec coninc van arbeien¹⁴⁾, daer die berch van synay in gheleghen is ende die roede zee.

In/ dat ander indien leit dat conincrike⁺ van godolien. Ende hierin regnierde baltasar mit vele meer provincien ende was

1) Ingevoegd naar H.

+ fol. 29c.

2) Ingevoegd naar H.

3) Hier is uitgelaten het gedeelte op fol. 140b - fol. 142b van L.

4) L. soude comen in die stat, daer hi wt gheboren (was).

+ fol. 29d.

5) Lees: in, naar L.

6) Betere lezing in H. als sie dan aldaer waren soe was die tijt om gheganghen ende maria.

+ fol. 30a.

+ fol. 30b.

7) Lees: astronomien.

+ fol. 30c.

8) Lees: wanderden, naar L.

9) Lees: Indien, naar H. en L.

+ fol. 30d.

10) Ingevoegd naar H. soe bereyden si hoir.

+ fol. 31a.

11) Lees: nye gheboren, naar H.

12) Lees: kende, naar L.

13) H. nubien.

14) Lees: arabien.

+ fol. 31 b.

[p. 242]

oec coninc van saba ende in(t) lant van saba wassen meer goeder cruden dan in enich ander lant. Ende in al die werelt en wast niet so vele wiroechs als in dat conincrijc van saba ende het drupet wt sonderlinghe boemen.

In dat derde indien is dat conincrijc van tharsis gheleghen ende hier in woenen die coninc iasper In dier tijt, doe ons here gheboren wert ende dese offerde onsen heer mirre. Ende hier in legget een vermeert eilant ende hiet egrisolla ende daer in so rust nv sente thomas die apostel.⁺ Ende hier in so wast vele mirren./ Nae dien dat die heilighe drie coninghen bereit waren mit horen heer ende mit al hoer herscappe, ghelijc alst gheseit is ende als si quamen elc op dat eynde van sinen lande ende die een van des anderen meninghe nyet en wiste, Want haer lantscappen seer verre van een gheleghen waren, nochtant so diende dese sterre hem drien even ghelike, want si ghinc voer elcs hoer¹⁾. Ende ghinghen si voert si ghinc mede voert ende bleven si stille staen si stont oec stille. Ende des nachtes en lichte si (als die maen of als die sterre, mer)²⁾ als die claer sonne ende al die steden ende dorpen, daer si doer leiden souden en worden niet ghescloten overmids des vreden⁺ wil, overmids/ goeds gheboert in al die werelt ghecomen was. Ende des nachtes docht hem schoen dach wesen ende daer om die menschen die inden steden ende inder dorpen woenden daer si doer leden, waren seer woenderlijc vervaeert ende verwonde[e]rt, want si saghen die coninghen mit so groten ontelliken heer doer hoer lant riden. ende saghen dat die nacht also claer was als die dach. ende si en wisten niet waer si wouden of wie si waren of waer³⁾ si quamen. ende des morghens saghen si die eerde van den peerden ende ander beesten al bevoetstapt. Ende daer om worden alle die menschen daer si doer leden recht of si beswijmt hadden ghe/weest.⁺ ende hier nae, Doe die heilighe drie coninghen in vreemden lande ende onbekende conincrike trecten, so toghen si sonder enich wederstaen over alle wateren, woestenien ende berch recht of si doer enen schoenen effen lant ghetoghen hadden. ende nergent en rusten si des nachts of des daghes. mer si ende al hoer beesten waren sonder eten ende sond[nd]er drincken, tot dat si tot bethleem quamen. Ende hem allen en dochtet mer dan een dach die tijt dat si opten wech waren. Ende so mitter hulpe van gode ende mitter leydinghe der⁺ sterren so quamen si op/ten dertienden dach als die zonne op was na ons heren gheboert wt horen konincrike tot iherusalem. Ende daer en sal niemant an twifelen, want si vonden marien mit haren kijnde in dat huus, daer hi in gheboren was. ende oec want onse lieve here inden ouden testament abbecuuc den propheet mitten haer (leyde)⁴⁾ van indien tot babilonien ende caldeen totten propheet daniel biden lewen, dat meer dan hondert dachvaert waren ghins ende weder. ende staphans sette hi hem weder op die stat, Daer hi hem nam. Die selve god inden nůwen testament is wel machtich die heilighe drie coninghen te leiden bynnen xiii daghen wt orienten ende caldeen tot iherusalem. Als dan dese heilighe drie coninghen een yghe/lijc mit sinen⁺ heer ende mit sinen gheselscap quamen op twe milen nae der stat van iherusalem, so quam een dicke wolke, die daer al dat lant verdonckeren dede ende inder wolken verloren si die sterre. Ende als dese heilighe drie coninghen een yghelijc in sinen sonderlinghen wech mit horen heer quamen bi iherusalem, soe quam (eerst)⁵⁾ melchior, coninc van nůbien ende arabien bi iherusalem onder den berch van calvarien, daer nae onse lieve here op gherust⁶⁾ was. Daer bleef hi ende scloech neder mit sijn heer als die wille godes was. ende die berch van calvarien was tottien tijt een stienrudse ende was omtrent xii graden hoech. Ende daer op plachmen die verwijsde menschen te doden ende bi/ desen⁺ berch was drie wechscheidinghe. Ende daer om so bleef die coninc melchior mit sinen heer om des nevels wil, want hi den wech biden berch niet en wist legghen Ende daer om heeft die heilighe elena den berch van calvarien, dat heilighe graf ende die ander heilighe stede al in een kerch versament. Ende hier nae heeft paep ian ende ander princen van nůbien, daer melchior coninc was, opten berch een cleyn capel mit groten cost ende arbeit wter steenrudse doen maken ende hoůwen. Ende si deden wien ende heilighen in die ere godes ende sijnre liever moeder ende der heiligher drie coninghen. Ende die capel hoert alleen totten kerstenen/ wten conincrijc van nůbien⁺ ende die hieten daer nůbiaens. mer die sarrasijns hebben nů die doer vanden capelle doen to metselen.

Als dan die coninc melchior in desen nevel luttel tijts onder den berch van calvarien gheweest hadde, soe quam doe coninc baltasar inden selven nevel mit sinen heer Enen anderen wech ende bleef legghen onder den berch van oliveten in een clein dorptghen, dat men hiet galileen. Ende dese was coninc van saba ende van godolie. ende vanden cleynen dorpe so sprect dat ewangelium. Want daer plaghen die apostelen ons heren te wanderen, doe

+ fol. 31c.

1) Lees: heer, naar L.

2) Ingevoegd naar L.

+ fol. 31d.

3) Lees: waen, naar L. en H.

+ fol. 32a.

+ fol. 32b.

4) Verg. de noot bij deze zelfde passage L. fol. 145d.

+ fol. 32c.

5) Ingevoegd naar L. en H.

6) Lees: ghecruust was, naar L.

+ fol. 32d.

+ fol. 33a.

[p. 243]

⁺ onse heer ghecruust was overmids/ vrese der ioden. Ende daer had onse heer hem dicwil sijn apostelen gheopenbaert. Ende die heilighe scrijftuer seit: Ic sal voergaen in galileen, daer suldi mi sien. noch is een anderlant dat galilea hiet, dat is om trent drie dachvaert van iherusalem. Als dan dese twe coninghen melchior ende baltasar mit horen heer luttel tijts in desen nevel ende duusternissen gheruust hadden ende die nevel op bestont te sclaen, Mer si en saghen die sterre noch niet ende saghen, dat si bider stat van iherusalem waren, so bestont elc coninc met sinen heer te reisen. noch en wist die een vanden anderen niet. Ende doe si quamen bi die wech scheidinghe⁺ biden berch van calvarien./ so quam daer onversiens die coninc iasper, coninc van tersen mit sinen heer. Ende sonder twifel dese heilighe drie coninghen een yghelijc mit sinen heer elc in sinen wech besonder versamende biden wille godes, elc op sine wech scheidinghe. Ende al was dat zake, dat die een den anderen niet ghesien en had noch en kende, nochtant van groter blijscap grepen si die een den anderen om den hals ende custen an sinen mont. Ende al waren si van ongheliker talen, een ighelijc docht dat die ander sijn tael sprac. Ende doe elc den anderen seide, waerom hi wt was ende si to samen scloeten met woerden, so waren si seer verblijt/⁺ Ende in hoer herte ghesterct om voert te trecken. ende doe ghinc die nevel te mael en wech ende si quamen onversienlics sclechts nader sonnen op ganc In die stat van iherusalem. Ende als die heilighe drie coninghen kenden dat dat was die edel stat van iherusalem, die hoer voer vaderen die caldeen voermaels dicke beleghen ende ghedestrueert hadden, so waren si seer verblijt want si hoepten daer den nyegheboren coninc der ioden te wijnden. mer overmids hoer groet onversienlijc toecoemst ende hoer groet moghende heer, daer si mede quamen, so was herodes ende alle die stat⁺ zeer gheturbi/ert ende vervaert. Want dat heer was also groet, dat dat meeste deel buten der stat bliven most Ende laghen al om die stat recht of si se beleghen hadden. Ende als dan die heilighe drie coninghen van herodes ende vanden scriben vander gheboerten ons heren ende vander stat, daer hi in gheboren was gheinformiert waren, so openbaerde hem staphants die sterre weder, ghelijc als si woer ghedaen had Ende leydse tot bethleem, dat een cleyne mile is van iherusalem. Ende in desen weghe so quamen die heilighe drie coninghen op die selve stede ende bi die selve⁺ herderkens, die den enghel vanden/ hemel die gheboerte ons heren gheboetscapt hadden. Ende die herderkens als si den sterre saghen, so seiden si ende liepen totten coninghen, dat recht in sulken schijn hem die enghel openbaerde, die hem boetscapte die gheboerte ons heren ende alle dinc, dat hem die enghel gheseit hadde ende dat si tot beethlehem ghesien hadden Ende hoe dat siden nyegheboeren coninc aenbedet hebben, dat seiden si al den drien coninghen, diet mit groter begheerten ende devocien hoerden, also dat si seer verblijt waren ende niet en twifelden vanden gheboerten des nyes conincs. Oec willen sommighe boecken in orienten segghen, (dat die)¹⁾/ selve woerden, die die heerdekens⁺ hoerden vanden enghel, Dat die die drieconinghen wter sterren hoerden segghen. (Oec segghen die ioden)²⁾, die in orienten bekeert sijn, dat die ioden gheloven, dat die selve enghel is, die die kijnder van ysrahel wt egypten leide, mitter sterren die die drie coninghen voer ghinc³⁾ Ende sprac wter sterren vast, claer ende licht. als dese heilighe drie coninghen mit hoer heer vanden herderkijns ghescheiden waren ende si bi bethleen quamen, so bereiden si hem soe si eerlijcste consten ende deden an hoer costelijc habijt. ende die sterre ghinc hem altoes voer. Ende hoe si nare bi bethleem quamen, ho die (sterre meer)⁴⁾ lichtede/. Ende alzo opten selven dach, dat⁺ die drie coninghen wt iherusalem te prime tijt ghinghen, so quamen si om trent sexte tijt tot bethleem. Ende alsi quamen biden huis daer onse here in gheboren was, so bleef die sterre staende boven dat huus. Ende dat huus wart wter maten verlijcht van bynnen vander claerheit der sterren. Ende ghelijc als dat ewangelium seit: als si quamen in dat huus, so wonden si dat kijnt mit maria sijnre moeder. Ende si vielen neder op haer knien ende aenbedent. Ende si offerden hem gout, mir ende wijroec. Ende daer of in dien lande is nů een ghewoente comen, dat niemant mit ydelre hant voer den soudaen of voer ander/ princen comen sal ende hi sal die⁺ eerde cussen op sijn knien. Ende daer om die minner broeders, wanneer dat si mitten soldaen of anderen princen spreken sullen, so offeren si hem appelen of peren ende segghen, dat si gout noch sul(v)er en moghen draghen. ende dat wert mit groter reverencien ghenomen. Opten dach dat dese heilighe drie coninghen onsen heer sochten ende aenbeden ende hem offerden, so was onse heer een kijnt van dertien daghen ende hi was tot sinen armen toe in quaden doecken ghewonden ende gheleit in die cribbe op luttel hoeis. Ende die

+ fol. 33b.

