Van den heilighen drien coninghen

[p. 138]

⁺ Dit boec es vanden drie coninghen, dewelke haer offerande gode brachten met groeter oetmoedicheyt te Bethlyem¹⁾.
(Handschrift van de Bourgondiese Bibliotheek te Brussel, no. 2546-2547.)

Want alle de werelt nv vol es des loefs vanden heyleghe wisen ende werdeghen drien coninghen, Alsoe vander sonnen opganc tot inden inde, daer sij neder gaet. Ende hoe dese drie coninghen verlicht waren vanden goddeliken lichte Ende hoe sij die rayen der sonnen op saghen gaen, Dats, dat sij die gheboerte cristi bekenden ende hem vertoent was. Ende doen wt orienten die drie coningen den geborenen coninc der coningen sochten, God ende mensche, Ende doen sine vonden, Dat sij hem doen godliken giften offerden Ende warechteghe ende heylighe offerande daden Ende oec als god aenbeedden. Ende sij hem oec alder erst vter heydenscher wet eere ende werdicheyt waren bewisende. Want dese heyleghe wisen coninghe, de wile dat sij leefden, vele dinghen ende werken in oryenten ghedaen ende ghewracht hebben, De welke ghescreven sijn in menegherande boeken, alse van haren levene Ende noch niet alte male na haer doot al tevoerschinen en waren comen In occidenten in⁺ onsen landen. Daer/ omme ter eeren ende ten love gods almechtich ende marien sijnre liever moeder Ende ter eeren deser drie coninghen Soe begheric ende wille van haren levene scriven, dat ic wt menegherande boeken ghelesen hebbe. Dat soe willic nv in enen boeke te samen voeghen Ter eeren gods ende alle sinen lieven heylegen Ende oec ter eeren den drien coningen. Capitulo 1.

Die materie van desen drien coninghen Heeft oerspronc ende beghinsel ghenomen Als vter prophecien balaams, des priesters van madyam, De welke een heyden prophete was. Onder alle dinghen, die hij propheteerde, Soe was dit poent, dat hij seide: Orietur stella ex iacob etcetra Het sal een sterre gheboren worden²⁾ vt iacob Ende het sal een mensche opstaen van israel ende hij sal heer sijn van alden heydenen ende over hen regneren ende over alle dat volc, Ghelijc alst inden ouden testamente es claerlijc bescreven.

Van desen balaam es groot Capitulo 2. ghekijf tusschen den kerstenen ende den ioden. Die ioden segghen, dat balaam gheen prophete en is, Maer dat hij was een goekelare ende dat hij met duvels consten propheteerde. Ende daer omme soe segghen sij, dat hij inder scrifturen sal sijn gheheeten een/ goekelare Ende en gheen⁺ prophete. Der kersten boeke segghen anders daer teghen ende bringen bij, Dat balaam was een heyden Ende dat hij die ierste heydensche prophete was, Ende dat hij herde devotelec vander gheboerten cristi ende vander drie coningen toecomst propheteerde ende voerseide. Want ware sine prophecie comen vte des viants consten, Soe en soude hem die viant niet benomen hebben te vermalediene, Maer hij soude balaam vele te meer daer toe verwect hebben, dat hise vermalendijt hadde. Maer onse heer god bewijsde hem met groeter vrientscap ende met sinen ingel in teekene, eer dat hijt³⁾ volbringen conste, dat niet en gheschiede. Want hij wasser met quaden rade ende met toerne toebracht⁴⁾. Oec inden selven van haren boeken Soe es een vraghe vanden saleghen prophete iob, Den welken dat ons heregod als met sinen monde selve beloefde. Van welken iob die ioden luttel oft niet van sijnder leeringen houdende sijn, overmids dat hij een heyden was Ende niet vten joedschen gh(e)slechte gheboren. Oec soe seggen sij alse om hem

+ fol. 1a.

1) In het HS. met rode inkt geschreven.

+ fol. 1b.

2) Doorgehaald en met andere hand verbeterd in: opstaen.

+ fol. 2a.

3) hij = die viant.

4) Dit is een onjuiste vertaling van de woorden in I. antequam ipsum per malum suum (n.l. de duivel) consilium ad iracundiam (van God) provocavit.

[p. 139]

daer mede tontsculdeghene Ende haer redene daer mede te cleedene, Dat iob was voer die wet, Eer dat moyses die thiene gheboden ontfanghen hadde van gode. Maer⁺ hij leefde bij moyses tide/. Ende hij woende in mesopothamen. Dit es nochtan contrarie der scrifturen ende der bibelen, die seit, dat hij woende in die eerde van hus Inden lande van syrien. Ende hij woende in een dorp, dat saba gheheeten es, Ende leet een dachvaert van damasco der stat. In welc dorp iobs graf ghetoent wert tot nu toe. Ende bij desen selven dorpe soe leech dat (velt)¹⁾, Daer Sinte pauwels neder gheslegen wert ende bekeert. Soe dan die ioden Alle dat van balaam ende van iob ghepropheteert was, des enhouden sij niet. Maer in haren boeken soe hebben sijt verboden, dat men van hen niet houden en sal. Maer dat mense houden sal over quade goekelaers ende valsch, Daer af van allen te lanc soude vallen te vertreckene. Ende willen op onse materie bliven. Capittulo 3.

Doen die kindere van israel vten lande van egypten trocken, Soe wonnen sij alle dat lant, daer sij inne comende waren. Ende al dat volc van orienten ende alle conincriken waren bevaen met anxte ende gaven hen op. Ende nyement die soe sterc was en dorste tote hem comen int lant, daer sij in waren. In desen lande van⁺ orienten was een berch gheheeten/ vaus. Ende noch op desen dach es hij alsoe gheheeten.

Vaus es bediedende victoriael ofte verwinlijc. Op desen hoeghen berch soe plagen die kindere van israel Ende oec namaels die romeyne nacht ende dach hoede te hebbene ende lieden daer op te settene, Die alle dat lant alomme wel bescouden ende oversaghen, Soe wanneer dat enich lant ofte conincrike yet op setten te commene met ghewapender hant int conincrike van indien, Soe waren dese wechters ende die oec op andere berghe laghen teeken ghevende den ghenen, die laghen op den berch van vaus, Des dages alse met roeke Ende des nachs met viere. Ende bij desen teekene gaven sij deen dander te kinnene, Alse daer viande comende waren. Desen berch vaus was temale hoeghe boven anderen berghen, die daer omtrint stonden. Ende alse dat volc van al dien lande dese teekene saghen, soe hoedden sij hem daer voren ende bereyden hen daer ieghen, om die viande te wederstane. Ende want doen te dien tiden bij balaam was ghepropheteert, Dat een sterre gheboren soude werden²⁾ wt iacob ende dat een mensche op soude⁺ staen/ van israel Ende die soude regneren over alle dat volc, Doen begherden alle die beste ende die menychte van dien lande, dat die prophecie verwlt mochte werden, Alse dat een mensche op mochte staen, die heere over dat lant ware. Ende dese liede beide groete ende cleyne Gheloefden desen wechters van desen berghe vaus grote ghiften te ghevene ende groete iuweelen, Waert dat sake, dat sij des dages ofte des nachts enich licht oft eneghe sterre, die onghewoenlijc ware, saghen, Waert in die locht oft int fiermament Oft verre Oft bij, Dat sij hen dan altehant boetscapen ende te wetene daden. Ende hier af in alden landen van oryenten soe bleef ene ghemeyne fame. Ende van des berchs name vaus Soe es een groet gheslechte comen ende duert tote noch toe ende es dat meeste ende dat edelste gheslechte vanden conincrike van oryenten. Ende dit gheslechte es comen van des conincs melchyors aert, Die onsen here offerde goud. Ende dit salmen na bat verclaren. Capitulo 4.

Omtrent der iaren ons heeren Dusent twee hondert, Doen die edel stat van aken/, Die met ons es gheheeten akers, In haer⁺ macht ende in hare glorie bloyende was, Soe dat daer vele princen ende baroene ende heeren van menegherande landen woenden, Ende oec der stad name in alle landen vermaert was, Soe dat daer menegherande heeren quamen ende lieden van onder des hemels troen met costeliken comescapen, Beide te watere ende te lande³⁾. Ende overmids der famen wille, die dese drie coninghen hoerden van deser stad, Soe trocken sij vten ioedschen lande toter stat van aken. Ende doen sij daer in saghen vele wonderlike dinghen, meer dan sij ghehoert hadden in haer lant, Soe bleven sij daer liggende, Ende woenden daer met groeter ghenoechten Ende maecten daer woeninghen na wise, alsoet conincliken staet toe behoert. Ende vele costelecheyden soe brachten sij met hem wt oryenten. Onder al soe hadden sij met hem een alten costeliken croene van goude, Die ghesciert was met dierbaren ghesteynten ende perlen, In welker croenen boven stonden metten teekenen des heylegen crucen letteren van Caldayen ende sterren, inden gelikenesse als hem geopenbaert was opden kerstnacht. Ende/ [Ende] dese croene seiden⁺ sij Dat was des conincs melchyors, die coninc was van nubyen, die onsen heer offerde gout. En bij deser croenen overmids der heylegher drie coningen verdienten soe ghesciede vele myraculen. Want menschen ende beesten worden der bij ghenesen. Ende die vander groeter siecheit gevallen waren stonden op, als men die croene op hen leide. Ende dese croene met

+ fol. 2b.

1) Ingevoegd naar I.

+ fol. 3a.

2) Doorgehaald en met andere hand veranderd in: opstaen soude gaen.

+ fol. 3b.

+ fol. 4a.

3) Deze bijzin wordt niet gevolgd door een hoofdzin. Dezelfde fout in I.

+ fol. 4b.

[p. 140]

vele andere cleynheiden soe cochten die meesters¹⁾ vanden templiers ordene, daer hij groeten scat om gaf van sijns ordens weghen. Doen des templiers ordene ghedestrueert was, waer dese croene doen bleef ende andere iuweelen, dat en weet men niet. Oec soe brachten dese heeren van vaus boecken, ghescreven in caldaysche ende in ebreusche, vanden levene der drie coninghen, Dewelke in walsche waren wt gheset²⁾ te aken. Ende dander volc dadense maken in harer talen. Ende aldus soe sijn dese daer wt comen. Ende oec van hoerne, die warechtige persone versaemt hebben. Capitulo 5.

Het es te wetene, Dat alle die ierste gheboernen sonen vanden gheslechte van vaus Die voeren een sterre in hare wapene metten teekene des crucen, Alsoe sij den drien coninghen openbaerde in kerstnachte.⁺ Ende aldus doen sij/ noch op den dach van heden. Ende het was in ghewoenten comen³⁾, dat daer inden lande in alle here ende stride, Als de heydene vechten ieghen die kerstene, Soe es dat teeken voerseit in dat ierste here. Ende in die eere der drie coningen Soe voertmen eene banyere metter figuren der sterren indat ander here, dat daer striden sal. Capitulo 6.

Alst hijer vore ghescreven es, Dat dese sterre bij balaam gepropheteert was Ende op den berch van vaus langentijt vanden wechters soe verbeyt es gheweest. Ende soe men langer beyde, Soe die fame vander sterren meerder opwies, Ende oec van alden volke meer beghert werdt. Capitulo 7.

Inden tijt dat ezechyas die coninc vanden ioedschen lande regneerde, Soe propheteerde ysayas die prophete, Als dat een gloriose maget baren soude enen sone. Ende hij seide: Ecce virgo concipiet et pariet filium, Sich een maget sal ontfaen ende baren enen sone. Ende in ysayas tide soe was dese coninc ezechias siec toter doot toe. Doen ysayas hem seide alse inden name ons heeren, dat hij sterven soude, Doen keerde hem ezechias de coninc omme ter want wert ende werdt weenende, Niet⁺ van anxte der/ doot, Maer om dat hij gheenen sone en hadde, Ende dat die ghelofte, die abraham was gheseit ende david, Ende oec die prophecye van balaam in hem soude gheblusschet werden ende gebreken ende tenyeute gaen. Doen ontfermde hem de heer over hem Ende verlinghede sinen tijt noch XV. iaer. Daer boven bat ezechias onsen heer om een teeken vanden hemele, Alse dat de sonne achterwert soude keeren meneghen graet. Ende sij keerde weder omme yeghen der naturen overmids des conincs ghebeets wille. Ende doen die van caldyen zeer onledich waren ende studeerden in astronomien ende dat teeken sagen Inder sonnen, dat verwonderde hen herde zeere. Maer doen sij hoerden, dat om ezechias bede ghesciet was, Doen sonden sij hem vele groeter giften ende wouden hem aenbeden. Maer overmids dat ezechias van rechter simpelheit dat liet geschien ende dat hij gode hier af niet en dancte ende in hoverden hier af bleef, Daer omme soe wert god op hem gram. Ende die boden van Caldyen dede hij te wetene in babylonien bij ysayam, Dat sij hem gheene ghiften en offerden noch aenbeden en souden als god. Want al was/ ezechias⁺ coninc gheboren vanden ioedschen lande Ende inder sonnen soe groeten onghewoenliken teken ghesciede, Nochtan en was hij niet die mensche, die op soude staen van israel Ende oec die regneren soude over aldat volc. In dien tiden soe plagen sij zeer te studerene in Caldeen ende in grieken, Om te wetene den loep vanden sterren ende oec over meere. Capitulo 8.

Nu soe volget hier dat ewangelium, dat lucas seit Exiit edictum et cetra.⁴⁾ Om dat ioseph was vanden huse davids ende van sijnre familien. Doen hij soude belyen met marien sinen wive, daer hij toe ghevoeghet was Ende die oec met vruchte bevaen was ende hij te bewaerne hadde, Soe ghevielt, doen die dagen volwlt waren, dat sij baren soude. Daer baerde sij haren enegen sone ende sij wantene in doeken Ende leidene neder in die crebbe. Want daer en was gheen stat voer hen inden woesten huyse⁵⁾. Ende die herderen waren inden selven rike hoedende ende houdende de wake op⁶⁾ haer beesten. Ende alte hant soe stont die ingel gods bij hem. Ende die claerheyt scheen op hen met groten lichte/. Ende sij worden vervaert van⁺ anxte. Doen seyde dingel gods tot hem: Siet ic boetscape v groete vrouden ende bliscap wert v ende allen volcke. Want heden soe es gheboren die behoudere, Die gheheeten es cristus, Die heere es in davids stat. Ende dat sal v sijn een teeken, Ghij selt vinden een kint ghewonden in doeken, ende gheleyt in een crebbe. Ende sij hoerden daer haestelec een groete menichte van inghelen gode lovende ende segghende Gloria in excelsis deo et in terra pax hominibus bone voluntatis, Glorie sij inden hoechden der hemelen gode Ende vrede inder

1) Lees: soe cochten die meester....

2) wtsetten bij Verdam, Hwb. = verklaren, uitleggen; hier is het de vertaling van het Lat. translati et transcripti fuerunt.

+ fol. 5a.

3) Het comt in ghewoenten = I. fuit et est consuetudinis.

+ fol. 5b.

+ fol. 6a.

4) Het schijnt, dat hier iets is weggevallen. Verg. I. ascendit autem et ioseph a galilea de civitate nazareth in iudeam civitatem david que vocatur bethleem, cum esset de domo et familia david. Verg. ook fol. 9b.

5) I. in diversorio; bedoeld is waarsch. inden werts huyse.

6) Deze uitdrukking niet bij Verdam.

+ fol. 6b.

[p. 141]

erden den mensche, die goet van wille sijn.

Het es te wetene, Dat bethlyem Cap. 9. es altijt gheweest van werdicheyden Ende heeft enen costeliken gront, soe datter vele speloncken in sijn¹⁾. Ende het leit van Jherusalem twee cleyne diere²⁾ milen ende die stat es zere cleyne. Sij es gheheeten davids stat, Overmids dat david daer wt gheboren was Ende sijns vaders huys ysay daer stont. Ende op de stat, daer david van samuel den prophete ghesalvet was, die coninc was van ysrael, Soe was cristus van marien gheboren. Ende⁺ die plaetse es in dat inde van/ eenre straten, Daer die astronomi ende andere meesters plaghen te liggene, die van verren lande quamen Ende noch alsoe doen noch opden tijt van nv³⁾. Na den coninc Ezechiam soe regneerde manasses, die den prophete ysayam doode. Daer na soe regneerde Josyas, in wies tide soe propheteerde Jeremyas die prophete. Ende in dien lande soe regneerde Machim, In welken tide nabugodonosor ende die caldeen om vielen ende beleyden Jherusalem. ende sij wonnent ende destrueerdent. Ende namen alle die costelike vaten ende ornamenten, die daer waren inder tempel van des conincx huyse, Alsoet ysayas ghepropheteert hadde in babylonien. Die stat van babylonien es gheleghen van Jherusalem twee hondert ende vijftich⁴⁾ dachvaerde. Ende die ioden worden ghevanghen ende bleven int ghevanckenesse vive ende tsestich⁵⁾ iaer. Dese ioden gaf ieremyas die prophete dat boec vander wet ons heeren ende oec die prophecyen, op dat sij die wet niet vergheten en souden, Alsoe hij ghetughe gheeft inder bybelen. In desen ghevanckenesse soe was daniel mede. Ende hij propheteerde doen onder een figure⁶⁾ als van der baringen der maget marien, Dat een/⁺ steen af gesneden sonde sijn vanden berghe sonder hande des afsniders. Ende onder al soe seide hij ende propheteerde Cum venerit sanctus sanctorum cessabit vnctio vestra, Als comen es die heyleghe der heyleghen soe sal v salvinge te nyeute sijn, Dat es, dat ghij ne gheene coninghe meer hebben en selt. Doen was cyrus die coninc van persen ende van caldeen. Ende hij dede alle die boeken der ioedscher wet ende die prophecyen der propheten ysayas, iheremyas, daniels, mychyen ende balaams ende oec andere propheten soe dede hij wt scriven. Ende deetse maken vanden ebreusche in caldeeusche. Onder welke prophecyen hij vant vele prophecyen, die vanden caldeen in persen vernielt⁷⁾ souden werden. Ende sonderlinghe die prophecye balaams, die seide boven dander Orietur stella ex iacob et cetra, Het sal geboren werden⁸⁾ een sterre wt iacob Ende het sal opstaen een mensche van israel ende die sal here sijn over alle tfolc. Ende dese boeken ende prophecyen soe dede hij hem bewisen van dien van persen ende van caldeen. Ende oec vanden scryben ende vanden meesteren vander wet. Van diere tijt voert/ soe waren die Joden ende die⁺ van caldeen ende van persen Neerenstegher om te verbeidene die sterre, daer balaam af ghepropheteert hadde. Ende dits te wetene, dat vander groeter voersienicheyt gods ghesciet es, Als tot onsen ghelove te troeste ende te hulpen, Dat balaam die ierste prophete vten heydenen bider sterren propheteerde, Als dat die heydenen geroepen souden sijn alse tote onsen gheloeve ende seide Orietur stella ex iacob etcetra Het sal gheboren werden een sterre wt iacob. Ende dese roepinghe der heydenen soe heeft ons lieve here god In sijnre gheboerten bij desen drie coninghen alre yerst begonnen ende volbracht. Ende al waren die van persen ende van caldeen heydenen, Nochtan soe en twifelden sij niet alse van dat sij vonden inden ioedschen boeken. Maer sij gheloefdent volcomelijc, al dat god beloeft hadde bij sinen propheten, Dat hij mechtich ware, dat te volbringene. Ende hier omme soe setten sij tweelef meesteren op den berch van vaus, die alre wijst waren in astronomyen. Ende alst gheviel, dat enich van desen meesteren ter doot quam, soe wert daer een ander in sijn stat gheset. Ende dese XII meesteren, Die inden berch van vaus waren, wachten/ die sterre met behoerten⁹⁾, Alse nv deen⁺ ende alse nv dandere. Ende oec en wachten sij niet alleene der sterren comst, Maer oec den mensche, die over alle tfolc heer soude wesen, die bij der sterren was ghefigureert, Ghelijc alsoe sij ons seggen, die van caldeen ende van persen Die te iherusalem oft daer omtrent met haren comescap comen, Ende somme om pelgrimage te doene. Ende inden lande van iherusalem oft daer omtrent soe sijn meer meesteren in astronomien dan eldere sijn. Want daer werden tsnachs meer sterren ghesien dan in inden oft in anderen landen.

