Logo DBNL
Van den heilighen drien coninghen (1914)

Van den heilighen drien coninghen

(1914)–Johannes de Hildesheim–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

[Teksten]

+ Dit is die historie vanden heilighen drien coninghen.
(Athenaeum Bibl. te Deventer, no. 1751 (101 D6), nieuw nummer: 42).

+ Van den heilighen drien coninghen1).

Ghelijc als die zonne alle die werlt verlicht ende verblidet, Also is alle die werlt van daer die zonne op gaet tot daer si weder neder gaet verlicht ende verblijt van der eren ende werrdicheit der heiligher iij coninghen. want daer die sonne opgaet, dat is in oestlant, Daer hebben si mit hoere waerre offerhande den nyboren sone gods god ende mensche an ghebedet ende ghesocht. Ende hebben die ierste gheweest, die dat heilige ghelove in dat oestlant ghebreidt hebben. Mer niet alleen en hebben si versiert dat oestlant daer die zonne opgaet, Mer oec dat weestlant daer die son onder gaet. want overmids groten teikenen ende/+ mirakelen, die si na hore doot ghedaen hebben, soe is seer bi hem verlicht die heilighe kerke Ende dat gheloef ghebreit. want in oestlant daer si leden2) daer sijn noch vele boeken van horen leven ende doechden bleven, [waren]3) die in dat weestlant noch niet comen en waeren. Soe heb ic na dien dat ic ghesien heb Ende doer gheleden ende gheordiniert4) hebbe in die ere godes ende sijnre liever moeder marien ende der heiliger drie coninghen vele van hoere doechden ende verdienten hier te spreken, als in dit cleyne boeckens ghescreven staet. [ysayas heeft gheprophetiert Exce virgo toti piet5) (sic) het sal een+ maget enen soen ontfangen etcetra]6)./ Dat eerste capittel.

Die materie ende die hestorie vanden heilighen drien coninghen heeft ghenomen oerspronc ende is ierst ghecomen van den prophete balaham, die een prophete was van madiam ende een heiden. Ende die ierste prophete van den heiden die prophetierde ende sprac aldus: ‘het sal een steern opgaen wt iacob ende het sal opstaen een mensche van israhel Ende die sal berichten al dat volc7), Na dien als dat olde testament volcomeliken helt. van desen balaham voerscreven is een twijnghe8) in horre ewen, Als tuschen den kersten ende den ioden. Die ioden holden in horen boeken Ende segghen, dat hi gheen propheet en was, mer een toveneen9) Ende/ een kokeleer+ Ende dat hi voer sprac, dat hi dat dede overmids den bosen gheest. daer om sal men billicx scriven ende heiten een toveneer ende gheen prophete. Ende die boeken der kersten holden, dat balaham was een heiden Ende herde glorioseliken prophetierden van der [der] gebuerten ons heren Ende van der toecomst der iij coninghen. want hadde sine prophecie gheweest overmids toverien of van den bosen gheest, So en had hem die bose gheest niet verboden, die kinder van israhel te vermaledien, Mer hi had hem daer toe gheraden. Mer god overmids die grote liefte, die hi tot hem hadde, soe verwaernde hi hem ende wilde hem teiken10) overmids sinen engel, ia eer hi viel inden/ toern gods Ende wracht+ na sinen11) quaden rade12). Mer als voer spraken is, so was balaham een heidens propheet Ende niet wt den ioetschen gheslechte. Daer om hieten hem die ioden een toveneer. Oec so is een vraech in den selven boeke van den heilighen iob, den god selven mitten monde loefden13). Daer en holden die ioden niet af, want hi een heiden was ende gheen ebreusche. Mer om hem toe ontschuldighen so segghen si, dat iob was voer die witte Ende voer moyses

aant.
tiden ende plachte wonen in mesopotanyen, nochtan dat die scrijftuer holt, dat hi was wtten lande van hus1) ende woenden in sierien, in enen dorp, dat daer hiet sabas,+ ende is van damasco/ omtrint een dachvaert ende daer wijs men sijn graf noch huden des daghes. Ende bi den dorp in een velt wart sinte pauwels neder gheslaghen ende bekeert2). also dat die ioden also niet en holden, so wat van balaham ende van iob ghesproken is of gheprophetiert. Mer si segghen menighe reden wt horen boeken, die te lanc weren te vertrecken3). Mer kieren wi weder tot onser materien. Dat ander capittel.

Doe die kinder van ysrahel ghecomen waren wtten lande van egypten, doe hadden si alle die lande bedwongen daer omtrint daer si quamen. Ende al dat heidensche volc ende al die lande Ende alle die menschen+ voer hem vreesden/, ende (die) rike van orienten hadden hoeren anxt ende sorge Ende (in)4) al den lande van orienten en was nyement die hem daer tegen dorste setten. Ende in den lande van oriente was gheleghen een berch, die gheheiten was vaus ende was die hoechste boven alle berghe inden lande ende die berch was daer geheiten de berch des seghe of ter verwinninge. Ende op den berch, die men noch heit vaus, hadden si waernslude5) ende wechteren van india, nacht ende dach, ierst voer die kinder van israhel ende na voer die romeinen, ya wt wat rike of lande yement weer comen, die in india had wille te trecken ghewapender hant, dat si dat+ hadden ghe/teykent, des daghes mit roeke ende des nachtes mit vuer an der wechteren, die si hadden op anderen berghen, op dat sijt voer hadden gheweten hem te bereiden te weder staen of wat si hadden willen doen. Ende want doe inden (tiden)6) was gheprophetiert van balam: ‘Het sal werden ghebaren een sterne van iacob,’ Ende voert als voerscreven is, Siet doe hadden alle die heiden ende al dat volc van india ende van orienten, groet ende cleine, grote begherte, dat die prophecie worde vervult: ‘het sal opstaen een mensche van ysrahel ende sal regieren al dat heidenssche volc.’ Ende doe gaven si ende loefden groet loen den wechteren+ van den berch vaus, weert sake dat si/ enighe sterne inden furmemente of anden hemel, dat niet gewoenlic en waer, het waer veerre of na (saghen)7), dat si hem ter stont ontboden of lieten weten. Ende van deser hoeden ende bevelen bleef langhe tijt een ghemeine gewoente op allen eynden tot allen steden in orienten. Ende van den name des berchs vaus, als hier na ghescreven staet, so is een groet edel gheslechte op ghestaen ende heitet noch dat gheslechte van vaus. Ende in al oriente en is gheen meerre noch edelre noch bescheidenre. Ende dat gheslechte is comen van coninc melchior, die onsen heren offerden golt, als men noch wal horen sal. iij capittel.

Inden iaer doe men screef mij honder(t) ende daer omtrient, doe was die gloriose stat/ achon die men hier akers+ heit in groter weerdicheit, in groter sierheit. Ende daer woenden in veel groter gheslechte ende baronen ende menich ander gheslechte. Ende oec gheestelike lude van allen oerden, so dat dat volc daer was vergadert van allen landen, van allen gheslechten, van allen tonghen, Die waren onder den hemel. Ende van alrehande comenscap die inder werlt was der vant men daer ende menich vremt wonder, dat daer bracht waert te lande ende wten meer. ende in allen eynde der werlt was vermaert die edelheit, die sierheit, die rijcheit, die moghentheit der stat van akers. Ende om deser famen ende meerre so waren die meeste wt indien van den geslechte van vaus comen tot achon, om te besien of die sierheit/ ende wonderlicheit daer meerre+ weer, dan in indien Ende inden lande van orienten. ende doe sijt saghen ende also vonden, doe beliefden hem die stat, So dat si daer bleven ende tymmerden een schoen sterke borch daer na coninclicker formen inder stat van achon. Ende brachten mit hem ende deden brenghen menich suverlic costelic cleinoet ende dat wonderlic was wt indien ende wten lande van orienten. Ende onder den cleynoet was een gulden croen, die costelic ghesiert was mit menighen duerbaren ghesteente. Ende boven op der cronen stont een cruis omme belecht mit litteren van caldeschen spraken ende een steerne, inder formen ende ghelikenisse dat die sterne was, die den heiligen jij (coninghen)8) openbaerden, doe/+ onse here gheboren was. ende die crone segghen si dat gheweest heeft melchior des coninges van nubien, die onsen here golt offerden. Ende overmits der heiligher drie coninge so dede onse here veel mirakel mitter cronen. want wie men ruerde mit deser cronen, die wert ghesont, mit wat siecte hi bevanghen was. Ende die crone mit anderen veel costelics cleynoets hadde die meester van den tempel9) in sijn beholt. Ende die hieldent voer een weerde grote scat, want si hadde voel eren ende baten daer af. ende doe die

orde waert ghedestruiert, waer die croen ende dat ander costelike cleinoet bleef, des en wiste men niet. Ende noch en weet mens niet, daer veel rouwe ende bedruefnisse+ langhe tijt na was/ inden lande. Oec soe deden die princen ende die heren van vaus brengen wt indien alle die boeken, daer in ghescreven stonden die gesten ende die materie der heiligher drie coninge in caldeescher ende hebreiucher talen. Ende deden die wt scriven ende maken in walsche. Ende der boken die daer wt sijn ghescreven der is daer noch voel in den lande ende oec in anderen lande. Ende wt dien boken ende wt anderen boeken ende van sien ende van horen segghen van waerre meeren, So is dit boec te samen ghecapiliert1) ende ghescreven. Ende alle die olste van den geslechte van vaus, die hebben noch luiden des daghes, als si ghewapent varen, in horen vanen ende wapen een sterne mit enen teyken des+ cruces/ in alle dier ghelikenisse, dat die sterne was, die den heilighen drie coningen openbaerden, doe onse here gheboren was. Ende het was doe een sede in orienten ende over meer ende noch is, dat in allen striden ende heervaerde der kersten teghen die heiden altoes dat teyken des heiligen cruces voer gaet in die ierste schaer, Ende daer na die banner mitter steerne in die ere der heiligher drie coninge. (kieren wi)2) weder totter matierie. iiij capittel.

Also als hier voer is ghesproken hoe balaam hadde gheprophetiert van deser sternen, So hadden die wechteren langhe tijt ghewaert opten berghe vaus der sternen3), ende die fame ende dat gherucht wies, ende wart vaste so langher so meerre onder dien van indien ende van kaldeen, ende der toecomst waert van hem allen seer begheert. inden tijden dat ezechias+ coninc was in indien4)/, Doe prophetierde ysaias van der glorioser ghebuerte eenre ionfrouven ende sprac: ‘Siet een ionfrou sal ontfangen ende baren enen soen ende sijn naem sal werden gheheiten emanuel’5), dat is in onser talen een ghesontmaker. ende inden selven tiden so waert die coninc ezechias siec ende lach ter doot. Doe quam dat woert ons heren ende sprac tot ysayas, dat hi den coninc sinen doot weder seggen solde. Ende ysayas dede also ende doe kierde hem die coninc ter want weert ende screyde, niet om anxte des dodes, Mer dat an hem ghebreken solde die beloefte, dat abraham beloeft was ende dat die prophecie david balaam ende ysayas hadden gheprophetiert. ende doe was onse here sijnre bermhertich ende verlengheden hem sijn leven xv iaer lanc. Ende doe bat die coninc tot enen teiken, dat die sonne we/der solde gaen te rugghe ten oeste.+ Ende dat liet onse here gheschien, dat doch weder natuere was6). Ende doe die meysteren van kaldeen ende die wijs waren inden ghesternten saghen dat wonde(r)lic ende dat selsen teiken inden hemel van der sonnen, doe verbliden si hem. Ende hem verwonderden wter maten seer. Ende doe si vernamen dat dat teiken was geschiet om des coninges wil van indien7), senden si hem grote gaven ende meynde hem an te beden. Mer want die coninc ezechias van rechter simpelre herten des vinsden ende crech des Wat hoverdien in sinen herten, Soe was hem onse here wat weder teghen ende ontboet hem mit ysayas, dat alle die vate sierheit ende cleynoet, dat hi hadde laten sien den boden van caldeen, dat solde werden ghehaelt ende ghenomen Ende ghevuert tot babelonien, gelijc als die bi/bel holt8). Mer al was ezechias gheboren+ in israel ende dat wonderlike teiken om sinen wille gheschiet was van der sonnen, nochtan en was hi die mensche niet die op solde staen in israel Ende alle dat volc solde regieren, al so als balaam hadde gheprofetiert. Het is te weten dat die van caldeen ende die grieken seer oeffenden ende legheden horen vliete seer an die const van den ghesteernte, soe dat mechde wisten den loep van den furmamente Ende der planeten, ende die van orienten ende tot voel steden sijn [si] noch seer vlitich tottier konsten. Ende sunderlingen die coninghen ende die princen die doen halen meisteren in anderen landen, die hem op dier conste verstaen ende wijs sijn Ende gheven hem groet loen. inder tijt noch/ voert na den coninc ezechias was coninc+ manasses, die den prophet ysayas diede doden ende daer na amen ende daer na iosyas ende bi sijnre tijt prophetierde iheremias. Ende doe een deel tides gheleden was daer na doe regierde ioachem ende dat was inder tijt dat nabugadonasor Ende die van caldeen iherusalem besaten ende destrueerdent9). Ende nemen alle die vaten ende dat cleinoet dat inden tempel was ons heren Ende in des coninges hof, als ysayas voer ghespraken hadde10) Ende viengen die ioden ende vuerden (se) te samen tot balonien, dat is van iherusalem vijftich dachvaert. ende daer bleven si ghevanghen lxx iaer. Ende ihermias sende hem dat boec der ewen so hem god gheboden hadde Ende die prophecie, also als/ die bibel in+ holt, op dat si dier niet en vergheten. Ende in dierre ghevanghenisse prophetierde

daniel in enen teiken1) seer suverlic van der ghebuerten der ionfrouwen als van den steen, die van den berghe ghesneden was sonder hande2). Ende onder anderen reden so prophetierde hi die ioden ende sprac: ‘Wanneer dat comet die heilich der heiligen So sal v salvinge opholden.’ Ende doe dede Sierus die coninc van persen ende van caldeen alle die boeken der ioden ende die prophecien [Die] ysayas Jhermias daniel balaam ende die3) ander propheten scriven wten ebreuschen in caldeescher talen. Ende daer in vonden si dat dier prophecien voel vervullet solden werden overmids dier van caldeen ende der van+ persen/. Ende sunderlinghe van der prophecien balaams die een heiden was Ende ghesproken hadde: ‘het sal op gaen een sterne van iacob ende een mensche sal op staen van israel ende sal berichten al dat volc.’ Doe namen die van caldeen ende die van persen die wijste Ende die meeste meysters van den ioden ende lieten hem exponieren ende beduden alle die prophecien ende die boeken. Ende van dier tijt voert die van caldeen, van indien ende van persen te eernstigher ende te vlitiger der sternen [te] verbeiden die van balaam was gheprophetiert. Wy sullen weten, dat ons dat is een troest tot onser gheloven, Dat balaam Die heidensche prophete voer+ geprophetiert heeft van der/ ghenaden gods4) overmids eenre sternen die toeropinge der heiden, daer hi sprect: ‘Het sal op gaen een sterne wt iacob’, ende dese toeropinge der heiden heeft god do hi gheboren was mensche ierst begonnen an den heiligen drien coningen die heiden waren. Al wast sake dat die van caldeen ende die van persen heiden waren ende dat si die prophecien vonden inder ioden boken, nochtant en twivelden hem niet daer an. Mer si verstonden volcomelike wat god ghelovede vermids sinen prophete ende sinen knechte, dat hi des volcomelike mechtich weer te doen ende te volbrenghen. Ende doe voert namen si xij die wiste meister ende die beste verstonden an5)/+ den gesteernte, di si hadden in alle horen lande, Dien si groet loen gaven. Ende wanneer der een sterf so solde men enen anderen wisen setten in sijn stat. Ende die xij solden op den berge vaus voer screven der sternen sunderlinge wachten ende waer nemen, ia niet alleen der sternen, Mer oec des menschen die al dat volc solde berichten, dien die (sterne)6) solde beteikenen, daer si vlitelic na wachten ende waernemen. die van indien ende van caldeen die tot iherusalem ende anderen landen om bedevaert of comenscap of ander saken pleghen te wandelen, Die dat meeste deel waren gheleert ende wijs op dat ghesternte, die spraken dat tot iherusalem ende daer omtrint des nachtes openbarden voel sternen ende wor/den ghesien, die men in indien+ in caldeen ende in persen niet en seghe. Ende oec so sach men inden lande vorscreven menigherhande sterne die men tot iherusalem ende daer omtrint inden lande nye en sach. Ende sunderlinge opten berch vaus siet men in claren weder des nachtes menigerleye sterne. Mer der en kan men niet gemerken7) overmids ruuscheninge des berghes8). Oec so secht men dat die berch hogher is dan enich berch daer inden lande. Ende hi en hevet boven niet meer begripes dan dat daer een schoen capel op staet, die die heilighe drie coningen deden maken van steen ende van holte. ende die berch is so hoge ende steyl, dat hi al/ om is ghemaket mit trappen. men+ en kan daer anders niet op noch af comen. Ende al om den berch staen eglentier ende voel anders edelre bomen ende crude, so dattet daer seer costelic ende suet is te wandelen. Ende van dien berghe bescouwet men ende merket alle die bergen alle die teiken ende alle die sternen van orienten. Oec so secht men, Dat boven op der capellen steet een calumme van steen alte sierlic Ende alte meysterlic ghemaect ende alte sunderlinge scoen ende hoghe is ende daer boven op steet een steern, die seer groet ende schoen is ende wal vergult ende die kiert hoer altoes teghen den wint ende die siet men alte veer, Des da/ghes+ overmids der blicke der sonnen, Ende des nachtes van den schine der manen. ende voel wonders secht men van den berge daer te lanc af te spreke weer. Dat v capittel.

Doe die tijt gecomen was dat hem god ontfermen wolde over die sunderen ende sinen een geboren soen sende wolde in die werlt, dat hi geboren solde werden van der maghet marien, in dien tiden was octavianus augustus keyser te romen Ende here over al die werlt. Ende inden xlij (iaer)9) sijnre heerlicheit So als sinte lucas bescrijft10), doe ghinc wt een ghebot van den selven keyser augustus dat men solde bescriven alle die werlt. Ende (die) bescrivinge gheschiede ierst onder cierino11) den amtman van cirien ende si ghinghen alle, dat si solden cyns gheven, Ende een

aant.
+ yeghelic in sijn stat. doe/ ghinc ioseep oec van galileen wtter stat van nazareth in iudeen in een stat die gheheiten was bethleem ende hiet davids stat, want hi was van davids gheslechte ende van sinen ghesinne, op dat hi hem daer belieden mit marien die hem ghesekert was tot enen wive ende bevanghen was mit kinde. Ende doe si daer waren doe waren die daghe marien vervullet, So dat si vruchtbaer was. Ende daer bracht si voert horen ierst gheboren soen ende want hem in doeken ende lechden in die cribbe want daer en was hem gheen bequamelike stede. Ende die+ hierden die doe waren inden selven co/nincrike waecten des nachtes ende hueden hoer vee. Siet do quam die engel gods en stant daer bi hem ende si worden seer verveert. Doe sprac die enghel: ‘en verveert v niet ic boetscap v grote blijscap die wesen sal alden volke. Want huden is ons gheboren die ghesontmaker cristus onse here in davids stat. Ende dat sal v een teiken wesen. ghi sult winden1) een kint ghewonden in doeken ende ghelecht in een cribbe.’ Ende te hants wart daer mitten enghel vergadert ene grote hemelsche scaer ende loefden gode ende sproken: ‘Die eer si gode inden hoechsten en vrede in eertriken alle luden die van gueden willen sijn.’ Het is te weten dat betlehem niet groet en was noch gheacht ende leghet op enen steinghen gronde so dat daer voel speluncken ende+ ha/len sijn onder der eerden. Ende lecht van iherusalem omtrint twe dierre2) mylen. Ende het heit daer om davides stat want hi daer gheboren wart. Ende sijn vader yesse daer plach te wonen ende in dat selve huus daer hi gheboren waert wart hi oec coninc ghesalvet van den lande van israel van den prophet samuel3). Ende op der selver stat so waert god mensche gheboren van der maghet marien. Ende die stede was an een eynde van der straten die plach te heiten die overdecte strate. Want men plach si overdecken voer die hette van der sonnen als noch inden lande ghewoenlic is. Ende in dier straten plach men te vercopen alle dinc Ende sunderlinge van holte. ende an dat eynde van dier straten, Daer yesse davids vader plach te+ wonen, Daer was bleven/ staen een hutte voer eenre speluncken an een steen rudse ghemaect oft een kelre gheweest hadde, Daer yesse ende ander lude na hem hoer dinc in plaghen te setten. Oec so wetet dat over meer in allen steden ende dorpen, Daer yet machten an liecht van olden tiden een sede is ende noch is, Dat sunderlinghe huse sijn daer men [peer]perde kamelen ezelen ende ander beesten heeft, of yement queme van na of van veer, die beesten hueren wolde te riden of hoer dinc te vueren tot anderen steden, die solde si vinden inden huse. Ende die huse heit men daer alchan4). wanneer een dan coemt tot anderen steden daer hi wesen wil ende ontladen heeft, so vuert hi Die beeste die hi hadde ghehuert daer in een huus dat oec heit alchan, Ende daer men oec beesten verhuert. Ende so coemt die knecht van den huse/ ende neemt die beeste ende vuert+ si ende sent si weder horen here mittien ghelde dat si ghewonnen heeft of hi leit si wt der stat inden wech ende leet si gaen. Ende so gaet si weder dien wech den si comen is sonder hinder van anderen dieren of van luden, nochtant dat si veer te gaen heeft, ende die ghewoente hebben si onder hem daer in den lande. Ende een yegelic knecht van den huse voerscreven kent des anders beeste wal. Ende die beeste kennen hoer weghe. ende die huse ende die beesten sijn der here van den lande ende die hebben daer grote baet of Ende oec die gliene die daer wa(c)hten. Ende dat huus daer onse here in gheboren waert plach te voren alsulken huus te wesen. Mer doe hi gheboren waert doe wast te mael te niete ghegaen. Mer daer stont een cleyn hutte voer eenre speluncken ende somige wanden van steen. ende opten plaets voer der hutten plach men broet te vercopen. Het is een/ sede in orienten dat+ men in allen steden ende in allen dorpen niet dan tot eenre steden broet coept ende vercoept. Ende alle avende so nemen die heren van den lande hoer deel van dien dat daer vercoft is. Ende na dien dat david coninc was ghemaect doe bleef dat huus sijns vaders tot behoef der coninge. Mer in der tijt dat iherusalem ende alle dat lant daer omtrint was ghedestruiert, Doe en sloch men des huses gheen acht want daer en was niet bleven dan somige wande van steen. Ende opter plaetsen so vercoft men dat broet als voerseit is tot enen teyken dat si den coninc toe hoerde5). Ende daer was een gemeyn merket sonderlinge van holte ende dat holt, dat men niet vercopen en conde, dat plach men te leggen in die hutte ende in der speluncken hent ter tijt dat ment vercoft. Ende die lantlude plaghen hoer ezelen ende ander bees/ten daer te+ binden als si quamen te merckt. Ende also als dat ghebot wt was ghegaen van den keyser dat een yeghelic solde comen in sijn stat daer hi geboren was als voerseit is, Doe vielt so dat iosep laet quam inder schemeringe, So dat alle die herberge vol waren ende alle die steden becummert mit luden. Ende ioseph ghinc alle die stat om

aant.
mit marien ende nyement en wolde si herberghen want si arm waren ende sunderlinge als die lude saghen dat maria muede was, wemoedich ende stichten ende op den esel swaer sat mit kinde, so en wolder niement herberghen. So dat iosep marien in leiden in die hutte ende ghinc in dat spelunca. Want daer en achte nyement op ende daer vant hi staen een cleine cribbe gemaect van steen die daer van olden tiden was bleven staen1). daer bant hi sijn ezel+ over bi den osse ende tot dier onge/achter [nyement op] stede ende in sulker armoede wart god gheboren van der maghet marien mit vrouden. ende si want den ionghen screienden ihesum in doeken ende lechden voer den osse ende den ezel in die cribbe. Nu spreket dat boec voert van anderen meren daer den menigen gheen macht an en lecht. Mer voert die stat daer die engel den hierden verscheen ende boetscapen hem die ghebuerte ons heren, Dat is omtrint een cleyne halve mile van betlehem. ende tot dier stat ende daer omtrint hadde david sijns vaders scape ghehuet ende beschermt voer den lewen ende voer den bere2). Ghi sult weten dat omtrint betlehem ende alle dat lant van belofte ende orienten wonde(r)lic gelegen is ende dat meeste deel in grote gheberchten. Ende tot somighen steden (men)3) die winter van den somer+ nauwe kan bescouwen/ ende ghemerken4) ende toe somigen steden so ist daer winter ende somer alst hier is. Ja men vint daer toe veel steden ijs, ghemeenteliken in den oesten5) ende dat ijs gaderen die dorplude ende draghent toe merke ende dat copen die rike lude ende settent bi hem daer si eten om horen dranc daer mede te kuelen. Mer alst ondecket is so en duertet niet lange6). ende gemeenliken inden lande Van orienten weest des somers luttel gruenre vruchten overmids hette der sonnen, het en is in buschen of onder den berghen daer die sonne selden coemt of het is op vloyende water7) of inden hoven daer men(t)8) ter weken vier werf te minste gheven mach. Mer inden maenden die men heit september ende october so nedert hoer9) die sonne een weinich ende so beghint dat gres ende ander saet ende cruut daer te spruten inden velden ende ghemeenlic te wassen alst hier te lande doet inder+ merten ende in/ der aprillen. Ende in desen maenden als inder meert ende inder aprille so seit men ende meit men daer dat coern to vele steden Ende ghemenlic inden meye. Mer bi betlehem is dat lant Ende die gront sunderlinge vruchtber, (mer)10) dan op anderen steden. Want omtrint dat onse here gheboren waert Ende in dier maent so crighet daer die garst ghemenlic aern, So dat ander lude van anderen steden hoer beesten daer senden om vet te werden van der nyer garsten om hoer ghelt. Ende om dien tiden dat god mensche gheboren waert doe wast vrede over al. Ende daer dat hemelsche heer gode lovede ende kundichden den vrede op eertrike mit horen sanghe als voerseit is, Ende daer die engele boetscapte dat onse here gheboren was, dat was van betlehem omtrint ene cleine halve mile ende het en/ was daer niet alte colt+ so dat die hierden dach ende nacht waren inden velde bi horen beesten ende dreven van der eenre steden tot der ander na dien dat si die weide vonden, als si noch doen. vi capittel.

In den tiden dat wt ghinc dat ghebot van den keyser als voerseit is, do was herodes coninc inden lande Van iudeen, mer hi en was ghen iode noch coninc der ioden gheboren. Mer hi was daer gheset van den keyser ende van den van romen. want die keiser augustus Ende die van romen hadden doe dat lant van iudea, van alle indien, van persen, van kaldeen ende menich ander lant bedwonghen in hore macht, so dat alle Dat volc van desen lande voerseit wal wisten dat herodes daer vremde was ende van den keyser ende van dien van romen daer coninc was ghemaect Ende dat hi oec niet van coninc/ges gheslechte+ noch oec der ioden en was gheboren. Doe wart vervult die prophecie daniels die totten ioden sprac: ‘wanneer dat coemt die heilighe der heilighen so heeft uwe salvinghe ghedaen.’ nochtan so sijn die vermaledide ioden so verherdet in horen ongheloven dat si segghen dat hoer salvinghe langher was na dien dat cristus geboren waert ende dat si veel coninghen na dier tijt hadden. Mer si en versake niet dat herodes was gheboren van twier lei secten, want sijn vader was een iode ende sijn moeder was een heidinne wten lande van cananea ende daer om worden si ghescheint van den kersten overmids der prophecien hoers vaders iacobs die aldus spreket: ‘Die schole11) of die roede en sal niet werden ghehalt van den ioden noch die coninc van horen/ gheslechte totter tijt dat die ghene coemt+ die ghesent sal werden ende is ene verbeidinghe der heiden.’ Ende menich ander

aant.
questinge1) ende twijst is daer tuschen den kersten Ende den ioden, daer alte lange af worde te spreken. viij capittel.