+ fol. 33c.

+ fol. 33d.

+ fol. 34a.

+ fol. 34b.

1) Ingevoegd naar L. Van G. is hier een stukje afgescheurd.

+ fol. 34c.

2) Ingevoegd naar H.

3) Betere woordschikking is: die die drie coninghen voer ghinc mitter sterren.

4) Ingevoegd naar L. Het handschrift is hier stuk.

+ fol. 34d.

+ fol. 35a.

[p. 244]

moeder, als wi in anderen exemplen ende⁺ boeken lesen, was wat/ vleichs¹⁾ ende wat vael in hoer aensicht²⁾. Ende met haer rechterhant heef si haer kijnt ihesus op. Ende nae dien dat die drie heilighe coninghen (die aerde)³⁾ voer die crebbe op haren knien ende des kijndes hovet ghecust hadden, so gaven si den kijnde hoer offerhande (ende) leiden si oetmoedelijc bi des kijndes hovet ende sijnre moeder scoet. Ende wat nae mit dier offerhande ghedaen weert, Dat sal hier beneden gheseit werden. melchior die coninc was van arabien ende was die minste van hem drien ende offerde dat gout. Ende baltasar die coninc Was van godolien ende van saba ende was midelbaer⁺ van hem drien ende/ offerde die vieroec. Ende iasper die coninc was van tersen ende van egrisonen Ende dese offerde die myrre.

Woert so suldi weten, dat dese heilighe drie coninghen vele coesteliken ende rikeliken iůwielen als horen conincliken staet toe behoerde mit hem brochten om onsen heer te offeren. Dat is te weten: alle die iůwilen die allexander liet in Caldeen ende in indien ende in persen. Ende alle die ornamenten die die coninghen⁴⁾ van saba offerden in conincs salomons tempel. Ende alle ornamenten ende iuwielen, die die caldeen ende persen, doe si iherusalem destrueerden, wt iherusalem mit hem voerden in haer lant ende veel ander iuwielen/⁺ in gout ende in ghesteint, Die dese heilighe drie coninghen mit hem brochten om onsen heer te offeren. mer doe si dat kijnt so armelijc in dat hoey inder crebben vonden, ghelijc als hem oec die herdekijns gheseit hadden, so worden si so seer verwert ende gheturbiert, dat si slechts doe si van horen dromedarius ende peerden stonden ende hoer iůwielen ondoen deden, dat si niet en dochten, dan dat hem eerst in die hant quam, dat namen si. dat is[t] te weten, dat melchior coninc van nůbien ende van arabien nam xxx. gouden pennighen ende enen cleynen gouden appel, als een mensche in sijn hant selven mocht/⁺ houden ende offerde onsen heer. Ende daer nae quam baltasar coninc van godolient ende van saba ende offerde wijroec, ghelijc als hem in sijn hant quam. Ende daer na quam iasper ende offerde mirre. Ende so seer waren dese heilighe drie coninghen gheperturbiert met devocien in allen offerhande, dat si gheen roec en scloeghen op die woerden, die hem die moeder godes tosprac. Die gulden appel, die melchior mitten xxx penninghen offerde, die hadde gheweest des conincs allexanders appel ende si was ront ende so cleyn, dat men bescluten mochte in een pallem van een hant, dat beteikent die werelt. Desen appel had coninc alexander te sa/men doen⁺ maken van allen den tributen, die men hem wt alle die werelt senden. Ende dese droech hi in sinen hant tot enen teiken, dat hi alle die werelt bedwonghen had. Ende desen appel bleef in indien, doe alexander vanden eertschen paradijs ghecomen was. Dese beteikende⁵⁾ vanden offerhande vanden heilighen drie coninghen wort van menigher hander meesteren menich sins beduit ende exponiert. mer dat melchior den appel offerde dat sijn si alle van eenre exposicie. Want die rontheit des appels, die daer gheen beghin en heeft beteikent ons, dat die godheit sonder beghijn ende sonder eynde/ is. voert vanden goude⁺ ende mirre ende wijroec, die die heilighe drie coninghen offerden, so spreken die boecken onghelijc. Want sommighe boecke segghen, dat dat gout was gheoffert om dat onse vrou haer kijnt daer mede op soude houden. Ende den wijroec om te verdriven den stanc wten stalle daer ihesus in lach. Ende die mirre om die quade wormen te verdriven. Daer om suldi weten, dat in al dat lant van orienten is een ghewoe[e]nt, wanneer dat die soldaen of een ander coninc in een van sijn steden sel comen/ of doer reysen, Dat een yeghelich⁺ mensche wijroec ende mirre bernende hanghet voer sijn huns. ende wie des niet en doet, die wort daer of ghecorrigiert. Al was dat sake, dat onse lieve here nae die menslicheit alre armste woude gheboren wesen om des menschen willen, nochtant en behoefde hi niet die offerhande vanden heilighen drie coninghen om sijn armoede mede te bedecken, want hi is dieghene die daer seit ende staphants ist gheschiet. Want die gulden appel, die alexander mit so groter machten versament hadde ende mit so groter hoverdie ghedraghen hadde, Alsen coninc melchior ghe/offert had,⁺ staphants soe wort hi tot eerden ende tot wlnisse. voert soe suldi hier naemels horen, wat vanden offerhande der heylighen drie coninghen is gheschiet.

Als dan die heilighe drie coninghen onsen heer an ghebedet hadden ende al vol comen was, waer om si wt orienten waren ghecomen, so begonnen si ende al hoer peerden, můlen ende ander beesten, die mit hem wt orienten quamen, sonder eten ende sonder drincken ende sonder enich wee [begonnen] nae horen sterfliken natuer ende manier, hongher ende dorst te hebben. Ende al die dach so bleven si tot bethleem ende rusten hem mit/ groter⁺ ghenoechten ende devocien. Ende alle die

+ fol. 35b.

1) L. vleische; H. vleisachtich.

2) Met latere hand veranderd in: seer scoen ende ghenoechlic.

3) Ingevoegd naar L. en H.

+ fol. 35c.

4) Lees: die coninghinne, naar H. en I.

+ fol. 35d.

+ fol. 36a.

+ fol. 36b.

5) Lees: beteykenis naar H. beteykenis.

+ fol. 36c.

+ fol. 36d.

+ fol. 37a.

+ fol. 37b.

[p. 245]

menschen seide si die sake waer om Dat si wt verren lande comen waren, Op dat die ioden mere confuis ende die heiden mere eer ende solaes daer in hebben mochten comen¹⁾.

Voert als hem in horen sclaep gheboetscapt wert vanden enghel, dat si niet tot herodem gaen souden, so sijn si enen anderen wech tot haren lande weder ghetoghen. Ende voert an en heeft hem die sterre niet gheopenbaert. Mer als die menschelike natuer wijst, soe hebben si des daghes ende des nachtes hoer herberghen ghesocht. Ende die heilighe drie⁺ coninghen, die van drien/ also verre ende verscheiden conincrike te samen versament waren so onversienlic ende mit groten mirakel, die toghen doe al in een gheselscap te samen in hoer conincriken. Ende doer alle die landen, conincriken ende provincien, dair wileneer olifernus mit sinen heer wt orienten ende wt caldeen quam in indien²⁾, Bi desen weghe toghen dese heilighe drie coninghen wt indien²⁾ in orienten ende in caldeen. Ende doer dese heilighe landen stede ende provincien toghen dese heilighe drie coninghen soe onversienlijc ende mit so groter mogentheit, Dat die menschen wt den landen nae dien dat si ghehoert hadden van olifernus,⁺ Dat si waenden, dat olifernus we/der ghecomen hadde gheweest. ende in allen steden ende dorpen waren si seer minlijc ende goedertieren ontfanghen. Ende op desen weghe so predicten si ende seiden den menschen [op desen weghe]³⁾ alle dat si ghesien ende ghehoert hadden, Ende wes hem ghevallen was tot iherusalem ende tot beetlehem ende bynnen wattiden (dat si)⁴⁾ wt horen lande biden wille godes tot iherusalem quamen. Ende si alles dinghes genoech hadden, des hem onder weghen noet was totten tijt, dat si weder quamen opten berch van vaůs. Ende woert was een yghelijc ghesont ende machtich mit sijn heer in hoer conincrijc. Mer den wech,⁺ den si voer ghedaen hadden in xiii/ daghen, daer waren si nů in twie iaer mit groten arbeide nader menscheliker natueren. ende hierin mach men merken die godlike moghentheit.

Woert herodes ende scriben ende die overste vanden volc van iherusalem volgheden dese heilighe drie coninghen nae biden weghe, die si voer ghetoghen waren. Ende sonderlinghe die van tharsen. mer desen biden wille godes bestonden op den berch⁵⁾ te gheloven Ende te prediken neerstelijc die doeghet ende die devocie der heiligher drie coninghen, waren bi⁶⁾ dat herodes nydich ende gram wert op die van tarsen ende dede al hoer schepen verbarnen, omdat si die heilighe drie co/ninghen over die rivier van sylier hadden⁺ laten varen. Ende alle dat lant van tarsen dede si verbernen ende verderven. voert so volghede herodes ende die scriben den heilighen drie coninghen nae. Want si ghehoert hadden mit hoe groten voerspoet ende blijscappen dat si mit al horen heer des daghes ende des nachtes Doer alle lant, steden ende dorpen volgheden der claer sterren, Die hem voer ghinc. (Ende hoe dat si)⁷⁾ binnen xiii daghen ghinghen wt horen verren lande tot iherusalem, ende mit soe groten arbeit ende leitsmannen sonder die sterre weder op horen lande begonsten te trecken. want alle die heiden ende dat ander volc/, daer si doer ghetoghen⁺ waren mit horen groten ghesclacht ende heren en conste niet vertrecken die grote mirakel ende die grote blijscap, die si des daghes ende des nachtes hoerden ende saghen onder dat heer. Ende dit was herodes mit letteren ende mit brieven cont ghedaen ende onboeden vanden ioden, Die in heidenisse onder die heiden woenden. want ghelijc den heiden, soe saghen si ende hoerden alle die ghenůechticheit ende blijscap der heiligher drier coninghen mit horen heer.

Wanneer dan dat dese heilighe drie coninghen mit horen heer ende mit alle hore gheselscap mit groten arbeide weder comen/ waren opten berch van vaus, so⁺ deden si sclechts een costelijc capelle stichten in die eer des niegheboren conincs, dien si ghesocht ende vonden ende aen ghebedet hadden Ende sierden binnen mit zeer costeliken iůwielen als horen conincliken staet wel toe behoert. Ende in een stedeken dat onder den berch lach bleven si wat tijts legghen. Ende daer coren si eendrachtelijcken hoer sepultuer Ende daer gheloefden si deen den anderen, Dat si alle iaer tot eenre tijt mit hoer princen ende ondersaten daer comen souden ende bi een vergaderen. luttel hier nae so quamen alle Die princen, baronen, ridderen ende edel luden ende menich van/den⁺ ghemenen volc wt elc vanden conincrike. Dese heiligher drieconinghen hiettense wel come mit groter eren ende weerdicheden ende dancten zeer hoer scepper, dat si weder ghecomen waren. Ende doe si hoerden groet teiken ende miraculen, die god dese heilighe drie coninghen bewijst ende ghetoent hadde, begonsten si heem mer eer ende reverencien te doen, dan si ghedaen hadden. Ende hier nae dese heilighe drie coninghen, als si dus gherust hadden ende haer sepultuer ghecoren, soe

1) Hier is een stuk weggevallen; verg. L. ende lichteliker te gheloven mochten comen.

+ fol. 37c.

2) Lees: iudeen, naar H.

2) Lees: iudeen, naar H.

+ fol. 37d.

3) Ook in L., maar op een andere plaats in deze zin. Zie L. fol. 150a.

4) Ingevoegd naar L.

+ fol. 38a.

5) Lees: opten wech, naar H.

6) Lees: waer bi, naar L.

+ fol. 38b.

7) Ingevoegd naar H. Ende hoe dat si binnen.

+ fol. 38c.

+ fol. 38d.

+ fol. 39a.