1) Deze lezing wijkt af van die in de andere HSS. Verg. I. Et sciendum est quod betheleem non videtur unquam fuisse magne reputacionis vel quantitatis et habet petrosum fundum....

2) Verg. de aantekening bij D. fol. 8b.

+ fol. 7a.

3) ‘Daer die astronomi.... opden tijt van nv’ ontbreekt in I. Dit sluit ook niet aan bij het voorgaande, doch behoort bij het nu volgende gedeelte, dat in I. het einde inneemt van Cap. V en dat op de overeenkomstige plaats in dit hs. is overgeslagen. Het hoort hier aan het eind van Cap. 7. In H. vindt men de goede volgorde, pag. 208a vlgg.

4) Lees waarsch. vijftich, naar I. en H.

5) Lees: seventich, naar I.

6) onder een figure = I. sub typo.

+ fol. 7b.

7) Lees: vervult, naar I. deberent adimpleri.

8) Doorgehaald en met andere hand veranderd in opstaen.

+ fol. 8a.

9) met behoerten = om beurten, beurtelings; I. alternati.

+ fol. 8b.

[p. 142]

Ende des gelike soe openbaren hen velle sterren in iudeen¹⁾, die vrimde sijn te siene, Ende oec in caldeen ende in persen. Ende sonderlinge omtrent desen berch van vaus, Alst claer weder es, soe siet men daer wonderlike sterren, die men daer niet en can gesien alst wint es oft nevel. Ende desen berch van vaus es boven alle berghe hoege in oryenten. Ende boven opten berch soe en eest niet vele meerdere dan datter een scoene cappelle boven staet, De welke de drie coningen daden maken zere costelec. Desen berch vaus es soe steyl, dat mens niet op en mach gaen rechte, Maer met vele trappen ende ommeganghe. Ende/⁺ omtrent desen berch soe wassen vele dornen Ende oec bloemen ende cruden, die edele ende suete sijn. van desen berghe vaus soe sietmen alle berghe in oryenten. Oec seggen sij, Dat boven op dese cappelle van vaus steet een steynen calompne, die vtermaten hoeghe es ende scoene ende met consten wonderlec wel ghemaecket. Ende boven steet eene vergulden sterre, die groot es. Ende die sterre pleget haer omme te keerene ieghen den wint al waert een wederhane. Van desen berghe vaus te segghene die wonderlijcheyt dat soude seere lanc vallen. Maer wij willen op onse materie bliven. Capitulo (10).

Doen onse heere hem ontfermen woude over die sonderen Ende doen comen was die volheyt des tijts, in welken tide god die vader sinen eneghen gheboernen sone sinden woude in de werelt Gheboren te sine van marien der reynder maghet, In dien tiden soe was octavianus dat roemsche rike houdende. Ende hij was een geweldich here over al de werelt. Ende in sinen tide van xlii Jaren, dat hij geregneert hadde, ghelijc alsoe lucas ons vertelt Exiit edictum a cesare augusto, ut describeretur vniversus⁺ vrbis²⁾ et cetra/, Het wert een ghebot ghegheven vanden keyser octavianus, dat men bescriven soude al de werelt. Dat was, om dat hij weten woude, Hoe vele menscen dat waren in de werelt ende hoe vele princen. Ende dese bescrivinge gesciede van ierst onder den rechtere van syryen. Ende dese rechter hiet cyrynus. Ende alle dat volc ginc tot diere stat, Daer sij toe behoerden, om dat sij hem belyen souden. Dus ginc ioseph van galyleen ter³⁾ stat van nazareth Ende ginc in iudeen in des conincx davids stat, die gheheeten es bethlyem. Want hij was comen van davids huse ende van sinen gheslechte, alsoet voerseit es⁴⁾. Om wat dan te segghene vander stat van bethleem. Want in dese stat was david geboren. Daer omme heetet sijn stat. Ende op die stede, daer davids vader ysay woende bij tiden, daer was david gheboren. Ende op dese stede was ihesus van marien gheboren. Ende dese hoetstede stoet in dat inde van eenre straten, die gheheeten was die ghedecte strate. Overmids der hitten wille vander sonnen, die daer soe heet schijnt, Soe was sij gedect met zwerten cleederen boven. In dese strate soe plach ende es vele dincs te/ coepe, Ende sonderlinge oude cleeder ende⁺ vrouwen doeken ende eens houtmen daer de weke van allen goede weeckmerct. Int inde van deser swerter straten, daer davids vaders ysay huys stont, Daer was noch op bleven staende van ouden tiden een cleyne hutteken. Ende daer voren stont enen kelder gemaket vter steenroken. In desen kelder plaghen die liede haer spise ende dranc te settene, Overmids der sonnen hitte. Oec es te wetene, Dat in allen steden ende dorpen over zee, die van werden sijn, Dat daer sonderlinghe herberghen sijn, die men daer heet alchan. In desen huse soe sijn peerden, mulen ende ezelen, camelen. Ende als enich coepman oft pelgerim wilt wesen verre oft bij, Behoefti dan enich van desen dieren om te draghene hem oft vitalye, Soe gaen sij dan tot desen huyse ende huerent. Ende als hij dan comt, daer hij sijn wilt, soe laet hij dan dat dier staen in dat huys, dat alchan heet. Ende die knecht van dien huyse gheeft dien diere dan voeder. Ende als hij can, soe sent hijt weder sinen heer, Oft hij leidet vter stat inden rechten wech. Ende dan gheet (dat) dier omme, daert wt comen es. Ende die knechten kinnen/ die diere, alwaren sij van⁺ herde verren. Ende sonder anxt es dat, Want de dieren hoeren den heeren vanden landen toe. Ende aldus danich huys was daer vore die gheboerte cristi, Daer cristus inne was gheboren. Maer in dien tiden, dat cristus was geboren, soe was dat huys altemale vernielt ende te nieute, Soe datter el niet bleven en was dan een cleyn hutte voer den kelder ende alluttel mure ende cleemen⁵⁾ wande, die daer waren bleven staende. Voer dese hutte soe plachmen broot te vercoepene. Want in al dien lande soe es ghewoente, dat men te eender stat broot vercoept ende nerghens el. Want die heeren van dien lande die hebben der die bate af. Doen die coninc david coninc van israel was gemaect, Soe was sijns vader huys daer toe geordineert, om dat men daer in comescap houden soude tote des coninx behoef. Maer overmids doerlogen, dat te iherusalem in voertiden gewesen hadde ende in al dat lant daer

1) I. india; deze lezing is beter.

+ fol. 9a.

+ fol. 9b.

2) Lees: orbis.

3) Lees: der.

4) alsoet voerseit es, ontbrekend in I. is door de vertaler ingevoegd en heeft betrekking op het evangelie van Lucas, dat reeds Cap. 8 is verteld. Daar vindt men ook het begin van de beschrijving van Betlehem, die hier eveneens is overgeslagen.

+ fol. 10a.

+ fol. 10b.

5) cleemen (adj.) = van klei, van leem; niet bij Verdam.

[p. 143]

omtrent, Soe was dit huys davids te nieute Aen wande, aen dac ende aen muere. Ende wat dat daer te coepe was gebracht ende ment niet en conste vercoepen, Dat liet men vre daer inne staen, tote dat vercocht⁺ wert. Ende die dorp/lieden bonden haer beesten in die hutte, die daer te merct quamen. Ende aldus quam ioseph met marien herde spade in bethleem. Ende want spade was ende alle die herbergen vol waren van gasten van buten, Soe ghingen sij die stat omme ende niement en woudse herberghen, Ende om dat sij oec aen marien sagen den onlost van haren groeten lichame. Doen soe leyde ioseph marien in dat cleyn hutteken. Want doen daer nyement omme en gaf om inne te sine. Ende in deser hutten alse op den selven nacht Soe woude cristus om onsen wille in groeter armoeden gheboren sijn vander maget marien. In deser hutten voer desen kelder stont eene steynen crebbe omtrent eender ellen lanc, ghevestet inden muer. Ende dat stont daer noch van ouden tiden. Ende daer stont ane gebonden eens arms mans osse, die oec nyement in nemen en wilde. Ende daer bij soe bant Joseph sinen ezel. Ende in deser crebben soe leide marie neder haren eengeboernen sone met snoeden doeken gewonden, soe sij best mochte, Voer den ezel ende voer den osse in dat hoey. Want die ghise es in al dat lant van oryenten, dat in allen⁺ stallen staen crebben van cleeme/ ofte van steenen gemaect. Ende een iegelike crebbe heeft die lingde van drie voeten lanc, Alsoe dat elc dier dat daer comt dat heeft sijn crebbe. Ende aldus soe en was daer maer een crebbe bleven van ouds, Dewelke daer maria haren sone in baerde Ende daer des mans osse ende iosephs ezel aen stonden gebonden. Capo 11.

Oec es te wetene, dat die stat, daer die inghel gods den herden met groeter claerheyt openbaerde ende boetscapede God ende mensche te wesene gheboeren, dese stat en staet niet verre van iherusalem, maer een halve mile des lants. Ende in dese selve stat soe hoedde david sijns vaders ysay scape. Ende hij trac die scape wt des leeus ende des beeren mulen met crachte. Ende hij bescuddese, daer sise verslinden wouden. Oec houden selke boecken, Dat die herden van dien lande te tween steden des iaers hueden daer haer scape, Dats inden winter ende inden lenten.

Dat lant van oryenten omtrent Capitulo 12. bethlyem es wonderlijc ghelegen. Ende al meest sijn montaengen, soe dat men ter selker stat nauwelee bekent den somer voer den winter. Ende te selker stat es de⁺ somer ende den winter ende/ elc na sinen tiden. Want het gevalt in dat geberchte, dat men in de oechtstmaent snee vint, die de dorpliede in haer kelders houden om ter merct te bringene te coepe. Want die rijcke lieden coepen den snee om haren dranc mede te coelene. Want alse die snee ontdect es, tehans soe eyst water. Want ghemeynlec in oryenten soe en wast ne gheen groen, en ware in bosschen oft in valeyen bij ryvieren. Ende daer soe moet men de cruden vierwerf in de weke beghieten. Maer alse dese maende October, November toecomende sijn ende die sonne neder es gaende, soe beghint men daer te plantene ende alle dinc wert dan groene, Alsoet met ons doet Inden merte ende inden Aprijl. Ende in dese maenden alse inden merte ende inden aprijl, Soe sniden sij haer coeren, Maer ghemeynlec inden meye, na dat delande ghelegen sijn. Bij bethleem soe sijn beter landeuwen dan daer erghens sijn. Ende omtrint kerssavont soe werdet daer groene ende die gherste rijp. Ende die liede coepen gherste optfelt met maten ende makendaer mede haer beesten vet. Ende daer toe sijn stalle gemaect inden velde, daer die beesten in ligghen. Ende want doen vrede was overvol/¹⁾⁺ In allen lande, soe bleven daer die herden bij haren beesten. Ende noch alsoe doen. Capittulo 13.

In dien daghe doen dat gebot ghegeven was van den keyser octaviaen alsoet voerseit es, Soe was herodes coninc der ioden vanden keyser ende vanden romeynen ghemaect. Hij en was gheen iode, Noch oec gheboren coninc, Al was hij daer toe ghecoren. Maer dat ioedsche rike ende oec andere lande tote caldeen ende tote persen, Sie wisten wel dat herodes een vremt man was ende gheset int conincrike als vremde. Nochtan inden lande van oryenten ende over zee Soe bliven die ioden in haer stijfheyt ende seggen, Dat langentijt na de gheboerte cristi haer conincrijke niet tenieute en ghinc, Maer dat sij daer na vele coningen hadden. Sij seggen, dat herodes hadde eenen vader enen iode ende een heydensche moeder, die van caldeen was gheboren. Daer met besluten²⁾ sij die kerstenen ende bringen bij van haren patriarke iacob, die gheprophiteert hadde: Het en sal niet afghehaelt werden dat coninclike septer vanden gheslechte iuda, Noch die hoede ofte dat zwert der mogentheyt van sijnre ziden, Tote dat comt, die gesent/ Sal sijn. Ende⁺ hij sal sijn een verbeydinghe des volcs der ioden ofte der heydenen [sijn]. Ende vele vragen ende kyven sij in oryenten tusschen den ioden ende den heidenen ende den kerstenen daer af. Capitulo 14.

Doen ons here god mensche was geboren in bethlyem inder hutten, Op dien selven nacht dedi opgaen dese sterre, Alsoe die

+ fol. 11a.

+ fol. 11b.

+ fol. 12a.

1) Lees: overal.

+ fol. 12b.

2) beslaten = I. confundunt; in deze betekenis niet bij Verdam.

+ fol. 13a.

[p. 144]

aant.
sonne opgaet met haren raeyen, als opden berch van vaus, Alsoe dat alden hemel ende dat firmament daer af verlichten. Ende sij ginc allemskene op al had een aer gheweest. Ende alden dach, dat cristus geboren was, soe bleef sij staende in de locht, Alsoe dat te middaghe geen ondersceeden en was tusschen der sonnen ende der sterren. Ende doen kerstdach was leden, Soe clam dese sterre op tote des hemels fiermament. Maer dese en was niet geformeert alse men dese sterren scrijft met ons. Maer sij hadde vele langer raeyen berrende als brande. Ende die sterre hadde in haer staende de vorme van enen kinde Ende boven hem een scoen cruce. Ende inder sterren was een stemme clarelijc gehoert, die seide: Het es geboren heden die coninc der ioden, Die es een verbeydinge⁺ der heydenen ende der/ ioden. Gaet om hem te soekene ende te anbedene. Capitulo 15.

Om te sterkene dat ghelove des volcs Ende om vaste te makene die dinghen, die gesciet sijn, Die almechtige god in sijnre voersienicheyt ende in sinen werken¹⁾ niement en wert bedroeghen, Ghelijc als ons paulus wel seget: Vocat ea, que non simt, tanquam ea que sunt: exprovidencia sua hec egit et disponit, Hij roept die dingen, die niet en sijn als oft sij waren. Dit heefti wt sijnre voersienicheyt gemaect. Alse dat hij inden ouden testamente Wt balaams ezel een stemme liet wt gaen, Alsoe wilde hij indese beghinninghe vanden nuwen testamente een stemme gheven vter sterren, daer balaam af seide. Doen tfolc van dien lande saghen die ongewoenlecheyt van deser sterren Ende sij hoerden die stemme vter sterren, soe waren sij ververt. Nochtan en twijfelden sij niet, het en was die sterre, daer balaam af geprophiteert hadde. Ende die drie coninghen Alse van indien ende van persen ende van caldeen waren zere verblijt, doen sise in haren daghen saghen Ende dancten gode, dat sij dies werdich⁺ waren te siene. Deze drie coninghen/ waren verre van een geseten, Soe dat deen vanden anderen luttel wiste. Nochtan soe sagen sij die sterre op enen tijt. Ende sij bereyden hem doen met costeliken iuweelen, alsoe conincliken staet betaemt, Ende oec met vele eereleecs gesins. Ende quamen met perden, met mulen, met kemels, met dromydarise ende met malen, soe sij alre eerlecs mochten. Want sij sochten den coninc der ioden om hem te anbedene, alsoe hem die sterre geboot. Ende al dat hem behoeven mochte, Vleesch, Vichs, wilt ende tam, voer hen ende voer haer gesinde, dat daden sij al voeren voer hem, Oft sijs te doene mochten hebben. Want onder weghen daer sij quamen daer en souden sij niet vonden hebben genoech voer hem ende voer haer gesinde. Ende gemeynlec soe wandelen daer die liede tsnachs overmids de hitte vander sonnen des daghes. Capitulo 16.

Oec es te wetene alse van deser drie coninghen lande ende conincriken, Het sijn drie indeen gheheeten, in welken sijn vele lande, berge, conincriken, eylande ende groete ryvieren ende wildernessen, Die som sijn vol gevenijnder dieren Ende oec andere vreeselike dieren, die daer in woenen. In selken lande wassen riede alsoe groot, dat/ mense saget ende maecter husen af ende⁺ scepe. Ende in yegelijc van desen drien indeen soe wassen costelike boemen ende cruden van groeter edelheyt. Men vint in somegen lande appelen wassende en(de) dieen²⁾ sijn anders niet dan desen al gelijc ende den smaec es ghenuechelec boven alle vruchten ende cruden. Ende als men den appel dieft, alsoe men doet, die men in de olye bact, soe siet men daer in al selc beelde als in de hostien staet in elc stuc. Ende die appele sijn vanden selven boeme geplant, daer adam ende eva af aten inden paradise ende daeromme hebben die appele dat teeken behouden vander wraken. Ende die boem, daer die appele opwassen, en dueren niet langer dan drie iaer lanc. Ende men plantse vanden telgeren, alsoet st. ians boeme doet³⁾. Men leest inder bybelen, dat die coninc assverus regneerde over alle die provincie ende eylanden, Alse van indeen tote ethyopien, der morianen lant. Capitulo 17.

In dat ierste land van indeen soe was ghelegen dat conincrike van Nubyen, in welken lande dat regneerde die coninc melchyor, die onsen here goud offerde, doen cristus geboren was, Die oec onder ander lande besat dat coninc/rike van Arabyen.⁺ In desen conincrike es gelegen den berch van synay ende die roede zee. Ende vander roeder zee soe vaertmen lichtelec overe van syrien tote egypten. Maer die coepliede ende andere lieden, die geboren sijn van over zee Ofte oec vremde liede, die en laet men niet daer over varen. Want die soldaen van babylonien aen dese side vander roeder zee soe hevet hij groete borghe ende casteele, daer hij op leyt edele ende onedele, die hij gevangen can. Want men laet daer nyement liden, om dat dekerstenen⁴⁾ daer boden senden mochten aen priester Janne, den coninc van indeen Ofte aen enegen coninc anders van oryenten. Maer die lieden van dien lande laetmen daer over varen. Maer men verneemt wel, wat sij daer te doene hebben. Ende des(ghelijcs)⁵⁾ soe doet oec priester ian aen

+ fol. 13b.

1) D.i. niemand wordt teleurgesteld in de voorzienigheid en in de werken van de almachtige God.

+ fol. 14a.

+ fol. 14b.

2) Lees: ende die en sijn.

3) Verg. aantekening.

+ fol. 15a.

4) Lees: de kerstenen.

5) Ingevoegd naar I. econverso.