God die almechtich is alle den ghenen die hem an ropen in der waerheit2), Siet, (dede) dese sterne (opgaen) daer balaham af hadde gheprophetiert menich iaer te voren eer god gheboren wert tot betlehem. Ende die xij meysteren van india, van persen ende van caldeen langhe tijt mit groten vlite hadden ghewacht der sternen op den berghe vaus als voerseit is. op die tijt dat god gheboren waert Doe quam die sterne boven den berghe vaus schinende oft hadde+ gheweest een claer schijn op gaender/ sonnen ende verluchten alle die furmamenten der hemelen oft die sonne gheweest hadde ende ghinc lansam op boven den berghe ghelijc enen aern die sweyft inder lucht ende voert bleef si staen boven den berghe vaus alle den dach op een stat onververlic. Ende inden myddaghe doe die zonne quam tot horen schine, doe en konde men gheen onderscheit ghekennen tuschen der sonnen ende der sternen van claren schine. Somige boeken holden doe die dach gheleden was, Doe onse here gheboren was, dat die sterne op ghinc totten fyrmamente weder der hemele3). Mer als men die sterne hier te lande maelt so en was si niet ghedaen. Mer si hadden voel langer radien oft+ bernen/de fackelen weren. Ende als een aern [die vlighet] die vlieghet inder lucht ende spreidet sine vloghelen teghen den schijn der zonnen, mit sulken radien was die sterne omme set. Ende si hadde in hoer een forme ghelijc enen ionghen kinde. Ende daer boven een teiken van enen cruce. Ende wtter sterne waert ghehoert een stemme die sprac: ‘huden is gheboren die coninc der ioden, Die een verbeidinge is der heiden ende sal se regieren. ende gaet ende suect hem ende bedet hem an.’ ix capittel.

Om die ghelove der heiden te sterken ende die materie van dinghen die gheschiet sijn te conformieren, die voersienicheit des almechticheit gods is onbegripelic in sijnre voersichticheit, als sinte pauwel spreket:+ ‘hi roepet Die ghe/ne die niet en sijn als die ghene die sijn’4). Ende dat heeft hi wt sijnre voersienicheit so gheset ende voerset. Ende want men vindet inden olden testament dat die ezelyne gaf een stemme ter verstandenisse5) die balam reet, Die van deser sternen prophetierden, so wast oec te gheschien dat Die sterne, die die selve balaam hadde gheprophetiert, inden toecomen des nyen testamentes een stemme gaf overmids onthenckenisse gods. Ende doet so quam dat die sterne ghesien waert doe waert dat volc van indien ghemeenlic man ende wijf Ende van alle den lande van orienten verveert ende seer wonderen van so selsenre sternen Ende so wonder/liken+ teyken, dat een luut gaf der verstandenisse6). doch so en twivelden hem niet ten weer die sterne daer balaam lange toe voren af hadde geprophetiert ende die si lange hadden begheert ende daer na ghewacht. Ende doe den drien coningen waert gheopenbaert van der sternen Ende van den meysteren die prophecie beduut, doe worden die drie coningen seer verblijt, die doe heren ende coningen waren inden lande van yndia, van caldeen ende van persen, dat si die ghenade solden hebben die sterne te sien daer soe langhe te voren af was geprophetiert ende (die)7) alle dat volc so lange hadde gewacht. Ende van desen drien coningen en wiste die een van den anderen niet overmids dat hoer conincrike ende/ hoer lande so veer van een laghen. Mer+ op een tijt waert hem allen drien kont ghedaen van der sternen voerscreven. Mer een yegelic bereiden hem mit edelen orlemente, mit ghesteliken costeliken gaven, mit menigherhande cledinge ende sierheit als enen coninc toe behoert, mit perden, mit mule, mit kamelen Ende mit scat die costelic ende ontellic was ende met groten heren ende geselscap als si alre edelixste ende rijckelixste conden8), [als si] den heren ende coninc der ioden, Die nylinge gheboren was, te sueken ghelijc als die sterne een stemme wt ghegheven hadde. ende si bererden so9) voet10) te costeliker ende edeliker als si bekennen, dat/ hi een+ coninc ende here was den si begheerden te sueken ende an te beden. ende al dat si ende hoer gheselscap behoefden van spisen van dranc van beesten van bedden van slaeplaken van allen huusraet ende van allen anderen saken, die si mit hore gheselscap meenden te doen te hebben op den weghe, dat nemen si mede. Ende dat was bereit als men alre rijckelixste conste, want het is daer een sede inden lande dat princen heren Ende oec ander gheselscap, die daer inden lande wanderen, dat si hoer noet-

aant.
drufte mede nemen, want men vint daer niet buten gueden steden ende dorpen des men te doen heeft. Ende oec soe moet+ men daer ghe/meenlic des nachtes wanderen overmids der groter hetten die daer des daghes van der sonnen is. Nu suldi voert horen van dier heerlicheit ende lande, dat dese drie gloriose coningen hadden, die onsen here so rijckeliken ende so costeliken begherden te sueken. Het is te weten dat iij indien sijn1), Die dat meeste deel eylande sijn ende sijn omme vlaten mit water. Ende voel wildernisse is daer in van water ende van lande. ende daer sijn serpenten Ende wonderlike dieren ende daer weest riet also groet Ende also lanc, dat men daer huse ende scepe2) af tymmert ende dat ment van een deit3) ende (in) een yegelic Van+ desen eylande weest sunderlin/ge cruut. Ende men vint daer sunderlinge dieren ende beesten voer anders waer4), S(o) dat dae(r)5) seer sorchliken ende swaerlic is te wandelen van enen eylant in dat ander. x capittel.

Men leest dat coninc asswerus here was van hondert ende xxii6) provincien van indien tot ethiopen7). Inden iersten indien [dat] was dat conincrijc van nubia. Ende inden tiden dat onse here gheboren waert doe was melchior daer coninc die onsen here golt offerden. Oec was hi een coninc van arabien daer die berch synay is in gheleghen ende dat roede meer. Ende doer dat meer is lichtelike te varen van synay8)+ in/ egipten. Mer coeplude of ander lude van deser side des meers en leetmen daer niet Wanderen. Die soldaen hevet op dese side des meers sterke borghe staen, Daer men die kersten op ghevanghen helt. Ende dat huet men dat nyement en come in india tot priester iohan of tot anderen coningen om verbadinghe te doen van den kersten9). Mer die daer wonen mogen daer wanderen. Mer si werden seer onder socht om te weten waer om si daer wanderen. Ende des ghelikes heeft priester iohan here van india op die ander side10), dat nyement comen en can tot den soldaen of tot den+ here op dese side op sinen hinder11)/. So dat al dat volc op dese side des meers gheseten [is] ende dat wil in indien dat moet al om wanderen doer persen, die wech is veer om ende sorchliken te wanderen Ende mit groten arbeide. Ende die coeplude of ander die daer doert rode meer varen die segghen, dat die gront so roet is, dat alle dat water schint oft roet wijn weer. nochtan ist alsoe claer als ander water ende het is salt. Oec ist also claer dat men die vischen steen ende ander dinc dat daer in is wal siet op den gront, daert alre diepste is ende het is licht omme vijf mylen breet daert alre breetste is. Ende daer vlietet een water wt ende dat lopet in een water dat nylus/ heit ende12) lopet+ wten paradise ende coemt wt india ende loept in egipten13). Ende menighe duerbaer comenscap wort daer doer ghevuert wt india ende wt orienten tot babilonien ende tot care14) ende tot allicanderien. ende dat lant van arabien daer die berch sinai in gheleghen is dat heeft al enen roden gront15) ende wat daer in weest dat is al roeder dant anders waer is. oec soe vintmen daer vel guedes goldes dat is seer roet. Oec so is daer een berch daer men smaragden16) vint. Mer die moet men mit groten arbeide ende subtijlheit winnen. die werden seer ghehuet van den luden die daer toe gheset werden van den sol/daen. Ende dat lant+ van arabien plach te wesen priester iohan, mer nv hoert dat meeste deel den soldaen. Doch so gift die soldaen iaerlix grote cijns priester iohan, opdat hi dat comans guet leet comen in egipten. Ende oec omdat hi des waters gebruken mach17). xi capit(tel).

In dat ander india was dat conincrike van godolia18) ende daer was balthazar coninc die onsen heren offerden wieroec. Ende oec had hi een ander conincrijc dat gheheiten was saba19) ende in dien lande so weest merre sunde(r)linge edelre vruchten dan anders waer. Ende die wieroec loept daer wt sunderlinghe bomen oft gomme weer20) ende in anderen lande en vint men/ se niet of seer wenich. xij ca(pittel).+

Inden derden india lach dat conincrike van tharsen21) ende daer was iasper coninc die onsen here offerden mirre ende die hadde een ander conincrike dat vermeert was voer allen anderen eylanden dat is gheheiten egrudula22). Ende daer lecht sinte thomas licham des apostels ende daer weest die merre inden lande meer Ende beter, dan tot anderen lande. Ende weest op bomen in gelijcnisse oft grote besengde aern weren ende als si rijp is, so is si weecke oft ghesmelt was weer. Ende also weest oec die kaneel, waer bi wi weten sullen dat dese drie coningen dat een yeghelic gheheiten was na den conincrike daer die

offerhande in wiesen die si offerden onsen+ heren. Ende die1) quam/ overmides der voersienicheit Ende voersaticheit2) der godliker gaven. Want david sprect: ‘die coninghe van tharsen ende van eylande die sulle offeren ende die coninge van arabien ende van saba sullen toe brenghen ghiften’3). ende daer wort ghesweghen van horen conincrike die meerre weren. inder tijt [dat] (was)4) melchior gheheiten coninc van nubia ende van arabien. Ende balthasar was geheiten coninc van godolien ende van saba. Ende iasper was gheheiten coninc van tharsen ende van eylande egrisola. Ende dat eylant wort daer om ghenomet om dat dat conincrike lach an dat ander, om te onderkennen die ander eylanden ende steden die men hier noch na nomen sal. xiij capit(tel).

Ende dese drie gloriose coningen hem hadden bereit mit so rikeliken scat ende+ mit alre sierheit/ ende mit gheselscap ende mit groten heren, een yeghelic na sijnre begherten ende si toghen doer horen lande. Doe en wiste die een van den anderen niet om dat hoer lande so veer van een gheleghen waren als voerseit is. Nochtan luchte die steern enen yeghelicken mit sijnre gheselscap even wal ende hem vore5). Ende die daer yet stonden of merreden so stont si mede. Ende die daer wanderde daer ghinc si mede. Ende des nachtes en luchte si niet als maen of sterne, Mer si verluchte alle die weghe ghelijc der sonnen wanneer si is in hoere meester macht. Ende in dier tijt was vrede over al. So waer dat si quamen in steden of in dorpen si en vonden niet ghesloten. Ende waer si des nachtes wanderden doer steden of daer lude woenden, die lude en saghen niet. Mer des daghes saghen si die eerde ghetreden+ ende/die voetstappen van den peerden ende van den beesten dier wter maten voel was. So dat al dat volc wter maten seer verveert was ende verwondert, so dat si alle waren als besvemde6) lude, So dat daer veel maren ende vraghens langhe tijt was onder den volke. Ende doe die selige drie coninghen waren comen wt horen lande ende quamen in anderen heren lande daer si onbekant waren, Doe waren hem die wateren die woestinen die bergen die dalen al even slecht ende guet wech ende daert diep was van water ende van slijc ende verveerlic van serpente van dieren, dat wanderde si al doer sonder enich letsel. Ende het was hem al slecht ende recht. Ende si en rusten dach noch nacht noch si en quamen tot gheinre herberghen. Mer si ende al hoer gheselscap, peerden ende al hoer beesten quamen sonder eten sonder drincken ende sonder voederen tot betlehem. Ende hem allen docht dat si niet dan enen dach en hadden gheweest op den/ wech. Ende aldus quamen si tot+ iherusalem des merghens vroe overmids der ghenaden gods ende leydinge der sternen opten xiij dach. Ende hier en derf nyement an twivelen want si vonden marien nochtant op die stat daer dat kint ihesus geboren waert, ligghende in die cribbe. Mer voel boken holden hier twivilinge hoe dat si so veren wech mochten wanderen in so corter tijt. Die een die holden dat si quamen op dromiderise, die ander aldus, die ander also. Doch sinte gregorius7) sprect in sijnre omilien: Mochte die mensche begripen die godlike werken so en mochte die ghelove gheen verdienst hebben. Daer die selve god die den prophete abecucke dede nemen mitten haer int lant van yndia8) ende dede hem setten tot ba/balonien int+ lant van caldea opten putte daer daniel in lach onder die leuwen, ende waert te hants gheset weder in yndia van den hi gecomen was dat hondert dachvaert was weder en voert, ghelijc alst olde testament in holt, Die selve god was oec mechtich, doe dat nye testament an stont, Die drie coningen van orienten van caldea wt horen lande in xiij dagen te betlehem (te voeren)9). oec soe openbaerde hi abacuc den selven prophete dat die ghebuerte der ionfrouwen liggen solde twschen twen dieren10), Daer hi af verwonderden ende verveerde. Ende ghelijc dat in eenre fyguren deser ghebuerte daniel ontfenc die spise inden putte beslotenre doren11), also doe god overmids sijnre gebuerten inden nyen testament sich tonen wolde der werlt, Doe waert hi gheboren beslotens lichams der maghet sijnre moeder. Ende also als hi na/ sijnre verrisenisse+ in ghinc tot sinen iongheren beslotenre dore12) Ende ghelic dat daniel mit sijnre gheselscap was inden vuerighen oven Ende hem vuer noch vlam noch roec en scaede13), also waert gheboren die ghewaer god ende mensche van der ionferen

marien inder tijt [dat] dese(r)1) gloriose coninge ende si bleef onberuert ende onbevlect. Ende ist dat gi die scrijftuer wal ondersuect so suldi vinden dat god sinen propheten daniel abacucke ysaias ende alle den anderen gheopenbaert Ende geloeft hadde inden olden testament mit fyguren ende mit teiken2), dat hi dat alle vervult heeft inden nyen testement. Ende dat heeft hi ierst begonnen mit desen iij glorio(se) coninge die heiden waren ende oec waren+ si die ierste die wten heiden/ ionferlic worden geroepen. Nu weder tot onser materiën3). onse here mochte die iij coninge ende hoer geselscap van horen lande in corter tijt leiden tot betlehem als abecuc waert ghevuert in corter stont tot babilonien ende weder int lant van yndia4). Mer al wolde die almechtighe god hem selven vercleinen in wilgher armoeden, in menscheliker crancheit in sijnre ghebuerten, nochtan doe hi gheboren waert dede hi cont, dat hi gheboren was mit groten mirakelen Ende mit sijnre stercker moghentliker godheit inden hemel ende op der eerde. Als weder tot onser materien. xiiij capittel.

Doe dese iij coninge comen waren op twe milen weghes na bi der stat van iherusalem ende een yeghelic [sunderlinghe wech]+ mit/ sijnre gheselscap ende mit sinen heer enen sunderlinge wech, Doe quam daer een dicke nevel ende een grote duusternisse ende bedecten daer al dat eertrike. Ende in den nevel ende duusternisse verloren si die sterne. Ende als ysayas die prophete sprac: ‘staet op ghi van iherusalem ende verclaert v want v licht comet Ende die glorie des heren is boven v op ghegaen, want siet die duusternisse bedecken al dat eertriken ende die donckerheit dat volc5).’ Ende doe dese drie coninghen quamen bi iherusalem, Een yeghelic mit sijnre gheselscap ende sinen sunderlinghe wech als voerseit is, Doe quam melchior die coninc van nubia ende arabia mit sijnre gheselscap ierst bi iherusalem bi den berghe die men heit calvarien, daer onse here na+ den doot op leet an den cruce om onsen/ wille. ende die berch was een steenrudse ende was hoghe omtrint xij trappen op te gaen ende daer plachmen die misdadige lude op te doden. ende daer sloech hi hem neder mit sijnre gheselscap inden nevel ende in die duusternisse want hi des weghes niet en kende. Ende alset god verhenghen wolde ende daer hi hem neder gheslagen hadde daer vergaderden drie sunderlinghe weghe. Daer na quam die heilighe vrouwe helena ende dede den berch ende dat graf ons heren ende ander heilighe stede betymmeren mit eenre schoenre kerken, Daer die te samen in begrepen waren. Ende daer na quam priester iohan ende ander princen wten conincrike van nubia daer melchior coninc was Ende deden inden herden berghe houwen een cleyn capellekijn, dat mit groter cost ende arbeit waert ghedaen ende die dede si wien in die eer gods ende sijnre liever/ moeder ende der heiligher drie+ coninghen tot eenre ewigher ghehuechnisse. Ende die hoert sunderlinge toe den kersten van den lande van nubien. Mer die sarresinen hebben nv die doer to ghemuert6). Ende doe die coninc melchior een wille7) daer lach in der duusternisse, Do quam balthazaer die coninc van saba ende van godolie mit sijnre gheselscap enen sunderlinge wech bi den berch van oliveten in een cleine dorpken dat daer gheheiten is galileen. Ende daer sloech hi hem neder ende bleef daer inden nevel. Ende van desen cleynen dorpken spreken die ewangelista8) ende die scrijfture, want die apostelen ende die iongheren ons heren, eer onse here op stont van der doot Ende oec daer na, dat si heimelic bi een quamen/ om dat+ si anxt hadden voer die ioden. ende in den selven dorpken plach onse here hem dicke toe openbaren sinen iongheren na dien dat hi op verstaen was van der doot, want die scrijftuer sprect: ‘hi sal v voer gaen in galileen9).’ Ende voel ander punte holt die heilige scrijftuer van den dorpken. Mer het is een ander lantscap ende heerlicheit dat galilea heit ende dat is omtrint iij dachvaert van iherusalem. xiiij capit(tel).

En doe dese ij coninghen melchior ende balthazaer ene wile hadden gheleghen in den nevel als voerscreven is Doe t[h]oech die nevel op ende die dach bestont te claren. Mer die sterne en openbaerde hem niet. Ende doe saghen si dat si waren bi eenre stat. Doe braken si op een/ yeghelic+ mit sinen heer ende toghen ter stat wert ende noch en wiste die een van den anderen niet. Mer si quamen te samen bi den berch van calvarien daer drie wegen in een droghen10) ende doe quam die coninc iasper van tharsen ende van eylande Egrisolula11) mit sijnre gheselscap ende mit sinen heer, So dat die iij coninghen daer ierst vergaderden. Want een yeghelic quam daer enen sunderlingen wech. nochtan dat die een den anderen niet gesien en hadde soe worden si mit malcanderen verblijt Ende omviengen sic mit armen Ende custen malcanderen. ende een yeghelic hadde sijn sunderlinge/ sprake, nochtant docht een+ yeghelic dat die ene des anders tale sprac ende elc vertelde den anderen waer om hi

aant.
wte was. doe si vernomen dat si alle drie om een sake wt waren doe verbliden si hem voel meer ende waren voel te vlitigher te doen daer si om wt waren. Ende doe ghinc die nevel ende die donckerheit te mael van daer ende onvoersiens Ende sonder voerraet1) quamen si vroe omtrint der sonnen opganc in die stat tot iherusalem. Ende si doe bekende dat iherusalem was die coninclike stat die hoer voervaders tot voer tides besete ende ghedrustuiert2) hadden. Doe worden si seer verblijt ende+ hoepten dat si den co/ninc der ioden daer vinden solden, Die nyelinge gheboren was. Ende doe herodes vernam dat soe voel volkes in die stat comen was onvoersiens doe wart hi bedroeft ende al die stat mit hem. Want hoer heer ende hoer gheselscap ende dat meeste deel sloech hem neder om die stat of si se wolden besitten. onder anderen woorden sprac ysayas die prophete: ‘die stercheit ende macht der heiden sal v comen ende overvloedicheit der camelen sal v bedecken, die dromidaryso3) wten lande van effa van madian ende alle die van saba solen comen Ende brengen golt wieroec ende sullen boetscapen den lof des heren. Ende alle dat quit4) van ceder sal v werden vergadert Ende alle die wederen ende hameien van nabaoch sullen v dienen5). Het is te weten dat die iij coninge voel beesten ende dieren, als si in horen+ lande heb/ben, voer hem ende voer hoer gheselscap gaende hadden. want het was doe daer een sede Ende noch is wanneer een coninc of een groet prince trect over den wech dat hi van alre leye beesten ende dieren die hi heeft in sinen lande mit groter scaren voer hem laet gaen. Ende van den aerde van wederen van nabaoch die si daer brachten is noch voel bleven inden lande van india ende oec anders waer. ende die sijn groet. Ende die vetticheit die ander scape hebben in den live die hebben si in den stert. Ende in den live en hebben si alse niet ende die stert is hem also breet dat hi hem dat lijf achter bedect ende hi is hem also lanc dat hi bi na gheet op die voete. Ende bi wilen vint men si wal als hem dat vel af is dat die stert also swaer is als dat lijf of meer. Ende van desen aerde sijn comen die wilde scape die sunderlinge vet werden ende si+ sijn sterc ende grote hornen ende/ haer hebben si. Ende die venct men mit groten honden ende mit luperden. Ende gheern gheter voel te samen ende als si gheiaghet werden ende lopen, soe maken si so groet gerusche dat men si veer hoert. Mer als si ghevanghen werden so en weren si noch en rueren hem als niet6). xiiij capit(tel).

In den tiden dat die drie coninghen in quamen tot iherusalem doe was herodes daer binnen ende was daer een coninc als voerseit is. Ende doe vraechden die drie coningen den luden waer die coninc, die nyelinghe gheboren, weer. Die ewangelista sprect: ‘Doe onse here ihesus gheboren was tot betlehem in herodes tiden des coninges van iuda siet doe quamen die coninge van orienten tot iherusalem ende spraken: waer ist dat gheboren is die coninc/ der ioden? wi hebben sijn sterne+ ghesien in orienten ende wi comen hem an te beden. Doe herodes dat hoerden wart hi bedroeft ende alle iherusalem mit hem. Ende hi vergaderden alle die prince der papen ende alle die meisters des volkes ende ondervragheden hem waer cristus gheboren solde werden. Doe spraken si tot betlehem iuda, dus is gescreven van den prophete: du betlehem du en salste die minste niet wesen inden lande van iuda want wtti sal comen een hertoghe die mijn volc regieren sal van israel. Doe nam herodes heimelike die coningen ende vragheden hem vlitelike na den tide der sternen die hem geopenbaert was ende sprac tot hem: gaet ende vracht na den kinde. Ende als ghit gevonden hebt so ontbiet mi dat ic mach comen ende bedent an. Doe si den coninc hadden/ ghehoert doe ghingen+ si van hem. Ende doe ghinc hem die sterne voer die si ghesien hadden in orienten hent dat si quamen daer dat kint was ende doe si die sterne saghen doe worden si seer verblijt7).’ xv ca(pittel).

Men vint vele boken die niet en overdragen8) waer om dese iij coningen ierst quamen tot iherusalem ende niet tot betlehem. Daer vintmen voel reden af bescreven daer te lanc af weer te spreken, doch onder anderen saken so was dit een sake, dat herodes Ende die stat worden bedroeft doe si die coninghe van orienten Ende van caldea saghen mit groten heren, want die coningen van orienten ende van caldeen tot voer tiden die stat hadden beseten ende ghedestruiert ende hoer coninghe ghevanghen, overmids dat god verhenghede (ende), dat die quamen Ende wolden der io/den+ coninc an beden die nyelinge gheboren was van so veren lande9). Ende want herodes daer vremde was ende van tween secten gheboren ende van den keyser ende van dien van romen daer gheset was, so had hi anxt ende die ioden mit hem dat si hem overlast solden doen. Mer si en achten niet op den coninc die nyelinge gheboren was, Daer die drie coningen om wt waren te sueken ende an te beden. Mer die meeste sake die was, doe die iij

aant.
coninge verloren hadden die sterne overmids den wille gods, quamen bi der stat van iherusalem. Ende si doe vernomen dat dat die hoeft stat was van al den conincrike, Daer in woenden die meysters van der ee ende alle die beste gheleerde inder scrijft Ende op1) die prophecie, die doe voerspraken ons here ghebuerte. Ende vijste2) die stat daer hi gheboren waert.+ daer om en/ moghen die ioden gheen onscholt maken si en hebben hem selven gheschent ende neder gheworpen mit hoere ongheloven overmids hoer prophecien Ende woerden, ende hebben die heiden vaster Ende meerre ghemaket tot gueder gheloven. want sinte gregorius3) sprect: ‘Isaac hevet wal voerteykent den ioden do hi sinen soen iacob benediden des hi niet en sach inder teghenwordicheit4), Want sijn oghen waren hem verduustert, den5) hi prophetierende was, ende namaels mit so vele versach. seker die ioden waren vol gheesteliker prophecien. Mer si waren blint, want daer si voel voer af spraken als van sijn re toecoemst, des en wolden si niet bekennen in sijnre teghenwoerdicheit. Want si wisten lange te voren Die ghebuerte cristi, ia niet+ allene/ die ghebuerte Mer oec die stat sijnre gebuerte, die si herodes wijsde ende do hi gheboren was versmaden si hem, dat was dat si hem selven verdoemden mit horen ghetughen Ende ons hulpe ende troest deden tot eenre gueder gheloven.’ xvj (capittel).

Ende doe die iij coningen volcomelic waren infermiert6) vander stat der ghebuerten des coninges der ioden die nilinge gheboren was overmids herodes ende meysteren ende den lerren, Doe scheiden si van herodes ende toghen wter stat mit hore gheselscap. Ende doe si quamen wter stat, Doe openbaerden hoer die sterne als si voer hadde ghedaen ende ghinc hem voer alle den wech te betlehem wert. Ende bi den wege was die stat, Daer die enghel boetscapten den hierden die gebuert ons+ heren als/ voerseit is. Daer gheboeret dat die iij coninge mit hoere gheselscap niet vere en toghen daer die hierde waren ende te hant, Doe die hierde die sterne saghen, Doe liepen si tot den coningen Ende tot hoere gheselscap ende sproken dat in alsulker claerheit ende schine die engel hem boetscapten die ghebuerte ons heren. Ende al dat hem die engel sechde Ende dat si toe betlem hoerden en saghen Ende dat daer geschiet was, dat vertelde si al te mael. ende die iij coningen hoerden vliteliken na den woerden ende al hoer gheselscap ende hoerden si gherne ende worden daer seer af verblijft7). Ende van der stemmen die daer was gehoert wtter sternen Doe en hadden si daer ghenen twivel an. Oec so hadde god deze iij co/ninge mit+ hoere gheselscap begaeft die almechtich is8). so wien si toe spraken op alle den wege die verstout hoer tale. Ende wat men toe sprac dat dochte enen yegheliken die tale wesen van sinen lande. Somighe boken in orienten holden dat die stemme die ghehoert wart wter sternen, Dat die quam van den selven enghel die die hierden boetscapten die ghebuert ons heren. Oec so seggen die ioden in orienten die bekiert sijn dat die ioden hebben in horre gheloven dat die enghel die den kinderen van ysrahel voerginc mitten vurighen teiken, Doe si quamen wt egipten9), dat die selve engel die stemme gaf wter sternen, Die den iij coningen voerginc10). Ende doe die coninge spraken mitten hierden doe wart die sterne vaste meerre ende claerre in/ horen schijn. Also als fulgencius11) sprect+ in sinen sermoen, so waren ‘die coningen ende die hierden die van twier weghen daer quamen die ij wanden, die vergadert werden mitten hornicsteen, want si quamen tot eenre gheloven in horre bekennisse. Die ene want quam wten ioden ende die ander wten heiden. Ende die weren seer veer van een ghescheiden in hore gheloven. Mer do die hornicsteen quam ende recten tot beiden wanden, Doe quamen si tot enen name. Doe waren si in eenre graden des sacramentes overmids cristum dat een vredemaker is, ende daer vrede is daer ist een. Ende aldus sijn daer die ioden ende die heiden een geworden ende beide die wande sijn comen totten hornicsteen ende die ganse rechte gelove maect den ghewarigen hornic12). dese/ wande worden te samen+ bracht, Doe die engel boetscapten den hierden, dat ioden waren, die gebuerte ons heren ende daer waert ene want bi ghebracht. ende die ander want waert to bracht, Doe die nye sterne den coningen openbaerden, dat heiden waren. Ende dese hierden waren die ierste die daer toe gheleit waren, die waren daer bi13), want si gheloefden an gode. Ende die heiden waren van veer want si dienden den afgoden. nochtan dat si gheen ioden en waren so bekenden si dat die coninc der ioden was gheboren ende si quamen hem an te beden, Als die ewangelist sprect.’ xvij (capittel).