[p. 246]

sijn sijn¹⁾ een yeghelijc ghesont ende machtich mit haren heer in horen lant⁺ ghe/comen mit groter bliscapen ende ghenoechten. Ende al sijn si dus mitten live van een ghescheiden, mitter herten sijn si bi een bleven. Ende elc als si in horen lant comen sijn hebben si hoer volc ghepredict ende gheseit, Wat si ghesien ende ghehoert hebben ende wes hem ghevallen is in allen landen. Ende in allen haren landen so deden si inden tempel maken een sterre mit een nygheboren kijnde Ende daer een cruus boven, ghelijc als hem die sterre gheopenbaert had. ende daer om so waren daer vele heiden, die haer afgoden braken ende versmaden Ende aenbeden dat nie gheboren kijnt ende⁺ offerden hem/ als here der werelt. Ende wt vele verren landen quamen die menschen ende visitierden die cappelle opten berch van vaus mit groter mynnen ende devocien. Ende nae dien dat dese heilighe drie coninghen to huus comen waren, so waren si die oetmoedichste ende goedertierenste van allen den lande, soe dat alle die wt orienten niet ghenoech en consten segghen van hore devocie ende oetmoedicheit. ende aldus hebben si in groter devocien ende eren ghebleven, tot dat onse lieve heer op voer inden hemel ende sinte thomas tot hem sende.

Als die heilighe drie coninghen ghegaen ende ghetoghen waren in²⁾ horen heer⁺ ende onsen heer ghe/offert hadden, so en bleef onse vrou mit hoer kijnt niet langher op die stat daert kijnt gheboren was. want overmids dat reymoer van hoer ende van hoer kijnde ende vanden heilighen drie coninghen was onder die ioden, so toech si in een ander holle of kelre ende bleef daer tertijt toe, dat si mit horen kijnt inden tempel ghinc ende offerde nae der wet van moyses. Ende want alst wel beghoerlijc³⁾ was, man ende wive ende ionc ende out die moeder godes mit horen kijnde seer lief hadden ende mynden⁴⁾. Ende hilden die stat daer si mit horen kinde in was voer herodes ende voer sijn vrienden (verborghen)⁵⁾. ende wes si te doen had, dat brochten si haer. Ende nae⁺ dien doe/ onse vroůwe mit hoer kijnde wten huse, daer hi gheboren was overmids vrese der ioden ghegaen was inden kelre, daer te hant of gheseit is (ende daer si)⁶⁾ gheboren⁷⁾ was, so vergat si haer hemde ende sommighe van haers kijndes doecken, te samen ghewonden ende gheleit in die cribbe onder wat hoeis, Die daer onghemenghet bleven legghen totter tijt toe, dat helena constantinus moeder des keisers quam ende vantse. want die ioden hilden die stat, daer ihesus gheboren wert seer versmaet ende onreyne ende also vermaledijt, dat si daer gheen kijnder noch beesten lieten gaen. Ende si vreesden ende driegheden alle menschen ionc ende out alsoe seer,/ datter nyement en dorste gaen.⁺ Want si hilden die stat al ver smaet. voeran⁸⁾ doe onse vrouwe hoer zoen mit een paer tortelduven nae moeyses wit inden tempel offerde ende symeon dat kijnt In sinen armen ontfinc ende seide⁹⁾: Nunc dimittis. Ende in dien tiden so hadde simeon ende anna die veduwe vele ioden ende den priesteren des tempels gheprofetiert van ihesu, der ioden koninc, ghelijc als die ewangeliste scriven. Ende daer na was so vele gherufts van ihesu ende vanden ioden ende van sijnre moeder, die inden tempel waren, Doe onse vrouwe hoer soen offerde, dat onse vrou van herodes ende vanden ioden niet langher/ en dorst noch⁺ en most bliven in dat huus, daer si ghevoent had. Ende daer na staphants, ghelijc als dat ewangelium seit, soe openbaerde die enghel godes ioseph in sinen sclaep ende beval hem: staet op ende neemt dat kijnt mit sijnre moeder ende vlie in egipten ende blijf daer so langhe, Dat ic di weder spreken sal, want die tijt is toe comende, dat herodes dat kijnt sal soeken om hem te verderven. Ende ioseph nae die gheboden des enghels, so stont hi op ende nam dat kijnt mit sijnre moeder maria ende vloech in egipten. Ende hoe ende in wat maten dat maria mit horen kijnde quam in egipten ende daer weder wt quam, dat vijntmen/ volcomelijc in dat boech der⁺ kijntsheit ons heren. mer opten wech daer si ghinghen to samen tot egipten waert, so leden si vele anxten van menschen, die daer wildelijc inden woude lieppen ende van menigherhande dieren.

Woert vanden offerhande, die die heilighe drie coninghen onsen heer offerden is te weten, als wi in anderen boecken lesen, dat melchior coninc van nůbien offerde onsen heer een cleyn gulden appel, ende doe te hant vervoer ende te niet ghinc als voer seit is. Ende die selve coninc melchior offerde xxx. penninghen, die abraham, doe hi wt ghinc in caldeen mit hem droech/ in ebrom¹⁰⁾ Ende daer so coft hi mede een⁺ acker om sijn sepultuer op te maken ende sara ende ysaac ende iacop hoer kijnder. ende dese penninghen leestmen dat abrahams vader dede maken van des conincs weghen van mesopitanien, die nyůs hiet. Ende om dese selve dertich gulden penninghen so wert ioseph iacops soen van sinen broeders vercoft den hijsmaheliten, dien voerden in egipten. ende dese hijsmaheliten

1) Lees: sij.

+ fol. 39b.

+ fol. 39c.

2) Lees: mit, naar L.

+ fol. 39d.

3) Lees: behoerlijc, naar L. en H.

4) Deze zin loopt niet af; verg. aant. bij L. fol. 151d.

5) Ingevoegd naar H.

+ fol. 40a.

6) Ingevoegd naar H.

7) Lees: verborghen.

+ fol. 40b.

8) Lees: voert, naar L. en H.

9) Lees: doe seide hi, naar H.

+ fol. 40c.

+ fol. 40d.

10) Lees: ebron.

+ fol. 41a.

[p. 247]

waren die ghene, daer abraham den acker teghen coft. Ende hier na so waren dese selve xxx penninghen van iacops kijnderen ioseps broderen in egypten ghesent om coern te copen. ende dat (ver)coft¹⁾ hem ioseph haer broder ende sendet hem. Ende hier nae doe iacop doet was, so sende⁺ iose/ph sijn zoen dese selve penninghen int conincrijc van saba om balsame ende cruut mede te copen, om sijn vader iacop mede te salven ende vorden gheleit indes conincs scat van saba. Ende hier nae soe worden dese selve xxx penninghen van den coninghe²⁾ van saba mit vele andere iůwielen in salomons tiden inden tempel tot iherusalem gheoffert. Hier nae doe roboam coninc salomons zoen iherusalem destrueerde ende den tempel beroefde, so quamen dese selve xxx. penninghen in des conincs handen van arabien, die doe hulper was robohans. Ende dese dertich penninghen mit vele ander ornamenten leide die coninc van arabien in sinen schat. Ende⁺ hier nae/, als dat nye testament began ende onse here gheboren was in beethleem, so nam die coninc melchior dese selve xxx penninghen mit veele costelijc ornamenten ende iůwielen, die hi meende te offeren onsen here, ende voerdse mit hem tot beetlehem ende offerde ihesus die xxx. penninghen, als voer ghescreven is.

Als maria die moeder goeds om vresen wil des conincs herodes mit hoer zoen vloech in egipten, soe verloes si die xxx penninghen mit veel ander iůwielen, die si te hoep in een linnen doech ghewonden had. ende dese xxx penninghen worden weder ghewonden van enen armen mensche,⁺ die een koe herder/ was in die woestenien, daer maria doer reisde. Ende dese xxx. penninghen hilt hi ter tijt toe, dat onse here ghecruust soude werden. Ende luttel daer voer so wort dese mensche seer siec. Ende doe hi hoerde segghen van ihesum den gheson(t)maker, dat hi mit sinen woerden die menschen ghenesen mochte, so ghinc die mensche sclechts tot iherusalem inden tempel Ende staphants, overmids sijn ghelove, so wort hi in sinen bede ghenesen. Ende dese mensche nam dese xxx penninghen mitten anderen iůwielen ende mit wiroec ende mirre, ghelijc als hijt ghevonden had, Daert onse vrouwe verloren had ende⁺ offerde dat tot/ iherusalem inden tempel mit groter oetmoedicheit ende devocien. Ende doe beval onse here den mensche, dat hi die offerhande legghen soude opten outaer. Daer quam die priester vanden tempel ende ontstac die vieroec in een teyken, dat dat was een eersaem wardighe offerhande. Ende want dese offerhande also glorioes was, so nam die priester die xxx. penninghen ende die myrre ende leidse in des tempels scat. Een luttel tijts hier nae, als opten derden daghes voer onse heren passie, so namen die priesters ende die princen vanden scriben dese dertich penninghen, opdat alle die ioden deelachtich souden wesen an ons/ heren doot, wten⁺ ghemeen scat ende gavense iůdas scharioet ons heren discipel, omdat hi hem sinen meister verraden soude als hi dede. Ende een deel vander mirren mengheden si mit wijn edic ende galle, dat si onsen heer drincken gaven anden cruce. ende dat ander deel vander mirren Dat nam nycodemus mit aloe ende mit anderen crude ende salveden ende groeven daer onse heer mede.

Als die tijt comen was, dat onse vroůwe mit hoer kijnt wt egypten gheropen wert, ghelijc als dat ewangelium seit, als herodes doot was, so openbaerde hem die enghel iosep in sinen sclaep Ende seide: stant op ende nim/ die moeder ende dat kijnt ende⁺ ganc in iherusalem. want si sijn doot die dat kijnt sochten te verliesen. ende ioseph stont op ende nam dat kijnt ende sijn moeder ende quam in dat lant van iherusalem. Ende doe hi hoerde, (dat) achchelaus herodes soen regnierde voer herodes sinen vader, so vresede hi zeer darwaarts te gaen ende ghinc in galileen in een stat die nazaret hiet ende daer bleef hi. ende wat hi daer dede ende in anderen steden, Daer hi wanderde nae sijn godheit ende nae sijn menschelicheit totter tijt toe, dat hi nae sijnre passie ende op verrisenisse op voer inden hemel (dat bescreven volcomeliken die vier evangelisten.)³⁾

Als onse lieve here dan na sijnre opvaert sinen apostel thomas seynde in dat lant van in/dien om daer te prediken dat heilighe⁺ ewangelium, dat is in dat lant, daer die drie coninghen die onsen heer in bethleem ghesocht ende gheoffert hadden, woenden ende regnierde, daer thomas noede quam te prediken in indien ende in anderen landen Daer bi, dats te gheloven, dattet is gheschiet overmits des oversten hoecsteens, die daer beide die weghe versament hevet, om dat thomas, die onse heren wonden na sijnre verrisenisse ghetast had ende ghesien hadden⁴⁾ heidenen ende den heilighen drie coninghen prediken soude, die daer den selven heer in sijnre kijnsheit ghesocht hadden. Ende daer om seit gregorius: ghelijc als ons aller/ salicheit lach,⁺ Dat thomas ons heren wonden taste nae sijnre doot ende daermede ghenas hi ons allen vanden wonden der ongheloven, also wast onser allen salicheit, Dat dese heilighe drie coninghen onsen heer sochten in sijnre ioncheit ende vonden ende aenbeden. Noch niement en laet hem twifelen, dat sinte

1) Verbeterd naar L.

+ fol. 41b.

2) Lees: vander coninghynne, naar L.

+ fol. 41c.

+ fol. 41d.

+ fol. 42a.

+ fol. 42b

+ fol. 42c.

3) Ingevoerd naar H.

+ fol. 42d.

4) Lees: had, den.

+ fol. 43a.

[p. 248]

bartolomeus, symon ende iudas oec in indien predicten. Want het sijn veel indien. Dat een indien is mere dan alle dit lant op dese side vander zee.