[p. 145]

dander zide vander roeder zee, Om dat nyement trecken en sonde tot des soldaens lande. Want hij heeft oec groete casteelen ende borgen aen sine side. Maer alse yement trecken wilt, soe trecken sij enen anderen wech alomme, die herde zwaer es, Al dore dat conincrike van persen.

Nv die coepliede ende pelgerime, Caplo. 18. die in indeen varen over die roede zee, Die segghen, dat dien gront vander roeder⁺ zee/ soe root es Dat alle dat water alsoe root schijnt alwaert roeder wijn, Al hevet nochtan een ander verwe ende het es sout. Ende inden gront soe siet men de vissche ende oec de steene. Ende dese roede zee es geformeert alse een tryanghel. Ende sij valt in die groete zee occeaen¹⁾. Ende sij es breet tusschen viere oft vive milen in dat alder breetste, Daer die kindere van israel alle droechs voets doer ghinghen ende die coninc pharo verdranc, diese na volgede met al sinen geselschepe. Ende dese roede zee vloeyt noch in een andere ryviere, die gheheeten es Nilus, Die een vanden ryvieren es, die vten paradise comen. Ende dese ryviere nilus loept doer dat lant van egypten ende tartarien ende babylonien ende allexandrien Ende doer indeen, ende alsoe comen daer die comescepen, cruut ende ghesteynten van alder werelt er dore. Caplo. 19.

Oec es te wetene, dat alle dat lant van arabien, in welken den berch van synay steet, ende es al van roeder eerden ende de steene oec ende thout, dat daer oec wast, es oec roet. Ende wat daer wast, dats al meest roet. Ende men vint daer dbeste goud vander werelt. Ende in desen goud berghe Soe vintmen een adere vanden⁺ steene/, gheheeten smaragdus, dats maraude, die men al te suptilec wt snijt. Ende desen soe wachtmen alte nauwe van des soldaens dieneere. Dit rike van arabyen plach eens toe te behoerene priester ianne. Maer nv hoeret toe den soldaen. Maer die soldaen geeft tribuut priester Janne vanden deele des lants, dat hij in arabyen heeft. Capitulo 20.

Oec es te wetene, Dat in dat ander lant van indeen eens was des conincs godelius²⁾ rike, In welken rike dat regneerde inder tijt, doen cristus geboren was, die coninc baltazar, Die onsen here offerde wieroec. Welken coninc dat oec toe behoerde dat oude conincrike van saba. Ende daer in wassen boven maten edele specien, die elder niet en wassen. Daer wassen boeme, daer wyeroec wt loept, als oft het gomme ware. Capitulo 21.

In dat derde indeen soe was gelegen dat conincrike van tharsis, In welken lande die coninc Jasper regneerde, die onsen here offerde myrre, doen hij geboren was. Den welken coninc toebehoerde dat vermeerde lant egrisulle, ende es een eylant, daer wast myrre recht inder wisen alsoe coeren doet. Ende alst begint te ripene soe eest soe weec/, Dat blijft hangende⁺ ane der gheenre cleedere, diere neven liden. Men sleipter coerden dore ende dan vallet af als waerm was. Ende in dese selve wise soe wast caneel ende tymeane. Ende hier omme soe eest gesciet vter groeter voersienicheyt gods, Dat dese gloriose coninghen Melchior, Balthasar ende Jasper wt dien drien landen, daer die selve ghiften in wiesen, die sij gode offeren souden³⁾, Alse van ouden tiden david ghepropheteert hadde ende seide: Die coninc van arabyen, Die coninc van saba Ende die coninc van tharsis selen toeleiden ende gheven cleynheiden ende ghiften. Capitulo 22.

Alsoe voerseit es Dat dese drie coningen met haren state ende costelecheyden van volcke (hem) bereet hadden Ende hoe sij wt haren lande voeren, Dat deen vanden anderen niet en wiste, Overmids dat sij soe verre van een geseten waren, Nochtan soe was dese nuwe sterre voergaende in sijnder geselscap. Ende alsij ghingen, soe ginc de sterre. Ende alsij stonden, soe stont sij. Ende tsnachs soe scheen sij alse die sonne Ende verlichte al haer weghe. Ende doer sleden ende dorpen, daer sij leden, soe scheen sij even claer. Steden ende dorpen stonden al open, Want het/ was⁺ ghemeynen vrede al de werelt dore. Ende daer sij leden, daer vervaerde hem tfolc om dat groete volc, dat met hem voer. Ende die verwonderinghe vander claerheyt des nachs was vanden volcke groot daer sij leden. Alse dese drie coninghe quamen doer andere vremde lande, Daer trocken sij doer watere, berghe ende bossche ende valeyen sonder eneghen hinder. Ende alle cromme weghen die worden voer hem rechte. Nacht noch dach en namen (si) ruste noch en trocken in herberghen. Ende luttel spisen oft drancs namen sij in den weghe, Noch oec haer dieren, tote aen die tijt, dat sij te bethleem quamen. Ende sij ende alle die met hem trocken Dochten, dat sij niet boven enen dach en hadden gheweest inden weghe. Ende alsoe metter hulpen gods ende der sterren diese leyde Soe quamen sij op de XIII dach na kerstaghe des smorgens, als die sonne op ginc, als van haren lande te iherusalem. Someghe boecke segghen overmids der snelheit, dat sij gereden quamen op dromedarise. Ende die sijn alte vtermaten snel. Hier af seit

+ fol. 15b.

1) D.i. de Middellandse Zee.

+ fol. 16a.

2) Deze koning Godelius wordt alleen hier genoemd.

+ fol. 16b.

3) Hier moet iets zijn weggevallen, n.l. gheheiten werden. Verg. I., D. en H.

+ fol. 17a.

[p. 146]

gregorius in sine omelyen: Waer dat/⁺ sake, Dat dat godlijc werc mochte met menschelike redenen begrepen worden, Soe en ware sijn werc niet wonderlec. Want dat ghelove en heeft ne gheene verdiente, daer die menschelike redene biet Ende gheeft expriment¹⁾ van buten, dat te toenenne metten sinnen. Want het es te merkene, Doen onse here god Inden ouden testamente sant abacuc den prophere²⁾ van iudeen tote In babylonien in caldeen tote daniel den prophete, die daer lach Inden kuyl der leeuwen, Ende dat was meer dan hondert dachvaerden int wtgaen ende wedercomen, Ende dingel gods voerdene alsoe met den cop³⁾ van sinen hoefde ende hij brachten weder ongeschint thuys, Ende en soude dan die selve god Inden beghinsel vanden nuwen testamente niet alsoe mechtich sijn, Die drie coningen van Indeen ende van Oryenten ende van caldeen in XIII daghen te leydene sonder hindere tot bethleem. Want het verwonderde abacuc den prophete der maget baringen tusschen twee dieren, Dats tusschen den osse ende den ezel, Daer omme soe gesciet hem dat te eender figueren, dat hij brachte daniel spise inden kuyl der leeuwen. Ende dat⁺ dede hij sonder enich/ slot te ontslutene ofte te brekene. Alsoe ghelijker wijs heeft ons lieve here god Inden aen beghinne vanden nuwen testamente gecomen geweest in marien sijnder liever moeder Ende daer wt es hij weder comen in sijnder gheboerten sonder haren lichame tebrekene met eneger smetten. Ende oec gelikerwijs alsoe onse lieve [lieve] here na sine opverrisenesse oec quam tot sinen tongeren beslotender doren, Oec (soe quam hi)⁴⁾ bij daniel ende sinen gesellen, die geworpen waren in enen gheloyenden oven, Nochtan soe en verberde hem tfier niet Noch den roec en quam in hem niet. Ende eist dan, dat men dan merct, dat god aldit gedaen heeft inden ouden testamente bij sinen propheten Daniel, abacuc, yzayas ende micheen, (dat) bij figuren gesciet es, Daer omme soe gheloeft, dat god heeft nv inden beghinsele vander nuwer wet ende oec in sijnder geboerten die figueren voldaen, die voerleden waren. Ghelikerwijs alset hier wel bewiset wert in desen drie coninghen, die vten heydenen comen waren Ende voersagen, dat maria die werde maget baren soude haren sone. Dit soe heeft god inden werken alvast ghemaect. Capi[ti]tulo 23.

Onse lieve here god mochte met sijnre moghentheit dit gedaen hebben, Dat dese drie coninghen met haren geselscape souden comen sijn in enen ogenblic te iherusalem, gelijc als hij abacuc dede voeren in babylonien. Ende al waest, dat god hem selven veroetmoedechde ende verneerde, Dat hij om onsen willen in willegen armoeden geboren woude sijn, Nochtan soe woude hij sine geboerte bewisen ende gheven te kennene met myraculen ende met synre godliker macht Alle den ghenen, die inden hemel ende inder eerden waren. Capitulo 24.

Alse dese drie coninghen ende een iegelike met sinen geselscape quamen bij der stat van iherusalem op twee milen naer, Soe was ter selver tijt in de locht comende een dicke zwerte wolke, die al dlant daeromtrent bedecte. Ende in deser donckerheyt soe verloren sij die sterre, Ghelijc alsoe ysayas seit: Surge illuminare iherusalem, quia venit lumen tuum et gloria domini sup(er) te orta est. Quia ecce tenebre opiecit⁵⁾ terram et caligo populos. sup(er) te autem orietur dominus et gloria eius in te videbitur, Stant op ende verlichte dij iherusalem, want dijn licht comt Ende/ die glorie des⁺ heeren es op dij geboren. Want sich, die donckerheyt hebben dat lant bedect Ende die deemsternesse dat volc. Ende alle⁶⁾ dese drie coningen bij iherusalem quamen, alsoet voerseit es, Soe was die coninc melchior coninc van nubyen ende van arabien met sinen volcke alre ierst bij iherusalem comende aenden berch van calvarien, Daer namaels onse here op gecruset was. Ende doen voer die donckerheit ewech bij gods ghehinghenesse⁷⁾. Desen berch van calvarien was doen alse een steenroetsse omtrint XII graden hoeghe. Op desen berch soe plachmen die mesdadeghe te doedene. Namaels soe was helena constantijn des keysers moeder desen berch van calvarien ende die andere heylege steden te beslutene. Ende lange daer na soe quam priester Jan ende andere princen Ende daden vier steenroetsen maken met groeten aerbeyde een cleyne capelle in die ere gods ende sijnder liever moeder ende den III coninghen theeren. Ende dese capelle behoert alleene toe den kerstenen, die van nubyen sijn geboren. Ende dese heeten daer nubyane op den dach van heden. Maer nv soe hebben die heydenen de doren vander cappellen al toe vermetst/. Doen die coninc melchyor coninc van⁺ nubyen ende van arabyen mids der donckerheit der wolcken bij den berghe van calvarien neder gebeetet was, Altehant in deser selver donckerheyt Soe quam baltasar die coninc van saba ende van godolye met sinen here wt enen sonderlinghen weghe, Als bij den berge van olyveten, in een

+ fol. 17b.

1) Lees: experiment.

2) Lees: prophete.

3) Lees: top.

+ fol. 18a.

4) Dit moet hier ingevoegd worden, omdat de zin anders niet afloopt.

5) Lees: operient; Jesaja 60:2.

+ fol. 19a.

6) Lees: alse.

7) Deze zin, die niet in overeenstemming is met het volgende verhaal, berust op verkeerd begrijpen van het Latijn. Verg. I. et iuxta montem calvarie... in nebula et caligine resedit nutu dei. De vertaler las waarsch. inplaats van resedit, nebula et caligo recēdit.

+ fol. 19b.

[p. 147]

dorp, dat gheheeten was galyleen. Ende daer bleef hij mids der donckerheit. van desen dorpe soe sprect vele die ewangeliste ende seit in die scrifture Precedam vos in galyleam ubi me videbitis sicut dixi vobis, Ic sal v voergaen in galyleen ende daer seldi mi sien. Want vore die opvaert ons heeren Overmids vreesen der ioden Soe plage die discipulen dicwile te vergaderne in dit dorp. Ende onse here openbaerde hem daer dicwile sinen jongeren. Maer daer es noch een ander lant, dat galyleen heet. Ende dat staet van iherusalem drie dachvaerden ofte meer. Caplo. 25.

Doen aldus die coninc melchyor Ende die coninc balthasar daer aldus lagen, Soe was dese wolcke al scoenkene op gaende. Ende die sterre en baerde haer niet meer. Ende doen sij sagen, dat sij bij⁺ der stat waren ende die/ een vanden anderen niet en wiste, Soe begreep een iegelijc den wech ter stat wert. Ende te hant was hem die coninc Jasper nakende, die coninc was van tharsen ende vanden eylande egrosulle. Ende een iegelijc van desen drien coningen quam met sinen here enen sonderlingen wech. Ende sij versaemden voer iherusalem onversiens. Ende al en hadde deen den anderen niet meer gesien, Nochtan van goter bliscap stonden sij af van haren beesten ende custen deen den anderen. Oec al waren sij van onderscheedenheyden van spraken, Nochtan soe dochte enen iegeleken van hem, dat hij sine tale sprac. Doen sij onderlinge haer sprake vertrocken ende wisten, waer om me dat sij comen waren, doen worden sij blide ende dancten gode. Ende dus onversiens metter sonnen opganc tsmorgens soe quamen sij te iherusalem. Doen sij dat wisten soe verbliden sij hem, dat sij in een coninclike stat waren Ende waenden daer den nuwen coninc vinden. Maer van harer groeter scaren ende menichfuldicheit van volcke Soe was herodes ende alle de stat van iherusalem zere bedroeft. Want haer volc ende haer beesten was soe overvele, Datse die stat van iherusalem⁺ niet en conste gheherberghen/, Ende moesten dat meeste deel van hen daer buten bliven Ende lagen daer omtrent oft sij de stat belegen hadden met heer crachte. Ende hier af seide die prophete aldus: Die cracht des heydens volcs sal tote dij comen. Ende die overvloedicheit vanden kemelen sal dij bedecken. Ende die dromidarise van effra ende van madian ende alle die van saba selen comen Ende selen goud, Wieroec, Myrre met hem bringen, Om gode den here lof te boetscapene. Ende alle quic ende vee sal tote dij versamen. Ende die ramme van naboth selen dij oec dienen. Men sal hier in merken, Dat die drie coningen alle, des sij besegen souden van beesten ende van anderen dingen, dat daden sij voer hem trecken, alsoe hem toe behoerde. Vanden rammen van naboth soe es bleven van dien aerde vele in dien lande. Die steert vanden rammen es alsoe lanc als hare echterste beene. Den stert es zere breet, Soe dat somege sterte, alse een ram gevilt es, den steert alsoe zwaer es alse de helicht van den vleesche. Van desen ramme soe sijn comen wilde ramme, die groot sijn ende sterc. Ende hebben groete grove hoornen als bocke. Ende als/ mense⁺ Jaget soe loepen sij biden wijn(t)¹⁾ groete recke. Capitulo 26.

Doen dese drie coningen te iherusalem quamen, alsoe voren geseit es, Soe was herodes daer coninc gemaect der ioden vanden keyser ende vanden romeynen. Ende doen was hij zere out van daghen. Doen soe vraechden dese drie coningen hem Na den coninc, die corttelinghe geboren ware. Ende sij vraechdent allen den ghenen, diere yet af weten mochten, waer hij geboren was. Hier af steet in die ewangelie aldus Cum natus esset Jhesus in bethleem iude in diebus herodis regis Ecce magi ab oriente venerunt iherosolimam dicentes: Ubi est qui natus est rex iudeorum? Vidimus stellam eius in oriente et venimus adorare eum, Als geboren was ihesus in bethleem Jude inden ioedschen lande Inden tiden des conincs herodes coninc der ioden, Soe quamen die wise te iherusalem Ende vraechden waer es, die geboren es coninc der ioden? Wij hebben sine sterre gesien in oryenten Ende wij comen met giften om hem te anbedene. Die wise dat waren dese drie eerbarege coningen. Doen dat die coninc herodes hoerde, soe wert hij bedroeft Ende alle tfolc van iherusalem met hem. Ende versaemden alle/ die princen ende overste⁺ der pryesteren ende die scriben, ende die clercken ende die wijste van alle den volcke. Ende herodes vragede hem, waer cristus geboren soude sijn. Doen seiden sij: In bethleem, in die eersam stad van iuda, Alsoe gescreven es bij den propheten Et tu bethleem terra iuda nequaquam es minima in principibus iuda. Ex te enim exiet dux, qui regat populum meum Israel, Ende du bethleem van iuda Du en best niet dat minste lant vanden prince iude. Want wt dij sal comen een leider ende een prince, die regneren sal mijn volc van israel. Doen dede herodes heymelec tote hem roepen die wise coningen Ende leerde van hem neerstelic die tijt vander sterren,

+ fol. 20a.

+ fol. 20b.

+ fol. 21a.

1) I. per ventum; hier is een woord onvertaald gebleven, waardoor de betekenis onduidelik wordt. Verg. I. et dum venantur et currunt per ventum permaximum spacium audiuntur.

+ fol. 21b.

[p. 148]

die hem geopenbaert hadde, Ende santse in bethleen ende seide: Gaet ende vraecht neerstelijc na dat kint. Ende alse gijt vonden hebt, soe boetscapet mi weder, op dat ic mach comen om hem te anbedene. Doen sij den coninc gehoert hadden, soe ghingen sij ewech. Ende die sterre, die sij gesien hadden in oryenten, Die voer ghincse al lichtende, tote dat sij quamen, daer sij bleef staende boven dat huys, daer dat kint inne was. Doen sij die sterre weder sagen, soe waren sij zere verblijt. Ende sij⁺ ginghen in dat huys Ende vonden/ daer (t)kint met marien sijnder moeder. Doen vielen sij over haer knien ende aenbeedene als coninc ende god Ende ontsloten hare scatte ende offerden hem goud, wyeroec Ende myrre. Capitulo 27¹⁾.

In somegen boecken soe leest men, Doen dese drie coninghen van der stede, daer dese nuwe coninc in was geboren, te vollen waren geinformeert, alse van herodes den coninc Ende vanden scriben ende vanden meesteren der ioedscher wet, Ende doen sij van herodes ende van iherusalem gesceeden waren ende doen sij vter stat trocken, Soe openbaerde hen die sterre wederomme, ghelijc alsij te voren hadde gedaen ende voer gincse tot bethleem in de stat. Ende onder wegen soe quamen sij, daer de herden haer scapen hoedden op den velde, die de ingel gods geboetscapt hadde die geboerte cristi met groeten lichte op den kerstnacht. Ende bij dedense trecken haer geselscap dese drie coningen den herden²⁾. Ende doen die herden dese sterre sagen, Soe liepen sij tote den drien coningen ende seiden hem, Dat hem in alsulken schine die ingel gods geopenbaert hadde die geboerte cristi. Ende sij seiden hem oec al dat sij gesien hadden ende gehoert in bethleem. Doen waren dese coningen zere verblijf van dat hem die⁺ herden/ seiden. In oryenten seit men, dat een stemme gehoert was vter sterren. Ende dat was eens ingels stemme, die den herden toe sprac ende oec den drie coningen openbaerden. Die ioden, die in oryenten sijn bekeert, sij seggen die selve redene Ende oec daer toe aldus, Dat dit die selve ingel was, die den kinderen van Israel voere ginc doen sij wt egypten trocken metter viereger colompne, Ende dit oec die selve inghel was, die met groeter claerheit schinende was op die.... persone, die tweerande geloeve hadden, Alse die ioden ende die heydenen, omdat cristus woude versamen twee weghen in een van namen, Die een waren in die gracie des sacraments bij cristum onsen here, die onse vrede es. Desen enen wech was toe gevoecht, doen die ingel gods den ioden ende den heydenen ende den herden die geboerte cristi openbaerde. Ende die ander wech es toegeleyt, Doen den heydenschen drie coningen die nuwe sterre openbaerde. Die coningen waren van verren comende ende met vele volcx, Ende die herden van bij ende luttel volcx. Bij ende na waren die ioden gode, Want sij gods geboden hilden. Ende verre waren sij van gode, om dat sij afgode aenbeedden. Ende nochtan soe waren die heydenen geloevende boven die ioden/, Alse dat cristus was⁺ geboren Ende quamen om hem te aenbedene Ende offerden hem in giften Goud, Wieroec Ende myrre. Capitulo 28.