Doe dese iij coninge scheiden van den hierden doe gaven si hem van horen gaven

aant.
ende si doe bekenden dat si waren bi betlehem. doe clede si hem mit horen conincliken clederen Ende sierden hem so+ si edelicste ende rijckelicste/ konden ende die sterne ghinc hem vaste voer. Ende ho si betlehem meer naecten so die sterne meer claerre ende schoenre wart in horen schine. Ende des selven daghes doe si toghen van iherusalem om priem tijt, Doe quamen si omtrint sexte tijt tot betlehem ende doe wanderde si doer een straet die men heit die overdecte straet als voer screven is. Ende op dat eynde van der straten daer vonden si die hutte ende die spelunca of dat hol daer cristus in gheboren waert. ende te lancs1) op die plaetse voer der hutten daer men dat broet plach te vercopen daer bleef die sterne al stille staen. Ende om een cleine wile2) so sinct hoer die sterne neder mit also groter claerheit dat die hutte ende dat hol al+ binnen/ waert verlucht ende te hants ghinc si weder op wert al stille staen op hoer stat. Mer die claerheit die inder hutten ende inden holle bleef die was onmenschelic3). Ende als die ewangeliste4) sprect: Soe ghingen si int huus ende vonden dat kint mit marien sijnre moeder ende vielen neder ende bedent an. Si deden op horen scat ende gaven hem ghiften golt wieroec ende mirre. Ende daer om is inden lande noch een sede wie den coninc of enigen here spreken sal die en sal niet comen ydelre hande ende hi moet vallen voer sine voete ende cussen die eerde. Ende die biddende oerde die daer sijn inden lande die brenghen appelen of peren of des ghelikes tot enen teyken dat si gheen golt noch silver en sullen besitten. ende dat ontfangen die heren in groter reverencien/+ mit groter oetmoedicheit5). xviij Capit(tel).

Fulgendus6) sprec(t) onder anderen wonderen7) in sinen sermoen, dat beteikent wort die godlike moghentheit Ende die coninclike macht ende die menschelike sterflicheit overmids der gaven die Die iij coninghe brachten, wieroec hoert totter offerhande, golt totten cinse, mirre totten doden te graven. Ende alle dese offert die ghelove in dien dat si gheloeft den selven, Die daer was gheboren, te wesen8) waer god gewaer coninc ende gewaer mensche. Ende die god die gheboet te offeren inden olden testamente die ierste vruchte Ende die god, mensche gheboren9), heeft ierst+ gheheilighet tot sinen dienst dese/ heilige iij coninge voer alle ander heiden. xix capittel.

In dien daghe doe dese heilige drie coninge quamen tot betlehem ende an beden hem ende offerden hem als voerseit is, doe was onse here ihesus een kint na sijnre menscheit ende was xiij dach olt ende na sinen older was hi een wenich vet ende lach ghewonden in snoden doeken in een cribbe daer hoy in was. Mer die armen waren hem bloet ende als men oec vint in anderen boeken so was maria sijn moeder wat lijflic10) van live ende was oec een wenich bruun. Ende doe die iij coninge marien sagen doe hadde si om enen blaven11) mantel die niet alte guet en was ende den hielt si voer toe mitter luchter hant. Ende dat hovet hadde si bewonden/ mit enen linnen doeke dat men hoer niet+ en sach dan dat ansicht ende si sat opter cribben ende hielt mitter rechter hant dat hovet hoers kindes ihesu12). Ende doe dese iij coningen die eerde voer der cribben ende die hande des kindes hadden ghecust oetmoedeliken doe offerden si den kinde hoer gaven ende lechden si bi den hoefde des kindes in die cribbe sedeliken Ende harde oetmodeliken. Ende wat mit deser gaven ghedaen wart dat suldi hier na horen. melchior die coninc van arabien ende van nubien die onsen here golt offerden dat was die minste van live. Ende balthazar die coninc van godolia ende van saba die was die middelste ende hi offerden onsen here wieroec. Ende iasper die coninc/ van+ tharsen ende van eylande egrisoula die onsen here mirre offerden dat was die meeste van lijf ende hi was een moer ende swart. Daer en is geen twivel an, want die prophete sprect onder anderen woerden: ‘Die moren sullen voer hem neder vallen Ende sine vi[n]ande sullen lecken die eerde ende si sullen totti comen die daer vervolgen ende sullen an beden die voets(t)appe dijnre voete.’ Dese iij coningen ende hoer gheselscap weren te mael cleyn van live dat den volke wonder hadde daer si quamen. Doch13) waren si comen wt orienten van vere lants, want ho dat naere gheboren wert daer die sonne op gaet hoet minre crancker ende tederre is. Mer dat cruut is daer heter14) ende beter. Ende wat men daer af maect dat is edelre ende mechtiger/ dan anders waer ende die+ serpenten ende die worme sijn daer boser venijnder langher ende meerre. Mer daer en ister niet so veel ende alle diere voghelen, wilt ende tam, sijn daer meerre. Die ioden15) ende ander lude die comen wt

aant.
orienten tot iherusalem ende tot anderen steden, die seggen dat in dien lande, Daer dese heilige iij coningen heren waren tot somighen steden die sonne soe verveerlic ende mit so groten rusche op geet, die dat hoert ende niet gewoen en is dat hijs niet wal en kan gheliden noch verdraghen. Ende doer die lande1) sijn lude die te male cleyn sijn ende die werden doef gheboren overmids dat gherusche van den firmamente2). Ende die copen ende vercopen overmids teyken. Ende si sijn sunderlinge wijs ende rike coeplude ende die+ comen selden in indien3)/ in sierien ende oec in egipten. ende menich wonder is daer inden lande daer te voel weer af te spreken. xx capittel.

Het is te weten so hier voer ghescreven is, Doe dese iij coning(e) wt oriente lande quamen dat si mit hem namen menich duerbaer costelic rijckelic cleynoet ende grote sierheit, Als den coningen toe behoert, dat si meenden te offeren den ionghen coninc der ioden. want alle dat cleinoet dat alexander machedo liet in caldeo in yndia ende in persen Ende alle die sierheit ende cleynoet dat die coninghinne van saba offerden in salomos tempel Ende alle die vaten die die van caldee van persen ende hoer gheselscap namen in des coninges hof van iherusalem ende inder stat, van allen cleynoet dat costelic ende rijckelic was, golt silver ende perlen menich duerbaer ghesteent dat al tot voertiden ghenomen/+ (was), Doe iherusalem ghewonnen waert ende al dat lant ghedestruiert wart, [Ende] dit hadden dese iij coningen al mit hem ghenomen als tot eenre offer hande. Mer doe si dat kint saghen soe armelike ligghen in die cribbe ende si hadden gesien dat die sterne neder ghedaelt was als voerseit is Ende in dier hutten ende inden hole daer cristus gheboren waert die claerheit Ende dat schijn so groet bleef oft gheweest hadde enen vuerighen oven, Doe saten af dese iij coningen van horen beesten, daer si op comen waren seer rikelic ende costelic. Mer si worden also seer ondaen ende verveert dat si alle des costelix ende duerbaer cleynoet verghaten ende niet en namen wt al horen scat dan dat een yeghelic ierst in+ sijn hant quam. So dat/ melchior die coninc van arabien ende van nubien nam xxx guldenre penninge Ende enen cleynen gulden appel, so dat4) men inder hant beluken mochte ende dat offerde hi den kinde herde oetmoedelic. Daer na quam baltazar die coninc van godolia ende van saba ende offerde wieroec als hem ter hant quam. Ende doe quam iasper die coninc van tharsen ende van eylande egrisoule ende offerden mirre met wenenden oghen. dese iij coninge waren so ondaen ende verveert ende worden oec soe vlitich ende oetmoedich in horen offerhanden dat si van alle den woerden die maria sprac als niet op en hoerden noch en achten, dan dat si sprac tot enen yegheliken god si gheloeft. xxi cap(ittel).

Die appel die melichior die coninc offerden die was des/ coninges alexande(r)s geweest+ ende die en was niet meerre dan dat men hem beluke mochte mit eenre hant. Ende die beteykende die werlt want hi hadden doen maken van alre leye golde dat hem comen was van allen landen van der werlt van cinse5). Ende hi droech hem altoes in sijn hant ghelijc dat hi mit sijnre macht alle die werlt hadde in sijn hant. Ende die appel ende menich ander cleinoet liet hi in yndien doe hi quam van den paradise. die beteykenisse des offers der iij coningen wort in vele boken Ende van menigen meyster menigherley wt ghelecht ende verclaert. Mer waerom melchior die coninc den gulden appel offerden sunderlinge des en vintmen niet. want die rontheit des ronden appels is onbegripelic ende sijn/ bedudenisse is gode alleen kundich,+ want hi sonder beghin ende sonder eynde is als dat ront is. hi besluut alle dinc, rontheit der werlt, hoecheit des hemels, diepheit der hellen. Ende mit enen snellen omkieren om gheet hi alle eertriken. Ende als dat ront is so is hi verveerlic. overmids (beteykent hi)6) rouwe, bicht Ende penitencie te vergheven onse sunden. Ende van dier tijt dat kersten ghelove ende gheestelic oerden in orienten ierst begonde te wassen. Doe quamt voert in een ghewoente dat die keyser Ende die coninc van den lande solixs teyken ghebruken, ende dragen noch tot somighen tiden enen gulden appel in hoer hande. Woert van den golde, van wieroec ende van mirre die onsen here wart gheoffert daer spreken die boeken meniger/ley af. Somige boeken+ holden dat dat golt maria ende horen kinde geoffert wart om hulpe, want si arm waren ende wiroec om quaden roeke te verdriven van den beesten ende mirre om quade worme te verdriven7). Ghi sult weten dat in orienten noch een sede is wanneer die soldaen of een coninc, kersten of heiden, comen in sijn stede of dorpe, dat die lude malc voer sijn doer wieroec moet hanghen ende onsteken een yeghelic na sijnre rijcheit8). Ende wie des niet en dede die worde seer ghepinicht ende mishandelt. ende daer wort groet vlijt toe ghedaen want daer men wieroec ontsenct9) in orienten dat beteikent te wesen recht onderdanicheit Ende schuldich sijn volcomen ghehoersamheit mit woerden ende mit

werken in gode of in coningen. want inden olden tiden en worden die marteleren godes/+ also seer niet ghedwonghen die afgode an te beden als wieroec te offeren in horen tempel ende dien ontsengen1). Ende noch soe en achten die sarresinen niet also veel op die ghene die ghedoept sijn gheweest ende hore gheloven af sijn ghegaen, dat si mit hem beden in horen tempel als dat (si) wieroec copen ende offeren dien in horen tempel ende bernen. xxij Capittel.

Al wast sake dat die almechtige god hem also vercleinen wolde ende onse crancke menschen2) in soe groter armoeden annemen wolde ende gheboren werden om onser armen sunder wille, hi en behoefde nochtan niet des offers der iij coninge tot enigher hulpen sijnre armoeden, want hi sprac ende het was ghedaen. want die gulden appel die hem gheoffert wart die coninc+ alexander so mechte[/te]lic ende mit so groter hoverdien hadde ghecreghen ende doen maken, die verghinc toe niete te hant ende waert toe stubbe doen dat kint crech. Want in eenre figuren, ghelijc dat die steen die van den berghe ghesneden was sonder hande neder werpe dat verveerlike belde dat nabugodonaser sach in sinen slape ende te wreef dat tot ghestubbe Ende makede dat tot niet3), Tot eenre ghelikenisse na den werken4), so is die steen cristus, gheboren van der maghet marien sonder ommevanc van handen, die sette Ende settet die hoverdighen van den stoel Ende verhoghet die oetmoedighen. den appel den alle die werlt beteikende had hi in enen oghenblicke te wreven ende toe+ niete ghemaect mit sijnre/ oetmoedicheit in sijnre groter moghentheit. wat mitter ander gaven der iij coninge ghedaen wart dat salinen namaels horen. xxiij Capit(tel).

Na dien dat dese iij coninghen onsen here angebedet hadden Ende hoer gaven hadden ghegheven ende al hoer dingen hadden vol bracht, daer si om wt waren, Doe tehant bestont5) den heiligen iij coninge ende al hoer gheselscap na menscheliker naturen te hongheren ende te dorsten ende horen dieren ende alle den beesten, die si mit hem hadden, want si hadden veer ghewandert ende en hadden niet gheslapen, gheten noch ghedroncken sint ter tijt, dat si scheiden wt horen lande. Ende dien dach bleven si tot betlehem ende daer omtrint ende deden hem te ghemake ende+ waren te vreden. Ende alle die/ saken, die hem weder waren6) Ende hoe dat si een sterne mit groten mirakel daer bracht hadde van so veer landes, Dat vertelden si oetmoedeliken ende guetliken allen luden. ende dat was den ioden tot groten hinder Ende te scaden ende den heiden wies daer af een guede ghelove ende voel blijscapen. voert als die ewangeliste spreket: Si hadden ontfangen een antwoerde in horen slape, dat si niet weder en quemen tot herodes. enen anderen wech sijn si ghetoghen tot horen lande7) ende die sterne, die hem voer ghegaen had, dier en saghen si niet meer. na menscheliker seden ende wisen [ende] namen (si) herberge bi daghe ende bi nacht8). Ende si sijn van veerre landes vergadert, malc sinen sunderlinge wech ende sonder voer raet ende mit groten mirakel. Mer doe trecten si te samen enen wech weder/ tot horen+ lande, daer olyfernus te voer tiden hadde ghetoghen mit sinen heer, so als die lude hadden horen seggen, die daer woenden Ende meynden, dat olifernus weder comen weer, Doe si dat grote heer ende gheselscap saghen so onversiens. ende so waer si quamen in steden ende dorpen, daer worden si van allen luden guetliken ontfanghen ende waer si yet merreden biden luden, daer vertelden si hem guetlic ende oetmoedelic wat si ghesien, ghehoert ende ghedaen hadden van der tijt dat si scheiden wt horen lande, so dat die ioden hoer guede gherucht niet en konden neder legghen overmids hore groter waldaet ende oetmoedicheit. Ende doe si weder comen waren an den berch vaus voerseit/, Doe+ en was hem niet veel ontbraken9) van spisen, van dranc, van voeder Ende van alle dien, des si op den wech te doen hadden mit horre gheselscap ende mit horen dieren ende beesten, die si hadden, si en hedden alles dinghes genoech mit hem te vuren, Doe si toghen wt horen lande. Ende si sijn ghesont ende mechtich daer comen mit horen gheselscap ende beholdenre haven10). Mer den wech, den si deden in xiij daghen, doe die sterne si leiden, daer toghen si over een iaer11) in hore wedervaert mit groten arbeide ende mitten leydes luden, die si hadden onder weghen. ende dat was daer omme, dat si ende ander lude weten solden dat onderscheit tuschen die godlike werken ende die menscheit. Herodes ende die olste ende wisen van iherusalem die waren/ hem enen langhen+

aant.
wech ende veer na ghevolghet, daer si voer hene waren1). sunderlinge doe si quamen inden lande van tharsen2) ende van cecilien2), doe was dat volc dat daer in woende wat gheneighet tot den heilighen iij coningen ende spraken van hem voel doechden ende loefden si herde seer. Doe waert herodes toernich ende gaf hem scolt, dat si se hadden laten varen over een water, dat gheheiten was syler3) ende verbernede hem al hoer schepen ende hoers landes een groet deel dat hem toe hoerden. Ende herodes ende die ioden, die mit hem ghevolghet waren, Die hoerden so veel spreken den luden over al dat si quamen van den groten wonder ende mirakel dat gheschiet was, Als voerseit is, overmids+ der heiliger iij coninge, dat ontel/lic was. ende die ioden, die inden lande woenden onder die heiden, daer si doer ghetoghen hadden, die screven herodes ende den ioden tot iherusalem ende anders waer op allen steden ende sechden mitten monde daer si conden ende mochten van den groten wonder ende mirakel, dat daer gheschiet was. Ende om alsulc onbegripelic wonder ende vele dinghen die waren gheschiet, So spraken die ioden, die daer woenden onder den heiden ende anders waer in allen landen, om hat ende om nijt, dat die heilighe iij coningen kokeleren waren, want die heiden en hadden niet in horen boeken bescreven die tijt ende die stat sijnre ghebuerten ende aldus scaecten4) si5) die heiden tot eenre quader gheloven. Ende want dat ewangelium ende die ghebuerte/+ ons heren so langhe [bleef dat] niet kont noch ghepreket en waert onder den heiden, So bleeft alle der werlt onbekent, want het stont hent ter tijt, dat die apostelen ghengen predicken in allen landen, eert cont gedaen wart. Ende daer af quamt ierst in een ghewoent, dat die heilige iij coninge worden gheheiten kokeler. Ende dat is noch tot somighen steden tot huden op den dach bleven. van desen iij coningen spreken die boeken menigheley, waer omdat6) si sijn gheheiten magy. eenrelei boeken (holden)7) [dat] dat si heiten mag(i), dat is in duitschen meer wijs8). ander boeken holden dat si kokelere waren ende te mael ongherecht9), Mer dat si hem namaels helderden tot gode. Ende voel+ ander boeken ende vraghen, waer om/ dat men coninghen kokeleren solde heiten ende van desen dinghen ende twivelinge en is gheen noet. want sonder twivel si waren grote heren ende coningen. Want si hadden vele landes ende waren mechtich, als die kersten lude noch ghetughen, die in horen conincrike noch wonen ende gheboren sijn. Ende wie in horen lande woent, die wil vordel hebben sunderlinghe voer ander kersten lude, waer si10) coemt op ghene side des meers ende hevet oec als men namaels horen sal. xxiiij Cap(ittel).

Ende om wt te raden van gronde hat ende onghelove der ioden, daer hi11) gheen onscholt teghen en hebben, Ende allen twivel neder te legghen, daer voer af ghesproken is, den heiden cont te maken hoer on/wetentheit ende te hulpen comen+ hoere crancheit ende ons te sterken tot onsen gheloven, die almechtige god, die alle tijt wonderlic is in sinen heilighen sierheit Ende lovelic in sijnre mogentheit, die wolde dat alle die lude wisten, wie12) ende hoe guet13) onderscheit weer tuschen godlike werken ende alle menschelike werken Ende kokelie. want die drie coninge quamen mit alle hoer gheselscap sonder spise Ende sonder dranc in xiij daghen tot betlehem van orienten wt horen lande mit groten mirakel, Ende worden geleyt van eenre sternen sonder enigen hinder, overmids godliken werken ende macht. Ende hier om en ister gheen twivel an. Ende den wech van betlehem weder tot horen lande en konden si kum/ ghedoen+ binnen tween iaren mit groten arbeit Ende mit alder menscheliker hulpen, die si crighen conden. ende hadden si den const gebesicht in horen gheluc[h]kigen weghe, si en haddender niet achter ghelaten inden wege, daer si groten arbeit deden ende wederspoet hadden. Mer die almechtige god die wolde dat die verhalenheit sijnre ghebuerte alle den volke kont worde, (opdat sijn heilighe gloriose naem ghelovet solde werden)14) van den heiden van alle geslechten ende van alden volke ghemeynlic, van daer die sonne op gaet tot daer si neder gaet, Die15) noch verborghen was bleven ende sunderlinghe in yndia hent ter tijt dat hi gheboren waert. xxv Capit(tel).

Na dien dat dese iij coninghen mit horen heer ende/ gheselscap ende mit luden,+ die si leiden ende wijsden die weghe ende mit groten arbeide, doe ij iaer om comen waren, weder quamen totten berge vaus voe(r)seit, daer deden si doe opten berch een rijckelic seoen capelle setten in die eer des coninghes der ioden, den si ghesocht en oer offer bracht hadden. Ende

aant.
deden die costelic sieren na conincliker wisen. Ende in [in] een stat, die onder den berch gheleghen was, daer bleven si in liggen rusten, want si muede waren ghewandert ende deden hem wal te ghenakel1), Ende hielden conincliken staet ende coren ghemeenlic, dat men se daer graven solde als si doot weren ende gheloefde te samen alle iaer op ene tijt daier te vergaderen/+ mit horen coninghen ende heren, die in horen lande gheseten weren. Ende in corter tijd daer na doe quamen die coningen, die princen ende die edele lude ende dat ghemene volc, dat in horen lande gheseten was. Ende des volkes wart so veel, dat ontellic was ende ontfenghen hoer heer mit groter weerdicheit, mit eren ende mit vrouden alst wal betamelic was. Mer doe dat volc vernam dat wonder ende dat grote mirakel, dat god ghewracht hadde doer horen wille, doe worden si verveert Ende ontsaghen si voel te mere Ende deden hem te meer eren ende weerdicheit ende hadden si oec te liever. Ende doe dese iij coningen hadden ghemaect hoer testament+ Ende al hoer dinc ghesat na hor/en wille, doe dancten si gode ende sproken hem lof. Ende een yeghelic voer mit sine gheselscap te lande. Ende daer quamen si ghesont ende mechtich mit hore haven ende daer scheiden si van een mitten live ene tijt, Mer niet mitten herten. ende wat hem was ende weder voer ende dat si hadden ghesien ende ghehoert, dat vertelden si den luden oetmoedelic. Ende in allen tempelen in horen lande deden si maken ende malen een sterne mit enen kinde ende een cruce daer boven in alder formen ende ghelikenisse, dat si die sterne hadden ghesien. Ende om deser sake wille voerseit so waren veel heiden, die hoer afgode ende hoer dwalinge lieten ende an beden dat kint, dat die iij coningen ghesocht Ende hoer offer ghebracht hadden. ende die capelle, die si hadden doen maken/+ op den berch vaus, daer quam menich mensche toe van menigen lande Ende menigherley gheslechte van veers ende van na, die si visitierden ende dat kint voerscreven oetmoedelic daer an beden. Ende doe die iij coningen weder comen weren in hor lant, doe waren si horen luden in horen lande ende allen luden meer guetliker ende oetmoedeliker, dan si te voren hadden gheweest, So dat alle dat volc van allen landen in oriente niet te vollen en konde ghespreken van hore doghet ende oetmoedicheit. ende aldus leyden si een guet eerlic leven hent ter tijt, dat onse here op ghevaren was ende die apostel quam in dat lant. Doe quamen si scherlic2) tot+ eenre gueder sterker geloven./ xxvj (capittel).

Na dien dat dese iij coninge ghescheiden waren van betlehem, doe bleef maria mit horen soen nochtan, daer hi gheboren waert. so was onder den volke so voel fame ende gheruchte van den iij coningen ende van den groten mirakel, dat daer was gheschiet, dat si anxt hadden voer die ioden ende en dorsten daer niet langher bliven. Ende toech mit horen kinde in een ander spelunca of hol, daert heimelic was ende daer bleef si in hent ter tijt, dat si hoer kint offerden inden tempel. Ende al dat volc, dat bi hoer was of quam, dat hadde hoer ende hoer kint lief, (ende) alst moghelic was3), die en wolden der niet wisen noch melden. Mer si dienden ende daden/ hoer al dat beste dat si konden.+ ende van den hol, daer hoer onse vrouwe doe in verberch, daer waert na af gemaket een capelle, doe die kersten ghelove bestont toe meerren ende toe breiden. Ende die waert ghewijt in die eer der heiligher iij coningen ende sinte nycolaus4). Ende inder capellen siet men noch enen steen, daer onse vrouwe bi wilen op te sitten plach, als si hoer kint sokede mit horen borsten. Ende noch sietmen opten steen een teiken des melcs ende hoe men dat meer waschet of scravet, hoe dat hem meer openbaert. ende dat is dat melc van onser vrouwen, dat men toent in der kerken ende dat die lude brenghen van over meer5). Ende doe die maghet marien mit horen kinde so snellic ende so verveerlic, om dat si anxt hadden voer die ioden, toech wten hole, daer/ hoer lieve kint gheboren+ waert, doe vergat si eens hemdes ende der doeken, daer si hoer kint in plach te winden, dat si te samen ghewonden hadde ende haddet ghelecht op dat hoy in die cribbe. Ende dat bleef te samen liggen in die cribbe hent ter tijt, dat die weerde coninginne helene quam. doe wast noch gans ende versche, so alst die wille gods was. want die ioden hielden die stat daer onse here gheboren waert van der tijt voert menich iaer voer een verbanne ende vermaledide stat om hat ende nijt, die si hadden tot onsen here, Also dat si die hierden noch kinder noch nyement daer in en lieten gaen noch oec gheen beesten. Ende si verveerden alle dat volc, ionc ende olt, dat daer nyement in gaen en dorst, want hadde daer yement in gegaen, den hadden si verbannen ende vermaledijt. Voert doe/ maria horen soen hadde ghebracht+ inden tempel nader ewe moyses ende gheoffert ende symeon hem hadde ontvanghen in sinen armen, ghelijc als die heilige scriftuer in holt6). Ende die selve symeon ende anna die prophetissa die prophetierden ende sproken so vele van

aant.
den kinde ihesu, dar die ioden ende die paepscap der ioden ende hoer meyster teghen woerdich stonden inden tempel, ghelijc dat die ewangelisten spreken1). Ende van den woerden, die die ioden doe hoerden, die daer waren inden tempel, so waert dat gerucht van nyes weder also groet van marien ende van horen kinde ihesu voer herodes ende voer die ioden, soe dat si niet langher daer bliven en mocht verborghen daer si was, noch nerghent daer omtrint. Ende also als die ewangelist+ sprect: Soe quam die enghel/ ons heren ende openbarden ioseph in sinen slaep ende sprac: stant op ende neem dat kint ende sijn moeder ende vlie in egipten, Ende voert als dat ewangelium in holt2). Ende ho maria quam mit horen kinde ihesum in egipten ende weder daer wt, dat vint men volcomelic inden boeken vander kinsheit ons heren3). Mer tot vele steden quamen si, daert quaet ende herde sorchlike wanderen was, want si wanderde doer vele wildernisse ende wuestinen, daer wilt volc in was ende vele wreder dieren Ende venijnder worm. ende alden wech, die si wanderden doer die wuestine in egypten ende weder daer wt, daer wassen dorre rosen noch luiden opden dach tot enen teyken ende anders nerghent. Ende die heiten rosen van ierho4) ende die lude die men daer heit badwijn5) die wanderen+ doer die woestinen van der een/re stat tot der ander mit horen beesten, daer si water ende weide moghen vinden. Ende die gaderen die rosen. Ende die vercopen si den luden die daer doer wanderen om broet mit groten hopen. Ende die vercopen si voert den pelgrym ende ander lude, die si voren doer dat lant. Ende die vrouwen daer inden lande hebben si gherne bi hem als si in arbeide sijn van kinde. Ende die stat, daer si in woenden in egypten, die is xij dachvarde van betlehem ende die stad was ghelegen bi babelonien ende alkayr6), daer die soldaen in plach te wonen ende sijn twe grote stede. Mer alkayr is die meeste ende die telt men also groet, als vij steden van parijs. ende daer bi is die hof, daer die balsem in weest ende daer sijn in fonteynen, daer onse vrouwe in plach te waschen die cleder die si hadde Ende die doeken hoers lieven+ kindes ihesus ende/ plach dat kint daer oec in te baden7). Ende die hof is niet om muert. Mer hi wort seer gehuet. Ende die stocken daer die balsem op weest, die is een wenich hogher dan een elle lanc is ende [ende] is bina ghedaen, als daer die rode rosen op wassen ende die blader sijn bi na als clever. ende een yeghelic stock heeft sinen hueder sunderlinge ende dat sijn kersten, die ghevangen sijn des soldaens ende die moten si hueden als hoer lijf ende moten si vucht holden ende reyne. ende in die meerte als men snijt, so is die soldaen altoes daer bi inden hove. Ende men snijt hem alsmen wijngaert doet ende waer dat ment af snijt, daer bintmen enen siden vadem om beneden, daert ghesneden is ende beneden den sidene vadem hanghet men dan een cleyn vleschelkijn van silver, daer drupet die balsem dan in lanx den vadem/ ende alst dan niet meer+ en drupt, so ghiet ment al te samen in een silveren kanne, die daer heit sarra8). Ende die is so groet, dat daer in gaet ses quaerten9) of seven. die wort nochtant selden vol van al den balsem. Ende die soldaen nemet al den balsem na hem10). Mer sendet enich coninc of prince, den sendet hi een clein glas vol, licht also groet als een vingher. Ende als die soldaen den balsem te male heeft, so treckt hi sijns weghes. Ende dan so neemt male die ruedekin, die van den stocke ghesneden sijn, die hi ghehuedet heeft ende siet die in enen sconen pot. Ende die balsem, die daer wt gesoeden wort, die drift dan boven oft vet weer ende die balsem is dic ende is gheverwet oft wort11) weer. ende weer yement, die ghevallen weer of van anderen ongheval van binnen/ te schoert of ghequest,+ Ende die hem daer mede smerde, die solde te hant ghenesen, ende lijclauwen van wonden, die versch to sijn gheheilt, die men daer mede smert, die openbaren hem als niet. Ende den balsem die vercopen die ghene, die hem hebben ghehuet. Ende dat is die balsem, die die pelgrim brenghen van over meer. Mer die is nerghen na also guet ende edel als die is, die daer drupet. Want die des seer wenich neme in sijn haut, die solde te hant doer dringen, so dat men hem an beiden siden ghelijc wal sien solde ende die is als dunne wijn ende is gruene van verwen ende een wenich drove ende die heit daer roe balsem ende die ander heit daer ghesoden balsem. Ende van der groter macht ende edelheit, die die rechte balsem an hem heeft, daer worde te lanc af te spreken, ende si men/den noch in orienten+ Ende daer in allen lande, dat die balsem der weest ende anders nergent, dat dat is, overmides dat onse vrouwe mit horen kinde daer so vele plach te wesen ende hoer kint te baden in die fonteine Ende

aant.
hoer cleder ende hor doeken te waschen. Ende (het is) tot enen teiken, dat die kersten dien hof moten hueden ende oefenen, want1) het is dicke besocht, als die heiden den hof bonden, dat daer dan gheen balsem en wies. Mer hi verdorreden ende waert toe niete. xxvij Ca(pittel).