Woert doe die apostel thomas in allen den rike ende provincien dat heilighe ewangelium ghepredict hadde ende die landen al om gaen hadde Ende die duvelen⁺ mitten teyken des heilighen/ cruces verdreven hadde ende vele siecken ghenesen had Ende onsen here vele teikenen ende miraculen ghedaen had ende vele menschen bekeert hadde. ende hi sach in allen tempelen der afgoden een sterre mit enen kijnde ende enen cruus daer boven ghemaect ende ghebeelt ghelijc als die heilighe drie coninghen hadden doen maken, doen si van betlehem quamen. Doe thomas dat hoerde vanden biscopen des tempels der afgoden ende verstont, dat sulken sterre mit sulken teiken in langhe voermaels tiden hoer gheopenbaert hadde opten berch van vaus in een teiken des nie gheboren kijnt, coninc der ioden, ghelijc als een stemme wter sterren ghehoert was¹⁾. ende⁺ daer om sochten/ die drie coninghen dat kijnt mit hoer offerhande aen te beden. Ende mit groten miraculen so quamen si tot betleheem ende vondent ende aenbedent. mer mit groten cost ende arbeit so quamen sy weder in haer conincrike. Ende van allen dat den heilighen drie coninghen opten berch²⁾ gheviel ende wat si hoerden ende saghen, daer in formierden die biscopen ende priesteren wten tempel sente thomas volcomeliken (of)³⁾. als sinte thomas al dat ghehoert had, so bestont hi als mit groten blijscapen ende verwlt mitten heilighen gheest die biscopen ende dat volc te prediken vander kijnsheit ons lieves heren,⁺ van/ sijnre godliker moghentheit van liden van sijnre passie ende van sijnre verrisenisse ende van sijnre opvaert. ende bider gracien godes ende troeste[s] des heilighen gheest, so bekeerde hi ende doepte alle die biscopen ende die priesters, die daer inden tempel waren der afgoden. Ende der beteikenisse der sterren ende des kijndes ende des cruces daerop, beteikende hi hem mit groter oetmoedicheit ende goedertierenheit. Ende als al die afgoden wten tempel gheworpen waren, soe wide hi ende consacrierde alle die tempelen in die eer des kijndes, Dat die heilighe drie coninghen sochten ende aenbeden. Ende daerom⁺ so quamen alle die luden wt drien/ lande, die van sinte thomas hoerden segghen ende brochten die zieke menschen to hem ende die mitten viant beseten waren, Die hi al inden name des kijndes ende mitten teiken des cruces ghenas, bekerde ende doepte. Ende oec die selve mensche, die sinte thomas ghenesen, bekeert ende ghedoept hadde, die (ghenasen sieke menschen)⁴⁾ in anderen lande [voerden], daer sinte thomas niet ghewest en hadde. Als dan sinte thomas dat heilighe ghelove, die kijntsheit, die passie, die opverrisenisse, die opvaert ons heren ende dat heilighe ewangelium in alle die lande predicket hadde ende vele heiden bekeert hadde ende die tempele der afgoden in die eere godes/ gheconsecreert had ende daer in⁺ biscopen ende priesteren ghewijt had, so ghinc hi weder in dat lant der heiligher drie coninghen, die onse heer in sijnre kijntsheit ghesocht ende gheoffert hadden, die hi noch levende vant in ghesonden live. Ende daer verbeidende ende verwachtende (waren)⁵⁾ die toecoemst ons heren (ghelijc)⁵⁾ des gherechs Simeons. Ende nae hore ghebede so was hem oec inden gheest gheopenbaert, dat si niet sterven en soude, si en waren eerst ghedoept inden water ende inden heilighen geest, Ende si en waren oec eerst volcomelijc gheinformiert vanden kijnde ihesu, Dat si ghesocht hadden ende aenghebedet./⁺

Ende hier om, doe si hoerden van enen mensche, die thomas hiet ende in horen lant comen was, die openbaerlijc predicte vanden kinde ihesu, Die si ghesocht hadden ende aenghebedet, Ende van hem veel miraculen ende wonderliken⁶⁾ predicte, ende inden naem des kindes ende des heilighen cruces vele menschen van menigherhande ziecten ghenas, Ende die vianden verdreef, soe begonste dese heilighe drie coninghen, al waren si seer out, weder hem te bereiden mit horen princen ende familien van coninghen, hertoghen ende ander grote heren om te trecken biden heilighen apostel thomas. Ende als sinte thomas/ dese heilighe drie coninghen mit⁺ horen heer sach comen, so ontfinc hise mit groter eren ende waerdicheden. Ende van allen dinghen, die onse heer dede in sijn ioncheit, in sijnre menslicheit ende in sijnre godheit, daer in formierde hise in ende leerdse volcomelijc. ende die passie ende dat liden ons heren, Dat hi niet gheloven en woude, hi en moste die wonden sien mit sinen oghen ende mit sinen handen tasten. Dese passie ons heren declaerierde hi hem mitter heiligher scriftueren ende informierdse volcomelijc daer of. Ende bider gracien godes so doepte hi dese heilighe drieconinghen met al hoer volc. Ende dese heilighe drieconin/ghen, doe si⁺ ghedoept waren ende den heilighen gheest ontfanghen hadden, so versamende si hem mitter apostel sinte thomas ende predicten

+ fol. 43b.

1) Deze zin loopt niet af. Verg. L.H.I.

+ fol. 43c.

2) Lees: wech, naar H.

3) Ingevoegd naar H.

+ fol. 43d.

+ fol. 44a.

4) Ingevoegd naar L.

+ fol. 44b.

5) Ingevoegd naar H. Die verbeyende waren ende verwachtende waren den toecomst ons heren, ghelijc als die rechtvardighe symeon dede.

5) Ingevoegd naar H. Die verbeyende waren ende verwachtende waren den toecomst ons heren, ghelijc als die rechtvardighe symeon dede.

+ fol. 44c.

6) Lees: wonderlicheden, naar H.

+ fol. 44d.

+ fol. 45a.

[p. 249]

den onghelovighen dat woert godes mit sinte thomas. want alle die ghene, die daer waren wt allen landen ende van wat tonghen ende van wat secten dat si waren, predicten si hem allen, wat si ghesien hadden ende ghehoert ende wat hem gheschiede opten weghe, Doe si onsen heer in beetlehem sochten ende mit haer offerhande hem aenbeden. Ende alle die sermoenen die die heilighe drie coninghen predicten, die exponierde sente thomas ende declaerrierde¹⁾ tot enen gheesteliken sijn ende verstant.⁺ Ende hier nae so toghen dese hei/lighe drie coninghen mit sinte thomas opten berch van vaus, consecrerende daer die capelle, die die heilighe drie coninghen deden maken in die eer des kijnts, Dat hem daer (eerst openbaerde. Ende sinte thomas predicte)²⁾ den volke, hoe dat dat selve kijnt, dat hem daer inder sterren mitten teiken des heilighen cruces gheopenbaert hadde, na om den menschen wt den handen des viants te verlossen ende mit groter begheerten anden cruce ghestorven was. Ende daer wort grote blijscap ende devocie onder dat volc, waren si man ofte wijf ionc ende out. Ende daer na quam wt vele verre landen die menschen om die capelle te versieren ende te visitieren ende dat nye gheboren kijnde aen⁺ te beden. Ende om die/ grote devocie, die die heilighe drie coninghen saghen inden menschen openbaren, so deden si onder den berch van vaus een groet ende een edel stat maken van seer schoen tymmerynghe ende van siereden³⁾. Ende die hieten si seuwa, die noch huden des daghes een die meste ende een die richste van indien ende orienten is. Ende in dese stat woen(t) paep ian, heer van indien ende thomas patriarch van indien.

Doe sinte thomas al dat volc van indien ende daer omtrent bekeert hadde, so wiede hi ende consecrierde die heilighe drie coninghen. als si (in)⁴⁾ een eertsche biscop gheconsecriert waren, so namen si voert devote mannen, die (se)⁵⁾ voert in biscopen/⁺ ende priesteren wijden. Ende alle die tempelen der afgoden die wijden si in die ere godes ende sijnre moeder. Ende alle die tempelen ende dienren daer in docerden si (ende vorsaghen die)⁶⁾ eerlijc ende mildelijc. hier nae gaf sente thomas den heilighen drie coninghen ende anderen biscopen ende priesteren een reghel ende ordinancie misse te doen ende dat heilighe paternoster leerde hi hem. ende hi gaf hem oec een ordinancie dat doepseel te ministrieren ende bat ende gheboet hem, dat si dat in ghienssijns⁷⁾ vergheten en souden.

Ende hier nae als sinte thomas alle dat volc bekeert ende die biscopen ende die priesteren ghewiet hadde ende hem die heilighe misse gheleert hadde, soe tho/ech⁺ hi in dat overste indien om daer dat volc te prediken ende te bekeren. ende nae dien dat hi daer vele menschen bekeert ende ghedopet hadde, soe wert hi ghemartelesiert ende ghedoet. Ende alle die menschen, die daer gheboren werden daer sinte thomas ghedoot was, die hebben aensichten oft honden waren. Hier na so toghen dese drie coninghen in alle die steden ende dorpen ende landen ende stichten daer in kerken ende cloesteren van mannen ende van wiven ende wijden biscopen ende priesteren, abten ende abdissen om den dienste godes daer in te doen. Ende hier na een luttel tijts so lietten si die werelt mit al hoer ghenůechten ende ydelheden ende/ toeghen wonen in⁺ die stat van seuwa al hoer tijt. Ende mitter hulpe ende troest ons heren so regierde si noch hoer lant in gheestelijcheiden ende waerlicheden⁸⁾ staet. Ende hoer ondersaten in al hoer lande waren hem in allen dinghen seer ghehoersaem, niet wt vresen mer wt rechter mynnen, niet als hoer heer mer als hoer vader. In dat ander iaer als dese heilighe drie coninghen sterven souden, so omboden si alle coninghen, princen ende biscopen ende vele heren ende prelaten, Die in hoer lande gheseten waren bi een te comen. ende si een hadden gheen eerfnamen, noch si een hadden gheen coninghinne, mer het was te gheloven, dat si maghet/ waren ende storven maghet.⁺ Ende men scrivet, ghelijc als si eerst waren vanden heiden in dat heilighe ghelove, Dat si oec die eerste waren onder die heidenen, die daer reynicheit gheloefden ende hilden. Soe oec eenre hande boecken beduden ende exponieren vander offerhande, die si offerden: gout bedudet die waerheit of die edelheit der reynicheit. Wiroec (offerden si) in een teiken⁹⁾ der castienghe des vleisch, dats die natuer bedwinghen ende onder die voet helt¹⁰⁾. Als dan dese heilighe drie coninghen als voer seit is alle die princen ende heren bi een hadden doen comen, so baden si hem, Dat si alle stantachtich ende volherden/¹¹⁾ ende vast⁺ bliven int ghelove, dat hem sente thomas ghepredict ende gheleert hadde, Ende dat si ghelijc als si daer vergadert waren mit enen ghemene wille ende conseent wilden kiesen enen man, dies weerdich waren, die wast inden ghelove waer, Die daer in sinte thomas stat tot ewighen daghen in geesteliken staet den volke een leerer ende een

1) L. declaereerdese.

+ fol. 45b.

2) Ingevoegd naar L. en H.

+ fol. 45c.

3) D.i. sierheden.

4) Ingevoegd naar L.

5) Ingevoegd naar L.

+ fol. 45d.

6) Verg. pag. 186, aant. 1. Ingevoegd naar H.

7) Waarsch. contaminatie van: ghienssijns en in geenre wijs. Dit laatste in L.

+ fol. 46a.

+ fol. 46b.

8) Lees: in gheestelicken ende waerlicken staet of: laat staet weg

+ fol. 46c.

9) Hier is een stuk weggevallen, verg. L. in een teyken der devocien ende des ghebedes der reynicheit. Mirre in een teyken der castijnghe

10) Lees: houden.

11) Lees: volherdich, naar L.

+ fol. 46d.