Oec es te wetene, Waer omme dat de drie coningen quamen eer te iherusalem dan te bethleem. Daer soe sijn viere redene toe properlic geset. Dierste redene es, Dat herodes ende die stat van iherusalem bedroeft waren om die comste deser coningen, die wt oryenten ende caldeen waren, Dewelke caldeeusche ende oryentsche van ouden tiden, die leden waren, overmids gods gehingenesse ende om haer sonden wille dicwile iherusalem gedestrueert hadden [geweest] te voren voerleden. Dander redene es, Overmids dat dese drie coningen waren vervolgende ende soekende den ioedschen coninc, die doen cortelinghe geboren was. Doen vreesde hem herodes, om dat hij niet altemale een iode en was, Maer geset coninc vanden keyser ende vanden romeynen. Hier omme soe hadde hij groeten anxt Om te verliesene sijn rike vanden geborenen coninc. Die derde redene es, Om dat iherusalem was een coninclike stat, Soe hadde hij te meerderen anxt ende alle tfolc met hem Overmids der prophecien wille, die hem voersproken was vanden propheten/ Ende⁺ van hem geseit aldus Cum venerit sanctus sanctorum cessabit vnctio vestra, Als comt die heyleghe der heylegen soe sal uwe salvinge te nyeute gaen. Nochtan al haddense dese vreese, sij en gavender namaels niet omme. De vierde redene es, De meeste sake mochte dit sijn. Doe de drie coningen de sterre verloren hadden bij den wille gods, soe quamen sij onversiens te iherusalem binnen. Ende dit geviel bij gods wille, Om dat die ioden scriben, die gheleerde, gheen onscout hebben en souden, Om dat sij wisten vter scrifturen, dat hij geboren soude sijn. Ende hier omme en mochten sij geen onscout doen van haren ongelove. Want sij nv bij desen gelove der heydenen gesterct waren ende zere vaste gemaect. Hier op soe seit St. gregorius

+ fol. 22a.

1) Dit kapittel is gelijk aan Cap. XVIII van I., terwijl Cap. XVII van I. hier aansluit. Dit laatste komt overeen met Cap. 28 van B. De inhoud is dus verwisseld. De volgorde in I. is beter.

2) De volgorde van de woorden in deze zin is eigenaardig. Bedoeld is: Dese drie coningen deden haer geselscap bij den herden trecken.

+ fol. 22b.

+ fol. 23a.

+ fol. 23b.

[p. 149]

In sijn omelyen: Ysaac, doen hij Jacob sinen sone soude gebenedien, soe hadde ysaac doncker ende blinde ogen. Nochtan al en sach hijs niet, hij gaf hem die benedictie. Aldus waest nietten ioden, die vol van geeste ende van prophecien waren. Nochtan soe bleven sij blent, Want sij hilden gods geboden al bij den woerden. Maer sij versmeedden cristum geboren te sine van marien, dien sij lange bekinden te voren, eer hij geboren soude werden. Oec soe wijsden sij de stat herodes, opdat wt haren getuge ende sentencie hen soude sijn een sentencie der verdoemenessen ende ons ter hulpen ende ter salicheit tot onsen geloeve. Capitulo 29.

Doen dese drie coningen met haren gesinde vanden herden gescheyden waren, Welken herden dat sij groete ghiften gaven, Doen daden sij aen hare costelike cleederen Ende schierden hem, soe sij eerleecs costen. Ende soe sij bethleem meer neecten, soe hem die sterren claerder lichte. Doen die drie coningen ter eender vren wt iherusalem trocken, Op den selven dach ter sester vren soe quamen sij ierst te bethleem in. Ende die sterre leydese tote den inde vander zwerter straten, daer dat kint in was geboren. Ende altehant boven den vloer vanden kelder, daer men dat broet plach te vercoepene, Soe bleef die sterre stille daer staende. Ende sij scheen daer in soe claer, dat al verlicht was, dat daer in was binnen den huyse. Ende altehant soe voer sij in die locht op ende bleef daer alstille staende. Maer haren schijn en verginc niet vte den huyse, al was sij hoege. Die ewangeliste seit Et intrantes domum invenerunt puerum cum maria matre eius et padentes¹⁾ adoraverunt eum, Ende sij ghingen in dat⁺ huys ende vonden dat kint/ met marien sijnder moeder. Ende sij vielen op haer knien ende aenbeeddent. Ende sij ontsloten hare scatten ende offerden costelike giften, Goud, Wyeroec ende myrre. Ende hier af es comen een gewoente in dien lande, Dat niement en mach comen ydelder hant ende sonder die eerde te cussene voer des soldaens voete Ende alsoe voer enichs conincs voete van oryenten, om iegen hem te sprekene. Ende die mynderbruederen, die inden lande sijn geseten, Die bringen den coninc appelen ofte peren. Ende daer met ontsculdegen sij hem, Dat sij geen goud no selvere mogen besitten noch daer toe hebben. Capitulo 30.

Onder ander dingen soe vertelt fulgencius in sinen sermoenen, Dat bider ghiften deser drie coningen beteekent es gods mogentheyt, Sine werdicheit ende sine sterfelecheit. Want gout behoert toten trybute Ende wyeroec toter offeranden Ende myrre tote den grave der dooder menschen. Ende dese drie soe en laet onse heylege geloeve niet te offerene, Alsij aen enen gewaregen god ihesum geloeven. Want hij es gewarich god, Coninc alder coningen ende een gewarich mensche. Ende die god, die inden ouden testamente geboet/, Dat men hem offeren⁺ soude vander ierster vruchten, Die selve god ende mensche geboren hij heeft tot sinen dienste gheheylicht ende ontfangen dierste vrucht der heydenen. Capitulo 31.

Op desen selven dach, dat dese drie coningen te bethleem gode sochten, Doen was ihesus als een kindekijn inder ouden als van XIII dagen in menschelike persone out ende hij was alluttel vet ende in mateleken doeken gewonden toten armen toe. Ende alsoe lach hij inder steynen crebben voer den ezel ende voer den osse int hoey. Ende maria sijn moeder was een suverlijc persoen ende vol van vleesce Ende luttel bruyn van verwen. Ende doen dese drie coningen offerden den kinde, Doen was sij gedect met enen armen blauwen cleede, Dat sij met harer slinckerhant voren toe hilt. Ende haer hoot was al omwonden met enen linene cleede. Ende haer ansichte was albloot. Ende sij sat op die crebbe. Ende metter rechterhant soe hilt sij haers kints hoet op. Doe dese drie coningen knielden op die eerde, doen custen sij des kints hant oetmoedelec Ende offerden den kinde haer giften. Ende dese ghiften setten sij neven des kints hoet Ende op der moeder knien. Ende wat met desen/ ghiften⁺ gedaen was, dat salic namaels seggen. Capitulo 32.

Oec es te wetene, Dat melchior die coninc van nubyen ende arabyen, die cristo goud offerde, die was deminste²⁾ in personen. Ende baltasar die coninc van godolyen ende van saba, die cristo wieroec offerde, die was middelbaer in personen. Ende iasper die coninc van tharsen ende vanden eylande egrosulle die was die meeste in personen ende een zwert moriaen. Ende hier af soe heeft david geprofiteert: Voer hem selen knielen die moriane ende sine viande selen die eerde lecken. Dese coninge waren herde cleyne na dat maecsel vanden live ende oec tfolc dat met hem quam, na dat deliede waren, daer sij toe quamen, Soe dat hem tfolc verwonderde daer sij toequamen. Ende hier bij soe waest een ghetuge, dat sij van verren quamen. Want soe de liede naerder der sonnen opganc geboren sijn, soe sij cleinder, cranckere ende zwertter sijn Ende die crude betere ende edelre Ende die beesten genoechelec, wilt ende tam. Capitulo 33.

Die lieden, die van orienten comen te iherusalem met comescepen oft om pilgremagie, Die seggen, dat in deser/ drie⁺ coninge lande Des smorgens inder sonnen

1) Lees: procidentes; Matth. 2:11.

+ fol. 24b.

+ fol. 25a.

+ fol. 25b.

2) Lees: de minste.

+ fol. 26a.

[p. 150]

opganc, Dat de sonne met alsoe groeten ghelude wert gehoert, dat sijs niet liden en souden moghen en waren sijs niet gewoene van jonx. Ende noch in ene andere landuwe soe werden geboren liede, die herde cleyne sijn, Die om des geluuts wille vanden fiermamente worden doef geboren. Ende dese lieden coepen ende vercoepen met wisene van teekene. Maer het sijn al te cloeken lieden in titeliken dingen ende g(r)ote coepliede na hare wise. Capitulo 34.

Oec es te wetene, dat dese drie eerlike coningen met hem brachten vele costelike ende dierbaer iuweelen om te offerne, Dats te verstane, Dat sij met hem brachten alle die iuweelen, Die de keyser alexander, philippus sone vanden conincrike van macedonien, die hij liet in caldeen ende in indeen. Ende oec alle die iuweelen, die de coninginne van saba offerde in salomoens tempel, Die costelec waren van goude, Van peerlen ende van gesteynten. Dese brachten sij alle met hen om te offerene. Maer doen sij sagen die sterre in hare wtnemender claerheit in haren raeyen, schinende inder hutten boven die crebbe, soe worden sij versaecht. Ende sij vergaten⁺ alle die/ dingen te ghevene Ende gaven van versaeghtheyden dat hen yerst ten handen quam. Ende metter groeter genoechten, die sij hadden toten¹⁾ kinde, soe worden sij wederslagen. Melchyor offerde alder ierst oetmoedelijc XXX gulden penninge Ende daer na enen cleynen guldenen appel, die men in de hant sluten mochte. Desen guldenen appel behoerde eens toe den groeten coninc allexander Ende beteekende de ganse werelt. Want alexander dedene maken van cleynen stucken gouds, dat comen was van tribute van allen landen ende dat was in een gesmolten alse enen appel. Ende desen droech alexander altoes in sijn haut. Ende desen appel bleef met vele anderen iuweelen in indeen, Doen alexander comen was van biden eerdschen paradise ende wederkeerde. Desen selven appel, die melchyor gaf den kinde, Werde doen in een ogenblic te nieute ende in pulvere verkeert. Want gelijc dat inder figuren die steen was af gesneden vanden berge sonder hande Ende nabugodonosor, die coninc, sach in sinen slape alte eyseliken beelde, dat hij alte pulvere wreef, Nv geestelec desen steen es ihesus, die afgesneden was sonder mans toedoen Ende geboren van eender reynder maget.⁺ Bij desen gul/denen appel Soe es beteekent alle de werelt, die ihesus es slutende in sijnder mogentheyt ende alse hij wilt te nieute ende te pulvere doet gaen. Die XXX penninge, die melchior offerde, die offerde hij ter nooddorsticheit masschien. Ende daer na soe offerde balthasar den kinde wieroec, Om te benemene den stanc vanden stalle Ende iasper offerde daer na myrre, Om te verwerene die worme, die daer vele waren inden stal overmids der hitten wille. Capitulo 35.

Nv es een ghewoente in oryenten, Soe wanneer die soldaen oft enich ander coninc, het sijn heiden oft kersten, trect doer enich van sinen steden, soe hebben die lieden voer haer dore wyeroec staende. Ende dat ontsteken sij, alse die heeren in die stat comen. Ende die dat niet en dade, die soude gecastijt sijn ende men souden houden over ribel. Ende dat sij dit doen Dat beteekent daer alsoe vele, dat sij den here onderdanich sijn. Want inden ouden tiden waest een sede, dat die kerstenen martelaren vanden heydenen waren gedwongen, die afgoden te aenbedene, Niet alleene te aenbedene, Maer dat sij wieroec souden nemen ende ontfunckenen. Ende alsoe souden sij die afgode beroeken. Capitulo 36.

Doen die drie coningen onsen here gheghijft hadden, Te hant waren dese drie coningen ende al haer volc ende haer beesten sonder eten ende sonder drincken. Soe begonsten sij na menschen wise honger ende dorst te hebbene. Ende begonsten slapende te werdene. Ende al dien dach soe bleven sij in die stat van bethleem Ende daden al haer gemac. Ende sij seiden alle menschen, diet begherden te wetene, wat hen geschiet was. Ende dit geschiede, om dat die ioden hen niet en souden mogen ontsculdegen. Des nachs hadden die coningen een antwerde vanden ingel ende hij seide, Alse dat sij niet weder en souden trecken tote herodes in iherusalem, alsoe hij hen hiet. Et per aliam viam reversi sunt in regionem suam, Ende bij enen anderen weghe soe sijn sij gekeert in haren conincrike. Ende van diere tijt voert soe en baerde haer die sterre niet meer. Ende elc trac sinen wech tesinen lande na menschelike wise. Ende namen herberge ende aten ende droncken. Ende in haer wederkeeren soe trocken sij in alle die conincriken ende landen, Daer lange voertijts die coninc holofernus doer trac met sinen here van wapenen Ende also quam inden ioedschen lande/. Doen soe⁺ waende dat volc, dat hijt noch hadde geweest, die weder te sinen lande getrocken hadde. Maer doent tfolc wiste van desen drie coninghen hoe ende wat, soe was hem tfolc goedertieren. Ende vander victaelgen, die sij met hen bracht hadden, soe leefden sij, tot dat sij quamen ten berghe van vaus. Ende sij ende al haer volc quamen met gesontheden tot in haer lant. Maer den wech, die sij van haren lande tote inden ioedschen lande quamen

+ fol. 26b.

1) De gewone uitdrukking is: genoechte hebben in.

+ fol. 27a.

+ fol. 28a.

[p. 151]

binnen XIII dagen, Daer soe waren sij over tkeeren weder omnie twee iaer lanc, Nochtan dat sij leiders hadden ende die de sprake consten. Ende dit gesciet daeromme, Om dat sij ende andere menschen bekennen souden dat onderscheet, Dat tusschen dwerc gods es Ende dwerc der menschen. Capitulo 37.

Oec es te wetene, Dat herodes met sinen senioren ende scriben ende met groten volke desen drie coningen na volgheden vele landuwen. Ende herodes was zere toernich op tconincrike van tharsis ende van cilicien, De welke nader coningen leere begonsten te levene. Ende van hate soe gaf hij hen scout ende seide, dat sij die drie coninghen over die riviere van⁺ syler hadden laten varen/. Daer omme soe verberrede hij haer scepe ende aldat lant, dat onder hem geleghen was. Capitulo 38.

Oec soe volghden sij hen hier omme, Want sij hadden gehoert van vele lieden, hoe dat sij in XIII dagen sonder yemens hinder te iherusalem comen waren ende nacht ende dach gereden sonder eten ende sonder drincken, Ende dat sij met groeter aermoeden keeren moesten te haren lande, ende met leyders sonder de sterre te haren lande weder keerden. Want alle theydensche volc verwonderde, om dat sij soe snellec waren leden doer dlant. Ende hier af soe waren die ioden, die daer woenden int lant, overscrivende den coninc herodes. Ende gaven getuge van dien, dat sij ghesien hadden. Ende hier omme soe hieten die heydene dese drie coninghe wise ende philosophen ende niet coninge. Maer dat bekinnen en quam hem niet van hem selven. Want die heydene en verstonden die scrifture niet, Noch die geboerte ons heeren en wisten sij niet, dan van balaams propheteren Ende oec vanden ioden, die de scrifture wisten. Ende die ioden gaven namen den coningen van quader nijdicheyt Ende seiden, dat mense houden soude voer gokelaren ende toeveraers. Want de leeringe des geloefs es houdende, Dat na die opvaert ons heeren den heydenen alre yerst gepredect was Die geboerte ons heeren. Ende doen quaemt in gewoenten ende daer in soe bleeft staende, dat dese drie coningen overal de werelt geheeten sijn magi. Magi dat es een gokelere, oft een toverare, oft een wise inder claracien¹⁾. Ende want menege saken van namen sijn hen toe gegeven, die hier geen noot en es te seggene ende daeromme corttict aldus. Capitulo 39.

Daer na, doen de drie coningen quamen ten berghe van vaus Ende het twee iaer lanc leden was, Soe daden sij een scoene capelle maken in die ere des geborens conincs. Dese capelle was zere costelec ende wel gesciert. Ende haer woeninge was int stedeken, dat onder den berch lach. Ende in die capelle soe coren sij alle drie begraven te sine. Cort daer na, dat sij daer gewest hadden, Soe quamen alle die edele vanden conincrike hem tegen. Ende vanden toecomste, doen sij hoerden, wat god doer hen gedaen hadde, worden sij verblijt. Ende hadden godlike kennesse ende loefden gode. Ende een yegelijc trac weder te sinen lande. Ende al verschieden sij hen van lichamen, Nochtan en waren sij niet verscheyden metter herten. Ende elc vertrac den volke, wat hij gesien ende ghehoert hadde. Ende in allen templen daden sij maken een sterre met enen kindekine Ende daer boven een/ teeken des⁺ crucen, Alsoet hen vore betekent was. Ende vele lieden lieten haer gelove ende geloefden aen tkindekin. Alse dese coninghe elc thuys quam, soe waren sij soe devoet in oetmoedicheiden, dat den volke niet verwonderen en conste. Ende sij bleven dus staende in enen salegen levene Al tote dat St. thomaes quam in Indeen na ons heeren opvaert bij hen. Ende doen worden sij vaster gemaect intgelove. Capitulo 40.

Doen dese drie coninge trocken van bethleem te haren lande, Soe bleef maria die maget met haren kinde ihesus inder hutten een luttel tijts. Maer doen de fame soe groot wies van hare ende vanden kinde, daer die coninge om comen waren, Soe trac sij wt deser hutten ende voer woenen metten kinde in een andere speloncke, die wt eender steenroken gehouden was. Ende dese sake gesciede, om dat sij die ioden soe zere ontsach. Ende daer bleef sij inne sculende tote op den XL^sten dach, dat sij haer offerande inden tempel soude doen. Ende alle tfolc minde marien ende haer kint ende brachten hare ende den kinde haren noetdorst. Ende van deser speloncken soe werde na een capelle gemaect In die ere gods ende den drien coningen ende sinter clase. Doer die capelle ginc een dore wech²⁾. Maer die een dore es nv vermetst. Ende/ In deser cappellen soe siet⁺ men noch den steen, daer maria op plach te sittene, alsij haer kint sogede. Op enen tijt soe viel alluttel melcs op desen steen wt haren borsten. Ende die gedaente³⁾ van dien melke bleef daer op staende tot op den dach van heden. Ende soe ment meer af scaeft soe het meer wast. Ende alselken mele soe toentmen in vele kerken ende vele pelgerine bringent over. Capitulo 41.