Nv wilic voert scriven van den gaven, die die iij coningen offerden onsen here. Ghi sult weten, dat veel boeken holden, dat melchior die coninc van nubien ende van arbien2) onsen here offerden enen gulden appel, dat die te hant verghinc ende te niete waert inder offerhande, als+ voerseit is./ oec so offerden hi onsen here xxx guldene penninge, die abraham mit hem droech doe hi ghinc wten lande van hur ende bracht die in eebron ende coft daer mede enen acker, daer men hem op begraven solde ende sijn wijf sara ende sijn kinder ysaay3) ende iacob4). ende die xxx penninge dat Tara dede maken, die abrahams vader was, van des coninges weghen misopotanye, die gheheiten was ninus5). Vort so leest men, dat ioseph waert vercoft van sinen bruederen om die selve xxx penninge6), die abraham gaf om den acker voerseit, mit anderen gelde ende die ysmalijten, die ioseph coften, die vuerden hem in egypten7). Ende dar na worden die selve xxx penninge ioseph ghebracht van sinen bruederen in egypten, daer sine+ bruederen/ coern teghen hem coften8). Ende doe iacob, iosephs vader, comen was in egypeten (ende) sterf daer, doe worden die selve xxx penninge ghesent in dat conincrike van saba om salve, die men be[ch]sigen om dode mede te graven9). Ende die worden doe ghelecht bi des coninges schat van dien lande. Ende daer na bi conincs salomens tiden quam die coninginne van saba tot iheruselem ende offerden die selve xxx penninge mit vele duerbaren ornementen inden tempel ons heren10). Ende daer na bi robaams tiden, die salomons sone was, doe quamen die van egypten ende wonnen iherusalem als die bibel in holt ende roefden ende namen al dat golt ende cleynoet, dat inden tempel voe(r)seit was11) ende doe crech die coninc van arabien die xxx penninge ende dede si leggen bi sinen scat. Want hi was do hulper mittien van egipten, dat iherusalem ghewonnen wart. ende daer na dat ons+ dat nye testament/ bestont an te gaen ende onse here te betlehem gheboren was, doe quam melichior die coninc van nubien ende van arabien mit veel guldene vaten ende costeliken ornementen, dat wten tempel tot iherusalem ghenomen was Ende menigher hande costelike ende rikelike gaven, die hi mit hem bracht, oec so bracht hi mede die selve xxx penninge dar voer af ghescreven is. Ende die waren gulden ende waren van so gueden olden golde, dat die coninc van arabien voerseit gheen edelre noch puere golt en vant noch en hadde in al sinen scat. Ende daer om so wolde hi se offeren onsen heren mit anderen costeliken gaven. nochtan offerde hi se alleen mitten appel overmids anxt ende verveernis, di hi hadde, als voerseit is. xxviij (capittel).

Doe onse vrouwe maria vloe in egipten mit horen kinde, want si anxt hadde voer herodes/, Doe hadden si die xxx penninge+ mitten anderen gaven, die horen kinde geoffert waren, Als wieroec ende mirre, te samen ghebonden in een linen doec ende verloren si in die wuestine, daer si doer wanderden. Ende dat vant die hierde, die daer huede [mit]12) sinen vee (ende) van der eenre stat dreef totter ander, daer hi water ende weyde wende te vinden, ende hielt dat toesamen hent totter tijt onlanghe te voren, dat onse here starf an den cruce om onsen wille. Ende doe creech die hierde ene grote sucte, Daer hem nyement toe gheraden en konde. Ende tot diere tijt was die meer over al inden lande, dat ihesus al die sieken, die tot hem quamen, ghesont maecten mit luttel woerden. Doe die hierde dat vernam, doe/ pijnde hi hem oec te comen tot iherusalem,+ dar ihesus was. Ende nam mit hem die xxx penninge mitten ander offerhande te samen, soe hijt vonden hadde ende hi meinden, hi wol onsen here dat gheven, als hi oen ghesont hadde ghemaeckt. Ende doe te hant wart hi ghesont overmids sijnre gheloven. Ende doe ghinc hi vrolike woert tot iherusalem ende bracht onsen heren den offer, die hem eens gheoffert was van den iij coningen, So als hijt vonden hadde. Ende doe onse here dat sach ende hijt bekende als hi alle dinc doet, Doe hiet hijt hem offeren inden tempel op dat altaer. ende die priester[s]13), die doe des offers wachten, doe hi dat offer sach, dat die hierde daer bracht, doe verscricte hi, want/ hi des ghelikes niet+ meer ghesien en hadde. Den wieroec ontfinc hi op den altaer. Ende want die xxx penninge ghenuechliken waren an te sien ende die mirre een selsen offer daer was, So waert dat golt ende die mirre te samen

aant.
ghelecht in die scat kamer. ende een wenich daer na, drie daghe (voer)dat1) onse here den bitteren doot leet om onsen wille, doe worden die princen van den papen ende die ioden ghemeenlic te rade, dat si onsen heren wolden doden. Ende namen die xxx penninge wt horen schat ende gaven si iudas scharioch, Die een was van ons heren iongeren, op dat hi hem onsen here verraden solde2). Ende een deel van der mirren deden si inden wijn, den si onsen here te drincken gheven an den cruce.+ ende dat doe daer bleef/ van der mirren dat nam nycodenus, een prince der ioden, alte mael ende mit anderen salven, onsen heren in sijn graf daer mede toe legghen3). Ende daer na doe iudas weder quam ende werp die xxx penninge voer die voete der ioden4), Doe namen die ioden dat ghelt ende doe die tijt quam, doe gaven si der penninge xv den ridderen, die dat graf ons heren hueden ende mitten xv penninge coften si mede enen acker, daer men die pelgrim op graven solde als die ewangelist sprect: ‘ende mit ghemenen rade coften si daer mede enen acker5).’ Ghi sult weten dat die acker is gheleghen bi iherusalem ende is half so lanc ende so breet als men werpen solde mit enen steen. ende inder tijt dat die kersten iherusalem onder hadden,+ doe/ wart die acker diep wt ghegraven ende waert tot beiden siden ende tot beiden eynden schoen ende wal op ghemuert6) van beneden tot boven, wal ghevullet ende ghevulnet7). Ende boven inden vulsem8) sijn gaten ghemaect, daer men in leghet die lichamen der doden. nyement en twivel daer an, al staen die xxx penninge silveren ghenoemt in den ewangelie, si waren van pueren fine golde van arabien. Want dat was doe een ghewoenheit, dat alle munten silveren hieten. Ende van abrahams tiden was een ghelikenisse der xxx penninge inden name ende inder munten hent ter tijt, dat titus ende vespasianus iherusalem destruierden9).+ in den lande van or/ienten en worden die munte nummermeer so ghewandelt si en bleven ghelike swar ende groet10). Nv woert van den roc sonder naet, die seer kunstich Ende subtijlic was ghemaect. dat is noch overmeer tot veel steden een ghemene woert, dat die rock noch in den lande daer is onder enen groten gheslechte, dat grote princen ende heren sijn. Ende ervet van den enen op den anderen noch huden op den dach. Nv comen wi weder op die xxx penninge. der was een also swar ende also groet als iij gulden dukaten ende an die ene side stont ghemunt eens coninges hoeft ende an die ander side kaldees/sche litteren. Woert is te weten,+ dat in orienten ende in allen landen goet veel11) is, datmen holt te lenen van den soldaen of van den anderen coningen of heren. Ende des goets en mach men in gheenre leye wijs scheiden, deylen noch vercopen, noch man noch wijf verspelen noch verwandelen, ten si mit wille of mit oerlof des oversten heren, Daer men dat guet af helt. Ende als daer een vader sterft so is al dat guet des olsten soens ende als die ghecomen is tot sinen bescheidene iaren12), so wort hi ridder gemaect op dat guet. Ende ist sake dat sijn goet so guet is dat hijt vermach, so moet hi ander ridder voert maken van sine goede ij of iij of meer, die hem dienen sullen./ Ende+ als daer yement ridder werden sal, soe wort hi ghenomen van sinen maghen ende van sinen vrienden des avendes mit groter gheselscap mit groter hoecheit ende mit groter sierheit, ende wort geset op een ros. Ende wort ghevuert van der eenre straten in die ander of yement weer, die hem toe spreke van bosen gheruchte of van quader daet, waer bi dat hi niet billix ridder werden en solde. Ende en is niement die sprect, dat hi die ridderscap niet weert en is, So wort hi ghevuert in sinen sale of in sijne heren pallaes ende daer steet hi van sinen rosse op die eerde. soe wort hem bereit een bedde rikelic costelic mit groter sierheit, Daer men hem ridder op maken sal. Ende doet dan wt [al dat hi an]/ al dat hi an heeft ende gheet al+ naect op sijn bedde voer die lude bi schonen daghe. Ende dan comen sine vriende tot hem, ghelijc als die vrouwen hier doen als si in horen craem liggen. Ende die dancken ende loven hem alte seer, Dat hi des verdient heeft, dat hi des weerdich is ridder te werden. Ende dan comen die heren ende die edel sijn ende cleden hem mit gulden ende mit siden mit costeliken clederen. Ende (hi) wort gheschoet ende gegort. Ende wort op ghehaven van den bedde tot enen teiken, dat hi naect ende bloet ende alleen is ghegaen op sijn bedde, Ende weder op gheheven van edelen heren also, of hi in enigher misdaet of in bosen seden voer waer gheweest, dat hier/ bloet wt ghegaen weer,+ Ende hem te setten mit gueden werken

aant.
ende tot gueden seden1). Ende dan so maect hi van den besten sinen maghen, die daer nut toe sijn also mennigen ridder alst behoert na sinen guede ende ghijft enen yeghelike van sinen guede dat hem noetdruft(i)ch is mit ij knechten Ende mit iij perden. ende die ridderen wanderen mit horen here op der straten ende te have ende dienen hem te wapen alst sijn tijt heeft2). Ende alsulke ridder warent, die dat graf hueden, Daer onse here ihesus in lach ende die van den ioden die xv penninge voerseit (creghen. Dieselve penningen)3) bleven te same ongescheiden van abrahams tiden hent ter tijt, dat onse here den doot hadde gheleden. nochtan waren si dicke verwandelt4) van der eenre stat+ op die andere./ Mer toe hant doe alle dinc volbracht was, dat men daer mede doen solde, doe worden si van een ghescheiden. Ende veel meer vint men bescreven van dese namen Ende die xxx penninge ende van den anderen gaven, Die die iij coningen offerden. Mer dat is achter bleven overmids versumenisse des scrivers. xxix C(apittel).

Doe die tijt gheleden was ende maria weder gheropen waert mit horen kinde ihesu wt egipten, So als die ewangelista sprect, doe herodes doot was, doe openbaerden die enghel ioseph in sinen slaep ende sprac: staet op ende neem dat kint ende sijn moeder ende ganc int lant van israel. Voert als dat ewangelium in holt5). ende wo6) onse here van der tijt voert+ leefden ende/ wat hi dede in sijnre godheit ende in sijnre menscheit totter tijt, dat hi toe hemel voer, dat vintmen in den ewangelio. Na den dat onse here op ghevaren was te hemel ende thomas sijn (apostel)7) sunderlinge van hem wert ghesent in yndien te predicken ende in den lande, daer die heilighe iij coningen in plegen te won[n]en ende heren te wesen, die onsen here gaven offerden in sijnre kinsheit8). Ende al wast sake, dat thomas daer noede in quam, nochtan van groter voersienicheit des hornicsteens9) maecte hi die tween een als voer ghesproken was, sodat sinte thomas den iij coningen ende den heiden predicten ende openbaren solde die passie ende die op verstandenisse ons heren. Ende+ dat hi mitten vingher hadde ghe/tast. ende willichlic heydens volc socht den selven here in sijnre kintscheit. Ende quamen wt orienten ende wten veersten van der werlt. Ende dat volc vant dat kint ende den here. Si sagent ende anbedent oetmodeliken. Si eerdent mit horen gheesteliken gaven. Ende als Gregorius sprect: also alst ons allen te baten is, dat thomas tasten ende ondervant die wonden ons heren mit sinen vingher na den dat hi op verstaen was van der doot, Ende daer mede ons bracht heeft wt allen twivel, Ende des ghelikes so ist ons een groet troest tot onser gheloven, dat die iij connen10), dat heiden volck, sochten onsen heren in sijnre kinscheit ende vondent ende saghent mitten oghen. Het en derf nyement/ twivelen sinte bertolemeus,+ sinte symen ende sinte iudas, die apostelen ons heren, si en predicten oec in yndien11), want der yndien is meer dan een. Dat een deel van yndien is langher ende breder ende wider dan alle dat lant op dese side des meers. daer kersten ghelove is en is niet meerre dan omtrint hondert dachvarde. xxx Cap(i)ttel.

Doe thomas die apostel in den lande van yndia dat ewangelium ons heren hadde gepredicket Ende hadde al dat lant daer omme gaen ende hadde veriaghet den bosen gheest mitten teyken des heilighen cruces Ende voel ende menigherhande sieke ghesont hadde ghemaect Ende god doer sinen wille daer voel mirakelen hadde gedaen Ende voel heiden ter/ gueder gheloven+ hadde ghebracht. Ende hi vant12) in allen tempelen der afgode een sterne ghemaect of ghemaelt mit enen kinde ende mit enen teyken des heilighen cruces dar boven, Also als die iij con(ingen) in horen lande ende in allen tempelen hadden doen maken ende gheboden te maken, Doe si weder waren ghecomen van betlehem. Ende dat thomas daer hoerden ende vernam van den biscopen der tempelen ende der afgoden, dat sulke sterne was ghesien ende ghehoert mit sulken teyken op den berch vaus, langhe tijt daer so13) te voren was af gheprophetiert, in enen teyken der gebuert des coninges der ioden. Ende doe die sterne so wart ghesien ende ghehoert, Doe voren die iij conen14) (ende) sochten dat nye gheboren kijnt mit horen gaven ende woldent an beden ende quamen mit groten mirakel lichtelic ende wal. dat vertelde die biscopen sinte thomas voerseit.

+ Doe sinte tho/mas dit al hadde ghehoert, die vervult was mitten heiligen gheest, predicten doe1) ende openbaerden (hi) mit groter vrouden ende mit enen bernende moede den biscopen van den tempelen der af goden ende alle den heiden die kinscheit ons heren ihesu xristi, sijn godheit, sijn menscheit, sijn pijn, sinen doot, sijn opverstandenisse ende dat hi in sijnre ongheloven mitten vingher tasten ende onder vant. Ende hier informierde hi se ghetruwelic ende scarpelic (in), So dat hi al die biscopen ende voel der heiden daer toe bracht, dat si quamen tot eenre gueder gheloven ende dat si volcomelic gheloefden an onsen here, mit groten teikenen, die daer gheschieden ende leringhe, die hi daer leerden overmids toe doen ende ghenaden+ des heilighen gheestes/. ende doe worden si alle van hem ghedoept. Doe bedude hi hem die teyken der sternen, des cruces daer boven ende des kindes, dat die coningen hadden ghesocht Ende oetmoedeliken anbededen. Thomas dede alle die afgode werpen wt allen tempelen. Ende hi wijde alle die tempele in die eer des kindes voerseit. Alle die heidensche lande ende conincrike, daer sinte thomas doer wanderden, daer wert so groet gherucht van hem, dat alle die sieken mit wat sucten dat si bevangen waren tot hem worden ghebracht wt allen landen daer omtrint, die hi alle ghesont makede inden name des kindes ende mit den teiken des cruces+ ende brachte si tot eenre gueder ghe/loven ende doept si. Ende somigen die daer ghenesen ende ghedoept waren, Die spraken van so grote mirakelen, die thomas dede, als si quamen in anderen landen, hoe dat hi alle die sieken die tot hem quamen ghesont maecten Ende alle die beseten waren mitten bosen gheest, dat hi die verloesden overmids den kinde ende mitten teiken des cruces, So dat vele sieken gheloefden an den woerden, die si hoerden spreken van den kinde ende van thomas (ende) ghesont worden inden lande, Daer hi niet ghewandert en hadde (ende) ghepredict als voerseit is. Ende der heiden2) voel ghebracht hadde ter gueder gheloven Ende die tempel ghereinicht van den afgoden ende weder ghewiet als dat voerseit is Ende hi daer in hadde gheset biscapen/+ ende priesteren geordiniert, die den dienst gods dar in doen solden, [Ende] doe wanderde hi ende quant als god wolde in een conincrijc, daer die iij coningen waren, die onsen here sochten in sijnre kinsheit mit horen gaven als voerseit is. die leefden nochtan ende waren gesont. Mer si waren seer olt ende recht bescheiden ende verstandel in horen older. Ende wachten der ghenaden gods, also als simon dede, die niet sterven en mochte, hi en had eer gesien onsen here ihesum cristum3). Also wachten dese iij coninghen, want hem was laten verstaen inden gheest, dat si niet sterven en solden, si en weren ierst ghereinicht in den water Ende in den heilighen gheest, Ende van den kinde, dat si tot voer tiden hadden ghesocht mit horen gaven ende anbedent, volcomelic/ weren+ [af] informiert, want si voertides dicke daer om ghebeden hadden. Doe die iij con(ingen) doe hoerden van den luden ghemenlic, dat een mensce gecomen weer in hor lant ende in hoer rike, die gheheiten weer thomas ende predicten den volc openbaer voel wonders van den kinde, dat si te voren hadden ghesocht, ende vele sieken van menigher hande sucten ghesont maecten ende den bosen gheest verdreven inden name des kindes Ende mit den teiken des cruces, Doe ontboden die iij con(ingen) horen coninghen, horen princen, horen edelen volc Ende ander luden wt horen lande ende bereiden hem ende wolden trecken, daer si sinte thomas vinden mochten, al waren si doch olt Ende on/bequam+ te wanderen. Ende doe si bi hem quamen, doe ontfenc hi se mit groter vrouden. Ende van al dien, dat onse here ihesus dede in sijnre kinscheit, die ghewaer god ende mensche was, bewijsde hem4). Ende dat hi leerden ende openbaerden eyghentliken, Die pijn ons heren ende sinen doot, sijn op verstandenisse Ende dat hi mitten vingher tasten, dat bewijsde hi hem volcomelic inder scrift der propheten, Ende sunderlinghe van der doepen, dat sonder die nyement comen en mach ten rike gods. Ende doe doepten hi die iij con(ingen) mit al horen gheselscap ende volc inder gracien ende ghenaden des heiligen gheestes. Ende te hant worden die/ iij+ con(ingen) vervult mit eenre vuerigher minnen des heilighen gheestes. Ende namen te hant mede an dat woert gods te predicken mit sinte thomas. ende al dat hem weder varen was, dat si gesien ende ghehoert hadden, do si ihesum sochten tot betlehem, dat predicten si den volc openbaerlic. Ende al dat si predicten, dat beduden sinte thomas den volke ende maecten hem kont, wat een yeghelic beteikende. Ende des ghelikes deden die iij con(ingen) oec, wat sinte thomas predicten van der pinen ons heren, van sinen dode,

aant.
van der opverstandenis ende van sijnre opvaert, dat stedichden si na dien, dat si hadden ghesien ende ghehoert in ghelikenisse sijnre kintscheit. Ende doe bereiden+ hem die heilige iij con(ingen) mit gro/ten here, gheselscap ende volken ende toechen mit hem totten berghe vaus voerseit. Daer op stont een capelle ghemaect mit eenre sternen. Ende daer boven een teiken des cruces in die eer des kindes, doer des willen die sterne hoer openbaerden opten berch. Ende sinte thomas wiede die capelle in die eer des selven kindes ende openbarde den volc ende predicten, Doe1) dat selve kint willens sterven wolde an alsulken teiken des cruces, als hem gheopenbaert hadde boven der sternen om selicheit der menschen. Ende doe waert daer grote blijscap onder alden volke, also dat aldat volc, man wijf, ionc olt, [die daer waren+ Ende]2) die daer niet en waren/, quamen mit groten scharen van vremden lande totten berch ende tot der capellen, hem te beden mit groter oetmodicheit. Ende om dat so veel volkes daer quam mit so groter oetmoet, So deden die iij con(ingen) daer maken een schone grote stat beneden anden voet van den berghe. Ende die stat deden si heiten seuwa3) ende is noch die beste ende die rijcste stat van alle dien lande van yndia ende van orienten. Ende daer woent die here van den lande, die gheheiten is priester iohan ende thomas die patria(r)che. xxxi (capittel).

Na dien dat thomas alle dat volc in alle den lande daer hadde bekiert ende (si) die doepe van hem ontfanghen hadden, Doe maecten hi die iij con(ingen) oec biscopen ende wiede si. Ende doe si+ eertsche biscopen waren, doe koren/ si ander biscopen wt horen volke ende oec priester, die si meinden, dat sonder vlecke weren ende wieden die priester, ende alle dien tempel der afgoden die worden gewijt in die eer gods ende sijnre liever moeder marien. Ende alle den priesteren ende den dienren ons heren der waert daer mildeliken ghegheven huus ende erve, soe dat si al ghenoech hadden. Ende doe leerde sinte thomas den con(ingen), den eertsche biscopen ende ander priesteren dat ambocht van der missen. Ende hoe dat si die doen solden ende openbarden hem die woerde, die onse here sprac inden avent eten ende inder seghninghe sijns ghebenediden vleisches ende bloedes ende leerden hem dat godlike ghebet pater noster ende leerden+ hem oec dat ambocht/ der doepen ende troeste si hier in sterclic ende gheboet hem dat vlitelic te doen. Ende niet en vergheten ende sunderlinge der doepen. Ende doe sinte thomas daer al dat volc hadde ghebracht tot eenre gueder geloven ende gedoept ende den dienst ons heren den priesteren ende den dienres ons heren hadde gheleert, Ende al dinc wal ghesaet ende gheordiniert, eerlic ende loeflic na der ghevonden gewoente4), dat men den dienst ons heren schuldich was te doen, Doe scheide hi van daer, Ende quam in dat overste deel van yndien. Ende daer bekierde hi voel volkes tot onsen here overmids sinen woerden ende menich groet mirakel, dat god daer liet gheschien. Ende daer/ waert hi ghedoot ende starf lovelic+ ende wal, alsmen bescreven vint in sijnre passien5). Ende al dat volc, dat daer gheboren wort inden lande, Daer sinte thomas gedodet waert, ist man ist wijf heeft van naturen hoefde als hondes hoefde. Mer si en sijn niet rouwe6). Ende in allen eylande van yndia vint men sunderlinge volc, cruut ende besten voer anders waer, daer veel af weer te vertellen. xxxij Ca(pittel).

Na dien dat sinte thomas ghescheiden was van den iij con(ingen), die eertsche biscopen weeren gheordiniert, die wanderden doe mit horen volke doer hoer lant van der eenre stat totter ander ende van den enen dorpe totten anderen ende deden kerken stichten ende maken. Ende ordinieren doe biscopen, priester ende dienren, die den/ dienst godes doen solden. Ende+ gaven hem allen ghenoech. Ende doe wolden si laten die ydelheit der werlt ende toghen in die stat seuwa, die voerseit is ende wolden daer wonen die wile dat si leefden. Ende mitter hulpen gods ende ander biscopen, priester, princen ende heren inden lande so regierden si nochtan hoer lant gheestelic ende werlic. Ende hieldent in groter eren ende in vreden. niet dat si dat volc so seer ontsach, Mer om die groet onghevensde liefte, die dat volc tot hem hadde, wast hem alle onderdaen. Inden anderen iaer te voeren eer dese iij con(ingen) van den live quamen ter doot7), Doe deden si alle die ander coningen, princen, dat edel volc, die meeste ende die beste van alle horen lande, biscopen, priester ende die dien/res godes al+ vergaderen op een stat. do waren si olt ende cranc. Ende si en hadden gheen kinder, noch si en creghen nye coninginne noch amye, dat daer gheen sede noch ghewoente en was noch en is daer inden lande. Ende alle die boeken, die van hem spreken in orienten, die holden, dat si hoer tijt tot in horen dode leiden een ionferlic ende een mechdelic leven. Somighe

aant.
boeken die holden, ghelijc dat si die yerste heiden1) waren ende des weerdich waren, dat si onsen heren sochten ende eerden hem oetmoedeliken mit horen gaven, Ende oec die ierste heiden, die daer toe waren vercoren ierst te comen totter gheloven ons heren, Also waren si die (ierste die)2)+ daer toe waren/ vercoren ionferlic leven te leiden. onder anderen woerden so holden somighe boeken, dat overmids den golde, dat si offerden, beteykent wort ionferlike reinicheit, Ende wieroec ionferlike oetmoedicheit Ende bi der mirren sterflicheit des vlesches, des die nature node volghet3), want men sprect: inden vleische te leven sonder vleisch dat is een engels leven mer gheen menschelic4). xxxiij (capittel).

Doe die weerde iij con(ingen) ende eertsche biscopen die heren ende al dat volc hadden vergadert, als voerseit is, doe troesten si se totter gheloven, die sinte thomas hadde gepredict, dat si daer vmmer vast ende stede in bleven. Ende bevolen ende baden alle den ghenen, die daer waren vergadert, dat si mit enen ghemeinen+ rade enen solden kie/sen in sinte thomas stat, die alle gheestelic volc ende guet solde berichten ende die ghelove holden ende sterken. Ende alle dat volc, gheestelic ende werlic, solde hem wesen onderdanich, ghelijc horen vader ende den solde men heiten thomas in die eer sinte thomas des apostels tot eenre ewigher ghehoechnisse. ende als die doot weer, so solden die eertsche biscopen, die biscopen ende alle die prelaten vergaderen ende kiesen na horen besten5) enen anderen weder in des doden stat. Ende den solden si onderdanich wesen ende eeren hem als den iersten ende holden hem voer enen patrierche. Ende die ordinancie solde bliven tot ewighen daghe toe ende altoes solde hi heiten thomas die patrierche van yndia.+ ende die iij coninghe/ gaven doe den patrierche alle die tiende van al horen lande ende conincrike tot ewighen daghen. ende die iij coninge coren doe mit rade der ander coningen, prince, prelaten Ende mit ghemeinen rade der lude, die daer waren, enen vremden man, die daer comen was mit sinte thomas ende hem na ghevolghet, die was gheheiten iacob van anthiochen. Ende dat was hoer ierste patrierche ende sijn name waert verwandelt ende hi waert gheheiten thomas. Ende van dier tijt voert so waren die van yndia horen patrierche onderdanich ende ghehoersam, als wi hier sijn onsen paus ende noch sijn. Ende want die iij con(ingen) gheen kinder noch zibbe, erfghename en hadden, so coren si mit ghemeynen/ rade+ der heren ende des volkes, dat daer was, als voerseit is, enen strengen vromen edelen prince, die al hoer lande ende conincrike solde berichten. Ende gaven hem dat, heer daer over te wesen, hi ende sijn erve tot ewigen dagen in alsulker voghen, of yement weer of namaels worde, die hem werpen wolde of setten teghen den patrierch, eertsche biscop of teghen die dienre ons heren of die hem vremde wolde van der rechter gheloven, dat hi die dwingen solde mitter werliker macht, dat si bleven bi den ghelove ons heren ende hielden die ordinancie ende dat gheset als voerseit is. Ende dese here ende dese regierre sal bliven hi ende sijn erve tot ewigen dagen. Mer si en sullen niet heiten keiser noch co/ninge. Mer si sullen heiten+ priester of pape iohan. want hi heit billix pape iohan, want nyement inder werlt en is bet eren weert, dan een pape. want overmids die macht, die hem van gode is gegheven, so sluut hi die bosen wtten hemel ende die rechtverdighen sluut hi op ende alle keiseren ende coningen Ende alle kersten volc buecht sinen hals ende sine knien, als een paep op helt sijn hande in den dienste gods ende tot meniger ander doecht, daer een priester toe is gheordiniert. wee den ghenen, die sijn amt niet recht en vuert6). Ende die selve paep iohan, die here is van yndia, die doet scriven noch in sinen brieven coningen, princen Ende ander luden ende doet benedien hoer knecht, hoer/ megheden ende al+ hoer ghesinne, hoer vogel, hoer dieren, hoer acker, hoer wijngaert ende sunderlinghen hoer wijf Ende hoer amyen ende aldat die coninc of ander lude, daer hi sijn brief sent, hebben in horen husen of daer buten. Ende dese benedixie scrijft hi enen yegheliken na sinen staet voer ene vriendelike groete. Ende hi hevet altoes in sinen seghel ende bannyeren die rechterhant godes staende te benedien in enen cyrkel. Ende alom schoen ghesiert mit sternen. Oec mach dese selve here billix heiten (iohan) om twierleye saken wille. want die iongher ons heren, den hi lief ende wtvercoren had, die was priester ende was gheheiten iohan ewangelist/. Oec so+ sal hi billix iohan heiten in die ere sinte iohannes baptista, die onsen heren doepten. Ende oec want hi die meeste was, die ye op stont onder die ghebuerte der vrouwen7), ghelijc alsmen van hem vint bescreven, Ende als sinte thomas hem daer cont hadde ghedaen ende wal informiert. Ende doe gaven die heilige iij con(ingen) over ende

aant.
bewijsden thomas den patrierche1), dat si heren ende verwarres der heren solden wesen, Des volkes gheestelic ende werlic tot ewighe daghen. Doe quamen die coningen, die princen, die edel Ende al dat ander volc ende hulden hem ende onderwerpen hem hoere herlicheit ende horre+ macht mit blider herten/. Ende doe alle dinc was geordiniert, gesaet ende gheeynt, doe toech een yeghelic weder tot sijnre heymoden. Ende die heren van yndia, gheestelic ende werlic, sijn noch huden opten dach gheheiten thomas die patrierche ende pape iohan al die werlt wt. Ende doe namen die iij coningen ander princen, die van horen bloede Ende van coninges gheslechte waren ende gaven dien anderen lande Ende eylande, daer si heren solden wesen tot ewighen dagen. Ende solden heiten die prince van vaus tot eenre ewigher ghehuechnisse. Ende noch is dat gheslechte van vaus dat meeste ende dat mechtichste Ende dat edelste van al yndia ende van+ orienten. Ende van den gheslech/te hadden coninghe ghehilict tot acon, daer si dicke plaghen te wesen Ende ene grote borch hadden ghetymmert, als voerseit is, dar noch een guet edel gheslechte af bleven is. inden iaer doe men screef mcccli doe waren groet edel princen van dien gheslechte bi onsen paus van romen2) om saken, die si te doen hadden, xxxiiij (capittel).