[p. 250]

voer gangher soude sijn. Ende die sal dat volc als een gheestelike vader onderdanich sijn tot ewighe daghen. Ende dat si souden¹⁾ in die eer van sinte thomas tot ewighen ghedenckenisse van allen den volc pa(t)riarche thomas worden ghehieten. Ende/⁺ (wanneer die patriarche ghestorven waer, soe souden)²⁾ alle die eertsche biscopen ende prelaten mit enen conseent ene andere nae hoere consciencie in sijn stat kiesen. ende die soude den volc ghelijc den anderen ghehoersam sijn ende onderdaennich. Ende doe gaven³⁾ die heilighe drie coninghen mit allen die biscopen ende priesteren enen man van buten, die sinte thomas na ghevolghet was tot enen stat ende hiet iacop van anthiochien. sinen naem wert verwandelt ende hiet patriarch thomas. Hier nae dese heilighe drie coninghen, Want si gheen kijnderen en hadden, mit enen ghemenen rade (van)⁴⁾ alle die heren ende des volcs, Dat daer versament was so koren si enen⁺ edelen/ wael gheboren man tot enen here, die al hoer conincrike steden ende landen inden waerliken staet een heer wesen soude ende regieren, of yement inden gheesteliken staet teghen die patriarch of der heiligher kerken rebel woerden, dat men die biden waerliken staet dwinghen ende castien souden ende weder inden wech der salicheit brenghen souden. Ende die heerlijcheit soude altoes versterven op dat naeste bloet tot ewighe daghen. Ende die heer en soude niet heer of keiser hieten, mer hi soude vanden volke tot ewighen daghen paepian hieten. Ende dat soude daeromme sijn, Want het is gheen eersam⁺ noch weerdich⁵⁾ naem/ dan paep. Want bi den name so wert den goeden menschen den hemel op ghedaen ende den quaden voer ghescloten. Ende bi den wtrecken ende opheffen vanden handen der papen, so knielen op hoer knien allen heren als coninghen, keiseren, hertoghen, graven ende voert, als paepian in sinen brieven ende epistolen bescrivet ende declareert. Woert als dese heilighe drie coninghen aldus alle ding gheordiniert ende disponiert hadden, so toghen si totten stat waert van seuwa, om ewe als ghescreven is te bescoůwen (ende) versien ander princen ende heren, ende van hoer⁺ bloeden comen/ waren. Ende gaven ende bewijsden (hoer)⁶⁾ voer hem ende voer hoer na comenlinghen tot ewighen daghen te besitten vele lantscapen, scloeten ende steden, die si noch paepian niet bewijst en hadden. Ende dese princen souden eweliken hieten van vaus. noch huden des daghes so is dat ghesclacht dat van vaus hiet mere moghender ende edelre van allen ghesclachten, die in indien of in orienten sijn. Ende dat ghesclacht om die edelheit ende ghenoechten, Die si saghen in die stat van acon, So deden si maken een groet ende costelijc castiel, Daer si op wonen wouden. Ende van dien ghesclacht van vaus so hebben/ vele princen ende⁺ heren om die edelheit daer⁷⁾ van vaus dochteren ghenomen ende an ghehilicht. ende vanden heren van vaus of die van hem quamen waren ghesent tot roemen in dat (hof)⁸⁾ als mitten paeus te spreken, vele eersamer mannen ende heren. ende dat was int iaer ons heren dusent iii hondert ende li. Als dese heilighe drie coninghen alle dinc nae horen begheren dus redelijc ende eersaemlijc gheordiniert hadden ende ghedisponiert, so toghen si totter stat van seuwa om ewelijc daer te bliven. Ende daer nae leefden si twe iaer. luttel voer korsavont so openbaerde boven die stat van seuwa een onghewoenlijc/ sterre,⁺ die men daer niet te sien en plach. Ende daer verstonden ende bekenden die heilighe drie coninghen bi, dat nakende was haer sterfdach. Ende daer mede dede si kont allen menschen, dat si van onsen heer gheroepen waren. Ende doe deden si in die kerke, die si daer hadden doen stichten een graf maken als horen conincliken staet toe behoerde. Ende opten heilighen corsdach daer nae, soe celebreerden si den dienst godes mit groter weerdicheit. Ende opten octave van corsavont, als melchior coninc van arabien misse ghedaen hadde, so gaf hi voer al dat volc, dat in den tempel was sinen gheest/ ende hi was out hondert⁺ iaer ende xxi⁹⁾. Ende daer namen die twe ander coninghen mitten princen ende heren, die daer waren den lichaem van melchior ende cleden in sijns biscops abijt ende balsteden¹⁰⁾ sijn lichaem als een coninc toe behoerde ende leiden in dat graf, dat die coninc hadde doen maken. Ende vijf daghen hier nae, Dat is die dertienden dach, so gaf die coninc baltasar nae dien Dat hi misse ghedaen hadde sinen gheest voer al dat volc, dat daer was. ende doe was hi hout¹¹⁾ hondert ende xii iaer. ende dese coninc groef iasper mitten princen ende miten heren, die daer/ waren, ghelijc⁺ als si den eersten begraven hadden Ende leiden hem bi den eersten int selven graf. Ende opten sesten dach so volghede daer na die coninc yasper den twien eersten, als hi misse ghedaen hadde ende was out hondert iaer ende ix iaer. Ende alsmen desen biden twien eersten graven souden, so scheiden [si] hem die eerste twe elc een luttel van den anderen ende daer wart iasper twschen hem beiden gheleit. Ende

1) Lees: hi soude.

+ fol. 47a.

2) Ingevoegd naar H.

3) Lees: coren; hier is een zin weggevallen, verg. L. fol. 160a.

4) Ingevoegd naar H.

+ fol. 47b.

+ fol. 47c.

5) Lees: eersamer noch weerdicher, naar L. en H.

+ fol. 47d.

6) Ingevoegd naar H.

+ fol. 48a.

7) Lees: dier, naar L.

8) Ingevoegd naar L. en H.

+ fol. 48b.

+ fol. 48c.

9) In H. en L. de goede lezing: XVI.

10) Lees: balsemden.

11) Lees: out.

+ fol. 48d.

[p. 251]

aldus als dese heilighe drie coninghen hem onderlinghe mynden in horen leven, so en sijn si niet ghescheiden in horen doot. Ende die sterre, ghelijc als die van indien segghen, die hoer openbaerde doen⁺ si sterven souden/, die bleef stille staen boven die stat van seuwa totter tijt toe, Dat die heilighe drie coninghen tot kolen ghetransfiguriert¹⁾ worden.

Als dan die heilighe drie coninghen ghestorven waren, ghelijc als si onsen heer ghemint hadden in horen leven, alsoe woude hise eren nae hoere doot. Want alle menschen, warent man[t] of wive die in liden waren, Wast van ziecten, vast van vresen, wast van ghevanghenisse, Die daer die heilighe drie coninghen anriepen, si worden vertroest ende haer ghebede verhoert, Also dat wt vele landen te water ende te lande menigher maniren van volc, dat in liden was, Dese heilighe drie conin/ghen⁺ versochten. Ende dat ghelove, dat si in²⁾ sinte thomas predicten dat confermierde³⁾ si in hoer leven ende nae hoer doot mit teikenen ende miraculen, die god in horen naem liet gheschien. Ende hoer lichaem, die daer in dat graf gheleit waren, die en schenen niet doef te wesen, mer schenen of si hadden gheleeft. Ende den luden docht, dat si bet gheverwet waren, dan doe si leveden, daer dat volc gode seer in dancten. Hier nae dan langhe iaren als dat heilighe ghelove mit groter vresen, eren ende weerdicheden in die stat van seuwa gheweest Ende ghestaen⁺ hadde, doe bestont die viant/ vander hellen sijn vals saet in die stat te sayen ende dat korsten ghelove zeer te quetsen mit valschen leringhen, die die een korsten teghen die anderen ophief. Ende also, dat men die heilighe drie coninghen myn eer bewisen. Want hoer conincrike ende lande worden daer int ghelove ghesceiden. ende die heilighe drie coninghen die daer gheschenen hadden, of si ghesclapen hadden, die ghinc dat vleisch van (den) benen ende worden tot eerden ende tot aschen, ghelike of(t) ander dode menschen gheweest hadden. Oec die menschen vanden conincrike van arabien, nubien ende van saba ende godolien ende van tharsen, daer dese heilighe drie coninghen te regieren plaghen,⁺ scheiden hem oec in dat heilig/ghe ghelove.

Als dan dese conincrike inden ghelove ghescheiden waren ende overmits hore grote moghentheit ende van lantscappen groetheit sente thomas (se) niet bedwinghen en conste mit hulpen troest ende raet paep ians in sijnre moghentheit, mer si wossen in meere quaetheit, Want si bestonden⁴⁾ weder die afgoden aen te beden ende die heiden wet aen te nemen. Als dese iamerlike plaghe aldus in die stat van seuwa comen was onder die menschen, die daer wt allen dien conincriken der heiligher drie coninghen waren comen wonen (ende hoer)⁵⁾ so iamerlike (in)⁵⁾ dat ghelove ghescheiden hadden, so nam daer een yghelijc den lichaem van sinen coninc/ wten⁺ grave, daer si in laghen begraven ende voerden in sijn conincrike, Daer hi levendich in plach te wonen, Die daer van allen volke mit groter weerdicheit, ghelijc als doen si levende van bethleem quamen (ontfanghen waren)⁶⁾, Ende waren mit groter weerdicheit daer begraven, daer si vele iaren langhe in bleven.

Als dan onse lieve here mit sinen godliken oghen neder sien woude ende hi dat oncruut, dat onder die wet⁷⁾ comen was wt verdriven woude, Daer om in dat iaer domen screef twe hondert ende xxxiiii, Doe die korsten⁸⁾ constantinus bider gracien godes vanden heilighen paeus silvester/ bekeert wert ende ghelovich ghemaect ende⁺ vander vlecken des ongheloefs al schoen ghewoschen ende ghereinicht ende een reyn mensche van zeden ende van ghelove gheworden was, [Ende]⁹⁾ op dien tiden helena, sijn moeder in indien onder die onghelove ioden woenden ende hem in onghelove gheloest hadden¹⁰⁾. Mer si was al bekeert ende in dat heilighe ghelove vast ende sterc gheworden, ghelijc als wi dat al volcomelijc vijnden in die legende vanden heilighen cruus, hoe dat vonden was. Ende daer nae ghelijc dat die heilighe helena inden ouden testament Dat onghelove zeer mitten ioden ghesterct ende ver/meert hadde,⁺ vele meer soe stercte si die heilighe ewangelium in dat nie testament. Ende alle die steden, die onse lieve here mit sijnre gotheit ende mensheit ende mit sijnre teghenwoerdicheit gheheilicht ende gheconsecreert hadde, Ende die helena mitten ioden versamet¹¹⁾ ende veronweert hadde, alle dese steden visitierde si Ende eerdse namaels in die scande ende confuse der ioden ende in die ere godes ende sijnre moeder. Ende daerom wart si weerdich, dat si mitten wille godes vant dat cruus ende die heilighe drie naghelen. Ende daer na als si verwlt was vanden heilighen gheest, doe dede si maken een schoen ende costelijc kerke opten berch van calvarien, daer onse here/ ghecrucet was ende daer si dat heilighe⁺ cruus vant. Ende die stat daer die drien marien stonden ende saghen den steen vanden heilighen grave om gheweynt Ende die stat daer maria magdalena onsen heer openbaerde in een schijn van een ackerman, Dese steden waren al binnen der kerken

+ fol. 49a.

1) Lees volgens H. ghetransferiert.

+ fol. 49b.

2) H. mit.

3) Lees: confirmierde.

+ fol. 49c.

+ fol. 49d.

4) Lees: soe bestonden si weder, naar H.

5) Ingevoegd naar H.

5) Ingevoegd naar H.

+ fol. 50a.

6) Ingevoegd naar H.

7) Lees: onder die weyt, naar H.

8) Lees: keyser, naar L. en H.

+ fol. 50b.

9) Lees: op dien tiden woende helena.

10) H. ende hadde mit hem in onghelove gheleeft.

+ fol. 50c.

11) Lees: versmaet, naar L.

+ fol. 50d.

[p. 252]

bescloten ende begrepen. Ende hier nae dede paep ian ende dat volc wten conincrike van nůbien onder den berch van calvarien een schoen capelle wt den steenrudse houwen Ende costelijc maken. ende die capelle deden si wien ende consecreren in die eer der heiligher drie coninghen in een teiken ende ghedenckenisse, dat melchior⁺ die coninc was van nůbien ende/ arabien inden nevel sochte om hem aen te beden ende te offeren. Ende die capelle hiet noch iubiaenscher¹⁾ capelle. Mer die heiden ghelijc als noch schijnt hebben die doer vanden capelle doen to metselen.