Oec es tewetene, Doen maria vter speloncken ginc daer ihesus in geboren was Van haesten der vreesen⁴⁾, soe vergaten

+ fol. 28b.

1) Lees: in declaracien; verg. pag. 79.

+ fol. 29b.

2) dorewech = I. transitus. Dit woord niet bij Verdam.

+ fol. 30a.

3) gedaente = I. species.

4) I. metu iudeorum eam celeriter et festinanter exivit.... Lees ongeveer: mit haesten van vreesen der ioden.

[p. 152]

sij ihesus himde ende sine doecken som. Ende sij lagen onder dat hoey inder crebben. Ende dit himde ende de doeken bleven versch, Tote dat die werdege vrouwe helena quam, des keysers moeder constantijns, alsoe god woude ende sij beslotense in groeter werdicheit In goude ende in selvere. Dese hutte hilden die ioden over verwaten. Ende dedender de kindere in gaen haer gevoech doen. Ende wie out was ende daer in ginc, dien hilden sij over vermesaemt. Ende dat heyden volc en liets daer omme niet in te gane. Capitulo 42.

Doen maria ten tempel gaen soude na de wet moyses, Doen nam sij haer kint ihesum Ende offerdene met enen pare⁺ tortelduven. Ende/ symon nam tkint ihesum in sinen armen ende seide als een prophete Nunc dimittis servum tuum domine secundum verbum tuum in pace, Quia viderunt oculi mei salutare tuum, Nv here seldi dinen knecht laten in vreden na dinen woerden. Want mijn ogen hebben gesien dijn salicheyt. Ende symeon ende anna propheteerden vele vanden kinde op die stonde, Daer vele vanden ioden ende scriben bij stonden, Soe dat die fame van marien ende vanden kinde ihesum soe groot wert, Ende van herodes ende vanden ioden soe groten murmuracie, Dat maria omden anxt vanden coninc herodes ende vanden ioden Daer omtrent nergens en dorste bliven. Doen openbaerde dingel gods ioseph in sinen slape ende seide tot hem Surge et accipe puerum et matrem eius et vade in terram egypti et esto ibi dum dicam tibi, Stant op ende nemt dat kint ende sijnder moeder ende vliet in egypten Ende sijt daer soe lange, tote dat ict dij segge. Het es toe comen, dat maria in egypten vlien moet, om dat dat kint herodes soeken sal om te doodene. Joseph die stont des snachs op Ende nam dat kint metter moeder ende ginc in egypten. Ende sij was daer tote, dat herodes sterf. Hoe dat maria in egypten quam ende hoe⁺ dat sij wederkeerde, Dat soe staet/ claerlijc Inden boec van ons heeren kintscheden al gescreven. Die stat, daer maria met haren kinde inne woenende was, Die es wel XII dachvaerde van bethleem ghelegen. Bij desen wege, daer maria aen leet¹⁾ met haren kinde int gaen ende int keeren, Soe wassen roesen van ierico ende nergens anders Alse tot eender eweger gedinckenessen. Ende van desen roesen soe nutten gherne die heydensch vrouwen, alsij arbeyt van kynde hebben. Ende die lieden, die daer dese roesen plucken, sijn gheheeten balduwine, die van steden te steden trecken met beesten Ende vercoepense omme broot den lieden vanden ingesetenen landel²⁾ ende den pelgerinen. Ende aldus brinct mense voert in allen landen. Capitulo 43.

Oec es te wetene, dat die stat, daer maria in woende XII³⁾ iaer lanc met haren kinde tote dat herodes doot was, Die was gelegen bij der stede van babilonen, die men heet nuwe, ende alkayere⁴⁾, Daer die soldaen van babilonien in pleget te woenene. Ende dese steden en staen niet verre van een ende sij sijn sonderlinge groot. Want alkayere es die meeste stat van babilonien⁵⁾. Men seit, dat sij meerder es, dan seven steden van parijs. Maer die stat, daer onse vrouwe in plach te woenenne/, Die en was⁺ niet vele meerder dan men schieten soude met enen boghe. Ende daer woent nv die soldaen inne. Ende daer soe staet enen alte schoenen hof in met VII. fonteynen, Daer maria haer kint in plach te badene. Ende om deser fonteynen wille soe en was desen hof niet ghesloten. Ende in desen hof soe wast die balseme ende wast op roede gherden, gelijc enen doren Ende een luttel langere dan een elle. Ende de bladere sijn roet alseroesen⁶⁾. Ende enen iegeliken gaert die heeft enen sonderlingen wechtere vanden kerstenen, die daer gevangen sijn. Ende sij die moeten[en] verwaren ende hanteren op haer lijf. Ende altoes inden merte soe pleecht die soldaen selve te sine in desen hof ende dan snijt men den gaert alwaert wijngaert. Ende sij binden de sneden met boem welle. Ende dan druppet in veetkenne alwaert water ende wt den veetkene soe doet ment in selveren potten, die cleyne nochtan sijn. Dese potten heetmen daer al gemeynelec sarren. Ende dese potten mochten hier houden omtrent een waelpoyt⁷⁾, Nochtan eest nauwe dat vol es. Ende die soldaen nemt die balseme alleene. Ende alse te hem comt enich groet here, Soe geeft hiere hem alluttel te groten presente. Ende alse die balseme alwt ghe/dropen es,⁺ soe en blijft hij daer niet langer. Dan soe nemt een iegelijc wechtere die rancken, die afgesneden sijn ende sietse in enen pot. Ende die vetheit, die daer boven drijft, dats balseme. Ende dese es dicke geverwet alse braxiam⁸⁾. Ende als yement gequetset es van binnen, soe geneest hij daer mede. Ende dit es die men vereoept den coeplieden ende den pelgrinen. Maer die andere,

+ fol. 30b.

+ fol. 31a.

1) ane enen wech liden niet bij Verdam; wèl: enen wech liden.

2) Lees: den ingesetenen vanden lande.

3) De andere handschriften hebben zeven jaar lang.

4) I. fuit iuxta civitates babiloniam novam et alcharye.

5) I. alcharye est maior babilonia.

+ fol. 31b.

6) Hier is het Latijn verkeerd begrepen. Verg. I. et est in modum rubi rosarum formatus et folia eius quasi trifolia sunt formata.

7) waelpoyt = I. sextarium; D. ses quaerten; H. sextier en sestendeel. Kil. walpot, waelpot; Lovan. j. pinte.

+ fol. 32a.

8) Lees waarsch.: bracium; met braxiam is een van de vormen bedoeld, waardoor men het Franse woord, dat later brais luidde, in het middeleeuws latijn voorstelde; brais (uit lat. brace) = gerstemout. Verg. Du Cange. I. heeft braxiva(?).

[p. 153]

aant.
die gedropen es, die es vele edeldere. Want leydemen enen druepel in de hant, Sij soude te hans doere sijn alse zweet¹⁾. Ende dese es geverwet alse dunnen groenen wijn, die moyeratich²⁾ es. Ende dit soe heet daer rouwe balseme. Ende nyement en mach anders desen hof hanteren noch hoeden dan de kerstene, want het es dicke geprueft, Ware dat yemen heyden oft iode desen hof verwaerde, soe souden te hant die rancken ver dorren. Ende sij geloeven alle oryenten ende over zere³⁾ dore, dat dit es, om dat maria daer soe lange woende, dat die balseme daer es wassende met alselken vertuten. Capitulo 44.

Alsoe alse voer screven es, Dat die coninc melchyor coninc van nubyen ende van arabyen gode offerde enen guldenen appel, die te nyeute ginc ende in asschen verkeert was, Noch offerde hij XXX. gulden⁺ penningen, Die abraham/ met hem brachte ende nam, doen hij ginc wt hur, dat in caldeen ghelegen es. Ende alse een pelgerim trac hij wt. Dese XXX. penninge die bracht hij met hem in ebron, dat nv arboa heet. Ende met desen XXX. penningen soe cochte hij enen acker voer hem ende saram, sijn wijf, voer ysaac ende iacob sine kindere in te gravene. Ende desen ackere was gelegen in mesopotamen ende es geheeten Imus⁴⁾. Daer na, in iacobs tide, Soe was ioseph iacobs sone vercocht van sinen bruederen om die XXX. penninge den hysmahelyten. Daer na soe waren doen bracht die XXX penninghe van iosephs bruederen in egypten tot ioseph om tarwe ende coeren mede te coepen. Na des iacobs patrierken doot Soe waren dese XXX penninge bracht In dat conincrike van saba, Om specie ende cruyt mede te copene tot iacobs ende iosephs grave. Ende daer waren sij in des [t]coninc scatte geleyt in werdicheiden. Daer na in salemoens tide Soe waren dese XXX Daer Ende noch andere costelecheyden bracht vander coninghinne van saba ende sij gafse inden tempel ons heeren, den dienst mede te vermeerenne te diere tijt. Ende daer waren sij op geleit in stempels scat. Daer⁺ na Inden tide roboams salomons/ des conincs sone, Doen iherusalem gedestrueert was Ende die tempel gods beroeft was van alden costeliken iuweelen, Soe quamen dese XXX penninge tot des coninx handen van arabyen, die doen daer was alse om den coninc van egypten te hulpene, Diese met anderen costeliken yuweelen met hem brachte, die hij geroeft hadde. Ende hij voerese met hem in arabien ende leidese in sinen scatte. Daer na, alse dat nuwe testament begonste ende cristus geboren was in bethleen, Soe quam melchior, die coninc van nubien ende van arabien met vele costeliken iuweelen ende guldene vaten des tempels Ende offerde dese XXX penninge onsen lieven here in sijnder ioncheit te bethleem. Daer na, doen maria in egypten vloe met haren kinde overmids vreese van herodes, Soe droech maria dese XXX penninge met hare ende bantse in een linen doexken metten wieroke ende metter myrren. Ende dese XXX penningen soe verloes maria metten anderen giften, alsoe sij ghewonden waren, In die wildernessen van egypten, daer sij dore treckende was metten kinde. Daer na soe vantse een herde dese XXX penninghe metten anderen ghiften, die inder wildernessen/ [die] sine beesten hoedde,⁺ Ende van steden testede te treckene plach, die daer gheheeten sijn baldewine. Ende dese herde behiltse enen cleynen tijt tot voer ons heeren passie. Ende doen quam desen herde een groete sieckheit ane, daer af hem niement gehulpen en conste. Ende ghelijc als doen die fame ginc van onsen lieven here over al dat lant, Dat hij met enen woerde alle siecheit genas, Doen ginc dese herde te iherusalem weert. Ende hij werde bij sinen gheloeve vanden here gesont gemaect. Ende met devocien soe offerde hijse gode te iherusalem. Doen onse lieve here sijn geloeve ende sine ghiften bekende, Soe hiet hij hem, dat hise offeren soude inden tempel ende leggense opten outaer. Ende die overste priester, die daertoe quam ende dit aen sach soe ongewoenlike offerande, Soe nam hij den herde. Ende dat wyeroec dede hij ontsingen ende berren in die offerande op den outaer, alsoe men plach. Daerna soe was geordineert, overmids dat soe gloriosen ghifte was ende soe vremde, Dat men dese XXX penninge metter myrren leggen soude inden scat des tempels tote dat men overdragen soude, wat men daer met doen soude. Daer na cort⁵⁾ drie/ daghen voer⁺ ons heeren passie, Soe waren die princen ende die overste der priesteren ende oec die ioden alle gemeynlec te rade om ons liefs heeren doot, Op dat sij alle gemeynlec der doot souden sculdich sijn, Ende namen dese XXX penninge vten scatte des tempels Ende gaven die XXX penninge iudas ons liefs heeren discipule, Om dat hij sinen meester ihesum verraden soude ende leveren. Ende sij gaven hem een deel mede vander myrren. Ende een ander deel soe mingden sij inden dranc, dien sij onsen lieven here gaven drincken aen den heylegen

1) I: dum talis balsami gutta in manum ponitur ipsam penetrat et altera parte resudat.

2) Verg. aantekening.

3) Lees: zee.

+ fol. 32b.

4) De naam van de akker ontbreekt in alle andere HSS. De akker lag in Hebron, in het land van Kanaan. Is deze zin misschien een slechte vertaling van het Latijnse: et horum denariorum monetam legitur fecisse Thare pater abraham ex parte regis mesopotanie nomine nyus?

+ fol. 33a.

+ fol. 33b.

5) D.w.z.: korte tijd daarna.

+ fol. 34a.

[p. 154]

cruce. Ende noch een deel vander myrren Soe hadde Nychodemus, die een prince was vanden ioden ende dat myngde hij met aloe ende andere specie. Ende daer mede dwoech hij onsen here. Daer na, doen iudas dese XXX penninge ontfangen hadde van den ioden, Soe brachte hise weder inden tempel Ende werpse vore der heeren voeten. Doen namen die ioden XV penningen vanden XXX penningen ende gavense den ridderen, die ons liefs heeren graf wachten. Ende metten anderen XV penningen soe cochten sij eens potmakers acker om dat men daer die pelgerine op⁺ soude graven. Ende desen acker/ saet¹⁾ bij iherusalem ende es cume alsoe lanc, alse men werpen soude te halven met enen steene. Maer inden tiden, doen iherusalem den kerstenen toe behoerde, Soe was van desen acker Alte²⁾ doer diepen graven gemaect Ende alle ommuert ende gevest. Ende boven in dat welfsel soe stonden groete gate, Daer men de doode lichamen dore neder liet vallen. Ende nyement en sal hier af twifelen, dat dese XXX penninge inden ewangelio selveren geheeten sijn. Want inden gemeynen name soe waren sij geheeten selveren. Nochtan waren sij gemaect van pueren goude van arabien. Ghelijcker wijs alsoe somege penninge heeten oude scilde ofte mottoene oft peeters oft francken, Dus bleven dese penninge staende als dat sij selvere penninge hieten alse enen bijname hebbende. Ende aldus bleven sij heetende van Abrahams tide tote dat onse heere gecruust was Ende dat iherusalem gedestrueert was van tytus ende van vespasiane. Noch soe es die gewoente in oryenten, dat men nemmermeer die munte en verandert, Ja noch in gewichten noch in waerden. Ende des gelike sijn daer penninge in oryenten van goude ende van copere gemaect ghelijc⁺ dat/ dese penninge waren. Ende daer op soe staet ghemaect na der vormen vanden roc ons heeren, die maria breyde ende met onsen here opwies³⁾. Men sal weten, dat een yegelijc van desen XXX daer wert oec was drie florine goet van gewichten. Ende daer staet op geprint eens conincx hoet recht oft gewonden⁴⁾ ware. Ende daer staen letteren ane van caldeen, Die men nv ter tijt niet gelesen en mach. Capitulo 45.

Oec es te wetene vanden ridderen, die ons heeren graf wachten. Het es een ghewoente in oryenten ende in allen landen over zee, Dat alle der ridders goede sijn leen goede, dewelke niet gedeilt en mogen sijn. Maer sij bliven al geheel den ousten ende den yersten geboren sone. Ende die goede houtmen te leene vanden soldaen Ofte van anderen princen. Ende alse die vader vanden kinderen sterft, soe es die yerste sone here vanden leen goede. Ende die ontfeec⁵⁾ hij ende wert daer op ridder. Ende dese goeden en machmen niet deylen en ware bij oerlove des heeren, Maer hij machse beteren. Ende die goede sijn som soe goet, Dat die ridder moet houden onder hem drie ofte viere ridderen/ Alse op sinen⁺ cost ende op sijn soudye. Ende alse daer enich ridder wert gemaect, Soe rijt hij met sinen maghen alte rikelec ghesciert te vespertide vanden dage van straten te straten om hem te vertoenene, Ofte daer yement ware, die segghen mochte, dat hij niet werdich en ware ridder te sine. Ende en es daer niement diene weder seit, Soe maect men een groot bedde op de eerde int paleys, dat sinen here toe behoert. Ende dat bedde es gesciert met guldenen lakenen, daer dese heyden op sal ridder werden. En de inden claren dach Soe gheet hij op dat bedde ligghen naect. Ende ghelijc alse die vrouwen met ons in haer kinderbedde ghevisenteert werden van haren naesten, Alsoe comen tot desen ridder sine vriende ende verbliden hem, Alse dat hij werdich es worden ridder te sine. Daer na soe wert hij vanden edelen op gheheven ende al ghecleet met costeliken iuweelen Ende ghegort ende gescoeyt. Ende dat doet men tot enen teekene, Alse dat hij al naect op dbedde clam, Dat hij alongesedicheyt wt ende af dede, Ende dat hij weder op wert gheheven vanden edelen, Dat hij/ hem in allen doegheden⁺ na volgen sal ende alle ondoget laten. Dan soe hout hij gesinde na dat sinen staet dragen mach. Dese ridderen volgen haren here daer sijs te doene hebben. Al dusdanen ridderen warent, die onsen here cruusten ende tgraf wachten. Ende desen ridderen gaven die ioden XV penninge, als van abrahams tide tote ons heeren passie soe bleven sij bij een ende ongedeylt, Ja op vele steden inden lande van israel daer sij bracht waren. Maer alte hant alsoe saen alst volbracht was, datter mede volbracht sijn soude, Soe worden sij van een verscheeden ende ghespraeyt, Soe dat men nv nauwe weet, waer dat sij sijn. Capitulo 46.

Doen die tijt leden was, dat maria met haren lieven kinde weder quam van wt egypten, Ende herodes gestorven was, soe openbaerde hem dingel ons heeren ioseph in sinen slape Ende seide met bliscapen tot hem: Stant op ende nemt

+ fol. 34b.

1) Lees: staet.

2) Lees: Alle.

+ fol. 35a.

3) Deze zin is in het Latijn niet begrepen. Verg. Br. similitudo horum denariorum et tunica domini inconsutilis, apud quamplurimos nobiles usque in presentem diem hereditarie permanserunt.

4) gewonden = I. stat caput regis laureatum impressum. In deze betekenis niet bij Verdam, Hwb.

5) Lees: ontfeet.

+ fol. 35b.

+ fol. 36a.

[p. 155]

dat kint ende sijnder moeder mede ende gaet in dat lant van israel. Sij sijn doot, die gesocht hebben des kints ziele. Doen⁺ dede ioseph alsoe ende quam int/ lant van israel. Maer doen ioseph hoerde, Dat regneerde archelaus voer herodes sinen vader, soe ontsach hij hem daer te treckene, Ende ginc intlant van galyleen Ende woende in die stat van nazaret, Op dat volvult soude sijn, Dat voersproken was bij den propheten, die seide: Ende hij sal nazareen gheheeten sijn ofte worden. Van desen willen wij laten Ende op onse materie bliven. Capitulo 47.