Doe dese iij coningen hor dinc al lovelic ende eerlic ende wal hadden ghesaet ende gheordiniert, Doe toghen si weder tot der stat seuwa ende hoer leven daer te bliven. Ende daer leefden si na twe iaer ende doe een wenich voer der hoechtijt so onse here gheboren waert, Daer openbaerden hoer doe een nye steern boven der stat+ seuwa, die nye meer ghesien/ en waert. Ende daer bi bekenden si, dat si gheroepen worden van onsen heren Ende scheiden solden van deser werlt. Ende dedent kont vele luden. Ende deden maken inder kerken een graf na conincliker wisen. Ende doe die hoechtijt quam ende began, doe beghinghen sie die hoechtijt mitten heiligen ampt eerlic ende schoen. Ende opten achten dach na der hoechtijt der ghebuerten ons heren, doe melicior die coninc van arabien ende van nubien dat godlic ampt hoghelic hadde ghedoen3) Ende hi was olt hondert iaer ende xvi, Doe gaf hi sinen gheest mit enen gheneychden hoefde sueteliken voer alden volc. Doe namen die twe ander coninghen Ende dat heerscap+ gheestelic ende werlic Ende al/ dat volc ghemeenlic den licham Ende salfdent na conincliker wisen. Ende deden hem an biscopes cleder ende lechdent eerlic in een graf. Ende daer na opten heiligen dertienden dach, doe baltezar die coninc van godolie ende van saba hadde gedaen dat ampt van der missen schoen ende hoechlic voer alle den luden, Doe was hi hondert iaer olt ende xij, doe gaf hi op sinen gheest sonder enige bedroefnisse. Ende doe nam die derde coninc mit al der gheselscap ende bestaden hem ter eerden als si den yerst hadden ghedaen ende in dat selve graf. Ende daerna opten sesten dach, doe iasper die coninc van tharsen ende van den eylande egrysoule. doe hi olt was hondert/ iaer ende ix Ende dat+ heilich ampt van der missen hadde ghedaen voer den volke, doe quam hi van den live ter doot sonder enige beswarnisse4). Ende doe waert die licham bestaet ter eerden Ghelijc den anderen tween coningen, Ende oec in dat selve graf. Ende doe men den licham int graf legghen solde, Doe schicten hem die twe dode lichamen die inden grave legden van een, daert dat volc al an sach. Ende doe waert die derde daer tuschen gelecht Ende also als si malcanderen minden ende lief hadden in horen leven, Also en sijn die lichamen daer niet ghescheiden in hore doot. Ende die vremde sterne, die men sach staen voer hore doot, die bleef oec staen onvenerlic boven die stat/ seuwa also lange als die drie lichamen+ daer laghen onghescheiden, als somige lude daer seggen. Al so als god die weerde drie coninge hadde ghemint in horen leven noch meer wolde hi se eren na hore doot. Want mit wat sucten dat dat volc was5) of mit wat anxte dat si bevanghen weren, wast veer of na, die si an riep mit gueder gheloven, god verloeste Ende troeste si ende maecten si gesont overmids hore verdiente6). So dat van veer ende van na, te water ende te lande, veel volkes quam tot horen heilichdom. Ende die gelove, die si predicten mit sinte thomas in horen leven, stedichden si in hore doot Ende daer na mit meerren doechden Ende mit menigen groten teyken. Ende/ hoer+ lichamen lagen inden grave niet of si doot weren, Mer of si sliepen ende die cleder, die hem an ghedaen waren als voerseit is, die en waren met ghearghet, mer si waren ghescapen als do men si hem andede. Ende die roeke ende die lucht was so suete ende so guet, die van hem quam, dat daer beter bi wesen was dan doe si leefden. Ende aldat volc dat daer quam ende sach dat dancte ende

aant.
lovede gode1). Ende over langhe tijt daer na, doe die kersten ghelove so groisam ende so breet waert in der edelre stat seuwa ende in allen eynden van orienten, Doe quam die viant ende seiden onder den weyt quaet cruut menigherleye also+ te spreken, hi seyden onder den kersten/ ghelove ketterye Ende menygherley dwalinge ende menigheleye onghelove. Ende daer om en worden die lichame noch dat heilichdoem niet gheeert ende ghesocht. Ende oec en waren die mirakelen ende die ghenade niet also groet als te voren, want die lande, daer si heren plaghen te wesen, die scheiden hem inden ghelove mit hate ende mit nyde. Ende die lichamen, die gans gheleghen hadden tot dier tijt toe, Daer verghinc dat vleisch doe af van den lieven ende vervoer. Do quam dat volc wten conincrike van arabien, van nubien Ende van godolia, van tharsen ende van eylande egrysola, daer die iij coningen/+ heren plaghen te wesen also in dwalinghe, dat alle dese rike ende lande in orienten worden gheplaecht mit der ongheloven ende scheiden hem mit groten hate ende nyde. Ende die wart also groet over al onder dat volc groet ende cleyn, dat die patrierche thomas ende pape iohan des niet en conden bedwingen. Ende doe die twist ende onghelove so groet wart, doe quamen die heiden weder in dat land. Ende die afgoden begonden daer weder te sprute. Ende want die guede stat van seuwa leefden in so groten verdriet ende in hat ende in nyde onder een, So dat een yeghelic volc van den+ lande ende conincrike voerseit wolde/ sinen coninc ende here hebben wter stat seuwa Ende ghingen totten grave, daer die dode lichame leghen. Ende elc pertye nam den licham sijns heren ende voerdent hen mit hem mit groter vrouden in dat conincrike, daer si voermaels pleghen te wesen in horen leven. Ende brachten die lichamen in die beste hoeftstat van allen den conincrike ende in die schonste kerke, die daer was in dierre stat ende besloten si daer mit groten love ende sanghe. Ende eerden si daer si comen waren in horen dode, elc pertye den sinen na coninclike wisen, Als si se eerden in horen leven, Doe si comen+ waren van betlehem. Ende inden/ steden, daer si doe comen waren, bleven si een langhe tijt. Mer doe die weyt ende saet der gheloven so langhe tijt verdruct had gheweest van den oncrude ende vertreden ende verbleven2) was van menighen quaden saken Ende valscher gheloven, doe quam die tijt, dat die weyt op gaen solde ende groysam werden Ende dat saet der geloven, also alse god voersien hadde ende sijn wille was. int iaer ons heren domen screef ij c ende xxxiiij3), Doe die weerde keiser constantijn bekiert was tot gode vanden heiligen pauwes sinte silvester van der ghenaden gods overmids grote teyken ende mirakel ende ghereiniche[i]t was van sijnre melaetscap4) Ende van sijnre ongheloven Ende sijn ondoech/sam leven ende seden+ ghebetert worden in doechden, Tot dier selver tijt was die weerde helena, sijn moder, coninghinne der onghelovigher ioden in orienten. Ende doe si vernam, dat hoer soen anghenomen hadde kersten ghelove, doe waert si te male ontsteken ende ondaen, want si had een quade onghelove nochtant mitten ioden5). mer wonderlic waert si daer na bekiert tot onsen heren, alsmen volcomelike vint inden boeke, daer men in leest hoe dat heilighe cruis ghevonden wert. Ende so die weerde coninginne mit groten vlite ende ernst inden olden testamente was begrepen mitter iodscher ewen Ende inder ongheloven, so si na vuerigher ende vlitigher was dat/ nye testament ende die ewangelien te+ sterken, ende alle heilighe steden inden lande ende oec anders waer, daer onse here in sijnre godheit ende menscheit plach te wesen ende heilieden, die plach helena te voren te haten, te versmaen ende te oneeren overmides raet der ioden. Ende alle die dede si na verheffen. Ende sochtse ende visentierden si oetmodelic ende eerden si, waer si konde ende mocht, in die ere gods Ende laster ende smelicheit der ioden. Daer na so vant si dat cruce ende die neghel ons heren mit groten mirakel ender wonder Alst god wolde6). Ende daer dede si op die selve stat ende den berch caluvaien7) ende dat graf ons heren Ende die stat, daer die iij marien stonden do/ si+ spraken ‘wie sal ons den steen af doen8)’ Ende die stat, daer onse here sinen iongher sijn moeder beval, daer hi an den cruce hienc9) ende die stat, daer hem onse here openbarden marien magdalenen of hi een ga(r)dener weer10), boven allen desen steden ende oec ander heilige steden daer dede si over maken ende fondieren een schoen rikelike kerke, dar si alle dese steden te samen in dede begripen11). Ende daer na quam pape iohan ende dat volc wtten conincrike van nubien, die men daer inden lande heit nubiane, ende deden maken ene capelle onder den berch calvarien, als voerseit is in den xiiij capittel. Ende voert in allen steden, daer onse here in sijnre godheit ende menscheit teiken ende mierakel/ hadde ghedaen Ende gheheilighet+

aant.
ende verlucht hadde, Daer dede die weerde helena monsteren ende kerken rijckelike ende schoen maken ende setten daer in patrierchen ende eersche biscopen, biscopen, abt, monic, priester ende ander dienres, So alst hoert totten dienst godes. Ende gaf hem tiende, erve ende ander guet overvloedelic, So dat si al ghenoech hadden. Ende doe quam helena op die stat, daer die enghel boetscapen den hierden die ghebuerte ons heren als voerseit is1). Daer dede si maken een schone dubbel kerke. Ende dede si heiten Gloria in excelcis2). Ende so heit si noch opten dach daer inden lande. Ende inder kerken plach+ te wese een grote canesye/ van canonyken, die van sunderlingher graden oec lof3) hadden, Dat si al hoer ghetiden begonden ‘Gloria in excelsis deo’, Alsoe als men hier die ghetiden beghint ‘Deus in adiutorium meum intende.’ Ende noch beghint men daer die ghetiden ‘Gloria in excelsis deo.’ xxxv (capittel).

Daer na dat die kerke was [was] ghemaect, So quam si tot betlehem totter hutten ende totter spelunken, daer onse here gheboren waert. Ende die ioden en wolden daer nyement in laten gaen tot dere tijt toe dat helena quam, alst voerseit is inden xxvi capitel, also alst die wille was ons heren. Mer doe helena dar bi quam, doe ghinc si daer in, Ende vant+ inden hoye, dat in/ der crib(b)en lach, daer die osse ende die esel over hadden ghestaen ende daer onse here in lach, doe hi mensche gheboren was, Die doeken, daer onse here in ghewonden was, Ende dat hemde dat onser vrouwen maria was, Dat si daer liet ende vergheten hadde inder cribben, doe si vloe wter spelunca mit horen kinde van anxte der ioden. Ende alle dat vant helena inder cribben Also vrisch ende reyne, Alst die reine maghet maria vergheten hadde. Ende dat nam si alte samen ende bracht tot constantijnnopel mit groter eren ende weerdicheit in sinte soffyen kerke4). Ende daer bleeft totter tijt dat karolus5), die coninc, daer quam, doe hi die stat van iherusalem/+ ende ander kersten stede Ende den patriarche sacharias verloest hadde van den sarrasynen. doe quam hi weder tot constantynopel mit al sinen heren ende gheselscap. Ende doe bat hi om onser vrouwen hemde ende om dat hoy Ende om die doeke, daer onse here in ghewonden was, doe hi gheboren waert. Ende doe hi daer om bat, doe wart hem ghegheven een ander groet heilichdoem (hem)6) Daer mede daer ende anders te eren. Ende dat voerde hi al mit hem Ende brachtet tot aken in duu(t)sche lant ende bestadet daer rikelic ende eerlic in onser vrouwen munster, dat hi daer (hadde) doen maken. Ende dat selve heilichdoem wort noch huden op ten dach seer versocht van den vremden lande ende verren/ lande ende van na. Ende menigen+ me(n)sche heeft wonder, hoe dat hemde so lanc wesen mach ende so wijt. des en derf nyement verwonderen. Want over meer wasset voel vlasses. Ende het wast daer ij werf inden iaer ende dat laken, dat men daer af maect, dat is guet ende subtijl ende sunderlinge guedes coepes7). ende alle die cleder, die man of wijf daer dragen, Die sijn dat meeste deel daer al linnen ende dat linen doec is daer sunderlinge witter overmides der groter hetten der sonnen. Ende alle die cleder, die men daer draget, sijn seer lane ende wijt. Ende sunderlinge die vrouwen, daer yet verlancs an is8), die hebben hemde also lanc, dat si beneden iij/ ellen of iiij9) of somighe+ vive wt alle horen clederen gaen. Ende dat daer beneden wt gaet, dat hebben si beset mit golde, mit perlen ende mit anderen costeliken ghesteente ende sierlic ende rikelic ghemaect, een yeghelike vrouwe na dien, dat si vermach ende wil. ende wanneer eenre edelre vrouwen of een rike een dochter wort gheboren, te hant dan mede So beghint die moeder dierre dochter te maken sulken hemden, slaeplaken ende ander linen waet, dat si behoven sal tot hoere bruloft. Ende binnen al dierre tijt en kan si kume so veel bereiden als si behoeft als si man nemen sal na den seden van den landen. Ende wanneer een/ bruut+ of vrouwe, die rijc sijn, al en sijn si niet edel, Als die riden opter straten, so volghet hoer een ridder of een edel of een voerbaer knape na te voet ende draecht hoer na dat deel vanden hemde, dat daer so ghesiert is op beide sinen armen wt gherect. Ende alsulke10) vrouwen of wiif te voete gaen, so nemen si dat bovenste11) deel van den hemde onder horen armen. Ende dat achterste deel wert op ghenomen van enen ridder als vorscreven is of van eenre kameryeren. Ende ander vrouwen, die so langhe of so costelike hemde niet en hebben, die hebben si noch tan so lanc, dat si veer gaen wt alle horen clederen. ende die sijn sunderlinge witte ende rein/lic+ ende die waschen si mit rosen water ende rueken12) si mit menigerleye salve ende crude dat wal ruuct. So war si riden of gaen dar wortmen des roekes ghewaer.

aant.
Ende onser vrouwen hemde, dat taken is1), dat hiete doe inder tijt na desen seden van den lande seer cort, cleyn ende oetmoedich te wesen. Ende in boeken, die men daer heeft in den lande, die van onser vrouwe spreken, daer leestmen in, dat si was een schoen wal ghelijfde2) ionfrouwe ende een wenich bruun. xxxvi (capittel).

Voert meer tot betlehem ter stat dar onse here gheboren waert, die den ioden so versmaet was als voerseit is, daer dede die weerde helena een schone rikelike costelike kerke maken van menighen wonder/like+ costelike werke. Ende si wart boven ghedect mit cederen latten. Ende daer boven mit loet. Ende voer dat coer van der kerken gheet men neder in die spelunca, daer onse here gheboren wert. Ende recht onder dat hoghe altaer in den choer is die stat, Daer hi gheboren wart. Ende niet verre van daer stont die cribbe, daer onse here in ghelecht wart voer den osse ende voer den [z]esel in dat hoy. Ende tot derre stat vonden hem die iij coningen, doe si hem offerden als voerseit is3). Ende in dier kerken is die stat, daer sinte iheronimus die bibel maecten in latijn wter griexscher talen. Ende daer is in ghegraven die edel romeyn paula ende evestacia4),+ die arm/like leefden van groter oetmoedicheit mit sinte iheronimus5). Ende in dier kerken staen omtrint lxx calummen of sulen groet ende schoen van muremer steen, die dat overtymmer6) draghen. Inden iaer ons heren mcccxli doe wolden die heiden die schoenste calumine wt ghenomen hebben. Ende wolden si setten in horen tempel. Doe saghen si sulke mirakel dat si worden verveert ende lieten si staen7). Ende die kerke is wter maten rikelic ende costelic ende wal gheordiniert buten ende binnen. Ende die weerde vrouwe helena sette daer in enen eerssche biscop, canonic, priester Ende die totten dienst ons heren behoerden ende gaf hem allen ghenoech. Ende die holden van sunderlingher gracien,+ dat si alle/ hoer missen Ende alle hoer ghetiden tot hoechtiden ende tot allen tiden beghinnen: Gloria in excelsis deo. Ende veel anders vordels hebben si dar, daer te lanc af weer te scriven Alst moghelic is. Mer daer na doe dat heilighe lant quam in die ghewolt des soldaens, doe en mocht gheen kersten daer meer in gaen, hi en most gheven des soldaens boden, die hi daer toe gheset hadde, toe voren twe silveren penninge van venedien. Mer nv hebbent die grieken tot hem iaerlix om een bescheiden8) somme. Ende dat choer ende dat hoghe altaer daer doen si op den dienst ons heren na hore wisen. Ende opten nacht als onse here gheboren waert, So vergaderen in dier kerken lude, die om hoer/ bedevaert comen wt allen landen,+ Ende van alre leye spraken die onder den hemel sijn Ende kersten ghelove hebben. Ende so coemt daer vele volkes tot betlehem, dat alle die herbergen daer vol werden buten ende binnen. Ende die soldaen en leet daer nyement in wonen dan die ghene, die kersten sijn, sonder die gene die van sijnre wegen daer sitten Ende sijn ampt bevolen sijn9). Ende als alle dat kersten volc inder kerken vergadert is [als] op diere nacht, als onse here gheboren waert, So weet een yeghelic pertie, die van enen lande ende van eenre spraken sijn, sine sunderlinge stat, die hem toe gheordinert is, daer hi den dienst gods op doen sal. Ende dan gheet elc sitten/ op+ (sinen) stat ende doet den dienst godes na sijnre manieren schoen ende hoechlic. Ende die laetijnsche, die inder gheloven Ende onderdanich sijn der kerken van romen, die doen den dienst ons heren op dat altaer, dat in der spelunken steet Ende op die stat, daer onse here gheboren waert. Ende indier nacht so hoertmen daer singen Ende lesen van menigherleye spraken ende tonghen. Ja doch al sijn si alle kersten si sijn van menigerleye secten Ende spraken Ende wt menigerleye lande, So dat si somme hat ende nyt onder een hebben. nochtan en hindert die een den anderen niet an singen noch an lesen mit spotte noch mit ghenreleie saken. Ende als die misse dan is ghe/daen die beghint ‘dominus+ dixit ad me’, dat is in duytsche die here sprac tot my, So gaen si dan voert ghemeynlic totter kerken, die men daer heit gloria in excelsis. Ende dat is ter stat, daer den hierden geboetscapt waert die ghebuerte ons heren. Ende (daer) doen si dan een misse, die beghint ‘lux fulgebit’, Dat is te duy(t)sche, dat licht sal schinen. Ende die twe kerken sijn van een omtrint een half mylken. Ende als die misse daer wt is, so gaen si al te samen mit groten sange Ende mit groter vrouden weder tot betlehem ende doen daer die hoemisse. Ende daer leest een yeghelic secte sijn sunderlinge ewangeli na sijnre manieren. ende al dat volc, man ende wijf, ionc ende olt, van wat/ spraken of van wat secten+ dat si sijn, singen al dat iaer lanc10) in

aant.
dierre kerke die antiffen in latijn: ‘Hec est dies quam fecit dominus.’ Dat is in duy(t)sche: dit is die dach den onse here ghemaket heeft. Ende aldat volc kan dat buten in latijn daer inden lande van ghewoenten. Ende ghi sult weten, dat die ioden die weerde vrouwe helena heiten een staldierne1), om dat si so sconen kerke hadde doen maken boven den stalle Ende op so onnutten stat, die si so seer versmaden. Ende alle tijt als die nacht quam, dat onse here gheboren waert, doe plach inder speluneken voer der cribben altoes des nachtes te hanghen een tafel,+ Daer sinte iheronimus/ selven in ghescreven hadde enen schonen lof van der weerder vrouwen helena, Die aldus began: ‘Die weerde helena was ene guede staldierne, die die cribbe ons heren hier so truwelic heeft ghesocht2).’ Ende voert menich suverlic lof van horen verdiente ende weerdicheit, die dar in ghescreven was. Voert opten heiligen dertiendach so is oec een grote vergaderinge inder kerken voer der cribben, ter stat daer die iij coningen onsen heren offerden, van menigherleye volke, spraken ende secten. Ende daer plach men dan te hanghen een grote schoen sterne rikelic vergult ende die plach men des daghes te trecken mit subtilen konsten doer die kerke van der eenre stat totter+ ander3). Ende/ van menigher edelre ghewoenheit ende van sunderlinge vordel4), dat die kerke tot betlehem heeft voer ander kerken, daer war lanc af te scriven. Ende hoe men die hoechtijt van den heilighen dertienden dach eert ende viert, dat sal men hier namaels horen. xxxvij Capit(tel).

Nae dien dat dese kerken voerscreven waren volmaect, Doe wanderden helena tot nazareth, dat een herde bequamelic costelic stat is Ende leghet in enen dale, dat groysam is. Ende het en is niet ghemuert. Ende die huse daer men in woent die staen van een dat een hier dat ander daer5). ende tot diere stat dede si oec maken+ een grote schoen kerke ende daer set/te si toe eersche biscopen, biscopen, priester ende ander lude, die den dienst gods solden doen. Ende gaf hem allen ghenoech. Ende indier selver kerken bi den choer ter rechter hant besloet si mede die camer, daer onse vrouwe maria in was, Doe hoer die enghel boetscapten, dat si ontfangen solde onsen heren. Ende van der cameren is nu gemaect een cappelle ende daer steet in die stenen suyl, Daer die enghel an stont geneicht. Ende sijn beelt bleef daer in staen als een segel, dat ghedrucket is in wasse. Ende voer der doren der cappellen ende der cameren ten oesten wert steet ene fonteine, daer onse vrouwe water plach te halen Als sijs te doen hadde. Ende daer quam die enghel dicke tot/ hoer Ende+ plach si te grueten ende te troesten. Ende wt der fonteynen plegen die pelgrym water te scheppen, die van veren lande sijn ende oec van bi lants. Ende draghent mit hem ende vele lude werden daer af gesont van menigerleye sucten6). Ende die sarrasinen hebben dicke bestopt om hat ende om nyt. Mer hoe si se meer bestoppen, hoe si meer wt vloyet7). Ende die sarrasinen en willen des waters in ghenre wijs ghebruken. Ende inder cappellen waren sunderlinghe priesters, die hoer getiden altoes nacht ende dach helden van der heiliger boetscapen. Ende bi diere cappellen ende camer steet een stenen suyl, daer an bleef een teyken na dien dat die engel on/ser vrouwen+ boetscapten Ende (dat) daer na noch an is. Ende alle tijt van den iaer, als die sonne dat teiken ruert, dat is die tijt ende die vre dat die engel gabriel gruet onser vrouwen Ende boetscapen hoer die ghebuerte ons heren. Elide die tijt was een weinich voer sonnen onderganc. ende inder cappellen waren sunderlinge dienres, die toghen drie werf een cleyne cloexken in diere tijt, dat die kersten ghelove daer was ende dat cloxken hinc opter calummen. Ende wanneer men dat toech, So viel al dat kersten volc op sine knyen Ende sprac driewerf ave maria in die ere, dat die engel gruete onser vrouwen maria. Ende daer af ist co/men, dat men noch des+ avendes trect een kloecken also veer als kersten ghelove gheet, op dattet volc sal vallen op sine knien ende spreken mit devocien drie ave marien. Ende die capelle heit daer in allen lande over meer ave maria ende woert noch seer versocht van den kersten volke van veer ende van na. Ende die een sprect totten anderen: Gae wi in nazareth tot ave maria om ons aflaet. Ende in dier capellen ende kerken beghint men al die getiden mit ave maria, So als men hier beghint deus in adiutorium. Mer die sarresinen werpen nu in die edel kerke hoer dode beesten ende/ hoer+ onreynicheit. Mer die capelle steet noch reinlic, want arme edel sarracinen tiden daer noch to Ende leven armelic ende heiten daer die edelinge van hes8). Ende die hebbent van ghewoenten, dat si van elken pelgrym moten hebben enen pennino van venedien. mer daer mede is dan een seker inden lande mit alle sijnre haven. Ende dese stat nazereth is gheleghen int conincrike van galileen. Ende bi den wtersten eynde van galileen lecht die berch thabor. hi en is niet groet, Mer hi is wter

aant.
maten hoghe. Ende opten berch verwandelden onse here voer sinen iij iongheren1), Also als dat ewangelium in holt2). Ende+ op den selven berch dede/ die weerde helena een schoen closter maken, dat seer sterc was, inder ghelikenisse oft weer een borch, want het wart ghemaket mit gueden tynnen ende mit sterken muren Ende toernen. Ende dat cloester was van sinte benedictus orden ende (die) abt plach te ghebruken eens vingherens mit eens crummen staefs ende hi segeden mit loet3). Ende het was ghewijt in die ere transfyguracionis, dat is der verwandelinge ons heren4). Ende so sijn oec ghewijt in den selven alle die kerken in orienten, Daer eertsche biscopen of ander biscopen sijn. Ende die hoechtijt coemt altoes op sinte+ sixtus, felisimus5) ende aga/pici der heiligher merteler dach. ende op dien dach soe sinct men daer in allen kerken int beghin van der missen: dominus dixit ad me. Dat is: die here sprac tot mi. Ende dat alleluya: hic dies sanctatus6). Dat is: die dach is gheheiliget. Ende dat ewangelium: [in holt] assumpsit ihesus dis(c)ipulos et ascendit in montem excelsum. Dat is: ihesus nam sijn iongher ende ghinc op enen hoghen berch, Ende voert als dat ewangelie in holt7). Ende op dien dach so doet men die misse in allen kerken in orienten mit nyen wijn. Ende alle die coningen, princen, edel, baronen, ridder Ende alle die prelaten, die sijn in den+ biscopdom, die comen/ te kermisen8) tot hore hoeft kerken. Dat is daer hoer biscopes stoel steet. Ende al hor banieren ende wapen doen si steken ende setten opter kerken. Ende alle dat volc waect des nachtes inder kerken mit groter vrouden ende die kerke hebben si binnen rikelic ghesiert mit mengerley cleynoet ende ornamenten. Ende alle die kerken in orienten, daer eersce biscopen sijn of biscopen, Die heiten daer sinte sofien kerken, Dat is te spreken in dier eer der ewigher wijsheit. Ende dese berch thabor is van iherusalem omtrint vier dachvarden. Ende den wech tuschen iherusalem ende den berch plach onse here in sijnre menscheit vele te wanderen+ mit sinen ion/gheren. Ende predicten ende leerden daer dat volc. Ende dede daer menich groet teyken ende mirakel. Ende die berch en was boven niet meerre dan dat doester begrepen hadde, dat daer op stont. Ende voer der tijt (dat) acon die stat waert ghewonnen, Doe creghen die sarracinen dat doester Ende maecten daer af een borch9). Ende [doden] die kersten onder an den berch Een ander borch maecten. [die kersten]10) Ende daer mede benamen si den sarrasinen den op ganc ende den neder ganc van den berghe. Ende die borch wart gheheiten blansegaerden11). Ende na diere borch ende namen waert daer een groet edel geslechte gheheiten ende noch vintmen se daer, die men heit die edelinge van blansegaerde. Mer dat munster boven/ ende die borch+ beneden sijn nv beide ghedestruiert ende te niet worden. Nv weder totter materien. xxxviij (capittel).