Woert in allen steden die onse lieve here mit sijnre ieghenwoerdicheit als hy wanderde in deser werelt gheheilicht hevet ende gheconsecreert, Daer heeft dese heilighe helena cloesteren ende kerken doen stichten ende maken. Ende daer hevet si biscoppen ende abten, priesteren ende prelaten in ghese[e]t ende eerlijc in gheprovent. Ende⁺ voert so heeft si op die stat, daer/ die enghel der herderkijns die gheboerte ons heren boetscapte Ende daer die blijscap was inder lucht van des hemelschen heer, een schoen dubbel kerke doen maken, die si kyet²⁾ gloria in excelsis deo. Ende noch huden hiet si in al orienten gloria in excelscis. ghelijc als (wi)³⁾ hier beghinnen in al ons ghetiden (Deus in adiutorium meum intende)⁴⁾, so beginnen si daer in haer ghetiden gloria in excelscis deo. Als dan dese kerke ghemaect was so quam helena tot betleheem in dat hůůs, Daer ihesus gheboren was. Die ioden vanden quaden nidicheit niemant daer in en lieten gaen. Want si hilden dat versmaet ende onreyn. Daer ghinc helena ende sach die crebbe, daer dat kijnt ihesus voer die ezel ende den os gheleghen had ende die doecken ons heren daer hi in ghewonden was ende dat hoey, daer hi op gheleghen had Ende onser vrouwen hem(de), dat si mitten doecken ons heren inder crebben vergheten had, doe si van vresen vanden ioden vlien most wten huus ende ghinc mit ioseph ende hoer kijnt ihesu in egipten. Ende dat vant helena also tosamen ghewonden ende also suwer ende schoen, als(t) onse vrouwe daer liet, doen si een wech ghinc. Ende dat droech si al mit hoer tot constantinopel, wt ghenomen die cribbe Ende bracht mit groter weerdicheit in sinte sophien kerc,⁺ ende bleef/ daer tot coninc carels tyden van aken, puppijn zoen, coninc van vranckrijcken. Ende coninc caerl, doe hi iherusalem ende ander meren steden in sacharien⁵⁾ [die] die propheet, verlost ende ghewonnen had wten handen der sarrasinen ende hi mit sinen heer weder quam over constantinobel, so wert hem om siner beden wil ghegheven als onser vrouwen hemd ende hoers kijndes doecken ende dat hoey, (ende) brocht hi al mit hem ende brocht vele andere reliquien, die hi ghecreghen had, inden kerke van onser vrouwen in aken, die hi selve heeft doen tymmeren ende stichten. Ende daer sette hijt mit groter⁺ weerdicheit daer(t) noch huden des daghes van veere ende van bi mit groter devocien aenghe(be)det wort.

Hier na dede die heilighe helena op die hofstat daer ihesus gheboren wert Ende daer hem die heilighe drie coninghen in gheoffert hadden, een groet schoen kerke (maken)⁶⁾, die si beneden onder die glasen mit costeliken marmarstienen Ende mit goud ende met ander ghesteent dede vercieren. Ende dese kerke dede si maken boven ghelijc een casteel ende op die sparren, die van cederijn hout waren ghemaect, soe dede sise decken mit loet. Ende in dese kerke voer dat choer so gaetmen in den kerke/⁷⁾, daer ihesus gheboren was.⁺ Ende recht onder dat oltaer so is daer onder een outaer op die stat, daer ihesus gheboren was. ende niet verre van dien altaer so is die cribbe, de omtrent drie voeten lang (is)⁸⁾, daer die suete ihesus met snode doecken in lach voer den os ende den ezel in dat hoey. Ende bi deser cribben so legghen bigraven⁹⁾ als sinte iheronimus lichaem ende sente paula ende sinte eustachius¹⁰⁾. Ende dese kerke is bovenmaten bynnen ende buten ghesiert mit groter rijcheden ende costelijcheit als een yghelijc sien mach die daer comet. Ende in deser kerke so sottede¹¹⁾ dese heilighe coninghinne/ helena een eertsbiscop,⁺ canoni[n]ken ende ander priesteren, ende van sonderlinghe previlegien, die tot allen misse ende sonderlinghe in die ziel misse Gloria in excelcis singhen. ende tot allen hoghen daghen so beghijnt men daer die ghetide gloria in excelsis deo. Ende noch vele meer previlegien hadde dese kerke, meer dan ander kerken alst wel betaemelijc is. Mer nae dien dat dat heilighe lant ghecomen is inden handen des soldaens, so moet een yeghelijc keersten mensche, die in die kerke gaen wil, gheven des soldaens officier twe penninghen van synegien¹²⁾. Ende nů hebben die grieken voer een/ seker pensy dat choer ende dat⁺ hoghe outaer. Ende inden heilighen karsavont so comen daer pilgrims van allen tonghen, die inder weerlt sijn onder dat korsten ghelove ende dan so sijn alle die herberghen vol van korsten pellegrims. Ende om dat grote geelt, dat daer gheoffert wort ende dat die soldaen vanden

+ fol. 51a.

1) Lees: nubiaenscher.

+ fol. 51b.

2) Lees: hyet.

3) Ingevoegd naar L.

4) Ingevoegd naar L.

+ fol. 51d.

5) Lees: ende sacharien, naar L.

+ fol. 52a.

6) Ingevoegd naar H.

7) Lees: kelre, naar L.

+ fol. 52b.

8) Ingevoegd naar L.

9) Lees: begraven.

10) D.i. Eustochium.

11) Lees: settede.

+ fol. 52c.

12) Lees waarsch. van fynegien; verg. H. twe veneetsche penninghen, L. van sinen gaen.

+ fol. 52d.

[p. 253]

kerstenen hevet, so en laet die soldaen niet dan die korstenen in gaen, wt ghenomen sijn officijers, die gaen daer in ghelijc den kersten. voert [an] alle die korsten die daer opten korsavont versamenen, al is dat sake dat si van vele tonghen ende secten sijn, een ighelijc heeft daer⁺ sijn/ sonderlinghe stat, daer si nae horen maniren den dienst godes op doen in die kerke of in dat hol opten outaer, daer ihesus gheboren was. Ende op dier nacht so hoert men menigherhande manier van spreken. Ende die een mensche en belet den anderen noch in singhen noch in spreken, van singhen, van orgalen ende van snaerspel. Als dan die misse ghedaen is die daer beghint Dominas dixit, soe gaen alle menschen ter kerken die hiet gloria in exelcis deo, Daer die enghel boetscapte den herderkijns die gheboert ons heren ende daer celebreertmen dan die misse die beghint Lux fulgebit. Ende⁺ dese twe kerken staen/ een cleyn halve mile van een. Ende als dese twe misse ghedaen sijn, so gaet dat volc al te samen tot beetleem om die hoghe misse te horen. Ende in dese kerc soe leest men dan alle die ewangelien, die men noch op die heilighe hoectijt al korsten ghelove doer leset. Ende daer in die kerke van beetleehem so singhen allen dien dach alle die menschen, sijn si man of wijf out of ionc, die antiffen Hec est dies quam fecit dominus. Ende die antiffen connen allen menschen in dien lande buten lesen. oec suldi weten dat die ioden wt groter nidicheit hieten die tempel⁺ helenen stalwijf¹⁾. Want si dese/ edele ende costelike kerke over enen stal di si haten ende versmaden hadde doen maken ende sticten²⁾. Ende alle kersavont so plachmen bider cribben inderkerken een tafel te hanghen vander doechden ende devocie, Die helena in die heilighe kerc bewijst hadde, welke tafel die heilighe iheronimus ghescreven had ende beghint: die eersame helena was een g[r]oet stal wijf, die die cribbe ons heren soe ghetruelijc ghesocht hevet ende van menigherhande doechden, verdiensten, leeringhe ende van goeden exempleen, Die si gheleert ende bewijst hevet, die daer in die tafel ghescreven⁺ staen. Item op die hoechtijt/ van dertienen dach is in die selve kerc van [van] bethleem groet vergaderinghe van alle tonghen van korsten menschen. ende so plach men [een groet vergaderinghe van allen tonghen van corsten menschen. ende so plachmen] een groet vergulden sterre te hanghen op die stat, Daer die heilighe drie coninghen onsen heer aenbeden. Ende die sterre gaet alle den dach vander eenre stat tot die ander subtijliken ghemaect mit coerden. voert waert langhe te vertrecken van vele ander privilegien, edelheiden ende cierheiden, die dese kerke van bethleem noch huden des daghes hevet. ende hoe men daer celebreert/ die hoechtijt van dertienen⁺ dach die³⁾ sal men noch nae segghen. Als dan dese voerghescreven kerken dus sijn vol ghemaect⁴⁾, so is helena ghetoghen tot nazareth, Dat is een zeer zoet stat ende leghet in een soete dale ende dat en is niet ghemuert ende hare huse ende woninghe staen ghestroeit hier ende daer. Ende hier stichte helena oec een schoen kerke, daer si in sette oec enen eertschen biscop, canoniken ende priesteren om den dienst godes te doen. Ende dese begavede si mit groter possescien, tiende ende menigherhande renten. Ende in desen kerke so heeft helena an den rechter hant vanden/ choer die camer doen bescluten, Daer onse⁺ vrouwe in was, doe se die enghel gabriel gruete ende boetscapte, dat si den godes zone ontfanghen soude. Ende vander camer is nu een capelle ghemaect, in welker capelle staet een calumme, daer die enghel an stont, doe hi onse vrouwe gruete. Ende in die calumme staet noch dat beelt des enghels recht oft in een seghel stonde ghedruct. Ende voer die dore vander capellen of vander camer an die oestside staet een fonteyne, daer onse vrouwe hoer water plach wt te sceppen of te putten. Ende daer plach hoer die enghel dicwile/ toetespreken.⁺ Ende wt dien put so plaghen die pilgrims, die van verren landen quamen, hoer water te putten. Ende van dien water so plaghen vele ziecken te ghenesen. Ende daer om so hadden die sarrasijns dien fonteyn van haet ende van nijt dicwijl [te] doen (vullen mit)⁵⁾ wlenijs van drecke. mer hoe si en meer wlden, hoe hi meer waters wt gaf. mer si en willens noch niet orbaren. Mer hi wert vanden pilgerims huden in verre landen ghedraghen ende daer van ghenesen menigherhande zieke menschen. Ende in die capelle waren sonderlinghe priesteren, Die alle daghe ende nachte songhen die misse ende die ghetide van onser vrouwen/, hoe dat si onsen heer⁺ had ontfanghen. Ende bi desen camer ende capelle is een stenen calumme, daer noch een teiken an is bleven, ghelijc als die enghel daer an ruste. Ende wanneer (die sonne dat)⁶⁾ teiken bedect, ist winter ist somer, voer dien dat die zonne onder sal gaen, Dat was die tijt dat die enghel onser vrouwen gruete. Ende in dien tiden dat die karsten dat lant hadden, so waren daer sonderlinghe dieners in die kerc, wanneer die sonne dat teiken bedecte, die dan driewerven die cloc trecte, die daer hinc boven die calumme. Ende dan viel al dat volc

+ fol. 53a.

+ fol. 53b.

+ fol. 53c.

1) Lees: die sempel helena en stalwijf.

2) Lees: stichten, naar L.

+ fol. 53d.

+ fol. 54a.

3) Lees: dat.

4) Lees: volmaect, naar L.

+ fol. 54b.

+ fol. 54c.

5) Ingevoegd naar L. en H.

+ fol. 54d.

6) Ingevoegd naar H.

[p. 254]

op haer knyen ende spraken dan driewerve⁺ mit devocien ave maria,/ in een teiken, dat op die vre die enghel onser vrouwen gruete. ende daer of ist alle die werelt doer een ghewoeent, datmen des avonts als die zonne onder gaen sal, driewerve Die clocke trect ende alle menschen vallen op hoer knien ende spreken drie ave maria. Ende die capelle hiet daer ende in al orienten Ave maria, Ende wort van verre ghevisentiert van goeden menschen. Het is een ghemeyn woert, dat die een mensche den anderen seit: gaen wi tot nazaret om dat oflaet ave maria. Ende in die capelle ende kerke daer die capelle in staet so beghint men alle die ghetide op ave maria,⁺ ghelijc/ als men hier beghijnt deus in adiutorium meum. Mer nů so werpen die sarrasijns die wlnisse vanden beesten ende alle onreyne dinghen in die kerc. mer dye capelle blivet schoen ende suwer, Want bider capellen wonen sarrasinen, die hieten dat edel ghesclachte van hees. Ende dese hebben van ghewoente ende van langhe haercomen, dat si van elken pelgrim nemen enen feneziaen. Ende daer mede sijn die pilgerims vri ende gaen alle dat lant sekerlijc doer. Ende dese stat van nazaret is gheleghen in die heerscappie van galileen. ende an dat eynde van galileen is een⁺ berch, die niet alte groet en is, mer/ is seer hoghe ende hiet die berch van tabor. Ende op desen berch so was onse heer voer sinen discipulen ghetransfiguriert ghelijc als dat ewangelium hout. Op desen berch soe maecte helena een sterc schoen cloester mit toernen ende mit hoghe můren oft een casteel ghewesen hadde. Ende die abt vanden cloester was van sinte benedictus oerde ende hi droech ringhen an sinen handen ende segelde mit loden bullen. Ende die hoechtijt vanden transfiguracien is altoes op sinte sixtus dach. Ende dan celebriertmen in al orienten die misse mit nyen wijn. Ende die misse beghint men aldus: Dominus dixit adme. Ende desen berch van thabor leit van iherusalem drie dachvaert ende een half ende dit was den wech ende niet langher, Die onse here ihesus cristus plach te wanderen mit sinen iongheren, Doe hi predicte, leerde ende miraculen dede. Ende die berch en was niet wider noch breder dan dat cloester begreep. Ende eer die sarrasijns acon wonnen, so wonnen si dat cloester ende maecten daer een casteel. Ende doe maecten die corsten beneden an den berch een ander sterch castiel, Daer si die heiden mede benamen, Dat si op noch of en mochten comen ende dat hieten si blansegardi. Ende vanden⁺ naem van/den casteel wort een groet ghesclacht gheboren die noch hieten die edelmans van blansgaerdi. mer nů so sijn dat cloester ende casteel opten berch to mael vernielt ende to niet gegaen. Als helena dan ter eren ende ter love godes alle dese kerken ende cloesteren hevet doen maken, Ende daer in biscoppen ende priesteren gheset om den dienste godes daer in te doen, so bestont si mit groter begheerten te dencken om die heilighe drie coninghen, Die onse heer van also verre ghesocht hadden ende vonden ende aenbeden. Ende daer toech si mit groten heer ende gheselscap in dien landen van¹⁾ provincien, die onder/ dat bedwanc vanden⁺ roemeyns waren ende die laghen omtrent indien. Ende daer verdreef si die afgoden wten tempele der heidenen ende destrueerdse to mael. Ende daer maecte si weder groette cloesteren ende vele kerken, Daer si biscopen, abten ende priesteren in sette om den dienst goedes daer in te doen, so dat [si]²⁾ dat heilighe ghelove, dat daer voermaels versamet³⁾ ende ghehaet was, (dat)⁴⁾ nů is in groeter weerdicheit, ten loven gods gheert ende ghebreit wert ende verheven. Ende doe quanten alle die kersten met groter scharen tot helena ende ontfenghen haer met groter weerdicheit. Want si hadden/ ghehoert, dat si ghevonen⁵⁾ hadde dat⁺ heilighe cruus ende die drie naghelen ende onser vrouwen hemd ende dat hoey ende die doecken, daer onse heer in sijn kijnsheit in ghewonden was, Daer si helenen zeer in dancten, overmids groet teiken ende miraculen, die onse heer hier in ghetoent hadde ende sonderlinghe dat heilighe ghelove daer bi ghebreit was. Ende hier in worden die ioden ende heidenen gheconfondiert ende perturbiert. Ende doe helena alst gheseit is dese cloesteren ende kerken dus ghemaect hadde ende gheprovent, so bestont si neerstelijc te onder soken van horen reliquien, waer si waren. ende onse lieve here die daer altoes bi/ is den ghenen⁺ dien mit ynicheden an ropen, ghelijc als hi helenen dat cruus ende die naghelen, die diep onder die eerde laghen, wijsde ende openbaerde, (soe openbaerde)⁶⁾ hi hoer die stede, daer die heilighe drie coninghen laghen. Dat (lichaem) melchior ende baltasar, overmids groet eer ende weerdicheit, die onse here in dese helena ghewracht hadde ende openbaert, so creech si van paep ian ende den patriarch thomas, die si mit anderen groten heren ende princen gheestelijc ende weerlijc in groter revencien⁷⁾ houden hadden. den lichaem vanden derden coninc dat was iasper, dien hadde eenre hande (on)⁸⁾ gheloveghe menschen in dat conincrijc van iasper ende hieten vesto/rijn⁺ ende dese besaten(t) ende haddent ghesent

+ fol. 55a.

+ fol. 55b.

+ fol. 55c.

+ fol. 56a.

1) Lees: ende, naar L.

+ fol. 56b.

2) Geschrapt naar L.

3) Lees: versmaet.

4) Ingevoegd naar L.

5) Lees: ghevonden.

+ fol. 56c.

+ fol. 56d.

6) Ingevoegd naar L.

7) Lees: reverencien.

8) Ingevoegd naar L. en H.

+ fol. 57a.

[p. 255]

in een sterc eylant. das¹⁾ was des conincs iaspers ende hiet egrisoilla. Als dan dese heilighe helena dese twe lichamen hadde Ende si gheern den derden daer bi ghehad hadde, so creech si mit groten arbeide ende cost, dat si wisselde teghen den vestorijnen den lichaem van sinte thomas, Dat si oec daer ghecreghen hadden, om iaspers lichaem. Aldus so had si [se] alle drie coninghen bi enen. die heilighe sente thomas is hem twewerf ghestolen. Mer om seker saken wil so is hi hem weder ghegheven. mer noch ist een ghemein segghen in dien lande, Dat hi hem derde werve ghestolen sel werden ende ghenomen/⁺ ende sal ghebrocht werden tot coelen bi die heilighe drie coninghen. Ende sal daer ewelijc bliven ghelijc als men hier beneden sal noch scriven. Als dan iasper die derde coninc wert ghebrocht ende by die twe ander coninghen gheleit, so quam daer also groten goeden roec wten grave, Dat alle die stat ende dat volc daer in verwlt waren. Ende doe nam helena dese heilighe drie coninghen ende voerdse in die naeste stat, Die hoer zoen constantinus hadde in grieken, mit groter eren ende waerdicheit ende blijscappen ende vele ander reliquien, Die si ghecreghen hadde. ende daer worden si van allen menschen in constantinobel mit⁺ groter/ eren ende waerdicheden ontfanghen. Ende in die kerc worden si gheleghet. Dese kerc suldy weten, dat boven alle kerken die in die werelt sijn groet is ende wijt, also dat een groeet scip mit sinen ontwonden zeil hem daer in om weynden soude. Ende dese kerke hiet daer sinte sophien kerc in griexe tale, dat is so vele te segghen als verbigena. Ende alle kerken in orienten hieten tot sente sophien. Ende dese kerc maecte constantinus. Ende die grote calumpne van marmerstien die op rechte constantinus alleen mit enen ionghen kijnde ende cyerdse mit costeliken iůwilen⁺ ende ornamenten. Ende in desen kerc/ is ons heren ghebreit roc, die hem sijn moeder maecte doe hi een kijnt was Ende een vanden naghelen ende een deel vander calumpne, daer ihesus aen ghebonden was ende ghegheselt ende mit ander reliquien, daer die grieken niet op en achten. Ende voert in dien tiden, dat coninc loedewijc van vrancrijcken regnierde, soe was die croen ons heren noch tot constantinobel. Ende als si²⁾ grieken ghewonnen hadden ende destrueert, so socht die coninc (van grieken hulpe ende troeste aen)³⁾ lodewijc van vrancrijcken, die hem mitter hulpen van gode halp, dat hi dat meeste deel van sinen lande weder creech ende die vianden⁺ daer wt floghen⁴⁾ ende verdreven./ Ende doe gaf die keyser den coninc van vrancrijc die doerne crone voer sinen cost ende arbeit, die mit groten beclaghen ende rouwe der grieken ende mit groten blijscappen der fransoeyer Des anderen daghes nae sente laurencius dach te scepe wort ghedraghen ende tot parijs wort ghevoert. Mer die grieken hopen noch weder te crighen. Woert in dese kerke van sinte sophien so staet een groet pileerne van mermersten ende daer op staet ghemaect een peert van metale ende dat is costelijc vergult. ende op dat peert staet of sittet die keyser, Oec vander selver materien ghemaect ende hevet enen roeden appel in/ sijn lufter hant. ende mit sijnre rechterhant⁺ So drieghet hi tot orienten waert die sarrasijns, die daer rebel teghen den keyser willen wesen. Ende beneven dese calumpne so leide helena die heilighe drie coninghen mit groter eren ende blijscapen ende waerdicheden. Ende als dese heilighe drie coninghen dus mit groter blijscapen ende weerdicheden begraven waren, so sijn si mit groter eren ende weerdicheden wt verren landen versocht ende aenghebedet ende vele menschen, diese versocht hebben, sijn van siechten of ander tribulacien, Daer si in waren, vertroest, wast te lande of te water./⁺

Als dan constantinus die keiser ende helena sijn moeder doet waren, so bestont iulianůs apostata keyser weder to regnieren ende die bestont die afgoden weder te verheffen ende aen te beden. Ende dese dede grote persecucien, plaghe ende yammer in dat korsten ghelove van valschen leringhe ende dolinghe, die die valsche meesters senden over al die werelt. Ende in dese tribulacie, al was dat zake dat die griecken vele martelaers ende grote meesters onder hem ghehat hadden Ende noch hadden, nochtant so doelden si oec (in) vele articulen vanden heilighen ghelove ende choren enen sonderlinghe patriarch/, ghelijc⁺ als men hier nae horen sal, Dien si in allen gheboden hoersam waren ghelijc als wi den paeus van romen sijn. Ende in desen tribulacien so bleven die heilighe drie coninghen sonder enighe eer of reverencie ende men achtse niet. Ende daer om so gaf onse heer grieken ende armenien inden handen der sarrasijns ende persen, die dese landen beide zeer destrueerden ende verderfden. Ende hier nae recuperierde ende kreech weder des⁵⁾ landen grieken ende armenien mauricius die eerste roemsche keyser mit hulpe dier van melanen. Ende bi rade des keysers mauricius so leestmen, dat die/ heilighe drie coninghen⁺ van constantinobel tot meylanen sijn ghecomen [ende] met vele ander reliquien. Woert leestmen dat manuel die keyser van

1) Lees: dat.

+ fol. 57b.

+ fol. 57c.

+ fol. 57d.

2) si = die turken ende sarracinen, volgens H.

3) Ingevoegd naar H.

+ fol. 58a.

4) Lees: sloghen, naar L.

+ fol. 58b.

+ fol. 58c.

+ fol. 58d.

5) Lees: den.

+ fol. 59a.

[p. 256]

grieken sende om seker zaken ende orbaer enen wisen gheesteliken man, gheheten eustorgius, tot meilanen, die machtich ende wel ghemint was vander keiser overmids sijn groete wijsheit ende grote goedertierenheit. Ende dese eustorgius wert tot meilanen ghecoren tot enen eertschen biscop. Ende want men die heilighe drie coninghen tot constantinobel niet en achte, so creech eustorius¹⁾ om bede ende begheerte wil dyer van meilanen die heilighe⁺ drie coninghen van/den keiser van grieken ende voerdse voer hem tot meylanen tot groter eeren ende reverencien ende leidse mit groter processien ende waerdicheden in een sonderlinghe kerc, die nů die predicatoren toe behoert.

Int iaer ons heren doe men screef dusent hondert ende lxxiiii, Doe wart die stat van meilanen rebel teghen den keiser vrederijc, Waer bi hem die keiser bereide die stat te beligghen ende te destrueren. Ende doe dat die edelste, rijchste, wijste ende die beste dat vernamen, so namen si heymelijc, dat luttel menschen wisten, die heilighe drie coninghen ende brochtense⁺ seer/ heymelijc. Ende doe die keiser mit hulpen des biscops reynout van colen ende veel ander heren ende princen die stat van meylanen beleghen ende nae ghewonnen hadden, soe maecte reynout die biscop van colen sijn woninghe bi enen toern, die hiet aziovis, die die keyser seer leet hadde boven allen toernen of castelen, die daer stonden²⁾. als dese biscop aldus opten toerne lach, soe onboet hem die here van dien toerne was of hi heymelijc mit hem spreken most³⁾ ende comen bi hem. Ende als hi biden biscop was, so seide hi hem, mochte hi hem brenghen totter gracien ende vreenscap⁺ des/ keisers, hi woude hem gheven dese heilighe drie coninghen mit vele ander reliquien ende iuwielen ende toenen hem waer hise gheborghen hadde legghen. Ende als dese biscop dat voldaen ende ghedaen hadde, so gaf hi hem die reliquien als hi hem gheloeefde. Ende dese reliquien sende die biscop sclechtes mit sinen ghetrouwen dienre to coelen waert. Ende doe hise dus en wech ghesent hadde, doe seide hi eerst den keiser ende die keyser gafse hem. mer dat hise eerst wech sende, Dat dede hi, want hem twifelde ofse hem die keiser niet gheven⁺ en soude hebben./ Ende doe volghede die biscop nae Ende brocht die heilighe drie coninghen mit groter eren ende weerdicheden tot colen binnen die stat in sinte peter kerke. Ende opten selven dach so scheiden⁴⁾ daer grote teikenen ende miraculen, als noch alle daghe doet, waer bi dat sy noch alle daghe van verren landen versocht werden. Men leest noch in vele boecken, Dat doe die heilighe drie coninghen van constantinobel tot meilanen wten oesten in dat west ghebrocht worden, dat alle die dolinghe, alle die valsche leringhe, alle die valsche opinien, doer⁵⁾ lomberdien, epilien⁶⁾ Ende noch vele meer landen mede/ besmet waren⁺ teghen dat heilighe ghelove, overmits der inpretacien⁷⁾ ende (be)teykenisse der offerhande, die die heilighe drie coninghen of(f)erden alle te niet ghinghen Ende die lerers daer of weder te ghenaden quamen. Dese offerhande was gout, mirre ende wiroec. In dese iii offerhande wart ons beteykent In onsen leven here sijn godlike moghentheit, sijn coninclike macht ende sijn menschelike steerflijcheit. Die wiroec behoert totten offerhande, dat gout totter tribůyt ende die mirre totter sepultueren der doden. Ende dese drie nae onsen heilighen ghelove sijn alle in onsen/ here, Want si⁸⁾ daer⁺ een ghewaerich god coninc ende een ghewaerich mensche (is). Inden offerhande vanden wieroec sijn ghefondeert⁹⁾ Die arriaens, die den vader alleen aenghebedet wouden hebben. Inder offerhande vander mirren is ghefondiert⁹⁾ manatheus¹⁰⁾, die niet en gheloefde dat cristus ghewaerlike voer ons ghestorven is Ende om ons salijcheit. Inden goude sijn si beide te samen gheconfondiert. Want manatheus¹⁰⁾ en gheloefde niet dat van david enich coninc gheboren was na den vleysche. Ende arrianus seit, dat die goeds zoen daer een eyghen mensche is ende niet vri. Ende daerom en is hi gheen coninc, Want hi wort daer regiert/ ende so en moghe die godheit⁺ ende menscheit in een persoen in wesen. Hier in wort oec ghefondiert⁹⁾ vestorius, die onse heer in twen personen deilen wil, (dat niet en is)¹¹⁾. Want die heilighe drie coninghen en hebben hoer offerhande niet ghegheven Dat een deel sijnre godheit, ende dat ander deel sijnre menschelijcheit. laet ons niet deilen in den personen die daer niet en is ghedeilt inden offerhande, mer laet ons (aen)¹²⁾ beden god ende mensche in een persoen. Woert suldi weten in wat eren ende waerdicheiden ende reverencien dese heilighe drie coninghen gheweest hebben in allen landen ende provincien in orienten. Ende dat si daer van allen coninghen ende princen ende ghe/meenlijc van allen den volke⁺ aenghebeet hebben gheweest. Ten eersten suldi weten, Dat paep ian hem¹³⁾ van indieen (es)¹⁴⁾ ende alle die coninghen die

1) D.i. Eustorgius.

+ fol. 59b.

+ fol. 59c.

2) Verg. H. pag. 243b. D. fol. 54d heeft de beste lezing.

3) Lees: mocht, naar L.

+ fol. 59d.

+ fol. 60a.

4) D.i. gheschieden.

5) Lees: daer.

6) D.i. Apulië.

+ fol. 60b.

7) Lees: interpretacien.

8) Lees: hi, naar L.

+ fol. 60c.

9) Lees: gheconfondeert.

9) Lees: gheconfondeert.

10) Lees: Manacheus.

10) Lees: Manacheus.

+ fol. 60d.

9) Lees: gheconfondeert.

11) Ingevoegd naar H.

12) Ingevoegd naar L.

+ fol. 61a.

13) Lees: heer.

14) Ingevoegd naar L.

[p. 257]

onder hem sijn Ende die coninc van sinte georgius¹⁾ beneden ende alle ander korsten, alle dese in die eer der heiligher drie coninghen so cleden sij hoer mit horen conincliken abijt, of nae hoers conincs staet met costeliken iuwelen, gout ende ghesteent opten heilighen dertien dach, ghelijc als si doen opten dach dat si ghecroent weerden. Ende (dan)²⁾ offeren si drie werve inder missen, dat is als men die misse bestaet te doen, ende als men⁺ dat offertorium singt, ende als/ men dat commůůn singt, so offermen gout, wiroec ende sulver³⁾ mit groter reverencien ende devocien. Ende een ighelijc vanden princen, die daer sijn, die cleden hem een yeghelijc nae sinen staet ende edelheit, ende si offeren oec die drie werven inder missen. Voert suldi weten wat waerdicheden dat die heidene ende sarrasijns (tot)⁴⁾ dese heilighe drie coninghen hebben. daer is of te weten, dat in orienten ende in allen lande, die over die zee legghen, so is dat heilighe ghelove in menigherhande secten ghescheiden ende ghedeilt een yghelijc in sijn lande. Ende hier of sijn die namen⁺ nůbyen,/ soldijn, vestorijn, latijn, indien, armenien, gryeken, surianen, gordianen⁵⁾, iacobiten, nycolaiten, copisinen⁶⁾, marominen⁷⁾, mandeopolos⁸⁾. Ende onder alle dese so hebben die latijnse dye overhant ende mogentheit, ende hieten daer latijn, Want si singhen die misse ende die ghetide al in latijn, ghelijc als men hier inden lande doet. Mer opten heilighen dertienendach soe doetmen daer mit groter solempniteit, datmen hier doet, ende dat ewangelium singhet men daer mit sonderlinghen noten seer sueteliken. Hyer na sullen volghen die secten vanden kerstenen, Die hier te hant ghenoemt sijn. Ende/⁺ dese (nůbyen)⁹⁾ sijn gheboren wten rijc van arabien ende nůbien, daer die coninc melchior van was, die dat gout offerde. Ende dese sijn voer alle die ander vast bleven in dat ghelove. ende want melchior hoer coninc onsen heer dat gout offerde, so sijn si hem seer claerlijc in dat ghelove nae ghevolghet. Want ghelijc dat gout al wortet ghesmouten niet en verliest int ghewicht, noch in gheen roest en mach verteren, Also en mochten dese menschen mit gheenre valsche leringhe vertoghen werden noch verleyt. Ende daer om sijn si voer allen ander kersten menschen aen⁺ ghesien ende gheert. Ende warwa/erts dat si gaen daer gaen si mit groter scharen. Ende in allen karsten steden so hebben si van sonderlinghe gracien kerken ende kerchoven, daer si sonderlinghe op begraven worden, ghelijc als die vriesen tot aken hebben. Ende dese priesteren gaen ghecroent totten outaer in een teyken, dat die heilighe drie coninghen ghecroent onsen heer offerden. Item die soldijn dat sijn menschen wten conincrijc van godolien ende saba. ende hier was baltasar coninc, Die onse here wiroec offerde. Ende dese waren in sommighe articulen teghen dat ghelove verdeelt ende valscheliken gheleert van enen hiet soldinůs. Ende dese hadden¹⁰⁾/ een deel nae griex ende een deel na die⁺ valsche leringhe. Ende dese hebben een sonderlinghe stoel¹¹⁾ bi hem selven ende scriven caldeuschen letteren. Ende dese en hebben in orienten niet so grote eer noch reverencie, als die iubiaens doen, Want als si dat ghelove te male volcomelijc niet en houden noch ghehouden hebben, mer als baltasar hoer heer onse heer offerde wijroec, die daer mit water ende mit ander cruden in dat vuer gheworpen wort (ende) altoes sinen roec een deel bihout, so is dat ghelove bi valsche lerers te mael in die soldijns niet verloren, al sijn si een deels verdoelt. Ende/ horen priesteren als si celebreren⁺ sullen, soe gaen si mit goude ende die diake mit wiroec ende subdyaken mit mirre totten outaer. Woert die menschen van tarsen ende insule egrisouwen, Daer iasper coninc was die onsen heer myrre offerde, die hieten alle dat lant doer vestorijn, Want dese worden bedroghen van een die hiet vestorinůs. Dese vielen daer te male vanden ghelove, want ghelijc als die myrre die hoer coninc [h]offerde mit ghene cruden een vas ghemenghet, Daer si soet of mocht worden, alsoe en moghen dese vestorijns van ghenen doc[h]toers of predicatores van horen dolin/ghe noch⁺ valscher lerynghe ghetoghen werden ende en hebben dese heilighe drie coninghen in ghenen eer noch reverencie. Mer wanneer dat si haer priesters wien, so nemen si enen eet van hem, Dat si alle die ghene te ban sullen doen, die daer raet of hulpe toe ghedaen hebben, dat hem iasper horen coninc ghenomen wert. Ende dese sijn in alle dien lande van allen anderen corsten menschen seer ghehaet ende versmaet. Ende van horen valschen leringhe so waren by na lx.¹²⁾ conincriken besmet ende bedroghen. ende si sijn dat meste deel zwarte morenyaens¹³⁾. Ende in hoeren kerken so maken sy onse/ heer ende onseer vrouwen ende⁺ die heilighe drie conynghen ende sente thomas myt swerter verwen ende den duvel mit witter verwen [ende den důwel mit

1) Lees: georgie, naar H.

2) Ingevoegd naar L.

+ fol. 61b.

3) Lees: mirre, naar L.

4) Ingevoegd naar L.

+ fol. 61c.

5) Lees: georgianen, naar H.

6) Waarsch. bedoeld copti, isinen.

7) Lees: maroninen.

8) H. mandopolijn en madropolos, D. en I. mandopolos

+ fol. 61d.

9) Ingevoegd naar H.

+ fol. 62a.

10) H. heeft: houden hoir wette.

+ fol. 62b.

11) Lees: scoel.

+ fol. 62c.

+ fol. 62d.

12) L. heeft xl.

13) L. moriaens.

+ fol. 63a.

[p. 258]

witter verwen] inder spijt der ander karsten menschen. Men seit oec dat die tijt noch comen sel alst gods wille is, dat een eertssche biscop tot coelen comen sel, die god daer toe verkyesen sel, die also wijs ende moghende van machte wesen sal, Dat (hi)¹⁾ een hůwelijc (sal dadinghen)¹⁾ twschen enen zoen ende twschen een dochter des keysers van romen ende des conincs van tartarien. Ende myt dien hůwelijc ende bruloeft van hem beyen, so sal onse here/⁺ den karstenen dat heilighe lant gheven. Ende alle dinc sal dan comen in sijn oude voerleden staet. Ende hier mede so sal sinte thomas comen tot coelen biden heylighen drien coninghen. Ende dese grote hoede en doen die vestorijns niet tot sinte thomas om die mynne ende reverencie die si tot hem hebben, Meer si doent om nydicheit, om dat hem hoer lant is of ghewonnen, Ende si also ghedestrueert sijn ende noch meer vergaen sullen.

Inden iaer ons heren .dusent. ende hondert. ende lxiii./ des anderen daghes na⁺ marien magdalenen dach worden die heilighe drie coninghen ghebrocht van meylanen tot coelen, hoe ende van wien, ende in wat manyren si daer quamen, sullen wy vynden als voer ghescreven is. Amen.

1) Ingevoegd naar H.

1) Ingevoegd naar H.

+ fol. 63b.

+ fol. 63c.