Doen onse here god op gevaren was te hemele, Doen sant hij thomase sinen apostel Inden lande van indeen om daer te predekene, In welken lande dat woenden dese drie coningen, Die gode offerande gedaen hadden. Ende alwaest dat thomaes niet gherne in indeen en trac, Nochtan gesciet mids gods voersienicheit. Want alsoe St. thomaes na ons heeren opverrisenesse taste ons heeren wonden met sinen vingheren, Soe waest dan tamelijc, dat hij desen drien coningen preken soude Ende hem de passie ons heeren sekerlike boetscapen soude, den welken sij aenbeedden inder ioncheyt met ghijften ende oec tasten. St. gregorius seit: Soe es ons allen te staden comen, dat na ons heren verrisenesse thomaes de wonden cristi metten vingere taste Ende heeft ons daer mede⁺ af gesneden/ Die wonden der twifelingen. Oec soe hevet ons allen ghevroemt, Dat dese drie coningen cristum sochten in sijnre ioncheyt ende hem tasten ende oec sagen ende aenbeedden. Ende dit leert ons als dat wij hem soeken selen. Oec es te wetene, dat St. ba(r)tholomeus ende St. iudas ende Sinte thadeus dese apostelen oec predicten in desen lande. Want het sijn vele indeen, Daer af een deel alsoe groot es, alse alle dat lant dat in desside der zee gelegen es. Ende aen desside der zee Soe es kerstengelove ten stercsten ende ten meesten. Capitulo 48.

Doen thomaes de apostel dat ewangelium cristi gepredict hadde in den lande van indeen Ende hij alle die lande doer gaen hadde, Ende onse here vele myraculen doer hen¹⁾ gedaen hadde, Ende hij vele volcx bekeert hadde, Doen sach hij in allen templen der afgoden een sterre metten kinde ende een cruce daer boven, Ghelijc alsoet de coninge hadden doen maken. Ende doen St. thomaes hadde verstaen vanden bisscoppen der afgoden, hoe dese sterre daer geset was in voerledenen tiden ende waer omme, Ende die wonderlijcheit, die geschiet⁺ was/ den drie coninghen, Doen thomaes al dit ghehoert hadde, soe wert hij zere verblijt Ende hij seide weder omme alle die saken den bisscoppen ende den volcke, Wat myraculen dat dat kint gedaen hadde ende alle die leeringen Ende vertroestingen, die tkint den sieken, den cruepelen ende den doeven ghedaen hadde. Ende hoe tkint mensche was worden metter godheyt te samen. Ende sine passie ende sine opverrisenesse, Ende hoe hij sine wonden getast hadde nadie opverrisenesse Ende hij metten anderen iongeren ontfaen hadde den heylegen gheest Ende daer bij verstont allerande spraken. Doen sij dit gehoert hadden, Mids der gracien gods soe worden sij alle gedoept. Ende doen die afgode vten tempel geworpen waren, Soe wijhede hij de templen in die eere des kints, die de coninge aen beedt hadden. Doen dat volc van dien lande Die fame hoerden van thomase, soe quamen sij tot hem Met cruepelen lieden ende met sieken ende met blinden, Dewelke dat hij inden name des kints ende metten teekene des crucen al gesont doen maecte. Ende tfolc quam tot groeten geloeve. Ende die aldus gesont waren/ ghemaect ende gedoept, Die⁺ maecten andere gesont metten teekene des crucen. Capitulo 49.

Doen Sinte thomaes aldus dat volc bekeert hadde Ende in die temple priesters ende dieneers geset, Soe was hij treckende toten rike deser drie coningen. Ende alse hij daer quam, soe waren sij levende in groeter ouden ende gesont. Doen dese drie coningen hoerden seggen vanden volcke, Dat daer in haren landen comen was een man, die geheeten was thomaes ende dat hij vanden kinde predicte, dien sij anbeedt hadden in sijnder ioncheyt, Ende hoe hij vele myraculen gedaen hadde in doeve, in blinde, in cruepele, in lamme, in stomme menschen Ende wat doeden sij hem aen hadden ghedaen, Ende hoe hij verresen was vander doot Ende hoe dat thomaes in des kints name dat selve dede, Doen soe bereyden hem dese drie coningen, alwaren sij zere out van dagen, met haren edelen volcke Ende trocken om Sint thomaes te siene. Ende thomaes ontfincse in groeter werden ende seide hem al dat voerseit es. Doen worden sij gedoept van St. thomase ende ontfingen den heylegen gheest. Doen/ trocken dese drie coninge met thomase toten⁺ berge van vaus ende daden die cappelle wijden St. thomase, die sij hadden doen maken te voren. Ende thomaes onderwijsde den volcke alle dinghen. Ende daer af soe was groete blisscap onder alle tfolc. Ende die fame wies onder dat volc, Soe dat vele van deser famen verre lants wert gehoert. Ende dat volc quam daer om te siene. Ende die coninge daden maken ane den voet vanden berge van vaus een stat, Die noch die meeste ende die rijcste es van

+ fol. 36b.

+ fol. 37a.

1) Lees: hem.

+ fol. 37b.

+ fol. 38a.

+ fol. 38b.

[p. 156]

alden lande van indeen. Ende dese stat es geheeten seuwa. Ende hier woent inne die here van indeen, die gheheeten es priester ian. Ende oec soe woent daer in thomaes die patriarke vanden lande van Indeen. Capitulo 50.

Doen sinte thomaes in alle desen lande dat volc gelovich gemaect hadde ende ghedoept, Doe consacreerde hij dese drie coninge in bisscoppeliken state ende makese eerdsche bisscoppen, Om dat sij andere bisscoppen souden maken ende priesteren. Ende thomaes gaf desen drie coningen die wise, hoe dat sij messe doen souden ende⁺ die templen wijen ende doepen./ Doen thomaes alle dinc wel geordineert hadde, Doe trac hij in dat overste lant van indeen. Ende alse hij daer volc hadde bekeert, Soe wert hij in dat leste van sinen levene gedoot, Alsoe sine legende orconde ons gheeft in dat passinael¹⁾. Alle dat volc, dat daer geboren wert, Daer St. thomaes ghemartylijt wert, Beide man ende wijf, die hebben van naturen ansichten alse honde geformeert, Maer niet also ru alse honde. Ende dit soe es noch opden dach van heden daer te aensiene indat lant. Capitulo 51.

Na der tijt dat St. thomaes ged[o]oet was, Soe waren dese drie coningen ende bisscoppen alomme treckende ende stichten vele kerken ende dieneren daer in. Ende sij gaven hen vele op te levene na bescheet²⁾. Doen keerden sij weder toter stat van seuwa ende namen daer haer raste, alsoe langhe alsij leefden. Ende hen soe was alle dat vole ghehoersam van rechter minnen Niet als heeren maer alse vaders. Capi[ti]tulo 52.

In dat ander iaer eer sij storven, Soe daden dese drie coningen ende bisscopen alle die andere bisscopen ende priesterenfol. 39b. Ende/ Edele ende onedele vergaderen in ene stat. Ende want sij temale out waren van iaren Ende sij ne gheen afdragen en hadden van magen noch van erfgenamen, No wijf noch kint, Soe ordineerden sij alle haer saken metten ghemeynheyden des volcs. Ende selke boeken seggen, Dat sij waren die ierste der goeder vruchten der heydenen meeghdeliker werdicheyt. Want men seit, dat sij gode beloeft hadden reynicheyt. Ende dat sij gode goud offerden, dat was tot enen teekene der meeghdeliker reynicheyt, Ende wyeroec ter meeghdeliker devocien ende ghebeeds Ende myrre ter vleescheliker sterfelijcheyt, Dewelke dat die natuere niet gherne en nemt. Want inden vleesche televene ende sonder vleesch televene, Dat es eens ingels leven ende niet menschelijc ende dat es die meyninge Sonder ghenuechte des vleeschs³⁾. Capitulo 53.

Doen dese drie coninghen ende biscopen aldus vergadert hadden alle die bisscopen, priesteren ende die edelen, Soe vermaenden sij hen, Dat sij vaste wilden bliven inden ghe/loeve, dat hen thomaes die apostel ghepredict⁺ hadde, Ende dat sij wilden kyesen enen man onderlinghe, dewelke dat staen soude in de stat van thomase Ende die overalle dat volc in gheestelecheyden mechtich sijn soude. Ende al dat volc soude hem sijn onderdaen ende ghehoersam. Ende dese soude geheeten sijn thomaes die patriarche In ghedinckenessen van St. thomase den apostel en eweliken dagen. Ende alse dese patryarke storve, Soe souden sij weder enen anderen kyesen ende oec thomaes heeten. Ende aldus wert ten eweliken daghen. Doen soe wert daer een gecoren, die vremt was, die iacob van anthyochien geheeten was. Ende dese was St. thomase den apostel na ghevolget In dien lande. Dese soe was yerst ghecoren om patryarke te sine ende thomaes gheheeten. Ende desen sijn sij alsoe ghehoersam, Alse wij sijn den paus van rome. Capitulo 54.

Doen dat alsoe gheordineert was Ende die coninghen gheen oer en hadden, Soe coesen sij enen edelen man, die over al haer rike heere soude sijn in tyteliken dingen. Ende ware dat sake, dat quame enych tyran/, Die den patriarke thomase⁺ niet gehoersam en woude sijn, Soe soude die prince hem daer toe dwingen met weerliker macht, dat hij hem onderdanich soude moeten sijn. Ende dese eerlijcheyt soude volgen na der geboerten⁴⁾. Ende dese here en soude niet heeten Coninc noch keyser noch hertoge noch grave, Maer hij soude heeten pryester ian. Ende dat was daer omme, Dat nyement werdegere in hen ghehacht en was dan die priester. Ende [seide] alle coningen, keyseren, hertogen, graven, ridderen Bughen haer knien ter erden ende hare leden, alse die pryester wt rect sijn hande inden dienst vanden sacramente op te heffene. Capitulo 55.

Oec salmen weten, Dat priester ian scrijft in alle sine letteren, die hij wt sent tot op den dach van heden voer die groete, die vorenstaen sonde, Soe scrijft hij tot wien dat es Benedixie den ghenen, die hij sine brieve sent Ende gebiet hen benedixie overal in sinen lande, dat hij heeft, Over den wijn, over die beesten, wilde ende tamme, Ende over alle die edele vruchten. Ende in sinen seghel/ Soe staet gheprent⁺ die rechte hant gods ende met sterren al om beset, Ende alsoe in sine banyeren, die hij voert. Oec es dese heere van indeen Jan gheheeten om twee saken. Dat es omme St. ianne ewangelisten, die de yerste priester

+ fol. 39a.

1) Deze vertaling wijkt af van I. sicut in passione eius legitur.

2) na bescheet = op een verstandige wijze; Verdam vermeldt met en bi bescheit.

3) Deze laatste verklaring is door de vertaler ingelast.

+ fol. 40a.

+ fol. 40b.

4) I. deberet succedere per heredes.

+ fol. 41a.

[p. 157]

was Ende van gode alder meest gemint. Oec om die eere van St. ianne baptisten, die onsen lieven here doepte. Want noeyt meerder man geboren en was van wiven. Capitulo 56.

Doen alle dingen bij desen drie coningen ende bisscopen wel gheordineert was, Doe deden sij hen ter s(t)at van seuwa wert voeren, Omme daer alle haer dagen te blivene. Ende twee iaer daer na soebleven sij noch te live. Ende een luttel voer dat kerssavont was, Soe openbaerde ende op heffende was haer een sterre, die vremde was, boven die stat van seuwa, Alse waer bij die drie coningen bekenden, dat sij corttelike sterven souden Ende alsoe vanden here geroepen waren. Doen dadent sijt allen menschen cont. Ende inder kerken, die sij hadden doen maken, daer daden sij haer graf eerliken maken, Alsoe hen toebehoerde.⁺ Ende dat hoechtide vander/ gheboerten cristi hilden sij herde eerlijc wel. Daer na op den achsten dach Soe was melchyor, die coninc van nubyen ende van arabyen, als den dienst gods gedaen was, inden jare sijns levens hondert ende XVI voer alle dat volc sijn hoeft neygende sonder wee Ende gaf sinen gheest ende stelde hem in onsen heere¹⁾, Des welken lichame die andere twee coningen met anderen princen ende heeren zere eerlijc scierden met bisscopliken ende conincliken abite. Ende alsoe leyden sine in dat graf zere welriekende. Daer na op den vijfsten dach na XIII dach²⁾, Doe was balthazar, die coninc van godolye ende van saba, inden iare sijns levens hondert ende XII na der messen vore alle dat volc ende sonder wee Doe gaf hij sinen gheest. Ende bij des anders conincs lichame Soe was hij gheleit met groeter werden. Daerna op den sesten dach Soe was die derde coninc iasper, Die coninc was van tharsen ende vanden eylande egrosulle, in sinen iare van ouden hondert ende negene, Na dat den dienst gods gedaen was, Voer alle dat volc sonder wee dien⁺ anderen coningen volgende/ tot onsen here. Ende doen men den lichame draghen soude ten grave bij den anderen coninghen lichamen, Doen waren hen die twee lichamen scheydende van een, Ende den derden lichame soe waren sij tusschen hen beyden ontfangende. Ende dat volc dancte gode vanden wondere. Ende aldus sijn dese princen, die deen den anderen zere ghemint hebben inden levene, niet verscheyden inder doot. Die van oryenten seggen over waer Ende die van indeen, Dat die sterre, die haer openbaerde voer hare doot, Dat die bleef staende altijt boven die stat van seuwa alstille toter tijt toe, dat hare lichamen in die stat van coelne waren ghevoert. Capitulo 57.

Na deser coninghen doot, Want god diese zeere gemint hadde in haren levene, Alsoe wel eerde hijse na haer doot, Soe dat vele menschen quamen van verren ende van bij, die zeere met siecheiden waren bevaen. Ende mids ons heeren onste soe worden sij gesont. Ende die ghevanghen waren ende hen aenriepen worden verloest. Ende dat gheloeve meerderde zeere overluids der miraculen, die daer geschieden. Doen aldus dat kersten geloeve zeer wassende was inden lande, Soe dats die duvel nijt hadde Ende maecte een erruer³⁾ ende vele opinien onder dat volc, dat kersten was. Soe dat daer dat volc nemmer en was achtende die reliquien vanden drie coninghen, Noch houdende in werden. Ende alle dat volc nam weder ane heydensche wet. Ende in die stat van seuwa soe was woenende vele mechtichs volcs, Die geboren waren vte verscheedenen riken van oryenten, Soe dat een ieghelijc nam van desen drie coninghen Ende voerdense, daer sij in geboren waren met hen. Ende alsoe quamen deser drie coninghen lichamen, Daer sij coninc plaghen te sine. Ende hare lichamen worden daer eerlec ontfaen van alden volcke. Ende aldus waren sij langhe daer blivende. Capitulo 58.

Daer na omtrint die iaren ons liefs heeren [Dusent] twee hondert ende drie ende dertich⁴⁾, Soe wert die edele keyser constantijn inden lande van occidenten vanden paus St. Alvester⁵⁾ bekeert als metten teekene ende metten myraculen ende/ werde kersten. Occidenten dat es⁺ liggende in dat westen lant⁶⁾. Ende vander lazaryen wert hij gesont gemaect. In desen tiden soe was die werde helena des keysers moeder inden lande van oryenten onder die kerstene ende onder die ioden. Ende doen was die ioedsche wet zeere vergaen ende tot onsen heere ghekeert. Ende want helena neerstich was in die oude wet te houdene gods gebodt, Alsoe was sij nv vele meer neerstegere Inden nuwen testamente die wet te houdene Ende dat leven cristi overtelesene ende te onthoudene⁷⁾. Ende alle die steden, die cristus in sijnder menscheit bewandelt hadde, die dede sij wijen. Ende die stede, die sij tevoren plach te hatene, die dede sij namaels groete eere. Ende op die stat, daer dingel die geboerte cristi den herden boetscaepte, daer dede helena een kerke maken, Die gloria in excelsis gheheeten es. Ende in dese kerke soe waren in tiden voer leden eerlike canoneke, Die altoes haer ghetiden begonsten met gloria in excelsis deo, Ghe-

+ fol. 41b.

1) I. in domino dulciter obdormivit.

2) De vijfde dag na de achtste dag na Kerstmis is dertiendag. Lees dus: dat is XIII dach.

+ fol. 42a.

3) erruer: het Fr. woord hier in navolging van I. errores.

4) Alle andere handschriften hebben: 133 of 234.

5) Lees: St. Silvester.

+ fol. 43a.

6) Dit zinnetje is afkomstig van de vertaler.

7) Vertaling van I. et evangeliis studiosius estuabat.

[p. 158]

lijc alsoe wij doen met Deus in adiutorium⁺ meum intende. Capitulo 59/.

Doen dese kerke gewijt was, Soe quam helena te bethleem ter hutten wert. Ende die ioden hilden die stat over vermalendijt ende alle die daer in ghinghen. In dese hutte soe vant helena noch die crebbe ende dat hoey, daer tkint in gelegen hadde ende die doecken Noch alsoe versch ende onghefaelgiert, Alsoe alst maria vergheten hadde. Ende dese doecke ende dat hoey dede sij voeren te constantinopolen in die stat in St. sophye kerke. Ende deet eerlijc besluten met selvere ende met goude. Ende daer bleven sij tote des conincs karels tide. Want die coninc karel batter omme den keyser van constantinopolen In sijn wederkeeren, doen hij wt heydenesse quam. Ende die coninc gafse met onser vrouwen hemde. ende vele andere iuweelen, Die hem ghegheven waren, voerde hij met hem tot aken In onser vrouwen kerke, die hij dede daer maken zeere costelec. Nu vander lingden ende vander breyder onser liever vrouwen hymde Soe sijn vele liede, die hem daer af verwonderen. Hier omme⁺ soe es te wete/ne, Dat inden lande van over zee ende In oryenten soe wast vele vlas tweewerven des iaers. Ende daer af soe maken sij cleinlec laken. Ende manne ende wive draghen daer af hare cleedere. Ende die sijn lanc, wijt ende groot om die groete hitte vander sonnen. Ende dese sijn zeere wit. Ende die vrouwen, daer yet ane verlanc es¹⁾, haer hemden sijn alte groot, Alse dat sij boven andere cleedere wt nemende sijn. Ende dat langhe cleet es boven ghesciert costeleec, na dat sij edel ende rijc sijn. Ende alse van desen riken vrouwen eneghe dochter wert gheboren, Alte hant soe beghint die moeder daer toe tebereydene cleedere van linenen lakene, die men ter brulocht behoeven soude. Dese cleedere can nauwe de moeder volmaken tote der tijt toe, dat die dochter bruyt sijn sal. Ende alse eene vrouwe, die edele es, oft eneghe bruyt, rijt achter straten, Soe es daer een ridder, die dat cleet in sinen aermen ophout. Ende dat es daer groete eere²⁾. Ende aldus doet men oec alsij op der eerden geet. Ende andere vrouwen,⁺ diese niet soe costelike/ en hebben gheschiert, Die hebbense nochtan herde lanc ende zeere welriekende. Dus es tewetene, Dat onser liever vrouwen hemde, dat daer te aken es, Was ghemaect na den ghemeynen loep des lants sede van linghden ende van breyden³⁾. Capitulo 60.