Doe die weerde helena hier ende anders waer, daer hoer docht dat orber was, hadde doen maken kerken ende cloesteren ende hadde gheset eersche biscopen, biscopen, abten, priesters Ende ander dienre gods ende doe si dit al hadde ghewracht ende gheordiniert ter eren ende ten love gods, Doe dacht si na12) den lichame ende heilichdoem der heiliger iij coningen, Die onsen heren hoer gaven hadden gheoffert. Ende satte hor doe rikelic mit groter gheselscap totten lande van yndia also veer als dat tot dierre tijt nochtan bleven was onder ghewolt of/ ghebot der romer. Ende+ daer dede si alle die afgode werpen wtten tempel ende hoer altaer te breken. Ende die groet op weren comen bi den heiden, die dede si mit ghewelt neder werpen ende te mael te breken, Ende daer af maken kerken ende cloester tot eren ende totten love gods, Ende setten daer in eersche biscopen, Ende voert als si tot anderen steden hadde ghedaen, Ende den dienst gods toe behoerden. Ende die13) waert daer seer van hoer vermeerret ende gheeert. Ende die kersten ghelove, die dar voer was versmaet, Die waert nv seer op ghetoghen ende verhoghet van der weerder vrouwen. Ende alle dat kersten volc quam tot hoer van allen eynde des lants mit groten/ scharen ende eerden si ende loefden+ si, want si hadden horen seggen van den groten wonder ende teyken, dat god doer horen wille hadde ghedaen, als dat hi hoer hadde gheopenbaert die stede, daer si vant dat heilige cruce, die neghel, dat hemde onser vrouwen, Dat hoy ende die doeken, daer onse here in ghewonden was in sijnre kintscheit. Ende daer mede worden si seer ghesterket inder gheloven ende die ioden ende die heiden ende die ongelovigen worden daer af bedroeft ende seer gheschaffiert. Ende doe si daer in den lande hadde die kerken ende die munster weder op doen maken, die vergaen waren, ende die nyen doen maken, daert/ orber was,+

aant.
Ende die gheordiniert ende ghesat had alst behoerlic was totten dienst ons heren, Ende die kersten tot den ghelove ghesterket hadde, doe bestont si te vragen Ende nernsteliken te vorderen na1) den lichamen der iij coningen. Ende doe si vernam daer inder coningen lande van den ghenen, die horen dienst daer af hadden ontfaen, hoe dat die iij con(ingen) plaghen te leven ende horen tijt toe ghebracht hadden, Ende doe si dar in wal was informiert, doe was si voel te vlitigher ende pinde meer te arbeiden om die lichame ende om dat heilichdom. ende doe si was in so groter begherten dat te volbrenghen, Die almechtige god, die altoes den ghenen bi is die+ hem an roepen in/ der waerheit, Ende die hoer te voren hadde gheopenbart, waer si sijn cruce vinden solde, dat verborghen lach onder der eerden ende oec die nagel, wijsde hi hoer, waer si se vinden solde, Die lichame der twier coninge melchior ende balthaser. ende doe si die wiste, bat si vlitelic thornas den patrierche Ende pape iohan den here van yndia ende oec den anderen vorsten ende prelaten daer inden lande om den licham, om die eer godes daer mede te breiden ende sinen dienst daermede te hoghen Ende te meerren. Ende want si die van romen wat onderdanic waren ende si oec hadde horen seggen, dat god so groet mirakel doer horen wille+ hadde ghe/daen ende si oec wal wisten, so gaven si hor ghemenlic die lichamen der twier coninge mit groter weerdicheit ende mit groter eren. Dat derde licham des coninges iaspers dat hadden die nestronen2) in hoer ghewolt ende die waren onghelovich ende woenden inden lande, daer iasper een coninc ende een here plach te wesen. ende si waren so verhart in hore boesheit ende in hore ongheloven, Dat si den licham niet en wolden overgheven overmids hat ende nijt. Ende wolden daer voer sterven. Ende si voerden doe den licham in een merre3) eylant ende in een vaster, dat geheiten was egrysoula. Ende daer plach iasper oec een coninc te wesen ende here. Ende daer+ be/staden si dat licham heimelic in die stercste stat van den lande. Ende die weerde vrouwe helena hadde vercreghen mit gaven ende mit beden die ij licham. Doe hadde si dat iij gheern ghehad daer bi, op dat si weren bleven onghescheiden. Ende senden wt eersame boden an den mechtigheste van den lande mit groten gaven. Ende daer wart doe geordiniert Ende een wissel gemaect, Dat helen(a) solde hebben den licham iasper des derden coninges Ende die nestroinen solden hebben den licham sinte thomas des apostels. Ende so crech helena den derden licham iaspers des con(inges). ende den licham van sinte thornas is den nestro/nen twe werf ontvuert.+ Ende [dat] si hem vmmer weder creghen mit rechten saken4). Mer noch is daer inden lande een ghemeyne woert, dat hi hem derde werf sal werden ghenomen ende ghevuert sal werden te colen bi den heiligen iij coningen. Ende daer salt dan bliven bi. xxxix (capittel).

Ende doe die licham iaspers, die een moer was, des derden coninges waert bracht Ende bi den anderen tween ghevuecht, doe was daer soe grote sueticheit van walruken, dat al dat volc, dat daer bi was Ende dat van veers daer toe quam, ghewaer waert Ende worden daer af verblijf. Ende doe dede helena die iij lichame vuren tot constantinopel/ dat die rijeste ende die schoenste+ stat is, die hoer soen hadde doen maken, ende die hoeft stat was ende noch is onder den grieken. Ende daer worden si rikeliken ende hoechliken ontfangen van alle den volke mit groten sanghe ende love. Ende doe dat volc was vergadert, Doe deden si die lichamen der iij coningen mit anderen heilichdom, des si voel gecreghen hadden, mit groter eren ende weerdicheit setten in sinte sophien kerke. Ende daer dede hem dat volc grote weerdicheit ende eer, alst moghelic was5). Ghi sult weten, dat sinte sofien kerke tot constantynopel die meeste kerke is, die men weet in der werlt. want si is so groet/, dat men daer wal in solde+ winden ende kyeren een groet schip mit wt gherecten seilen op sijn hoechste ende op sijn wideste. Ende die kerke dede constantynus maken. Ende menige ander daer toe. Ende alle die grote marmoren sulen, die daer staen in dier kerken, die richte hi op mit der hulpen gods allene mit enen cleinen kinde, Ende menich ander sierheit, die hi daer an maecten. Ende indier kerken is die roc sonder naet, die onse here plach te dragen so si daer segghen. Ende een van den naghelen ons heren6). Ende een deel van der stenen suyl, dar hi an ghegheiselt waert. Ende voel groet anders heilichdoms, daer die grieken/ niet op en+ achten. Ende die dorne croen ons heren was oec daer. Doe vielt dat die torken ende die sarracinen quamen in dat lant ende maecten constantynopel ende dat keyser rijc seer te scanden ende te niet, so dat die keyser bat coninc lodewich van vrancrike, dat hi hem queme te hulpen. Want si maecten hem sijn lant te scanden ende si haddens hem voel af gewonnen

aant.
ende verwoest. ende die coninc quam hem te hulpen. Ende halp hem so mitter genaden gods, dat hi sijn lant weder wan ende sijn viande verdreef. Ende doe gaf die keyser den coninc van vrancrike tot+ enen pre/sent die dorne croen, want hi voel hadde verteert ende gedaen om sinen wille. Ende die coninc nam die crone mit groter vrouden ende senden si tot parijs des naesten dages na sinte lauwerens dach1), dar die grieken seer om waren bedroeft. Ende die fransoyse seer verblijt2). noch menen die grieken, dat si die crone weder sullen crigen. Ende in diere groter kerken sinte sofien daer steet een grote suil van mormer, daer op steet een groet ros ende dat belde is gemaect van missinc. Ende dat is alte rikelic vergult. Ende dat belde helt inder luchter hant enen ronden+ appel na keysers seden ende/ op3) die rechter hant ten oesten wert dreighende die sarracinen, die den keyser niet ghehoersam en sijn4). Ende (neven)5) dier sulen ende daer onder dede helena die lichame der heiliger iij con(ingen) setten in tommen, die rikelic ende costelic Ende van menigerley verwen waren ghemaect. Ende dat volc quam van verre lande ende van bi landes om te eren die heilige iij lichame ende menigerleye ander heilichdom Ende oetmoedelic an te beden. Ende dat duerde daer ene lange tijt, dat men dat heilichdom daer so sochte ende eerden, want onse here dede daer grote genade ende mirakel ende teiken. Ende aldat volc,+ dat quam totten/ heilichdom mit rechter gheloven ende mit gueder begherten ende mit wat suicte si waren bevangen of mit wat liden, te water of te lande, si werden verloest overmids godliker ghenaden. Na dien dat die gloriose keiser constantinus ende sijn weerde moeder helena van den leven waren comen ter doot Ende iulianus6) keyser waert, die der kerstenre ghelove wt ghegaen was ende versaect hadde, doe bestonden die afgode ende die heiden daer weder te spruten ende te wassen ende den kersten quam groet liden an ende plage toe, want si worden tot allen steden seer verslagen, so dat vele merteler worden+ gemaect/, alsmen leest inden boeke der pinen der merteler Ende oec in anderen boeken, want die percicucie duerden langhe tijt. Ende doe die persicucie mit den sweerde was gedaen, Doe quam den kersten een nye persecucie an ende liden van den heiden, van den onghelovighen Ende van menigherleye volc, dat af ghescheiden was van den kersten gelove. Soe dat men doe sprac, dat si meer worden gheplaecht ende beswaert mitter lester persecucien dan mitter ierster, want si worden ghepuert ende gheen punt en waert an hem ghelaten onversocht, dat der kerstenre gheloven toe hoerde, So dat si worden gherei/nicht als weite die men puert wten+ cane, so dat gheen dwalinge noch twivel voert meer en bleef onder die kersten ghelove. ende inden liden, dat die kersten doe hadden, So scheiden hem die grieken van den kersten van romen mit vele punten der geloven, Als hier na bescreven steet, Al hadden si doch ghehad veel heiligen, Ende doe in der tijt hadden7) biscopen ende ander prelaten van der kerken van romen ende grote wise meysters, die alle grieken waren gheboren. ende si coren ene sunderlinge patrierche, den si onderdanich waren in allen saken ende noch sijn, also als wi hier den paus sijn8). Ende in dere tijt so bleven die heilige/ iij lichamen der+ con(ingen) ongheeert Ende nyement en hadder acht op. ende doe gaf onse here dat lant van grieken ende van armeynien in die hande der sarrasinen Ende dier van persen, die dat lant seer woesten ende te scande maecten. Ende een keyser van romen ende van grieken, die gheheiten was martijn9), die wan dat lant weder mit hulpen der van meylanen. Voert so leestmen, dat daer na een keiser was in grieken, gheheiten manuel10), die sande enen legate, die geheiten was eusteigius11) ende dat was een gheestelic ende een wijs man ende een grieke gheboren12), Ende hi was mechtich bi den keiser, totter stat van/ meilanen ende daer waert hi ghecoren tot+ enen eersche biscop. Ende die van meylanen brachten hem daer toe mit beden ende mit anderen saken, dat hi bat den keiser om die lichame der iij coninge, want nyement en hadder rueke. Ende die keiser gaf si hem ende hi voerde si mit hem te meilanen mit groter eren ende weerdicheit ende daer worden si bestaet in een sunderlinghe kerke mit groter hoecheit ende sierheit, Ende worden seer geeert ende gheloeft mit sanghe ende [ende] mit menigerleye spele van al den volke. ende die kerke, daer si doe in waren, die hebben die prediker13), die/ daer nv in+ wonen. ende daer dede onse here oec grote teiken ende mirakel, als hi voer op anderen steden hadde ghedaen overmids verdienst der heiliger iij coninge. Inden iaer ons heren doe men screef mc lxiiij,

aant.
Doe warp hoer die stat van meilane weder den keiser, die gheheiten was frederic. Ende die keiser belechde die stat ende wolde si verderven1). Ende doe namen die beste ende die mechtichste van der stat die lichamen der iij coningen, Ende borgen die in een seker stat, Die niet voel lude en wisten. Ende die keyser credi in sijn hulpe enen eertsche biscop van colen Ende anders voel groter heren, So dat si die stat wonnen. Ende doe si quamen in die+ stat, Do quam die biscop/ van colen, die gheheiten was reynolt2), die quam te liggen in eens mechtigen heren pallas. ende die here was gheheiten also van den toern3). Ende hi was seer ghehatet van den keyser. ende die also schicten an den biscop van colen, dat hi hem gherne heimelike spreken solde. Ende hi quam bi den biscop ende beduide4) [mit] hem, konde hi hem gesoene mitten keiser, hi wolde hem wisen ende gheven die lichamen der iij coningen. Doe die biscop dat hoerden, doe soende hi hem mitten keiser. Ende doe hi ghesoent was, doe quam hi ende halp, dat die biscop creech die lichamen. Ende doe hi die hadde, doe sende hi se te colen wert sonder merren mit boden, die hem heimelic waren Ende die hi wal geloefden. ende hi en sprac+ den keyser/ daer niet af noch en bat daer om, want hi vermoede, dat hem die keyser soe grote gaven niet en hadde ghegeven. Mer doe si een tijt en wech hadden gheweest, doe bat hi den keyser om dat heilichdom. Ende die keiser gaf daer toe sinen wille. Ende doe bracht men se openbaer te colen mit anderen heilichdom. Ende si worden eerlic ende rikelic ontfangen van allen luden. Ende si worden bracht in sinte peters munster. Ende daer worden si bestaet mit groter hoecheit, mit menigerhande sierheit, mit love, mit sange ende menigherleye vrouden. Ende daer doet onse here noch mirakel ende teiken doer hoer verdient. Ende si werden daghelix+ daer versocht, gheeert ende oetmo/delic angebet van groten heren ende vrouwen Ende van anderen luden, die daer comen van veer Ende van na, Ende wt menighen lande ende provincien5). Men leest in somigen boeken, dat alle die twivel ende onghelove, die was in lonbardien tuyscane ende in appullen6), Daer alle die lande seer mede bevlect ende ontreynt waren, dat die alle neder ghelecht worden te hant, na dien dat die lichamen der iij coninge worden bracht tot melaen. Ende die ghene, die die onghelove plegen te sterken, die worden gheconfundiert ende te gronde verwonnen mitter verclaringe der gaven der iij con(ingen), die onsen heren offerden, Als inden golde wieroec ende mirre. Ende in dese iij gaven wort ons bewijst/ in enen+ cristo ende inden selve cristo sijn godlike hoecheit, sijn coninclike moghentheit ende sijn menschelike sterflicheit, want die wieroec hoert totter offerhande, Dat golt totten cinse Ende die mirre totter groven der doden7). alle dese offert noch die heilighe gelove onsen here cristo, want si geloeft, dat hi was gewaer god, coninc ende mensche. inder offerhande van den wieroec was arrianus geconfundiert, want hi wolde dat men allene offeren solde den vader. inder mirren was gheconfundiert manicheus, Want hi niet geloven en wolde, dat cristo om (onse) selicheit8) ghestorven was. Inden offer van den golde waren si beide gader/ gheconfundiert. Want manicheus+ die en wolde niet gheloven, dat cristus vleischelike coninc gheboren was van davids gheslechte. Ende arrianus die wolde, dat hi onderdanich (wer) ende dienen solde den vader. daer om en sullen si ghenen coninc hebben, die si berichten sullen9) na der rechter gheloven der kerstenheit. Mer si sullen enen vinden, die si verdomen sal van den sunden hore ongheloven, want manicheus10) en gheloefde niet dat hi ghewaer god was11). Ende in desen drien gaven wort nestronus12) oec gheschent ende verdoemt, die cristum deilen wolden in twen personen, Als bi den gaven der heiligher drie coningen, daer si bi beteikeden enen persoen, die puer/ mensche+ (ende god) was also als si menden13). hier om dan en sal hi niet werden ghescheiden in meer personen, die niet te deilen en is. Ende daer om inden gaven en eynde die selve [in desen gaven] wort an ghebedt Ende oec enich die selve god Ende mensche daer in bekent14). Nv voert suldi weten, hoe dat die heilige iij coninghen gheeert werden van den volke ghemeenlike tot allen steden ende in allen lande in orienten. pape iohan, die heren van yndia Ende alle die coningen, die sijn in sijn ghewolt, als die coningen van den oversten georgien15), Ende voert alle die kersten coningen, die gaen/ ghecroent ende mit conincliken clederen+ ghecledet ende mit costeliken ghe-

aant.
waet op ten xiij dach in der eren der iij con(ingen) als si doen opten dach, als si hoer croen ierst ontfanghen. Ende si offeren tot drien stonden inder missen, ten yersten als men die misse beghint. Ten anderen mael alsmen dat offertorium sinct. Ten derden mael alsmen die communio sinct. Ende si offeren golt, wieroec ende mirre mit groter oetmoedicheit ende devocien. Ende die ander princen ende heren ende dat edel volc dat siert hem die een teghen den anderen, malc na sinen staet+ ende (na dat) hi vermach na sijnre/ rijcheit. Ende die offeren oec drie werf inder missen1). Nv suldi horen hoe si werden gheeert ende wat reverencie dat hem die ghene doen, die ongelovich Ende van der rechter kersten ghelove ghescheiden sijn, Die daer noch wonen tot allen steden ende tot allen provincien in orienten. Ende tot allen steden overmeer is menigherleye secte ende onderscheit onder den volke, dat alle kersten wesen willen, der namen, die hier na volghen. Dat sijn die nubien, die soldine, nestroine, latynen, yndien, armenien, grieken, syriane, georgiane, marrionen Ende mandopolose2). ende van al desen kersten vorscreven Ende+ onghe/lovighen, behalven inden lande daer die secten sijn, so hebben die latijn altoes vordel, daer men doet den dienst gods. Ende heite daer om daer [te] latijn, want si hoer missen ende hor ghetiden ende den anderen dienst godes seggen ende lesen [si] in latijn, als men doet hier te lande. Mer opten xiij dach so doen si den dienst gods voel hoechliker dan men doet hier te lande. Ende dat ewangelium sin(g)t men dan inder missen mit noten ende mit sunderlinghe sanghe. Voert die nvbianen3) dat is dat volc, dat woent inden lande van arabien ende van nubien, daer melchior con(inc) ende here was, die onsen heren dat golt offerden. Ende die sijn stedigher ende vaster bleven bi der rechter gheloven+ dan die ander/. Ende die willen daer in allen landen mer vordels hebben, dan die ander kersten, die daer te lande sijn, want si meynden, dat hor coninc ende here offerden die eerbarste gaven onsen heren. Ende waer si wesen willen daer wanderen si mit groten scharen. Ende tot wat steden dat kersten wonen, daer hebben si hoer sunderlinge kerken ende kerchof, daer si in doen hoer getiden ende hoer doden graven. Ende hoer priester gaen totten altaer, als si misse sullen doen, mit gulden cronen of die vergult sijn, na dien dat si rijc sijn. Ende dat doen si in die eer der heiligher iij coningen, want die ghecroent quamen tot onsen here, doe si hem offerden. Die soldinen die wonen/ inden lande+ van godolien ende van saba, dar balthasar coninc ende here was, die onsen here offerden wieroec ende si sijn seer gekiert ende ghegaen totter ongheloven overmids eens mans, die gheheiten was soldinus. ende eens deels hadden si hor ghelove als die grieken ende eens deels sijn si te mael onghelovich. Ende si hebben een sunderlinghe sprake bi hem selven. ende die en hebben in orienten onder die ander kersten soe groet eer ende vordel niet, als die nubianen doen ende hoer priester gaen totten altaer, als si misse doen willen, mit golde ende die dyacon mit wieroec, Ende die subdiacoen mit mirren ende dat doen si tot enen teiken, dat die iij coningen offerden die iij gaven. Ende dat volc dat woent/ inden lande van tharsen ende inden+ eylande egrysoule, daer iasper die moer con(inc) ende here was, die onsen here mirre offerden, Dat volc heit in orienten nestronen. ende den name hebben si van enen onghelovighe man, die gheheiten was nestroyus4), daer (bi) si te mael verkiert ende onghelovich worden. ia si sijn oec so seer ghescheiden van der rechter gheloven Ende so verhaert in hore geloven, dat si daer niet weder toe brenghen en waren Totter rechter gheloven noch en sijn. Ende die nestrony en achten der heiliger iij coni(n)ghen niet voel ende doen hem wenich eeren. Mer wanneer hor biscopen celberier/en5) of priester maken,+ so nemen si dat sacrament van hem na hore wisen, ende alle die ghene, die daer toe hulpe ende raet ende horen wille daer toe gaven, dat dat licham iasper van daer ghevuert wert, dat si die solden tot alle missen ende tot allen steden verbannen Ende vermaledien. ende al dat volc voerseit dat is dat meeste deel al swart ende moren. Ende si sijn in orienten onder alle kersten versmaet ende ghehaet. Ende si hadden mit ongheloven bi xl lantscap ontreynt ende tot hoere valscher ongheloven (brocht). Ende in al horen lande ende kerken daer maken si ende malen onsen heren ende onse vrouwe sijn moeder maria ende sinte thomas apos/tel+ swart ende den duvel wit in smaheit der kersten, Alsmen hier na horen mach6). Voert die lude, die wonen int conicrijc va(n) yndia, dar pape iohan here is, dat sijn guede kersten ende si heb(ben) onder hem enen patrierche, die thomas gheheiten is, den si onderdanich sijn in allen saken als wi hier sijn onsen vader den paus. Ende si sijn pape iohan onderdanich als

aant.
wi hier den keyser sijn. Ende hoere beider woninge is in die stat seuwa, daer die iij coningen storven ende wt horen tombe worden ghenomen ende tot anderen steden ghevuert. Ende wanneer die biscopen van den lande ordinieren ende maken priesteren, so seghenen si een vuer ende daer leggen si in een scherp yseren. Ende mitten yseren, dat daer gheseghent is, snyden si den papen [mede] voer hoer voerhoeft totter nesen toe ende totten bloten been.+ Ende daer sijn si dan mede ghewiet/. ende dat doen si in een teiken, dat die heilige geest quam in vuerigen tonge1) op die iongeren. ende bi den snede werden die priesteren daer bekent, als si hier doen bi der crunen2). Ende als die priester daer misse doen sullen, soe hanghen si een gulden croen of die vergult is opt altaer ende dan comen die priester en die diacoen ende die subdyacoen ghescheide, een yeghelic sinen sunde(r)linghe wech, Ende vergaderen eerlic ende oetmoedelic voer dat altaer. Ende dat doen si in enen teiken, dat die iij coni(n)ghen quamen wt iij conincriken, Ende een yegelic sinen sunderlinghen wech, Doe si onsen heren sochten tot betlehem, daer si gheleit worden alle drie van eenre sternen ende eerlic ende oetmoedelic te gader quamen totter cribben, daer si onsen heren offerden. Voert die priester in grieke si hebben wive ende si+ hebben/ langhe baerde ende haer op hoer hoeft. Ende si gheloven, dat die heilige geest allene voert gaet van den vader ende niet van den soen. Ende si en gheloven niet dat enich veghevuer is. Ende dese twe artikelen sijn ghescheiden van den rechten kersten gheloven. Ende als die priester misse willen doen, so sniden si van ghehevene brode een ostie, die si seghenen willen. Ende die legghen si dan in een plattele van golde ende van silver ende boven dier hostien legghen si een sterne ende dier tacken is iij neder wart ghebughet als een drievoet. Ende dat is boven dan gedect mit reynen walrukenden doeken3). Ende na dat offertorium so setten si die platteel mitter hostien ende mitter sternen op hoer hoeft. Ende gaen dan mit wiroec ende mit kersen mit groter weerdicheit doer die kerke totten altaer. Ende dat volc, dat inder kerken is, dat velt dan op sine knyen ende dat doen si+ doer die eer/ der iij coningen, want die vielen op hoer knyen, doe si offerden onsen heren. Die suriani dat sijn lude, die gheboren sijn ende wonen inden lande omtrint iherusalem, dat voermaels plach te heiten yndia4), dat heit nv surien5). Ende daer na heiten die lude suriane ende die en hebben niet veel van der ongheloven ende si heiten daer in den lande gegorde kersten6), want si sijn ghegort mit linen doeken in een vordel, dat si wtten lande geboren sijn. Ende dat volc eert daer sinte berberen avent7) mit groter vrouden, daer dat licham af lecht toe babilonien, daer die soldaen woent, Ghelijc dat men hier doet sinte martens avent8). Ende dan so sent die een vrient den anderen coelsaet ende ander saet, dat si des iaers in horen hove seyen solden. ende als si voert gherichte sweren sullen ten heiligen, so sweren si bi den heilighen ewangelium ende bi den heilighen iij coninghen. Voert die armenien/ die sijn kersten ende vrome te+ wapen ende hebben voel ander dwalinghe ende quader ghewoenten achter ghelaten, want si plaghen opten paeschavent vleisch te eten ende spraken onse here wer op ghestaen opten saterdach van der doot. Ende als hoer priester misse plaghen te doen, so namen si wijn ende olie9). Mer nv comen si daghelix so langher so meer tot onser gheloven. Ende hoer biscopen ende hoer papen die werden gheordiniert van latijnschen biscopen ende hoer missen singhen si na der latijnscher maniren. Ende dese armenien ghebruken noch alsulker cleder ende hoede op horen hoefde nader maniren, dat die iij coningen an hadden, doe si onsen heren sochten in horen leven. Die georgianen, die gheboren sijn in dat overste conincrijc georgien, die hebben in oren ghelove voel ghelijcs mitten grieken. Mer si en sijn niet ver/herdet in+ hore ongheloven. Ende waer si wesen willen daer wanderen si mit groten scharen te gader. Ende si hebben een seghel, daer in ghegraven is sinte georgius belde ende si sijn herde guet ter wapen. Ende sijn gheseten bi der stat meche, daer machemetus licham is, (der) sarrasine prophete, ende si hebben hoer sunderlinge sprake10). Ende hebben enen eertschen biscop die woent opten berch synay in sinte katrinen closter11). Ende dien sijn si te mael onderdanich als wi hier sijn den paus. Ende hoer gheestelike volc, dat in oerden is, dat helt sijn orde na dien dat hem sinte anthonius hielt of sinte macharius12). Ende si wanderen al des soldaens lant doer sonder trybuyt ende sonder enich hinder, gelijc dat die sarracinen doen, die daer wonen ende die soldaen is hem sunderlinge vriendelic13). Ende waer die gheestelike lude of werlike gaen, die singen altoes van den love ende verdiente der/ heiligher drie coningen. Voert so sijn+

aant.
ander kersten, die oec heiten georgyane, ende si sijn wten nedersten conincrike giorgien1), dat nv heit dat conincrike abcas2) ende dat lant heeft voel groter berghe. Ende het plach hier voermaels te heiten dat groet armenien ende inden lande is die berch, daer die arke noe bleef staen. Ende men seghet dat men ghenen op ganc noch af ganc3) vinden en kan van snee ende van menighen groten anderen kummer, so dat men daer niet op comen en kan. ende hi is also hoghe, datmen siet boven al die ander berge. Ende op dat overste van den berge sietmen een swart holt oft een verbrant boem war. Ende dat volc dat daer woent meynt, dattet een holt is van der arken, Ende is daer noch ghebleven4). ende inden lande is een ander lant, dat daer gheheiten is henissen5) ende is omtrint xv6) milen lanc ende breet/+ ende doer dat lant loept een rivier. Ende het is daer so duuster ende sonder enigherhande licht of claerheit, so dat nyement en kan gesien wat daer wesen mach. Ende nyement en doer daer ingaen. Noch daer en coemt oec niement wt. Men en vint oec in ghenen boeken bescreven, dat daer ye mensche in of wt ghinc. nochtan en is daer gheen hinder in te gaen dan die duusternisse, want et is een schoen groysam lant, dat daer omme leghet, gres ende weyde te draghen. Ende daer wonen lude bi tot allen steden, also na alsmen mach schieten mit enen armborste ende die horen daer dicwile gheluut van menschen, perde neyen, hane creien. Ende in dat rivier+ coemt dicke vlieten holt, stroe/ ende menich ander dinc, dat menschen handen ghemaect hebben, So dat men wal weet dat daer lude in wonen7). Men leest daer inden lande in somighen boeken, dat bi eractinus8) tiden, die een keiser te romen was, dat doe een wreet mechtich coninc was onder den heiden, Ende vervolgheden die kersten ende sloech si doot ende verderfden si of si mosten anbeden sinen afgod ende hi sochte si tot allen steden, daer hi se vinden konde. Ende doe woenden daer omtrint voel kersten ende die lieten hoer guet ende wolden vlien totten grieken ende quamen an dat gheberchte. Ende in desen so quamen die wrede tyrannen, die coninc mit vele sarracinen mit wive mit kinderen ende mit beesten, als daer een sede is te trecken, Ende belechden die kersten tottier steden. Ende die kersten+ riepen gode an/, dat hi se daer verloesde van den bosen volke doer sijn eer ende verdiente der heiligher drie coningen. Ende te hant quam een duusternisse ende een nevel ende bedecten den coninc mit alle sinen volke ende beesten. Ende die kersten worden verloest. Ende men secht daer, dat sint dier tijt daer nye mensche wt en quam. Ende die kersten, die in dat conincrike wonen, die sijn daer gheheiten die nederste georgiane ende waer si wesen willen daer wanderen si mit groter gheselscap. Ende altoes hebben si voer hem een bannyer daer in staen ghemaect dat belde der heiliger iij coningen, want god si hadde verloest So openbarliken mit so groten mirakel doer hoer verdient. Voert die iacobiten9) dat sijn kersten afghescheiden van den rechten ghe/love mit vele artikelen+ ende punten. ende si worden verkiert van enen onghelovighen man, die iacob gheheiten was. Ende die wonen tot allen steden onder anderen volke. ende si hebben ghelove niet der heiligher drivoldicheit, Mer in enicheit. ende wanneer si een cruce voer hem maken, dat maken si mit enen vingher in een teyken der enicheit10). Ende hoer priester staen te samen ane een altaer ende nemen dat sacrament, dat si daer maken, oec te samen na hore ghewoenheit. Ende dat doen si daer om, want die iij coningen te samen ghinghen, doe si onsen heren offerden. Voert die marroniten11) dat sijn kersten. Mer si sijn seer afghescheiden van den rechten ghelove overmids eens mans, die maro gheheiten was. Ende die wonen hier ende daer in menigherleye/ lande. Ende hoer priester, diaken ende+ subdyaken die hebben wijf ende alle hoer missen doer dat iaer die doen si van sinte thomas den apostel ende van den heilighen iij coningen onderlinge12), sonder op den dach als onse here gheboren waert ende op die hoechtijt van paeschen. ende om alte cleyne sake so holden si hoer kerke besloten, ghevende int[t]erdict, als om dat daer een weinich in reghende of dat daer die sonne in scheen doer een gat of dat si daer een spinne in seghen lopen ende des ghelijcs13). Ende die scheiden man ende wijf, die te samen sitten na hor ewe of witte, in dien dats die een begheert. na den anderen en achten14) si niet. Die coptien sijn kersten, die af ghescheiden sijn van den rechten ghelove. Ende hebben een secte bi hem selven ende wonen onder anderen/ luden alre weghen ende hoer+ priester ghebruken eens boekes in hor kerken, dat si heiten die heimelicheit sinte peters15), daer veel meren in gescreven staen, Die onse moeder kerke te romen ghelastert ende quaet gheprueft heeft. ende

aant.
in horen missen lesen si nycodemus ewangelium1). Ende hoer biscopen dragen cappen als die predicker doen. Ende in alle horen missen holden si een collecte van den iij coningen. Voert die ysini dat sijn kersten ghescheiden van den rechten ghelove ende hebben een secte bi hem selven ende wonen dat meeste deel in egypten onder den soldaen ende als hoer kinder werden ghedoept, so snijt hem die priester mit enen claren scarpen yser een+ cruus/ in hoer voerhoeft ende dat teiken beholden si al hoer leven. Ende die hebben groet gheloef, dat hore noch so vele werden sal, dat si mit machten sullen gaen in die stat van babilonien, daer die soldaen woent. Ende een yeghelic van hem luden sal nemen enen steen. Ende als malc enen steen heeft, dat dan an diere stat niet enen steen niet bliven en sal2). Int iaer ons heren doe men screef m ccc xli, doe quam inder stat van damasco ende in egipten een groet overmoet ende onghenade onder den volke gemenlic, so dat si die kersten doot sloghen. Ende deden hem grote percicucie ende ghinc daer over die kersten als een plaghe hier ghinc over die ioden+ ende dat duerde daer/ wal iij maende. Mer die soldaen nam daer namaels grote wrake af. Ende in dier plaghen ende persecucien worden die ysyny seer beclaecht ende beschuldicht van den volke van egypten ende voer den soldaen van hore meyninghen ende wane als voerseit is. Ende die soldaen antwoerden daer op ende sprac, het weer onmoghelic, datter ysinen also veel werden solde. Het en quem gheen dach inden iaer, daer en worde over dusent voeder steens in ghevuert mede te tymmeren. Ende menich steen worde te slaghen tot voel stucken ende mittien ende anderen suverliken woerden so stilde hi dat volc. ende dat+ gheen dootslach meer en dede/. ende die priester der ysinen die gheven na hor misse den volke ene benedixcie, dat si god gheleyden moet ende behueden, als die coningen gheleit worden tot betlehem van eenre sternen3). Die maroniny4) dat sijn kersten afghescheiden van der heiligher gheloven. Ende hebben een secte bi hem selven. Ende sijn gestroyt herwert ende derwert daer si wonen onder ander kersten ende heiden. Ende si holden hem dat meeste deel, sonder dat si niet besneden en sijn, an den seden der nostronien. Nochtan, wanneer si yet sullen beghinnen, so spreken si altoes inden name gods ende der heiligher iij coningen. Voert die nycolayeen5), die seer ghescheiden sijn van den+ rechten ghelove. Ende si waren die/ yerste die daer afscheiden ende men leest dar af in apolipsi6) ende onder allen anderen onghelove, die si hebben, so segghen si, dat die ene mensche hem niet schamen en sal voer den anderen, noch gheen lit bestoppen noch verbergen, Dat god an den mensche ghemaect heeft. oec so predicken si, bede een man enen wive of een wijf enen man om onsuverheit daer mede te doen, die des niet en dede, die sunde weer so groet, dat si niet en weer te vergheven. Ende si predicken oec, dat die duvel noch comen sal ten ewigen leven overmids die bermherticheit gods7). Nv suldi weten dat dese vermaledide onghe/lovige+ kersten voerscreven ende sunderlinghe die nycolayten, doe orenus8) doot was, die grote lere ende die wise mester, Doe waren si daer om wt, dat si sine boeken creghen mit woerde ende mit ghelde, die hi in sinen leven ghemaket hadde. Ende die screven si wt ende setten hoer quade onghelove daer in, opdat ander kersten daer an te bet gheloven solden, want hi een groet lere hadde gheweest. Ende wat men in sinen boeken vonde bescreven, dat des vmmer te geloven weer. Ende wat si sijnre boeken crigen konden daer sette een yeghelike secte wat in voerseit9), ia inden boeken die si daer wt screven. Ende sijn rechte boeken die verbranden si, So dat si sinen gro/te name ende lof seer te nyet10)+ ende neder worpen. Ende sonderlinghe onder alle ander ongheloven, So setten die nycolayten daer in: die werken, die god heeft ghemaect, die en haet hi niet, ende op een ander stat: God here dat du heves ghemaect, dat en hevestu niet ghehaet. Ende dit hebben si daer om ghedaen, op dat si hoer quade valsche onghelove te meer sterken als van hoere oncuuscheit ende onschemelheit, daer voer af ghescreven steet. ende in deser maniren had een yeghelic [sijn] secte sijn artikel ende punte geset ter steden, daer hem docht, dat si best stonden inden boeken die si hadden voerseit, Ende hadden die sympel kersten in oriente daer toe bracht/, dat al+ origenes boeken, die si hadden [die si hadden], die wolden si hebben verbrant. ende oec so quam in orienten een groet raet van biscopen ende ander meyster, om origenes boeken te verdomen. Mer si bleven doch in orienten in groter weerdicheit onverbrant. Ende alle die dwalinghe ende onghelove, die die onghelovighe kersten voerseit hadden in sinen boeken ghescreven, dat wert wt ghedaen, want in allen sinen olden boeken en waert als ghene dwalinge vonden. Ende tegen alle dese onghelovighe

aant.
teghen hor onghelove Soe had hi ghemaect op dat ewangelium dat sinte matheus bescrijft:+ attendite a falsis prophete/1) Dat is: merct na den valschen propheten2), ende dudinge, die gloriose ende schoen is. Ende oec op ander ewangelien heeft hi veel omilien ende bedudinge ghemaect, Die der onghelovigher onghelove te male schent ende te niete ghemaect, die men noch leest in allen ghelovigen kerken ende helt si voer guet ende recht ghelove. Ende somige omelien leest men sonder sijn tittel of name op die ewangelien, die hi ghemaect heeft. Daer om segghen somighe lude, dat hi verdoemt solde wesen. Mer si en proeven niet, dat men si holt inder heiligher kerken guet ende gherecht also wal ende volcomen, als men die doet, die+ men leest mit sinen tittel of name/. oec so en is ghenen mensche die macht ghegheven van gode, dat hi yement ordelen sal ten ewighen leven3) of te verdomen, want men leest in orienten tot allen steden Ende in vele boeken, dat nye en ghene en was, die na den apostelen so apostelike leefden als origenes dede. hi hadde altoes an een haren cleet naest sinen live, hi en at nummer vleisch noch en dranc ghenen wijn noch niet daer men droncken af werden mach. Ende wat hi den luden leerden, daer na leefde hi. dach ende nacht hadde hi altoes scriver bi hem, Die van sine monde4) screven menygherleye boeken, Daer al doecht ende selicheit in stont dat+ ewige leven/ mede te vercrighen. Ende dat men in orienten van hem ende van sinen leve vint bescreven, daer waer vele af te spreken. die biscopen ende ander heilige vader ende leere gaven hem van den naem orens enen toenaem ende hieten hem origenes. Ende alle die smaeheit, die hem die onghelovighen hadden ghedaen an sinen name ende an sinen boeken na sinen leven om hoer valsche onghelove mede te stercken, dat quam al tot enen gueden eynde, want si werden5) in orienten noch geholden voer enen hogen wtnemenden heilighen wisen lere, Ende alle sine boeken (sijn) guet ende waer gheprue(f)t totter+ rechter kers/ten ghelove. Nv op dat wi weder comen totter materien, die nycolayten voerseit, hoe onghelovich ende hoe verkiert dat si sijn, So gheven si alle dage den armen luden iij aelmissen ende kussen si eens vor hem selven ende eens voer hoer wijf ende voer hoer kinder, nochtan dat si selven seer arm sijn. dat doen si in die eer der heiligher iij coningen. Woert in orienten ende in allen lande over meer sijn seer sunderlinghe kersten, die also gheheiten sijn mandopoli6). Ende die en holden gheen sunderlinge ewe noch ghewoente noch onghelove. Ende si en hebben genen priester onder hem, si en seyen noch si en meyen, noch/ si en hebben gheen+ stede woninge. Mer si gaen van den enen lande tot den anderen, mit kinderen mit beesten ende mit groten scharen wanderen si te samen. Ende winters ende somers in reghen noch in hetten en slapen si nummer meer in husen. Ende also en doen die wive, als si kinder crigen. Ende als si comen in die steden of opten dorpen, so gheneren si hem mit horen hant werck, dat si menigerhande cunnen. Ende si en mogen op een stede niet langher dueren dan iij daghe. Het is dicke ghesien, waer si langher waren op een stede dan iij daghe of daer si waren enen dach in enen huse onder dake ende sliepen, dat si te hant mede storven. Ende die lude hebben onder hem een sunderlinghe sprake, Ende dier en kan nyement verstaen, dan si onder hem/. Ende der en can oec nyement gheleren.+ Mer si verstaen wal menigerhande sprake ende si en hebben nummer twijst of kijf onder een noch mit werken noch mit woerden. Ende als die ene den anderen wat misdoet, het si mit stelen of an wive of an kinderen, als mit ontighen hilic7) Ende wat saken onder hem vallen, daer en toer(n)en si hem niet omme. Mer si doen hem des ghelikes weder of si kunnen. ende waer si comen onder die onghelovige kersten voerseit of onder die sarracinen, turken, tartaren of van wat secten dat si sijn, Also langhe als si onder hem sijn so leven si na hore ewen ende na horen seden, viert men daer, si vieren mede, vast men daer si vasten mede, eten si daer, drincken, sijn si blide, sijn si drovich, hoe dat si daer doen, so doen si oec, die/ wile+ dat si daer bi sijn. si en hebben ghene priester noch sunderlinghe secten noch ghelove. Ende tot wat steden dat hoer wive kinder crighen na der ewe ende ghewoente, die si dar vinden, Daer na doen si die kinder dopen ende hantieren. Ende war si siec werden of sterven, so doen si al des gelikes mit bichten mit allen dinghen in horen leven, Ende bestaden hoer doden oec also. Ende waer dat si comen des sonnen daghes daer kersten sijn, Daer gaen si toe alle te samen, man, wijf, kinder, groet ende clein, mit trompen, mit pipen, mit anderen instreymenten, die wal luden, Ende beden gode an mit groter oetmoedicheit ende ynnycheit. Ende doen daer misse singhen of lesen in die eer der heiliger iij coninge, op dat si god behuede die weke wt int/ gheberchte, in dalen, in+ wildernisse ende tot allen steden, daer si

wanderen sullen, voer quaet gheselscap, voer bose worme, voer bose dieren Ende voer al dat hem scaden mach. ende dese lude ende alle die vermaledide kersten voerseit die hebben alte menigherhande wonde(r)like seden ende ghewoente, daer alte lanc af te spreken weer. Mer hier is een deel voerseit, ho dat elc secte sunderlinge eert die heilige iij coningen. oec so plagen in orienten te wesen alte quade ketters, die te mael onghelovich waren ende leveden, die oec kersten wesen wolden ende die waren gheheiten arriane ende die en hadden die heilighe iij coninge in gheenre weerdicheit. Ende van hore ongheloven was al die werlt mede bevlect. Mer die sijn nv te gronde verwuest ende vervaren. xliij Ca(pittel).

+ Voert1) al/ dese onghelovighe kersten, daer voer af ghescreven is ende (ic) noch scriven sal [Ende so], dat vele secten daer onder sijn. Mer die een heeft meer ongheloven ende die ander myn. Ende een yegelike secte hatet die ander ende helt si te banne ende verdoemt ende die een en wil mit den anderen niet spreken noch ghemenscap hebben. Ende die priester van desen secten die sijn malck horen biscop onderdanich, nochtan dat si alte veer daer af ghescheiden sijn van den ghestichte ende van daer si gheboren sijn. Ende in orienten en is nerghent stat van alle desen secten en woent daer in. Ende een yeghelic secte woent sunderlinge bi een ende hebben+ hoer sunderlinge kerken ende waer/ si wonen, daer moten die tien sunderlinge enen papen hebben van ghehoersamheit. ende dat meeste deel van den mannen sijn wijs ende bescheiden ende guet tot arsedien ende rike coeplude. al sijn die onseligen so haetich ende quaet onder een Ende so seer ghescheiden in horen ongheloven Ende hore seden, nochtan sijn si teghen die sarracinen te mael eendrachtich ende guetelic onder een in die eer der heiligher iij coningen. Ende dan gaen si alle te samen tot hore kerken ende hebben menigerleye sanc ende feest. Voert alle dese onghelovige secten ende kersten, die afgescheiden sijn van der rechter gheloven, die voerscreven sijn, gheestelic Ende werlic, papen ende leyyen, die vasten den avent+ als onse here geboren waert hent/ dat et besteet te schemeren Ende die dach geleden is. ende so bereit dan malc sijn tavel mit dranc ende mit spisen, dat duert tot dertiendach, Ende een yegelic na dien dat hi vermach. ende dat overdecken si mit enen schonen taflaken ende let dat so staen. ende so setten si daer bi lampen of kersen, die oec so langhe staen, die nacht ende dach bernen. ende die spise is [w]al ducste2) wal veyl ende van dier tafelen Ende spisen eten si alle tijt wt mit wive ende mit kinderen mit groter vrouden. Ende si drincken oec van der selver tafelen. Woert opten avent na sonnen onder ganc so gheet een yeghelic tot sijns maechs huus ende sijns vriendes mit eenre bernender kersen. Ende als hi in dat huus gheet, so sprect hi: god ghe/ve v gueden+ dach. ende weer yement die spreke gueden avent of guede nacht, die worde ghedacht voert ghericht. Ende hi worde daer seer om mishandelt. Ende so gaen si alle die nacht van den enen huse totten anderen eten ende drincken mit groter vrouden ende dat doen si inder ghehoechnisse, dat die sterne die iij coningen leyden ende hem luchten mit so groter claerheit van der tijt dat onse here gheboren wert Tot dertiende missen toe, so dat hem dochte dat binnen diere tijt gheen nacht en was, Mer niet dan een dach. Voert opten xiij dach so gheet al dat volc ende secte vorscreven van na ende van veer mit horen biscopen, abden, priesteren ende mit allen gheesteliken luden, ende hebben hoer vanen, die rikelic sijn gemaect, mit/ [mit]+ horen wieroecsvaten ende mit horen kersen ende comen so totter iordanen. Ende als si dan daer sijn vergadert, so gheet een ygelic secte be een3) ende op hoer sunderlinghe stat ende so wort dar een groet ghestil onder den volke ende steken hoer vanen suverlic in die eerde. Ende so gheet een yeghelic sect, van wat spraken dat si sijn, Ende leest dat ewangelium in latijnscher spraken: doe ihesus gheboren was in betlehem4). Ende als dat ewangelium ghelesen is, so gheet elc secte tot sinen cruce mit groter reverencien ende anbedent herde oetmoedelic ende offeren daer eerlic malc na sinen staet tot enen teiken, dat die iij coninghen/ onsen heren offerden+ opten dach hoer gaven. Ende als si dit hebben ghedaen, so gheet die ene secte na der ander in groter ordinancien op dat oever van der iordanen, op die stat, daer onse here waert ghedoept. ende een yeghelic secte of pertie leest dan dit ewangelium5) in latyne Ende in deser manieren: In dien tiden quam ihesus hier tot iohannum, dat hi wolde van hem werden ghedoept in deser iordanen Ende tot deser stat. ende als dat ewangelium van hem allen dan ghelesen is, so seghen6) si dat water ende dopen hoer crucen daer in. Ende so comen dan die lammen, die blinden ende die sieken Ende die werden dan daer naket in ghebadet/ ende (ghe)waschen ende der wert+ dicwijl voel ghesont overmids hore ghe-

aant.
loven1). Ende elc mensce die wil heef(t) dan een vleische of een ander vat, daer hi in neemt van den ghesegenden water ende dat wordt dan ghevuert ende ghesant veer ende na ende dat (blivet)2) al dat iaer versch ende reyn. Ende daer drincken die sieken af in die eer gods3). Ende vele worter gesont. Ende als die dienst gods aldus is ghedaen bi der iordanen, so trect malc weder te lande rustelic ende vredelic. Ende die soldaen doet seer hueden mit vele lude, dat gheen twist noch kijf onder hem en val. Ende tuschen der iordanen ende iherusalem is een grote wildernisse ende gebercht, dat daer gheheiten is+ moncost4), ende daer/ plach sinte iohan baptiste in te wonen ende te predicken. Ende daer quam onse here tot hem, doe hi van hem gedoept solde wesen. Ende in der woestine vaste onse here xl daghe ende daer becorde hem die duvel5). ende bi der iordanen ter steden, daer onse here ghedoept waert, niet veer daer af steet een cloester van sinte macharius oerden6). daer seggen die moniken, dat si hebben enen arm van sinte iohan baptisten. Ende die iordaen als si steet7) ende niet groet en is, so is si omtrint xxiiij8) screden breet ende si hevet enen cleyen gront ende si hevet hoge oever ende broekich9) is daer bi ende si en heeft gheen ghewade, dan daer onse here ghedoept waert. Ende daer ghingen die kinder van ysrahel oec+ droghe/ over, doe si iericho destruierden10). Mer si wort biwilen so groet van reghenwater, dat coemt van den berch libany ende van anderen bergen, dat si gheet bi dat cloester voerseit ende daer wal oec grote schepen doer ghingen ende (daer)11) om is dat cloester gheset van der iordanen. Ende si heeft oren oerspronc wten berge lybany van twen riviren. dat een rivir heit ioer ende dat ander heit dan ende die gaen beide in dat meer van galilen. Mer elc heeft sinen sunderlingen inganc ende si gaen te samen in eenre vloet weder wt. Ende dan so heit dat rivir die iordaen ende si is lanc in horen loep omtrint xxiiij deser12) milen ende van der stat, daer onse here ghedoept wert, een deel weghes voert so coemt si an dat dode+ meer ende/ niet vorder en openbaert si hoer. Nv is daer inden lande ene vrage hoe dat wesen mach, dat dat ghebenedide water gheet ende coemt in dat vermaledide water. Nv seggen somige, als si coemt an dat dode meer, dat si dar heeft enen inganc onder die eerde, dar si doer hene gheet13). Want die iordaen dicke van reghen water so overvloedich groet wort, (dat) ghinge si in dat dode meer, daer si ghenen voert ganc en hadde, so weert onmogelic, si en ghinge tot allen siden dicwijl over die hoghe overen, daer si tuschen henen gheet. Ende ander segghen dat ghebenedide water gheet dar om in dat vermaledide water, op datt bet ghesaet Ende te staden coemt. Ende aldus mach men/ van beiden wal+ gheloven. ende dat dode meer ende vermaledide, daer onse here liet versincken die steden sodoma ende [gara] gamorra ende voel ander steden, dorpen ende borghen14), die mach lanc wesen ende breet omtrint lxxx deser milen, noch gheen levendich dinc of creatuer en vint men daer in. Ende als die wint mit onweder daer wt coemt, so sluten die lude, die dar bi wonen ende oec een veer stucke daer af, hoer doeren toe ende si ende hoer beesten en mogen wt horen huse gaen, si en weren te hant doot van den groten onverdrachliken stancke, die si dan wt werpt, of te male ontreynt, ende in sulken onweder werpt si wt alte veel scoenre steen ende ander suverlic dinc. Mer wie dat neemt in sijn hant, die en kan des quaden/ stancs in drien dagen of vieren niet quit+ gewerden van der hant mit waschen of mit ghenen dingen15). Ende om [ende om] dat meer is een alte schonen ghenuechliken lant tot ihericho toe. Ende daer staen veel schoenre appelbome, die winters ende somers even gruen sijn ende die draghen appel, die schoen ende ghenuechlic sijn an te sien. Mer als men se brect, so ist asche ende vulnis binnen ende stincket te male seer16). Ende daer bi den meer sijn alte quade fenijnde serpenten, die men daer heit tyry. Ende daer maket men dryakel17) af ende die en vint men anders nergent, dan inden vermalediden steden. xliiij (capittel).

Voert die kersten/, die in ongheloven+ leven, daer voer af ghescreven is ende die veer van der iordanen wonen tot allen steden ende daer niet toe comen en kunnen, die gaen ghemenlic groet ende cleyn opten xiij dach mit groter hoecheit ende oetmoedicheit (te kerken)18). Ende op die rechte tijt, die daer toe is gheset, so vergaderen al dat volc mit horen biscopen, abten ende mit allen saken ende stucken19)

Ende gaen op dat naeste lopende rivier, daer si comen kunnen. Ende leven ende doen daer so mit allen saken ende punten, noch dat daer niet af noch toe ghedaen en wort, dan die anderen doen op die iordaen, daer hier voer af ghescreven staet. Ende dit doen si al in die eer der iij+ coninge. ende dit volc wort oec/ so seer ghehuedet mit ghewapenden luden van des soldaens wegen, daer si onder gheseten sijn, dat gheen twijst noch kijf onder hem en valle, ghelijc dat si oec ghehuedet werden opter iordanen als voerseit is. Ende als si alle dinc volbracht hebben na hore gewoenten, so gheet malc daer hi wesen wil mit groter vrouden ende werpen tot vele steden die een den anderen mit appelen, die heiten appel ransen1) ende die sijn dan daer rijpe, xl Capit(tel).

Voert alle die biscopen, abden, priester der gueder kersten Ende oec der onghelovigher, van wat secten, gheslecht of ghebuerten dat si sijn in allen landen van orienten, die lesen altoes na hore missen dat ewangelium: qui2) natus esset ihesus in betlehem, dat is te seggen: doe ihesus+ ghe/boren was in betlehem, ghelijc dat men hier na missen leest dat ewangelium: In principio erat etc.3), dat is te seggen: inden beghinne was dat woert. Ende malc leest na sinen letteren ende na sijnre tonghen ende niet in latijn, sonder opten xiij dach. Ende si lesent menigherleye na dien dat daer is gheschiet. Die van iherusalem ende in dat bisdom die lesent, dat in onsen duutschen dus luut: Doe ihesus gheboren was in betlehem in herodes tiden, die hier een coninc was, Siet doe quam(en) die coninginne4) van orienten hier ende spraken. Ende die van betlehem ende dat ghesticht, dar lesen si dat ewangelium dus: Doe ihesus hier geboren was in coninc herodes tiden, Do quamen die coni(n)ghen+ hier van orienten. die nu/biani, die indi ende die soldini die lesen aldus: Doe ihesus gheboren was in betlehem in coninc herodes tiden, Siet doe quamen onse coninge van orienten wt horen rijc ende van onsen lande tot iherusalem. Ende die ander kersten, guet ende quaet, so waer dat die wonen of sijn, dar die iij coninge ghetogen doer dat lant, dan si5) gheboren waren ende noch wonen, doe si toghen tot betlehem of doe si weder toghen tot horen lande, die lesen dat ewangelium in deser maniren: Doe ihesus gheboren was in betlehem yude in coninc herodes tiden, Siet doe quamen die glor(i)ose coningen mit groter hoecheit ende rijcheit ende toghen doer onse lant. Ende daer om meynden si, dat si groter eren ende vor[l]dels weert/ sijn. Voert die+ sarrasinen, die sijn in mathometus6) ewe ende ander tartaren ende turken, die doen den iij coningen oec wat eren, want in allen kersten kerken, die si hadden, [of] noch teiken daer af staen. want si hebben die kerken al ghedestruiert ende te niete ghemaect. Ende so waer dat si vonden staen van onsen heren of van onser vrouwen een beelde of wat heilige dattet was, den sneden si af die nesen ende staken hem wt die oghen. Ende deden hem al die smaeheit die si konden. Mer waer si beelde vonden van den heiligen iij coninge, die lieten si staen ongheschent, hem te eren. Ende die onghelovige ioden die hebben oec die iij coningen in horen ghedachten ende doen hem eer. Mer dat doen si al bedect/ ende heimelic, want7) si verstaen+ al die scrijft ende prophecien ende bedudinge. want sijnt si saghen, dat die coninge quamen van orienten in hoer coninclike stat mit so selsenre sterne, die niet meer gesien en was Ende die mit so veel radien of tacken [ende] hoer schijn mit so vueriger vlammen wt gaf, Ende sochten daer den coninc der ioden, die si spraken dat gheboren weer ende en vondens dar niet, sijnt diere tijt so hebben si sternen doen ghieten van silver ende van anderen metael in manieren dat lampen wesen solden. Ende die hebben veel tacken wt gaende ende ontfenghen8) si in horen synagoghen ende in horen husen ende die luchten dan alle die synagogen ende die huus doer/,+ want si ontfenghen8) si in allen eynden. Ende sonderlinge als si hoechtijt holden. ende dit doen si noch huden opten dach tot eenre ghehuechnisse Ende in enen teiken der heiliger iij coningen ende der sternen die si leyden. die ioden hebben een boeck onder hem, dat schalmoch9) heit. Ende dat helt, dat der ioden coninc messyas noch niet gheboren en is. Mer als die coent10) ende gheboren wort, so sal hi alleen alle die werlt regieren dusent iaer lanc. Ende so sal hi die kersten neder werpen ende sal die ioden verheffen boven alle volke. Ende alle die lande ende rijc, daer si nv harde eenvoldich11) ende verstroyt in wonen, die sal hi hem onderdanich maken, Ende dat si ghewolt ende gebot daer over sullen/ hebben. Mer die+ boeke, die in orienten die kersten hebben, die ioden hebben gheweest, die holden na inholt der ioden salmoch so is die bedudinge12), dat die enghel die de kinder van ysrahel leyden inder woestinen, doe

aant.
si quamen in egypten ende ghinc hem voer mit eenre vueriger wolken Ende verluchten hem die weghe, dat die selve enghel oec voer ghinc den heiligen iij coninghen mit eenre vuerigher sternen. Ende doe die oldeste ende die wijste van den ioden, die die scrijft verstonden ende die prophecien, die voer spraken waren, die bedudinge daer af, doe die vernomen van der stemmen, die men hadde ghehoert wtter sternen, Die ghekundich(t) hadde den iij con(ingen) ende den heiden die ghebuerte des coninges der ioden ende+ beval/ hem ende troesten si daer toe, dat si den ionghen coninc sueken solden ende an beden, sijnt der tijt so hebben die ioden die iij coninghen gheholden in hore ghehuechnisse ende hebben si heimelic gheeert als voerseit is. Ende in orienten plaghen si te malen een sterne in hore synagogen. Ende noch vint menre daer tot veel steden. Ende so hebben die ioden een heimelic boeck, daer si in hebben alle prophecien Ende die ewangelien van den olden testamente ende van den nyen. Ende daer hebben si menighe sunderlinghe punten tegen1) dat valsch is, des men inder kerken noch inden nyen testament niet en vint, doch so2) richten3) die ewangelien ende scrijft si wt ende beduden+ si na hore/ quader ongheloven ende horen verkierden sinne. Voert die van persen, die gheen kersten ghelove en hebben, nochtant so gaen si mitten kersten volc in hoer kerken ende beden [hem]. also sijn si gheleert ende informiert van horen olderen. Oec so segghen si (dat), sijnt ter tijt dat die lichamen der iij coningen worden ghevuert wten oesten in dat weesten, die meere sterne inden lande noch conincrike der nestroine nye ghesien en waert. Ende dat sijn die quaetste in horen ongheloven van alden lande ende sijn na gheboren diere van persen. Mer die seggen daer teghen mit groten hate ende mit nyde, Ende seggen, dat men die sterne niet en+ siet, dat en comet niet, dat/ die lichamen der iij con(ingen) ghevuert sijn van daer, Mer het coemt overmids der gheleghenheit4) hoere lande ende hoers rijcs. Nv steet daer veel vort ghescreven van den groten meer, van geberchte, van anderen dingen, daer niet vel verlancs an en is5). Mer wi willen weder tot onser materiën. xli Capittel.