Op die stat in bethleem, daer onse lieve heere gheboren was mensche, Soe dede helena maken een scoene kerke van merbersteenen wel ghewracht Ende boven van houte van cedare boemen ende met loede al ghedect. In dese kerke voer den choer soe gaet men neder ter stat, daer onse heere gheboren was, Die men heet hutte ofte spelonke. In dese spelonke soe woende Jeronimus ende paula ende eustachius van groeter devocien. Ende daer sijn sij oec begraven. Ende in deser kerken soe sijn omtrint LXX calumpne van merbersteenen, Die dat ghehouwen werc⁴⁾ draghen. Inden iare ons heeren MCCC ende XLI Soe wouden die heydenen die calompnen vter kerken nemen ende in haren tempel setten, Maer sij saghen soe wonderliken ghesichte/, dat⁺ sise lieten staen. Ende in deser kerken soe stichte helene een eerdschbisdom ende vele priesteren, die den dienst soude doen. Ende in allen messen songhen sij Ende oec in de zielmessen Gloria in excelsis deo. Doe dese stat comen was in des soldaens hant, soe maecte hij, dat niement in die kerke comen en mochte sonder te ghevene twee veniaensche guldene. Ende die grieken hebben ghecregen voer hen den choer al metten hoeghen outare om haren dienst daer in te doene. Ende daer af gaven sij iaerleecs een summe van goede. Op den kerstnacht soe vergadert daer vele volx van allen landen ende van menegerande spraken, Die daer comen om pilgrimagie te doene. Ende die soldaen en laet daer gheene heydenen in woenen dan al kerstene, (ende) Die van sinen weghen ambacht ende officie daer in draghen⁵⁾. Ende alle die kerstene, die daer in vergaderen, al sijn sij verscheyden van spraken, Sij hebben nochtan een yeghelijc daer in sijn stat om den dienst te doene na sine wise. Ende die den dienst/ doen na die wise van⁺ roeme, die doense in die spelunke. Ende op dien nacht soe wert daer ghehoert vele melodien van alderande wise. Ende alse die messe ghedaen es, Die aldus beghint Dominus dixit ad me, Soe gaet dat volc in die ander kerke, die gheheeten es Gloria in excelsis deo, Daer dinghel den herden boetscapte. Ende daer soe doet men in die messe die beghint Lux fulgebit. Ende dese twee kerken staen van een een halve mile. Ende alse dese messe ghedaen es, Soe keeret tfolc weder te bethleem ende daer doet men die messe, die beghint Puer natus est nobis⁶⁾. Ende alle die liede, beide manne ende wive, wt wat lande dat

+ fol. 43b.

+ fol. 44a.

1) Verg. de aantekening bij D. fol. 44c.

2) In geen enkel ander handschrift.

+ fol. 44b.

3) I. Unde camisia beate marie que est aquis grani sed in communem consuetudinem precium illarum et secundum staturam tunc temporis hominum videtur multum fuisse et esse brevis et humilis. Dit is de lezing van de andere handschriften.

4) dat ghehouwen werc = I. tecta et ligna; H. die overste tymmeringhe.

+ fol. 45a.

5) onbeholpen vertaling van I. soldanus exceptis suis officiatis non permittit ibidem nisi cristianos habitare.

+ fol. 45b.

6) Ingevoegd door de vertaler. De andere hss. hebben: summam missam of die hoghe misse.

[p. 159]

sij sijn out ende ionc Singhen dese anthyfone in latine Hec est dies quam fecit dominus. Ende dese antiffone soe connen sij daer alle van ghewoenten. Ende alle kerstnachte soe es daer hanghende in een tafele desen lof van sinte helenen, Die St. iheronimus selve bescreef. Ende hij beghint⁺ aldus: Die/ weerdeghe helena was een goede stalhoedersse. Want sij hier getrouwelec sochte die crebbe ons liefs heeren. Item Op den achsten dach¹⁾ Ende sonderlinghe op den XIII dach na kerstdach, Soe es daer soe groeten loep van vele volcx in dese kerke, Ende versueken daer die stat vander crebben, Daer die drie coninghen offerden. Ende daer es ghemaect een gulden sterre, diemen met consten optrect ende neder alleden dach dore. Ende hoe dat daer den XIII dach wert gheeert, dat salic namaels segghen, daert stat heeft. Capitulo 61.

Doen dese kerken aldus waren volbracht, Soe voer helena te nazareth woenen, want het es een ghenoechelike stat ende sij es in eene valeye gheleghen ende nv²⁾ ommuert. Ende die huse sijn gesprayt verre ende na. Hier inne dede helena maken meneghe scoene kerke ende sette daer dieneren in. Ende sij gaf hem groete possessie³⁾, daer sij op leefden. In die kerke⁺ ter rechter siden bij den choer soe/ was maria camere in gesloten, Daer sij inne was, doen die inghel gabriel haer boetscaepte, dat sij onsen lieven heere ontfaen soude. Ende daer in steet die calompne, daer dingel gabriel teghen leende. Ende sijn beelde dat stont daer in oft in was gheprent ware. Ende voer die dore vander cameren ten oesten wert, Soe staet een scoene fonteyne, daer maria haer water in plach te halene. Ende daer plach die ingel gods dicwile marien te visenterene. Van deser fonteynen soe plaghen die pelgerime van verren te halene ende sieke menschen daer met te genesene. Ende die heydene hebben dicke van hate ende van nide verstopt dese fonteyne, Maer soe sise meer verstoptten, soe si meer liep ende noch op desen dach soe en oerborense die heydene niet. Die priesters van deser cappellen die daden den dienst nacht ende dach Vander Annunciacien³⁾. Ende aen die calompne, daer dingels teeken aen stoet, Soe bleef⁺ een ander teeken tote op den/ dach van heden, Soe wanneer die sonne onder gaet alle dat iaer dore, Dat sij altoes dat teeken anroert eer sij te gode gaet, Alse tote enen teekene, dat doen was ende es die selve stonde, dat die ingel gabriel marien boetscapende was, Dat die gods sone van hare soude werden gheboren. Ende doen die kerstenen daer woenden, Soe waren in die capelle dienaren daer toe, Alse die sonne dat teeken roerde aen die calompne, Soe trocken sij driewerf een cloxken, dat op die calompne hinc. Ende dan soe spraken die liede driewerf Ave maria op haer knyen. Ende daer om me es comen een gewoente alle de werelt dore in kerstenhede, Dat vore der sonnen onderganc driewerf de clocke wert getrocken. Ende dan spreken die liede driewerf Ave maria. Ende dese clocke⁴⁾ heet al omme Ave maria in oryenten. Ende in die capelle soe plach men alle die ghetiden te beghinnene met Ave maria, Alsoe men met ons doet met deus in adiutorium. Maer nv soe/ doen die heydene worpen in die⁺ scoene kerke vele priden, Alse doode scape, perde ende andere priden. Maer die capelle die blijft reyne. Want daer woenen arme edele lieden, Ende die heeten edelinge van hes. Dese hebben van gewoenten enen venecyaenschen penninc vanden pelgherinen. Ende van al haren goede soe wat dat sij (hebben), Soe sijn sij voert ane quite ende seker. Ende dese stat van nazaret es gheleghen in dat patriarchscap van galyleen. Ende biden inde van galyleen es een berch gheleghen, die niet alte groot en es, Maer hij es boven maten hoege ende es gheheeten den berch van thabor. Op welken berch ihesus was getransfigureert vore sine discipulen. Op desen berch soe dede helena maken een scoen cloester, ghelijc dat een borch es. met torren ende met mueren soe dede sijt omsluten. Ende van deser ordinen soe sijn sintebenedictus cloester⁵⁾. Ende dese soe ordineerde sij al met den paus, alse dat hij soude draghen miter ende staf als een bisscop ghesciert. Ende die abt plach bullen met loede te bezeghelene. Ende hij gaf vele/ eerlecheyden van hem selven. Dese⁺ feeste vander transfiguracien Es ghelegen op den dach Cristi felicissim agapiti⁶⁾. Ende dan doetmen messe al oryenten dore met nuwen wine. Ende alle kerken, daer bisscopen in woenen, die sijn gheconsacreert inder eeren vander transfiguracien. Ende op dien selven dach in allen kerken soe sinct men desen introytus: Dominus dixit ad me. Ende men sinct dit alleluja Hec dies sanctificatus. Ende dit ewangelium Assumpsit ihesus dissipulos et ascendit in montem excelsum. Ende dan comen alle prelaten, princen ende edele van anderen kerken tote haren hoetkerken, daer haer bisdom es ghelegen. Ende met banieren ende wapenen soe comen sij. Ende alden nacht soe waken sij. Ende alle hare moeder-

+ fol. 46a.

1) De vertaler vergiste zich waarsch. eerst en verbeterde toen zijn fout. De achtste dag ontbreekt in de andere hss.

2) De andere handschriften hebben: ende niet ommuert. De vertaler las waarsch. inplaats van non: nunc.

3) possessie en annunciacie zijn regelrecht uit de Latijnse tekst overgenomen.

+ fol. 46b.

3) possessie en annunciacie zijn regelrecht uit de Latijnse tekst overgenomen.

+ fol. 47a.

4) Lees: capelle.

+ fol. 47b.

5) Verg. I. cuius abbas ordinis benedicti; de mndl. vertaling is hier onjuist, wat ook blijkt uit het volgende.

+ fol. 48a.

6) Lees: Sixti, felicissimi, agapiti.

[p. 160]

kerken, Daer bischdom stoele in sijn, die heeten tot St. sophyen. Ende den berch thabor es gheleghen van iherusalem drie ende een half dachvaerde. Ende daer plach ihesus tusschen te wandelne ende niet voerdere. Ende dede daer vele teekene ende myraculen. Ende desen berch van thabor/⁺ en es niet meerdere dan dat cloester begrepen hadde. Maer die heydene wonnen dat cloester ende maecten daer ene groete borch neven, Die sij hieten blantegarde¹⁾, Daer een groete gheslechte af quam tote noch toe. Capitulo 61.

Doen helena al dit volmaket hadde, Soe begonste sij te bedinckene om der heylegher drie coninghen lichamen Ende trac met enen scoenen bere tote inden lande van indeen. Ende dede alle die sotte afgodrie destrueren, Einde die templen wien indie eere ons heeren. Ende ordineerde daer in, die den dienst doen souden. Doen vraghede helene om der drie coninghen lichamen. Ende sij vercreechse in haer behout deser twee coninghen lichamen, alse melchiors ende balthazars vanden patriarcha thomas ende van priester ianne, Overmids dat vermeerdert soude werden dat kersten geloeve mids den wonder, dat daghelijcs ghescieden van scoenen myraculen. Capitulo 62.

Des derden coninx lichame die hadden onder haer gewelt die restorine Dat waren⁺ ongeloeveghe Ende bleven in/ haer quaetheit. Ende sij wederstonden met haren live, dat sij den lichame niet over gheven en wouden. Ende sonden den lichame over in dat eylant egrosulle, daer iasper eens coninc in was. Maer helena wilde, dat sij alle drie bij een souden sijn onghedeilt, Ende sant vele groeter heeren toten restorinen²⁾ in tharsen. Ende daer vercreech sij met beden ende met ghiften den lichame van iasper Om des apostels lichame thomaes, dien sij vercregen hadde. Ende St. thomaes lichame hebben noch die restorinen. Ende hij heeft hen sint tweewerf genomen geweest. Ende om sekere redene weder ghegheven. Men seit, dat hij nochtan bracht sal werden te coelene bij der coninghen lichamen. Ende daer soe sal hij bliven, alsoe gij namaels hoeren selt. Capitulo 63.

Doen iaspers lichame dus was bij den anderen, Soe quam daer vte alte sueten roke, Soe dat alle die daer bij quamen verblijf worden. Ende helena die deedese besluten in een rykeleke casse. Ende santse te constantinopole met noch vele andere reliquien, die hare ghegheven waren. Ende sij deedt al legghen neven een in sinte Sophye kerke. Capitulo 64.

Het es te wetene, Dat st. sophye kerke es vtermaten lanc ende breet, Ja boven andere kerken, die in kerstenheden staen, Soe dat een groot scep met allen sinen behoerten Daer in wel soude winden met ghemake. Dese kerke dede constantijn de keyser maken ende die groete calompne, die van marbersteenen waren, hief hij selve op met gods hulpe. In deser kerken soe es ons heeren roc, die ghebreyt es, Ende een deel vander calompnen daer onse here ane ghegheeselt was. Ende inden tide[s] des conincx lodowijes van vranckerike, Soe was daer die doerne croene ons heeren. Ende doen die torcken ende die heydenen constantinopolen ende dat lant van grieken zere destrueerden, Doen screef die keyser aen den coninc van vranckerike om hulpe. Ende die coninc quam hem te hulpen Ende gecregen vele lants weder metter hulpen gods. Doen soe gaf hen de keyser van constantynopolen die doerne croene/ ons heeren voer sinen cost, die hij gedaen⁺ hadde, De welke croene over ghegheven wert vanden grieken met groeten rouwe Ende met groeter blijscap vanden fransoeysen ontfaen. Ende des anders dages na sinte lauwereis dach soe quamse in de stat van parijs. Capitulo 65.

In dese kerke van St. sophien soe staet een calompne van marberen. Ende daer op staet des keysers beelde te perde vergult. Ende heeft enen gulden appel in de hant. Ende in de slincke zide teghen orienten ghegort met enen zwerde. Ende die rechte hant hout hij als oft hij dreyghede den ghenen, die ieghen hen rebel waren³⁾. Ende bij deser calompnen soe hadde helena deser drie coninghen lichamen gheleyt, De welke vele teekene ende myraculen daden mids haren verdienten. Capitulo 66.

Doen constantijn ende sijn moeder ghestorven waren Ende iulianus die apostate, die vanden kersten gelove ghevallen was, ende hij keyser was ende regneerde, Doen begonste weder dat heydensche gheloeve op te stane. Ende de kerstene leden/ groete⁺ persecucie, Alsoe dat passionael wel tughet. Ende doent begonste tecesserene, Doen begonste al de werelt dore een heresie op testane ieghen die kerstenen. Ende dit was vele quadere, dan die persecucie vanden zweerde. Ende in deser tribulacien, Al hadden die grieken alle haer groete doctoers ende haren paus, die wt grieken gheboren was, Nochtan soe twifelden sij in dat kersten ghelove Ende worden ghescheeden vander roemscher kerken Ende coren onder hen enen patrierke, dien sij noch alsoe ghehoersam sijn als wij den

+ fol. 48b.

1) Deze voorstelling wijkt af van die in de andere hss. gegeven. Verg. D. fol. 49d, L. fol. 167c, H. pag. 240b, G. fol. 55d.

+ fol. 49a.

2) Lees: nestorinen.

+ fol. 50a.

3) Deze voorstelling wijkt af van die in de andere hss. Verg. I. et habet pomum rotundum.... in sinistra et contra orientem rebellibus sarracenis quasi minans dextera.

+ fol. 50b.

[p. 161]

paus sijn. Ende in desen tide soe bleven daer deser III coninghen lichamen liggende Ende worden al vergheten, om eneghe werdicheit te doene. Want grieken ende armenyen lant was comen inder torcken hande, die heydenen waren. Ende sij destrueerden alle dlant zeere, Welke lande dat mauricius, die dierste roemsche coninc was, weder omme wan ende vercrech metter hulpen vanden meylaenschen ende des keysers, Soe dat deser drie coninghen⁺ lichamen ghenomen/ worden In St. Sophyen kerke ende alsoe te meylanen brocht. Want someghe boeken seggen, Dat manuel de keyser van constantinopolen sant eusorgium¹⁾, die een heylich wijs man was ende oec een gryeke geboren. Desen sant hij inder gegacien²⁾ te meylanen. Ende also saen als hij daer comen was, Soe wert hij ghecoren eerdschbisscop van meylanen. Ende dese vercrech vanden keyser der drie coninghen lichamen, Want te constantinopolen en gaffer nyement omme. Ende hij brachse te meylanen met hem gevoert. Ende in die kerke, dat nv ten predicaren es, soe worden sij gheleit met groeter eeren. Capitulo 67.

Inden iare ons heeren dusent ende LXIIII. Doen was de stat van melanen rebel den keyser frederike, Welke stat de keyser meynde te destruerene. Daer omme soe ghingen die beste vander stat Ende namen deser drie coninghen lichamen alheymelec ende borghense. Ende die keyser quam metter hulpen reynouts, des bisscops van coelene, Ende oec met vele anderen heeren ende belach die stat. Ende die keyser wan die stat. Ende die bisscop van coelene Quam doen met crachte in een paleys, dat toe behoerde enen heere, die Asso hiet. Ende dese was die meeste here vander stat ende dese asso was gehaet vanden keyser boven maten zeere. Ende dese Asso quam al heymeleec toten bisscop reynolt. Ende hij seide, dat hij hem gheven soude deser drie coninghen lichamen met vele andere iuweelen, Waert dat sake, dat hij hem vercrighen woude gracie bij den keyser, Alse dat hij te ghenaden comen conste. Ende doent de bisscop ghedaen hadde, Soe gaf asso den bisscop deser drie coninghen lichamen. Ende die bisscop deedese alheymelec voeren deser drieconinghen lichamen te coelene. Ende doen die bisscop te coelene quam, Soe worden sij eerlee gheleyt In St. peters kerke. Ende daer ghescieden vele myraculen. Capitulo 68.

Daer na doen deser drie coninghen lichamen vervoert waren, Alse van oryenten in occidenten, van constantinopolen te meylanen, Dat doen³⁾ alle die heresie ende dat ongelove zeere stare was, Alse/ in lombaerdyen⁺ ende in tuskanen. Maer overmids der bewijsinghen⁴⁾ der drie coningen ghiften, die sij gode offerden, Soe worden sij zeere confuys ende verwonnen alle dlant dore. Want in onsen lieven heere ihesus Soe es godlike moghentheyt, Ende coninclike macht ende menschelike sterfelijcheyt. Want dat wyeroec behoert toe der offeranden, Ende dat gout toten trybute Ende myrre toten grave der dooder menschen. Alle dese dinghen soe offert dat kersten geloeve onsen lieven here, Alse een mensche ghewarechlec gheloeft, Dat hij es een ghewarich god ende een gewarich coninc Ende een ghewarich mensche. In die offerande des Wyeroechs soe es verwonnen ende confuys gemaect die arriaen, die seide, Dat men den vader alleene inder godheyt offeren soude offerande van werdicheyden. In die offerande der myrren Soe wert confuys ende verwonnen die menichte⁵⁾ vanden manicheus, Die niet en gheloefden, dat cristus om onse salicheyt ghewarechleec de doot gestorven heeft/. Inden goude soe⁺ werden sij beyde verwonnen. Want die manicheus en gheloeft niet, dat cristus geboren es inden vleesche wt davids gheslechte, Ende dat hij gheboren coninc der congen⁶⁾ es. Inden anderen soe sijn sij verwonnen die arriane, Dieden eengheborenen sone gods toe gheven, dat hij onder den vader es ende alsoe gheen conincleec coninc. Inden selven soe es verwonnen die restorijn⁷⁾, Die cristus deylen wilt in drien⁸⁾ personen, dats na der menscheyt Ende na der godheit Ende na der mogentheit⁹⁾. Ende dit machmen merken, Die coninghen en offerden niet die ghijften sunderlinge der menscheyt Ende sonderlinghe der godheyt Ende sunderlinghe der mogentheyt. Soe dan en laet ons niet deylen in III personen, die niet ghedeilt en es in deser coninghen ghiften, Maer laet ons bekinnen, dat dese selve cristus es god ende mensche ghewarich onverscheeden. Capitulo 69.

Oec soe es te wetene in wat eeren dese drie coningen sijn ghehouden in oryenten, Dat es in alle werdicheyden des diens/ van allen princen ende heeren. Want priester⁺ ian heere van indeen ende oec alle heeren, die onder hem sijn gheseten, Alse de coninc van georgyen boven Ende die coninc van georgyen beneden, Ende alle die andere heeren comen op den XIII dach. Ende dan sijn die coninghen ghesciert met coninc-

+ fol. 51a.

1) Lees: eustorgium.

2) Lees: inder legacien; I. in legacione.

3) Deze konstruktie sluit niet aan bij het begin van de zin. Men zou verwachten b.v, oec es te wetene.... dat doen.

+ fol. 52a.

4) bewijsinghe = I. declaracio et exposicio.

5) Lees waarsch.: meninghe.

+ fol. 52b.

6) Lees: coningen.

7) Lees: nestorijn.

8) Lees: tween; I. in duas personas.

9) Ende nader mogentheit is ingevoegd, om drie verdelingen te krijgen. Dit ontbreekt in alle andere hss. en ook bij Fulgentius, aan wie het citaat is ontleend. Verg. Migne, P.L. 65, 736.

+ fol. 53a.

[p. 162]

liken cleedinghen, Ghelijc alsoe sij waren, doen sij ghecroent waren. Ende driewerf soe offeren sij inder messen, Dats int beghinsel, Ende ter offertorien Ende ten commune ende sij offeren drie offeranden, Goud, Wyeroec Ende Myrre. Ende dese offerande soe offeren sij met groeter devocien. Ende die andere heeren, Die chieren hem elc na hare werde. Ende offerande offeren sij na der voerseider wise. Capitulo 70.

Oec in wat eeren ende in wat werdicheden dat dese drie coninghen worden ghehouden in oryenten Ende in die provinchie onder die heresine, die noch bleven sijn, Soe es te wetene, dat tkersten ghelove in oryenten ende over de zee in vele paertyen⁺ ghedeilt es, Ja na der men/schen namen, als die hierna genoemt sijn bij namen. Die ierste heeten latine, Dander nubyane, De derde heeten indi, Die vierde soldane, Die vijfste restoriane¹⁾, Die seste armoni²⁾; Die sevenste gryeken, Die achste suriane, Die neghenste georgiani de overste ghenoemt, De tienste georgiani de nederste ghenoemt, Die XI^te iacobiten, De XII^te Nycholayten, Die XIII^te capti³⁾, Die XIIII^te hisini, Die XV^te marmamij⁴⁾, Die XVI^te madropolos. Capitulo 71.

Omme te wetene van elken Name haren zede Ende oec de manieren, die sij houden, so sijn van alle dese kerstenen Ende oec boven alle dese heresine ende ongelovege, Ende oec in haren riken ende landen, Soe sijn die latiny die overste. Ende sij heeten latini, Overmids dat sij haren dienst van messen ende van ghetiden doen in latine, Ghelijc alsoe men hier int lant oec doet. Maer opden XIII dach soe singen sij vele feesteliker den dienst daer, dan wij hier doen. Ende dat ewangelium dat singhen sij daer met feesteliken sanghe. Capitulo 72/.

⁺ Die andere dat sijn gheheeten nubiani. Dat sijn lieden van arabien ende van nubien, daer die coninc melchior in regneerde, die gode offerde goud. Dese soe bliven vaste staende in dat kersten ghelove voer andere. Ende sij hebben speciale gracien. Want in allen lande, daer kerstene woenen, daer hebben sij kerken ende kerckehoven, Daer mense op graeft alsij doot sijn, Alsoe die vriesen hebben hier. Ende daer dese henen trecken, Daer trecken sij met groeten scaren. Ende haer priesteren gaen ten outare, alsij gaen messe doen, al met guldenen croenen op haer hoeft Ende rikelec gheciert ende oec tamelec. Ende dat doen sij tenen teekene den drien coningen die gode offerden. Capitulo 73.

Die derde dat sijn indi, Die van priester ians lande geboren sijn. Dese sijn goede kerstene Ende hebben enen patriarke bij hen selven. dese heet thomaes. Ende desen sijn sij ghehoersam in alder manieren, als wij den paus sijn. Ende priester ianne sijn sij gehoersam, als wij den keyser sijn. Ende hare beyder/ woeninghen es in seuwa, Daer⁺ die drie coninghen begraven waren ende vten grave ghenomen waren. Ende alse hare bisscoppen priesteren selen wijen ende ordineren [ordinen], Soe ghebenedien sij dat vier, daer in dat sij legghen een yser herde scerp. Ende metten heeten ysere alghebenedijt Soe sniden sij den priesteren van boven vanden voerhoefde tote den nese toe Ende alsoe toten bloeten beenen toe. Ende dat doen sij teenen teekene, dat die heyleghe gheest quam toten apostolen in viere neder. Ende mids desen sneden Soe bekint men daer inden lande de priesteren vore andere menschen, Ghelijc als men hier die priesteren bekint aen hare crunen. Ende alse haer priesteren messe gaen doen, Soe hanghen sij op den outaer een gulden croene ende van drie weghen comen sij toten outare ghegaen, Die priester, Die dyaken, ende die subdyaken. Ende dat doen sij tot enen teekene, Om dat die drie coninghen quamen vte drie landen Ende vergaderden om gode te aenbedene. Capitulo 74.

Die vierde dat sijn Soldane. Dat sijn lieden vanden rike/ Godolyen ende van⁺ saba, Daer die coninc baltazar in regneerde, die gode offerde wieroec. Ende dese liede van desen lande hebben een deel onghelovich gheweest ende waren onghelovich ghemaect van enen heresine die hiet soldinus. Dese hebben eendeel de wise van grieken. Ende hare letteren sijn Caldaies. Ende sij hebben een sonderlinge sprake onder hen. Ende haer pryesteren gaen ten outare met goude Ende die dyaken met wyeroke Ende die subdyaken met myrre, alsij messe selen doen. Ende dat doen sij te enen teekene der drie coninghen offerande, Die gode offerden Gout, Wieroec Ende myrre. Capitulo 75.

Die vijfste dat sijn restoriane. Ende dat volc es vanden rike van tharsen Ende insole [ende] egrosulle, Daer iasper coninc was, die gode offerde mirre. Dese lieden sijn over al in oryenten gheheeten restoriane, Om dat sij besmet worden int ongelove van enen, die hiet restorius. Dese soe sijn alte male in haer onghelove ghebleven Ende vanden kersten ghelove ghescheeden. Ende alse hare bisscopen wijen priesteren ofte andere/ ordinen, Soe nemen sij dat sacrament⁺ van hem. Ende in allen messen, die sij doen, Soe doen sise inden ban, Die raet ofte daet daer toe gaven, dat hem iasper haers conincs lichame ghenomen was. Ende boven alle andere lieden soe sijn sij in oryenten versmaet. Ende van haren onge-

+ fol. 53b.

1) Lees: nestoriane.

2) Bedoeld zijn de Armeniers.

3) Bedoeld zijn de copti.

4) Lees: maronini, naar I. maronini.

+ fol. 54a.

+ fol. 54b.

+ fol. 55a.

+ fol. 55b.

[p. 163]

loeve Soe waren wel XL conincriken al besmet. Ende sij sijn alle meest zwerte moryane. Ende in haer kerken soe scriven sij God ende sijnder moeder ende St. thomase al zwert, Ende die duvelen scriven sij alle wit. Ende dit doen si alte scanden van andere heyleghen, Alse men hier na wel hoeren sal. Capitulo 76.

Die seste dat sijn andere scoene menschen ende sij sijn gheheeten Armoni¹⁾ ende dat sijn kerstene, Cloec ende vroet Ende vrome in wapenen. Dese hebben vele oude errore achter ghelaten. Want in paeschavende soe plaghen sij willens vleesch tetene met opsette Ende seiden daer bij, Om dat cristus op verstont vander doot. Ende haer priesteren alsij consacreerden, soe daden sij olye toten wine. Maer nv dagheliken soe wassen sij toter kerken van roeme. Ende⁺ hare bisscopen ende/ pryesteren worden alle ghewiet vanden latijnschen bisscopen. Ende haer messen ende prefacien singhen sij na den latijnschen sange. Ende sij hebben alsulke cleedere ane daghelijcs ende hoede op haer hoot inder wisen ende vormen, Alsoe die drieconinghen waren gecleet, doen sij gode sochten Ende oec in haren landen plaghen te draghene. Capitulo 78.

Die sevenste dat sijn grieken. Ende hare priesteren sijn gehuwet ende hebben wive. Ende sij hebben oec lanc haer ende baerde, die lanc sijn. Ende dese en gheloven niet, dat de heylege geest quam oft comen mach vten vader ende vten sone te gader, Maer alleene vanden vader. Oec soe en geloeven sij niet, dat enich vagevier sij. Ende om desere saken wille soe sijn sij ghescheeden vander kerken van roeme. Ende alsij messe gaen doen, Soe sniden sij vte enen gherstenen broede ene viercante hostie ende die consacreeren sij. Ende dat leggen sij in gulden en scotelen ofte in selveren. Ende op die oblacie²⁾ soe setten sij ene sterre dryevouts wise, gedect met suveren witten doecken. Ende na die offertorie soe setten sij die oblate metter scotelen boven op⁺ haer hoeft/. Ende die dyaken metter sterren, Ende die subdyaken metten wieroec vate ende met kersen, Ende dus gaen sij in die kerke met groeter reverencien. Ende daer na keeren sij weder ten outare. Ende dit doen sij tot enen teekene, dat die drie coninghen gode sochten met ghiften, Ende datse die sterre brachte ter crebben. Capitulo 79.

Die achste dat sijn suriani. Ende dat sijn liede, die geboren sijn vte iudeen. Want dat lant omtrent iherusalem dat hiet eens iudeen. Ende nv heetet suryen. Daer omme heeten dese liede suriane, die van daer geboren sijn. Dese liede en hebben niet vele ongeloefs ende indesen lande soe heeten de kerstenen decintini³⁾, ghegorde, Om dat sij met enen linen doeke ghegort sijn. Dese hebben speciale gracien, Om dat sij vanden rike van iudeen sijn geboren. Ende dese liede op St. barberen avent, welken lichame dat in babilonien rust ende leidt, Dan soe maken sij groete feeste, Alsoe wij hier doen op St. mertens avont. Ende dan soe sent deen vrient den anderen coelsaet, Oft saet van anderen cruden, die men saeyen sal dat iaer in haer/ hoven.⁺ Ende die zelve lieden zweeren haer eede voer den rechtere op die ewangelie Ende bij den heylegen drie coninghen, Die in dien conincrike van iudeen onsen here sochten ende aenbeedden. Capitulo 80.

Die neghenste dat sijn die overste georgiani. Dese houden hem na den sede ende wise van gryeken. Ende waer dat sij buten trecken, daer trecken sij te samen. Ende sij voeren met hen ene baniere bescreven met St. iorijs beelde. Ende het sijn liede goet ter wapenen. Ende sij sijn geleghen bij der stat machie⁴⁾. Ende daer soe leit mathomets lichame, Die der heydenen prophete was. Ende sij hebben bij hem selven ene sonderlinge sprake. Ende sij hebben enen eertschen bisscop, die woenechtich es inden berch van synay, in St. katherinen cloester. Desen soe sijn sij gehoersam, alsoe wij sijn den paus van rome. Dese moneken hebben die wise alsoe St. anthonijs heeren Ofte als St. macharijs heeren. Ende dese liede trecken alle des soldaens lant dore sonder trybuyt, Om dat sij bat ghemint sijn vanden heydenen, dan hare/ andere ghebuere. Ende waer datse⁺ gaen beyde geestelike ofte werlike persone, Soe singen sij enen sanc vanden drie coninghen Ende van haren groeten miraculen. Capitulo 81.

Die tienste dat sijn die nederste georgiani. Ende dese sijn vanden nedersten georgien geboren, dat nv abcas es ghenoemt. Ende sij seggen, dat een eylant es van groeten montaengyen. Ende bij wilen soe hiet die meeste armonie. In desen lande soe es een berch, daer die arke op stont na der deluvien. Sij seggen overmids des snees wille Soe en can men te desen hoegen berghe niet comen Ende oec om andere eyselike saken wille. Desen berch es soe hoeghe, dat menne siet boven andere berghe. Op desen berch boven soe siet men een zwert hout recht oft ware van enen groeten wtnemende boeme. Ende dat volc geloeft, dat dat hout es vander arken noe, dat daer bleven es. Ende in desen lande es noch een lant ghelegen, dat henyssen heet. Ende es omtrent vijf milen lanc ende

1) Bedoeld zijn de Armeni.

+ fol. 56a.

2) oblacie = I. oblata; de gewone Mndl. vorm is oblate.

+ fol. 56b.

3) Bedoeld is: de cinctura.

+ fol. 57a.

4) Bedoeld is Mekka.

+ fol. 57b.

[p. 164]

breet. Ende daer lijt ene ryviere dore.⁺ Ende dit lant es alsoe donc/kere, Dat in die oeghtstmaent te middage, eer die sonne over die eerde trect, Soe en can men nauwelec yet ghesien oft onderscheeden. Ende dit volc seit, Dat men niet ghescreven en vint, Dat yement in dat lant can comen ofte oec wt. Maer omtrint een boeghscut weeghs van daer soe woent volc. Ende omtrint dat lant soesijn goede vette weyden. Ende hen en let niet anders om in dat lant te gane oft vte, Dan dat dien nevel ende die donckerheyt soe dicke es, dat men daer niet gesien encan. Ende in desen lande soe woenen lieden ende oec beesten. Want men es daer dicwile hoerende die perde neyende ende die hanen craeyen. Ende dore die ryviere, die daer lijt, Soe comt dicwile hout ende oec stroe ghevloten, Soe dat die lieden van armonien ghesien ende ghetast hebben. Oec seit men in dien lande, Dat in erachius¹⁾ des keysers tide, Doen die heydene ende mathomet soe sterc wt quamen Ende die kerstenen soe vele doot sloeghen, dewelke de heyden al omme int gheberchte beleit hadden, dat⁺ sij voren noch achter vlien en/ mochten, Ende doen riepen die kerstene onsen heere god an, dat hij hen te hulpen woude comen Om der verdienten der drie coninghen wille, Die doen in oryenten zere gheeert waren. Ende doen soe quam hem god te hulpen in hare noot. Ende god sant enen donckeren nevel Ende ene donckere wolcke over al die heydene, daer sij lagen, Soe dat te diere tijt ne gheen van daer en sciet, Oec noch dat daer na noeyt nyement tot hem en quam tote noch op den tijt van nv, Noch en sal, voer dat gods wille sij. Capitulo 81.

Die ellefste Dat sijn iacobiten. dese sijn kerstene ende heresine, Die hier ende daer in diverschen landen woenen onder andere lieden. Ende om dat sij aldus heeten, Dat es om enen heresijn, die iacob hiet, diese verkeerde van haren ghelove. Dese iacobiten en gheloven niet in die heyleghe driewldicheyt gods, Maer in die enycheit, In welken teekene soe maken sij voer haer voerhoeft oft voer hen dat teeken des⁺ crucen met enen vin/ghere. Ende haer priesteren staen tesamen aenden outere. Ende sij nemen die communye na hare wise. Ende dat doen sij daer omme, Want die drie coninghen te samen eens offerde gode hare ghiften. Capitulo 82.

Die tweelefste dat sijn capti. Dit sijn oec kerstene lieden, Ende hebben een secte bij hen selven. Ende sij woenen onder andere volc hier ende daer. Ende haer volc hoert leesen enen boec in die kerke haren priesteren van fabulen, Dat wederproeft es ende wederseit vanden stoel van roeme. Ende dit boec heet St. peeters secte²⁾. Ende in haer messen soe lesen sij St. Nychodemus ewangelie. Ende haer bisscopen draghen cappen alse predicaren. Ende in alle hare messen soe lesen sij ene collecte vanden drie coninghen ter eeren. Capitulo 83.

Die dertienste dat sijn marmanij³⁾. Dit sijn oec kerstene liede. Dese waren oec verkeert van enen, die maro hiet. Dese sijn oec woenechtich hier ende daer in andere landen. Deser lieder/ pryesteren Die⁺ hebben alle ghetroude wive na haren sede. Ende al dat iaer dore sonder paesschen ende sonder kerssavont en doense gheen messe anders dan van St. thomase Ofte vanden heyleghen drie coninghen. Dese houden in hare secte, Dat haer kerken lichteleec werden ghevieleert⁴⁾ in deser wisen: Viele een druepele reghens daer inden tempel Ofte enen steen Ofte doer een gat vander kerken de raeye vander zonnen quame, Soe seggen sij, dat de kerke ontwijhet es. Oec om lichte saken Soe willen sij scheeden man ende wijf, Dat es, sij willen den enen scheeden, sonder den anderen yet af te segghene, Op dat haers enichs wille alleene es. Capitulo 84.

Die veertienste dat sijn hisini. Ende dese sijn oec kerstenen gheheeten Ende hebben een secte bij hen selven. Ende dese woenen alle meest in Egypten onder den soldaen. Ende alse men hare kynderen doept, Soe staen haer pryesteren voer een vier Ende nemen een berrende yser Ende sin den⁵⁾ den kinde daer mede/ een cruce voer sijn⁺ voerhoeft. Ende dat teeken duert hen alsoe lange alsij leven. Ende dese gheloeven noch vaste, Dat sij noch wassen selen van volcke, Ende dat sij met crachte selen te babilonyen comen in die stat, daer die soldaen es woenende, Ende dat een yeghelijc enen steen sal nemen, Soe datter een steenken niet bliven en sal aen der stat om haer menichte wille. Want int iaer ons heeren .MCCC. ende XLI Doen⁶⁾ in egypten ende in damasken haesteleec op quam een ghemeyne persecucie Ende eene groete bloetstortinghe quam vanden heydenen onder de kerstenen Ende dit duerde alse een maent⁷⁾. Maer namaels soe waest wel vanden soldaen ghewroken. Ende in deser persecucien Soe waren dese hisini alle egypten dore vore die heydene ende vore den soldaen van haren secten ghe-

+ fol. 58a.

1) Lees: heraclius.

+ fol. 58b.

+ fol. 59a.

2) Lees: secrete, naar I. secreta.

3) Bedoeld zijn de Maronieten.

+ fol. 59b.

4) ghevieleert = I. prophanatas, niet bij Verdam.

5) Lees: sniden; I. scindunt.

+ fol. 60a.

6) Verg. I. dum, met volgende hoofdzin. Hier niet het voegw. maar het bijw. toen bedoeld. De volgende woordschikking is daarom onjuist.

7) I. per tres menses.

[p. 165]

wroecht ende aen ghesproken. Dese antwerden den soldaen¹⁾ ende seiden, Dat gheen dach en was int iaer Sij en voerden⁺ dusent waghene met steenen Ende/ Vermetstense binnen hare bedrive. Soe vele was harer menichten van volcke. Ende nyement en mochte hen scaden noch deren. Want hare pryesteren, alsij messe daden, soe gaven sij hen die benedixie, Ghelijc dat onse heere god ghebenedide die drie coninghen, die tot bethleem quamen ende daden hem offerande, Ende sonder noot van anxste ende scade van haren live weder omme quamen te haren lande. Soe seiden sij, dat sij oec dat gheloefden, Dat sij oec waren alsoe ghebenedijt van haren pryesteren, alsij messe daden Ende wel versekert voer alle plaghe ende tempeest.

1) Deze passage is in het Latijn niet begrepen. Verg. H. pag. 249b en D. fol. 61c, waar de soldaen het onderwerp is, degene, die de volgende woorden spreekt. I. quibus tunc soldanus respondit quod non esset aliqua dies in anno nisi ultra mille vecturas lapidum ad structuram veherentur....

+ fol. 60b.