Die nestroni, die na gheboren sijn dere van persen, dat is een volc ende woent in dat conincrike van tharsen ende inden eylande egrysoule, daer iasper coninc was, die onsen heren offerden. ende die selve was een moer. van der boesheit ende van der ongheloven des volkes heb di hier voer ghenoech ghehort. Ende onder alle hore dwalinge ende on/gheloven die si hebben+ so laten si hem besniden als die ioden ende si sijn af ghegaen der gheloven, die pape iohan helt ende oec sijnre geboden, dat hoer rechte here is6), Ende der gheloven ende der gheboden thomas, die hoer patrierche is. ende van alre rechter kersten gheloven sijn si af ghescheiden. Ende gheen priester, predicker noch lerre, hoe heilich hoe goet si sijn, mit ghenen teiken noch mit gueden werken en kunnen si die ghebrenghen van langhen tiden7) van hoere boesheit ende ongheloven. Int iaer ons heren doe men screef mcclxviij8) doe verwecte god een rude ende een onghelovich volc onder die nestroine, dat daer hierde waren inden lande ende die bestonden mit hem te orlegen9) ende te/ kyven. Ende die+ noemden si10) tartaren ende koren enen oversten enen hoeft man ende dat was een smyt11). Ende doe setten si den nestroinen toe mit groter ghewelt, mit roven, mit brande ende destruierde dat lant. Ende wat si der nestroinen ghecrighen konden, olt of ionc, wijf of man, dat sloghen si al doot sonder bermherticheit. Ende wonnen hem af al hoer steden, borghen ende lant, Daer die thartaren noch in wonen ende besitten. Ende si wonnen hem af een stat, die geheiten was sambalach12). ende van der rijcheit ende sierheit, die daer in was, daer en kan men niet te vollen af ghespreken. Ende daer na binnen xl daghen13) wonnen si die stat baldach14), die babilonie/plach te heiten, daer die grote toern babel+ ghetymmert was15). Ende daer plach (der)16) sarracine saliphe17) te wonen ende dat was een na volgher mathometus in hore ewen, als hier een pauwes een navolgher sinte peters. Ende den plaghen si alle onderdanich te wesen. Ende die salipa doden die thartare mit hongher ende sint en creghen die sarracinen nye salipha18). Ende daer die stat babilonien plach te staen daer ist broekich ende sorchlic van beesten ende quaden serpenten ende wormen, so dat daer nyement comen en doer noch en mach, so dat die stat baldach van daer gecomen ende ghetymmert waert (een half mile)19). daer na te hant wonnen si die stat thauris,

aant.
+ die te heiten plach susa1). daer/ [daer] plach die coninc asswerus2) in te wonen ende dese drie stede sambalach, baldach ende thauris sijn riker ende beter dan al des soldaens herlicheit. Ende in die stat thauris daer hebben die thartaren in enen tempel, Daer die dorre boem in is, daer men al die werlt wt af sprect. Ende die boem is vast bemuert ende mit veel yseren slaten wal bewaert ende hi wart nacht ende dach seer ghehuedet mit ghewapenden luden, die hor solt daer af hebben, want in allen landen ende eynden van orienten is een sede ende een ghesat3) van olden tiden ende noch is, So wat coninc here of volc so mechtich weer, dat hi sinen schilt+ mit ge/welt ghehanghen kan (an dien boem)4), die [die] stat sal dan den coninc, here of volc, Ende daer toe coningen ende xxv5) provincien ende lande6), onderdanich wesen sonder yemens weder segghen ende ghehorsam sijn in yndia tot ewighen tiden. Mer wort yement so mechtich, (die) die stat wonne ende sinen schilt niet en hienghe an den boem, die en solde die ghewelt niet hebben over die provincie vorseit. ende die stat thaur(i)s wort seer ghehuet ende ghewacht, op dat alle die lande niet verloren en werden7). ende in dien lande is nv here der thartaren die keiser van cathagie8), die men heit die grote cane ende dat is nv die meeste ende die mechtichste, die leeft inder werlt, want god hevet hem+ ghegheven in corten tiden veel landen/, veel heerlicheiden ende veel volkes om hore sunde willen, dat si hem mosten wesen onderdanich. want die selve keyser hadde onder hem alle die rike, lande Ende heerlicheiden, die nabogodonosar, darius, balthasar, arphaxat, assverus9) ende dat die romeynen in olden tiden in orienten plaghen te hebben in hoer ghewolt. Dat was hem al onderdanich. Ende die selve keyser was namaels den kersten in sinen lande ghenadich10) ende die kersten ghelove, die in alle den landen ende rijc neder was gelecht ende vergheten overmits der quader onghelovigher ende sunderlinge der nestroyne, [Mer] dic11) beghint nv weder op te staen Ende te wassen by rade ende toe doen der+ predicker, der minre brueder, au/gustynen, onser vrouwen brueder12) ende ander guede lerre. want die rike coeplude wt lumberdien ende wt anderen landen, die daer wonen ende daghelix comen, die trecken die biddende orde daer int lant, dat si cloester daer maken. Ende besitten si mit hore hulpen Ende ander guede kersten lude. Ende die gheven hem mildelic hoer behoef, daer si af leven. Ende die coeplude copen ionghe kinder, die alreley sprake leren mogen in anderen landen. Ende brenghen si daer in die orden ende so leert men hem latijn. Ende bedudet hem die boeken der heiligher scrijft. Ende sunderlinge die boeken, daer si in vinden ghescreven, hoe dat si neder ligghen sullen ende schenden die valsche opini (der) onghelovighe, Ende dwalinge, die die ioden ende dat quade onghelovighe volc onder hem hebben. ende die boeken leren si buten, Ghelijc dat die scholre hier buten leren horen donaet13) ende hor regulen. Ende die kinder, die nute ende bequaem sijn alreley sprake te leren, die werden daer ghebracht (ende) ghesant in die oerden ende ghegheven in die eer ende in die minne gods van verren lande. Ende als die ionghe kinder daer comen in die orden van so veeren lande ende gheven hem vroe totten dienst ons heren, so en kunnen si die oerde niet wal begheven noch van daer ontflien. Ende in deser manieren heft die biddende oerde daer voel edelre prediker ende vromer clerke14). Ende si sijn wal ontsien van/ den+ keyser ende van anderen coninghen. Die keyser was der thartaren Int iaer ons heren doe men screef M ccc15), Dat was een cort man van live. Mer hi was seer vlitich ende oetmodich den onsterfliken god an te beden. Ende hi gaf wt een ghebot in alle sinen lande ende conincrike, dat een yeghelic mochte holden wat ghelove dat hi wolde, indien dat si anbeden den onsterfliken god Ende gheen afgode. ende die brueder van der biddender orden hadden daer veel ongheloviges volkes ende verkierdes ghebracht totter rechter kersten gheloven. Ende die brueder hadden den keyser daer toe bracht, dat hi die bibel dede scriven ende verwandelen in/ menigher leye sprake16). Ende+ die mirakel ende teiken, die god gedaen heeft om der iij coningen, des rijc hi indier tijt besat, die dede hi altoes lesen als hi sat over tafel, Ende dancte gode der ghenaden, dat hi hem daer toe hadde voersien17), dat hi die rijc weldelike besat, die ander heren plaghen te besitten. Ende altoes las hi voer den eten sine benedicite ende na den eten sine gracias in sijnre spraken. Ende hi hadde iiij sone18), die olste was gheheiten melchior, die ander balthasar, die derde iasper, die vierde david. Ende wolde oec, dat sijn nacomelinge hoer kinder so solden heiten. Ende dat was die derde keyser, die die thartaren hadden

aant.
onder hem alsmen noch horen sal1).+ xlij2)/ (capittel).

Ende doe dat volc, die men noemt thartaren, hadden verwoest ende toe niete ghemaect ende bedwonghen mit gewelt alle die rike ende die lande der onghelovigher Ende sunderlinge der nestoryen, Ende sonder bermherticheit dat volc olt ende ionc doot gheslaghen, also als die wille gods was, doe quamen die nestorien tot pape iohan ende begherden hulpe ende raet van hem, Ende gheloefden hem onderdanich te wesen, cijns te gheven ende weder te comen tot sijnre gheloven. Ende pape iohan meinde hem te helpen. Doe quamen hem die iij heilighe coningen des nachtes te voren in sinen slaep ende verboden hem, dat hi den nestoryen niet helpen noch raden en solde. Want dat ordel weer also+ vor gode gheeynt, dat/ si solden werden verderft ende te mael te niete gaen, want god en wolden hoer grote boesheit ende verkiertheit niet langher liden, So dat pape iohan ontsach hem der hulpen. doch spraken die nestoryen mit sinen raetluden, So mit woerden ende meer mit gaven, dat si ghinghen tot pape iohan ende spraken, men en sal van ghenen droem holden. Ende troesten hem daer toe, dat hi hem hulpe doen solde, so dat hi sende melchior3) sinen olsten soen mit enen groten heer te hulpen den nestoryen. ende die thartaren slogen doot pape iohans soen mit al sinen heer ende alle die nestorien Ende wonnen af pape iohan veel lande, steden ende borge. Ende si solden hem voel meer af+ ghewonnen/ hebben, mer hi quam gode toe ghenaden ende den heilighen iij coningen ende bat verghifnisse sijnre misdaet. Ende doe openbaerden hem die heilige iij coninge den keyser van thartaren mit enen groten ververliken heer in sinen slaep Ende geboden hem, dat hi te hans af liete ende niet meer en orlegheden teghen pape iohan ende maecte mit hem ene ganse soene ende vrienscap ende vrede ewelic te dueren. Mer die lande ende dat hi pape iohan afghewonnen hadde, dat solde hi beholden Tot enen exempel, dat sine nacomelinge daer an dencken solden. Ende die keiser der thartar wert seer verveert van den droem ende van dien ghebode. Ende al+ en was hi gheen kersten, nochtan/ sande hi alte hant tot pape iohanne eersame bade om vrienscap, soene ende vrede, ende om eweliken dat te duren so verbonden si hem daer toe. Ende gheloefden, dat altoes des eens olste soen solde nemen des anderen dochter ende dat holden si noch huden opten dach. Ende doe die keyser wert informiert ende wal bedudet, wat lude die iij coninge waren, die hem so ontsienlic voer comen weren in sinen slaep, Ende ho si plaghen te leven Ende hoer leven eynden, Doe sette hi een ghebot, dat sijn kinder ende sijn nacomelinge altoes solden horen yersten soen namen gheven [solden] na den name een der heiligher/ iij coninge,+ op dat si se altoes hebben solde in hoer ghedacht. Ende aldus worden die nestoryen te male verwuest ende verdreven wt horen lande ende rijc. Mer si wonen nv in menighen lande herwert ende ghens om hoer ghelt ende sijn verscheiden ende verstroyt, als die ioden hier sijn ende wonen. Ende si hebben noch een harde stercken eylant beholden daer si in wonen. Mer daer gheven si groten cijns af ende dat is gheheiten egrysoula. Ende daer plach con(inc) iasper here te wesen ende daer lecht in die licham van sinte thomas des apostels. Ende den en wort daer gheen eer noch weerdicheit ghedaen. Ende hi is den nestorien daer twewerf ontfuert, dat si hem vmmer weder/ creghen mit witteliken+ saken. Ende in dat lant en laten die nestoryen nyemant comen noch doer liden, daer sijt kieren cunnen Ende durren, of4) die van hore secten sijn of die ampt hebben van horen keyser. Ende al hoer comenscap, die si vercopen willen, die vueren si van dar in anderen landen te vercopen. Ende in al orienten en is gheen mensche, die recht kersten ghelove heft noch pelgrym noch coman, die sprect, dat hi inden insel of lande heeft gheweest Ende sinte thomas licham ghesien. Ende et een gemeyn fame of wighelinge (is) daer inden lande, dat sinte thomas licham van daer noch sal werden ghevuert tot colen bi den heiligen iij coningen. Ende hoe ende (in) wat manieren dat gheschien sal, dat sprect men daer openbaer, ende segghen, dat die/ tijt noch comen sal, als die wille+ gods is, So sal comen een eertsbiscop van colen, die wijs ende mechtich wesen sal. Ende die sal ordinieren ende vergaderen enen hilic als van eenre dochter ende sone des keysers van romen ende des keisers van thartarien. Ende dit sullen wesen, die god daer toe versien heeft. Ende mit deser dedinge ende hilic sal een groete vrienscap werden tuschen den heren, So dat al dat ongelovighe lant weder comen sal tot eenre gueder kersten gelove. Ende dan in deser manieren so sal dat licham sinte thomas comen bi die heilige iij coninge toe colen. ende die nestoryne en holdens in gheenre groter weerdicheit. Mer si huedent seer ende dat en doen si hem niet toe love ende to eren, mer si doent hem van hate ende van nyde, om dat men den licham/

aant.
+ nerghent en vuer noch en brenghe, daer men hem eer ende weerdicheit dede, want si menen, dat si overmides sinte thomas ende der heiligher iij coningen also sijn verdervet ende toe niete gheworden ende noch meer werden versmaet. Voert so hebben die nestoryen een boec des si ghebruken, Dat te samen vergadert is vanden olden testamente ende van den nyen testament ende laten hem besnyden als die ioden1). Ende inder tijt, doe si mechtich waren, doe namen si al die meeste ende quaetste punten van hore ongheloven ende setten die in orienes2) boeke, Daer si hem best dochten staen, Doe die werde meyster doot was, op dat ander lude te+ bet hore ongheloven volghen/ solde ende si daer af worden gheeert. nochtan om die grote onweerdicheit, die si hadden tot gode ende totten heiligen iij coningen ende noch hebben, so sijn si ghehaet ende versmaet onder alle volc, kersten ende sarracinen. Ende sijn beroeft vor gode ende voer den luden alre eren ende weerdicheit. Ende van horen bosen seden ende van horen quaden leven weer veel af te spreken. Nv voert die hoechtijt sinte thomas des apostels3) wort in orienten meer ende hoechliker gheeert dan ander apostelen. Mer van menigen mirakel, dat men hier inden lande van hem leest Ende vertelt, daer en weet men inden lande niet af te segghen. Want men leest hier (dat) in die+ stat, daer sijn licham leghet/, gheen mensche van quader gheloven noch iode over een iaer leven en mach. Oec so leest men hier, dat sijn licham daer sitten solde op enen gulden setel ende solde den ghenen, die tot hem quemen Ende die des begheerden, gheven dat heilige sacrament, die des weerdich weren. Ende ontreckent den ghenen, die des niet weerdich en is. van desen ende deser ghelikenis en weet men daer inden lande niet4). Mer [wat eer] doe dat licham was op anderen steden onder dat volc, dat van gueder kersten ghelove was, dar men hem dede eer ende weerdicheit, Sonder twivel doe gheschieden dese teyken Ende menich ander daer toe.+ Oec so secht men in orienten/ van menighen wonder ende mirakel van den heilighen iij coningen, daer men toe colen niet af en weet. Si lesen daer in horen boeken, dat een sterne plach te staen boven den berch vaus ende der stat seuwa, die hoer niet en plach te verwandelen des daghes noch des nachtes, die wile dat die lichamen der iij coninge daer waren. Mer doe die van daer worden ghevuert, dat die sterne daer doe niet meer en waert gesien. Ende dat si is gevolghet den lichamen der iij coningen te colen ende staet daer boven die stat onwandelbaer ende schoenre ende claer(re)5) schinende, dan si plach te doen in orienten. Oec so segghen die van yndia, dat toe colen voer den heiligen iij coningen, daer si liggen, is ghe/maect een sterne+ groet van golde in der formen ende gelikenis dat die sterne was, die den iij coningen openbaerden inder nacht do onse here geboren wart. Ende als men daer bernende kersen voer set, dat dan al die doem binnen wort verlucht van den weder schijn der sternen, voert so seggen si, dat die rechter arme der iij coninge alte veel rike[r]liker ende sierliker sijn beslaghen mit golde ende mit ghesteente, dan die anderen. Ende die een coninc heeft in sine hant golt, Die ander con(inc) wieroec, Die iij coninc mirre ende menich ander dinc, dat mi te lanc werde te scriven, als dat te colen sijn ende dagelix gheschien solde nader gheloven van yndia. Nv voert weder te spreken/ van horen lande, si+ seggen dat graf, dar die heilige iij coningen yerst in besloten weren, dat is noch heel inder stat seuwa ende niet vergaen6). Ende dat wort dagelix seer versocht ende gheeert herde oetmoedelic van veel lude Ende van veeren lande, ende daer doet noch god veel schonre teyken ende mirakel den iij coninghen te love ende te eeren. Oec segghen die ghene, die comen tot iherusalem of daer int lant wt yndien, om hoer bedevaert of comenscap of die lande te besien, dat si noch hebben inder stat seuwa dat heilichdom van barlaham, van iosaphat7) ende van veel anderen heiligen, die deels sijn van coninges gheslecht, die men daer seer eert. Ende die comen wt yndia, die copen waer si cunnen ende moghen rijn/ghe teghen die lude, die van+ deser siden des meers daer comen ende seggen, dat si comen van colen. Ende die sijn daer temael weert8). Oec so nemen si somige eerde mit hem ende segghen, dat si comen is van colen Ende ghenomen van den kerchove der xi m megheden ende die eerde9) ende cleynoet sueken die van yndia alte seer, daer die pelgrim pleghen te herberghen, die van desen lande comen tot iherusalem of daer omtrint. ende seggen, dat in yndia alte voel quader Ende verveerliker water ende broke sijn, daer die vorsche ende ander quade serpenten sijn, die den luden alte voel lidens ende onghenaden an doen mit horen roepen. Mer als men der eerden wat in werpt, So werden si al heisch, dat si niet en kun/nen+ roepen ende (voel ander)10) mirakel ende wonder secht men in orienten van den heilichdom der iij coninge ende der xi

aant.
m mechden. Ende des volkes van yndia coent1) veel tot iherusalem Ende daer omtrint, die gherne voert weren toe colen. Mer si en dorren des weghes niet bestaen, om dat si der kelden ende des landes niet verdraghen en kunnen, want der blijft veel doot, die den wech wanderen. Ende oec comter somighe weder, want wanneer si comen wt horen lande, soe doen si an langhe pelse, die hem gaen op hoer enkel van gueden vellen, die seer rouwe ende van edelen dieren sijn, want si en moghen gheen kelde liden2). Ende als si sijn wt horen lande ende die sonne seer heet schijnt, so duncket hem nochtan, dat si+ der kelde niet/ en moghen liden, want hoe dat volc nare wort gheboren inden op ganc der sonnen, hoe dat min kelden moghe liden ende minre sijn van live ende crancker van materien, mer si sijn wijs ende cunnen wal schieten ende als die wt yndia comen tot iherusalem of daer [of daer] omtrint, so vragen si ende vorderen om3) den staet van desen lande, Ende der heren, die wonen op dese side des meers ende sunderlinge na den heiligen iij coningen ende na der stat van colen ende der paepscap, Ende der kerken, die daer binnen sijn. Ende als si daer yet af vernemen, so bidden si enen biscop of enen prelaet, dat hi hem dat beseghel, op dat sijt voerwaer moghen+ brenghen/ of senden an paep iohan ende thomas den patrierche. ende al dat volc in yndia Ende in orienten tot allen steden hebben die heilighe drie coninge in meere eren dan dit volc doet hier te lande. Ende dat is moghelic4), want si sijn die ghene, dar hem die yerste vrucht ende selicheit of comen is als des ewighen levens te gebruken. Oec sijn si die yerste heiden, die dat ionferlike leven an namen ende beleefden dat eerlic ende godlic al horen tijt. Si sijn oec die ierste werclude, die die hemelsche vader heeft gheroepen wtten heiden in dat nye testament Ende in der lester tijt der werlt5), Ende heeft si gesent+ in sinen wijngaert, daer si/ vroe te prime tijt, ter derder, te sester, te noen ende ter elfter vren ghetruwelic in hebben ghearbeit sonder cronen ende hebben ontfanghen dat ewighe loen. vroe inden dat si quamen tot iherusalem ende tot betlehem onder die ioden ende senden veer wt den wijngaert Ende worpen (wt) die harde steen der iodescher onghetruwicheit ende haet, daer gheen onschuldinge in en was. Te prim tijt so hebben si den wijngaert ghereynnicht onder de heiden mit hulpe sinte thomas des apostels, die seer becummert was mit distel, mit dome ende mit oncrude als mit menigherley ongheloven Ende groter dwalinge ende hebben daer gheplantet herde wonderlike enen schonen wijn/gaert+ der rechter kersten gheloven. Ter derder vren, doe si begraven waren Ende van een ghescheiden, ende doe weder vergadert worden overmids der weerder vrouwen helena, Doe was die materie des wijngaerts te droghe Ende bi na te mael verdorret van menigherhande hinder ende ghebreck, als van ongheloven ende die afgode an te beden, daer si seer in waren verhardet. Mer si sticken6) ende pruefden weder van nyes ende gaven vuchticheit, dat hi weder bestont te groyen Ende te spruten ende vruchber waert der rechter gheloven overmids meniger ley teiken ende mirakel, die godlic7) gheschien doer horen wille. Ter sester vren, doe si worden bracht in gryeken tot constantinopel, daer planten si den wijngaert oec also/ ende puerden ende+ verdreven dat quade crut. Ende maecten hem soe vruchbar der rechter gheloven overmids mierakel ende teiken, dat hoer lof ende weerdicheit wert bekent in allen eynde van der werlt, op dat alle volke, tonghen ende gheslechte worden ghevuedet ende ghelaeft van druven ende van der vrucht des wijngaerts als van den name ons heren, die ons daer bi wert beteikent, die te voren inden ioetschen lande sunderlinghe was verborgen ende nv wort gheeert ende gheloeft, daer die sonne opgaet tot daer si neder daelt. Te none tijt waren die gloriose iij coninge ende arbeiden, doe si worden ghevuert doer dat meer wt ten oesten in dat weesten, Als van constantinopel worden bracht tot mela/nen. daer waren+ si seer arbeidende in den wijngaert des heren. si worpen daer wt die ongelove ende die dwalinghe der onghelovigher ende veriaechden die bose listighe ketter, Die den wijngaert gherne te scande ghemaect hadden, overmids verclaringe ende bedudenis ende beteikenis hore gaven, Die si offerden onsen heren als vorscreven is. So hebben si se te gronde wt gherodet ende verdreven. Ter elfter vren omtrint dat hoer die zonne daelt so sijn dese iij werclude ghevuert van meylanen toe colen ende hebben daer ontfangen dat ewige loen van den hemelschen vader des gesins. Ende hebben daer vercoren die stat, daer si rusten willen ende bliven. Nochtan en hebben si namals niet ghelaten ende noch daghelix en/ doen si en arbeiden ende+ bouwen inden wijngaert des heren mit horen doechdeliken werken [mit horen doechdeliken werken]. Men en vint nerghent bescreven van ghenen heiligen, die so

aant.
weerdelic, so eerlic ende so sunderlinghe van eenre edele stat totter ander sijn ghevuert ende ghebracht als dese iij coninge ende ten lesten comen sijn in die edele kerke ende stat toe colen. Ende dat is sonder twivel, si en sijn daer toe wt vercoren ende voersien sunderlinge van den almechtighen gode, want al sijn veel stede, minre ende meerre ende sunderlinge rike ende groet, die god mit sijnre godheit ende menscheit, bi hem ende bi anderen weerden heilighen, inden leven, inder doot+ ende na der doot, sunderlinge heeft ge/eert ende groet vordel ghedaen mit heilichdom, mit menighen groten teiken ende mirakel ende sunderlinge verlucht mit veel gracien ende groter ghenaden, nochtan onder alle den kerken noch steden in al der werlt so en vint men gheen so edelen versamen[g]inge van personen, dat men heit een canosie, die dar oec toe sijn verbonden mit hoers selves properen live den dienst gods te doen, als inder kerken te colen. Ende (gheen stat is)1) van allen anderen dienren, die gheset Ende ghevoecht sijn totten dienst godes, so rikelic, so eerlic gheordiniert, daer die heilige iij coninge Ende werclude des wijngaerts hoer stat hebben vercoren, dat voersien is van den hemelschen vader des ghesinnes. verblide v edele canoniken, verblijt v des, dat v god sunderlingen heeft+ vercoren tot so groten/ vordel ende tot so hoger eren ende dat hi v hevet wt vercoren ende daer toe gheordiniert ende voersien, dat ghi sijt sijn edele dienre in dierre kerken, die hi wtvercoren heeft, Ende sijn weerde stat2) v bevolen heeft als die heilige iij coninge, die hoer weerdicheit ende doechdelike werken dicke hebben bewijst mit groten teiken ende mirakelen in horen leven, in hore doot Ende noch dagelix bewisen3). Ende hier om wilt gode altoes loven ende eren. Ende weest vlitich tot sinen dienste ende tot allen tiden bereit mit lesen, mit singhen ende mit allen gueden werken. Ende des en wilt v niet scamen ende weest hier in niet traech, op dat ghi niet en coemt mitten bosen nestorijnen inden toer/ne+ gods Ende in laster ende smaeheit alre gueder menschen, Ende als die here des ghesins besitten sal dat leste ordel, niet ghewijst en wert wtten wijngaert der ghenaden, Mer dat ghi moecht ghebruken mitten wercluden, Den heiligen iij coninge, mit den gueden nubianen ende mit allen seligen menschen der vruchten van den wijngarden der ewigher vrouden. des moet ons god allen gunnen amen. Dese gloriose stat colen plach van olden tiden te heiten agryppiria4). die wort nv te latine gheheiten colonia, dat is te duytsche gode te dienen. In allen kerken, cappellen, bedehuse ende tot steden in orienten, daer men in bescreven vint lof der heiligher iij conigen, Daer vint men dit in bescre/ven, dat hier+ na steet in menigerley tonghen ende sprake nader ghelikenis der materien: Dat cruus ons here vonde was van vrouwen helena Als ic las. te hant daer na dat edele wijf Dochte op der iij coninge lijf. Ja hor ghepens was menichvolt Te crigen die in hoer ghewolt. Si sochte si mit so groten vlite, dat si se crech in corter tijt. Tot constantinopel der stat daer worden si ghevuert omdat, si te eren ende te love. die stat waert oec daer mede verheven. Tot meylanen quamen si van daer. Dat waert den grieken namaels swaer. van meilanen sijn si comen voert tot colen in die weerde poert. om hoer comst was men daer vroe. oec sijn si comen daer also, Te bliven daer al hoer tijt. Men eert si daer mit groter vlijt. lovet ende eert dat edele present, Dat v van gode is toeghesent, wt veeren oeste in dat weest, Dat ghi wert vonden in dat lest bereit te varen in dat rijc, bi gode te leven ewelic. Des gun ons god here ende vader so te leven alle gader. Amen.

Arme mensche ende doer, Wat salstu verantwoerden voer den richter opten dach, daer hem nyement ontschuldighen en mach.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels