Boeck van surgien

[p. 76]

Capm. xix vander summen ende va[n]der ghemeender cueren van allen fistulen. waer dat sij sijn.

Fistula es een ulcus diepe en enghe in die mont ende weerachtig ende hert van vleesche datter om gaet. Ende es als een gansepipe die doer tlit ginghe. Ende waert ghenaemt fistula na aenscine die een pipe heeft daermen den adem mede in blaest in den balch daer uuiit is ende is daer occusuene [2. rehande maniere want hi] comet van binnen of van buijten. Die occusoene die van binnen coemt is van quaden ghecorrumpeerden humoren. Die occusuene die van buiiten coemt die coemt van wonden of van ulceren die qualiic ende onbesceideliic siin ghecurreert. Ende dat machmen bekennen in tween manieren of dat is met haer ghedaenten ende met accidente dat is met toevallen beide te gader met toevallen ende haer ghedaente machmen bekennen met desen teeken. Als dat vleesch dat al om die fistelen gaet hert is ende die mont enghe ende den gront wiit. Maer die coemt van accedencien alleene die teijkenen siin aldus ghedaen niet want in hem es veel sanies dat seer stinct ende quaet es ende onghenatuert ende dat sulc stont al teniet gaet ende verdroeghet al. Ende dat is [dieghene die niet en zijn vervult van quade] humoren noch die niet en siin van verscher complexien ende die anders ghesont siin van lichaeme ende die ghevoet siin met droegher spisen. Ende als men tlit verhoet daer die fistel in es van arbeide ende van vergrillene ende van die ghelike. Ende mach aldus .viij. daghe of .xiiij. daghe oft .xx. somtiit meer somtiit min. Ende breket weder uuiit. Ende vloijet sanies somtiit grof ende dicke ende somtiit suptiil ende dunne nader menichvuldicheit vanden leden. Ende hebbe u elders gheseit dicker dan eens hier te voren besceeden is van quaden dat uut den wonden vloyt ende van der ghedaenten ende hoemen se curereren sal elc na siin ghedaente. Ja met binden ende met leggen ende met doergaten ende met anderen manieren. Ende dat es oec hier ghenoech gheseit van dien

[p. 77]

dat uiit den fistelen vloijt. Ende vander verscheit ende vanden fistelen. Mer vander curen van den fistelen om dier wil ic scriven ende seggen met haeste. Ende dat alsoe als die fistelen siin menegherhande na den leden daer si in siin alsoe menegerhande moten siin die curen. Want sulc is in moru vleesch. Ende sulc in pesen ende in die ander leden ende dan is hi quaet te ghenesen ende wederspenich. Ende sulc is in die herde beenen ende die ghemeen teekenen als die fistel is in enich van desen leden siin openbaer [te] bekennen Ende dat suldi bekennen met desen teekenen die niet en faelgeren Want ghi weet wel die peesachtige leden ende die beenachtighe. Ende ghi siet oec wel wat quaetheiden in hem is. Oec seldi weten hoe out si is vanden sieken want heeft hi iet langhe op die pese ghestaen of op herde been soe heeft hise sekerliic ghearcht ende ghecorrumpeert. Avicenna seit oec ander teijken na ghedaenten van den quaden datter uut coemt. Dat is als die fistel coemt op die pesen dat quaet datter uiit vloijt is suptiil ende dunne ende stinct ende dat coemt om die couthede wille vander pesen want die pesen siin cout van natueren. Ende als die fistel is op die herde beene dan ist quaet veel dunne[r] ende is als elsap. Ende alst coemt uiit die arterien ende aderen soe eest dicwil als heffene. Ende alst coemt int vleesch soe vloijter veel quaets uut dat es grof ende dicke ende droeve ende niet ghedigereert. Ghi sult oec wete dat die fistel die int vleesch is en doet niet alsoe wee noch en sweert niet alsoe zeer als die op die pese is. Ja alsmen die gront tast [metter tasten] ende dats daerom dat die pesen ghevoelachtich siin. Ende dat seit Galienus als die pesen ghequets siin soe gevoelsi dweers die ander leden. Ende die fistel die int herde been is en ghevoelt geen ghebeente om dat herde been en heeft gheen ghevoelenisse. Oec seldi bekennen die fistel die int herde been is dat vleesch boven dat been is moru ende oec datmen dat been metter tasten lichteliic tast. Ghij sult oec weten dat sulc fistel is out ende sulc versch. Ende die ghene die versch is ende niet out dat siin die ghene die niet verjaert en siin. Ende die out is ende een jaer heeft die is herde zeere

[p. 78]

ghecorrumpeert diep inden gront vanden leden. Ende al sulke fistelen siin quaet te cuerreren. Dat gene dat alder orberliixte is tot alsulken fistelen die verout siin ende die sieke verout is van quaden humoren die die fistel letten te ghenesen dat is datmen se eerstwerven sal purgeren op dat die sieke alsulc is dat hiit mach verdraghen. Ende ghi sult consuderen welc humoren siin te purgeren. Al is dat sake dat in die fistelen alre meest hapundeert ghecorrumpeerde fluijma ende die consideraci is ghenomen vanden surginen die naect siin van konsten ende geen medecine en connen. Nu suldi considereren als fleuma habundeert soe is die stat daert fistel in is wit ende moru. Ende putredo die daer uut vloijt is grof ende wit achtich ende veel habundeert melancolie soe is die stat blauachtich ende swartachtich ende hert. Ende putredo [is] vaelachtich ende swart habundeert colera so is die stat gheelachtich met groter bernender steecten ende putredo vloijt daer uut gheelachtich habundeert oec bloet soe is die stat root ende die aderen van alle den lichaem siin vol ende ghedrunten. Ende putredo die daer uut vloijt is bloetachtich. Nu soe moeti die humoren ende kennesse wel met teeken die ic u voer hebbe gheseit ende ghescreven. Nu wil ic u voert leeren hoemen se purgeren sal. Als fluma habundeert soe suldi eerstwerven purgeren ende didereren met oximelle ende dan purgeren met benedicta of met pillulen anee of met anderen medecinen lacsativen die fluijma purgeren. Ende waer die sieke soe cranc dat hi niet nemen en mochte die electuarie of pillen dan salmen met [desen] medecine purgeren nem turbit .ii. deel ghemalen genivaer ende pulver van suker .iii. deel ende dat salmen al te gader menghen ende daer af suldi den sieken gheven ½ dr. met [warmen] water. Ende des derden daeche na die purgacie suldi hem doen baden. Ende als hi uut den bade gaet dan seldi hem geven .j. dr. opiaten die heet is [als] triakle of medriacum ofte aurea alexandrina die noch beter is ende dese sal men gheven met wermen wine. Dopiaten medecinen gheeftmen om datse verteert die quade heffenen weder si heet

[p. 79]

of cout siin die bleven siin in den lichaem Jeghen melancolie te digereren suldi geven oximelle compointe ende purgeren met yralogodion ende sulten doen baden des derden daechs ende als hi uut den bade gaet suldi hem geven triacle of metriacium ende en hebdi geen yralogodion soe suldi nemen ander medecinen die melancolie purgeren. Jeghen die colera te digereren sal di nemen exisatan met wermen water [ende purgiren] met tertacicum imperiale dat beide die coleren purgeren beide de rode ende die gheluwe. Ende daer na suldi hem gheven rubiam trosiscatam of ander dies gheliic. Alst bloet habundeert soe suldi doen laten ende dan suldi die fistel beginnen te cuereren. Mer eer ghi begint die fistel te cuereren soe suldi versien die iii dinghen. Teerste es datmen die fistel sal mondificeren met wassen. Dat ander is datmense sal droegen ende motificeren. Dat derde is datmen die gront ende die stat sal vollen van vleesche met medecinen diet vleesch doen wassen ende consolideren. Ende die fistel mondificeert men ende wast alsoe ic u hebbe ghetoent in die ulceren. Ende dat water daermen die fistel mede sal wasschen sal siin zeewater of water dat ghesouten es ende loeghe ende scerp water als seepwater [ende aluin water als ic u voren hebbe gezeit int Capm der ulceren]. Ende somtiit machment int water doen dat ic hebbe gheseit smelten armoniacum of flos eris ende wassent seer thangheliic. Nu suldij weten die maniere vanden wasschen. Ghi sult die fistel al vol gieten toten gronde met uwer behendicheit die ghi cont ende en condise niet ghevollen met anderen dinghen soe vulse met cliisterien [en] dan stop die mont vander fistelen ende latet daerin een ure ende dan dwinghet metten handen aldaer ghi weet den gront vander fistelen ende duwet uut al suverliic ende dan volletse weder als ghi eerst dedet ende stopse ende laetse daer in van des merghens toten avende ende van den avent tote den merghen. Ende dat salmen doen alsoe langhe totdat virus es ghemondifyceert. Die quaetheit vander fistelen machmen mortificeren ende verdriven in drie manieren. Dat is met

[p. 80]

snidene dat vleesch aft dat ghecorrumpeert is of met sterker corsiven die ic in dit selve capittel noch scriven sal of met couterien van viere dat alre orberliicts es ende dat lichste ende dat alder beste. Den sack vander fistelen salmen vullen met medecinen die vleesch doen wassen die ic sal scriven int capitel ende daerom eest behoerliic int beginsel dat mense versoeke met tasten om te weten of hi recht gaet oft crom (e)s gaetse crom soe moet ghi tasten met eenre tenten van loede want si es ghevoechgheliker dan dander tasten want si boeghet na die cromheit van der fistelen. Ende ist dat si heeft veel gaten soe seldi tasten elc gat bisonderlinghe ende merken of si hebben een canduijt of elc gat siin canduijt ende sinen sack sonderlinghe heeft ende niet te gader en vergadert inden gront vander fistelen dan en eest niet een fistel mer meer dan een. Ende ALBUCASIS seit dat sulke niet en conen begripen metter tasten mer ghi sult moeten besoeken met cliisterien oft coemt ten anderen gaet uut soe en eest mer een fistel. Als ghi aldus die warheit bevonden hebt soe suldiit veel te lichteliker cuereren. Es oec die mont vander fistelen [te] enghe als si pleghen te sine soe suldien op sniden ende widen of ghi sult nemen merch van vliere ende verdriven soe dat smal werde ende stekent int gat of ghi sulter in steken vleijsch van musen of dies ghelike op dat die sieke ontsiet te snidene metten jser. Ende daer suldise mondificeren ende wassen also als ghiit weet tot aender stont dat virus al te niet es ghegaen. Daer na suldi wieken maken nader lenghen vander diepheit soe dat het gaet toten gronde vander fistelen ende die wieken selen siin ghewonden onder sterke medecinen die mortificeren doen. Ende dat suldi doen tot aender stont tot dat die fistel sal siin al verdroecht ende ghemondificeert Ende het ghevalt oec somtiit dat die wieke niet en can comen toten gronde vander fistelen metter medecinen om dieswille dat die fistel alte diep es of dat gat crom es ende niet recht en gaet ende menigherhande es. Ende ghij sult oec weten dat droeghe medecinen niet en moghen comen ten gronde ende daerom en mach die fistel niet worden ghemon\dificeert.

[p. 81]

Ende daerom suldi u medecinen mede mortificeren menghen ende temperen met [goeden starken] wiinedic soe dat si vloijende siin ende dan gietse daerin met alder behendicheit die ghi weet soe dat si comen ten gronde ende dan stoppet tgat toe. Ende [doet] soe dat dat gat al opwaert ligge ende den gront nederwaert ende dan suldi van buten salven met couden dingen ende doet tlit vercoelen dats miin raet want het es herde orbaerliic. Ende als die fistel verdroecht is dan suldi versachten met soeter boteren of met [verschen] swinen smoute dat onghesouten is of dier ghelike tot dat die corsten siin verbrant ende af vallen ende die fistel begint haer quaet te geven. Ende als ghi siet vloijen sanies dat es goet ende ghedigereert ende si begint te minderen ende niet soe zeer en vloijt als het placht te vloien dat is een teeken dat hi ghemondificeert is ende daerna cureerse met medecinen die vleesch doen wassen tot int ende. Ende die edel IPOCRAS seit int boec vanden pronosticaten dat goet sanies es wit al doer ende doer even gheliic ende dat niet qualiic en riect ende dat is licht ende niet swaer ende dat is een teiken dat natuerlike hitte in haer werct ende maect goede digestie ende en laet niet meer corroderen of rotten van binnen der fistelen. Ende quade sanies stinct alle weghe ende dat is een teiken datse rotten doet ende datsi is contrarie der goeder digestien ende beteekent quade overtollighe hitte van binnen der fistelen. Waer oec dat sake dat die fistele en waer niet diep ende dat se niet en ginghe recht inwaert doer tlit mer datse volghede die huiit alleene dan suldi daer in steken een tente van houte al toten gronde ende clieven dat vleesch boven al tote den ende [van der taste] gedelinereert si ende sniden dat quade verrotte vleesch al of om ende om waer oec dat sake dat u dat bloet lette soe suldi stempe alsoe ic u voer gheseit hebbe int capittel vanden bloede te stempen ende daer na cuereerse met medecinen diet vleesch doen wasschen. Waer oec sake die sieke niet en conste ghedoghen datmen dat vleesch of snede als die fistel ghecloven is soe seldi daer in leggen medecinen die mortificeren doen. Ende daer na medecinen die ver\sachten

[p. 82]

doen ende al om ende omme medecinen repercussiven ende daerna medecinen die vleijsch doen wassen. Es oec dat sake dat ghise [aldus] niet en cont ghecurreren soe suldise cautrijseren toten gronde. Ende ghi sult u oec hoeden dat ghi niet en wert bedroghen metten cutriseren inden gront want het ghesciet dicwile met versumenisse der ongheleerder meesters die niet en weten van medecinen. Want een fistel die mer een gat en heeft heeft veel onderscoten te cautriseren die een wert ghecautriseert ende die ander bliift te cautriseren soe en sullen u werken niet bescieten want alle die macht van den fistelen is datmen dien gront rake metter cauterien te mortificeren. Is oec dat sake dat die fistel alsoe diep is datmen ten gronde niet en can comen noch met cuterien noch met mortificative of datmen dan ontsiet dat die cauterie of mortificacie medecinen mochten comen tot enighe edelen leden van binnen of toten leden principale als tot der herten of toten hersenen of toten leveren of toter milten of toter blasen of toten cullen of toter darmen. Of dat lit daer die fistel in waer en mocht niet ghedoghen den snede dan laet der natueren gheworden ende god want het en mach niet ghenesen. Is oec dat sake dat die fistel coemt in enich lit van den rugge of in enich ribbe of in enich lit van den gheweere of in die hant of in die voet of in die pesen of in die grote aderen of arterien dat siin pols aderen die slaen of in den siphac van den lichame is incurabel mer die fistel die in die pese is dier gheliic en siin nerghent om incurabel dan dat men daer niet sniden en mach noch met bernen noch met sterken corosiven mortificeren noch men en salse niet onderstaen te cureren ten waer dat sake dat si waer herde versch nieuwelinghe aen[ghe]comen ende dan salmense mortificeren met sachten ende met soeten medecinen die verdroeghen. Is oec dat sake dat die fistel es int herde been ende is bedect metten vleesche soe suldi u pinen te ontdecken met alder behendicheit die ghi cont ende met instermenten die oberliic siin ende scavet al af datter ghecorrumpeert is es vanden been versweert ende verdroecht alle die verscheit want die verscheit en soude laten geen goet vlees opt been wassen. Ende

[p. 83]

Avicenna seit dat alderzeerste vleesch doet wassen dat is dat men dat been droeghe sal houden vander verscheit. Waer oec die fistel in dat been van den dijen ende dies ghelike ende gaet tot int merch dan salment scaven toten merche alsoe verre alst ghecorrumpeert is. Ende daer na seldiit restaureren soe ghi best cont. Is oec tbeen te mael ghecorrumpeert soe en macht niet ghenesen men en doet alte mael uut. Ende waert oec uut den hoefde vanden dien of vanden hopen beene of vanden rugghe beene dan en seldiis u niet ondervinden om die vreese vanden halse ende vanden nacke. Nu wil ic u scriven ende leeren kennen ende maken die medecinen die wonderlike goet siin die fistelen mede te mortificeren ende die canckeren ende alle ander quade ulceren ende quade onghemake die niet ghenesen en moghen sonder mortifiseren. Nem sal armoniaci arcenici citrini dat geel operment want men vint oec dat root is mer hier salmen nemen dat geel [is] sulpherum vivi dats ongeblust swevel flos eris .ana.i. dr. limature ferri dragaganti dats vitriolum romani aluuns jam cui antimonum .ana. ii. dr. argenti vivi .i. dr. calcis vivi. <fr>1/2</fr> lib. al dat salmen cleen pulverzeren ende teemsen ende quicsilver gheblust metter spekelen salmen daer toe doen daer na salment te gader conficeren met loeghen die sterck is of met ghesouden water daer af salmen [maken] trosistos ende droghense in die sonne of in enen [heten] oven ende als si gedroecht siin soe salmense pulverseren ende legghent in enen alluchel ende sublimerent ende datter af ghesublijmeert is dat salmen houden in eenen glas. Ende dese medecine sal siin bernende als cautriseren met gloijden iseren. Ende ghi sult weten dat alluchel is een vat dat ghemaect is [aldus een decsel boven ende] onder als een pot als die meesters hebben die werken in alkemie ende is ghemaect van glasen of van eerden [mer die ghemaect is van eerden] sal siin binnen verloot soe dat die specie van der medecinen niet uut en mach vlieghen. Nu willic u scrijven die maniere van sublimieren. Ghij sult nemen die medecine diemen sublimieren sal dat is dat pulver doen inden bodem

[p. 84]

vanden pot van alluchel dan suldien van buijten bestrijken metter medecinen diemen heet latum discrecionis ende die sal siin ghemaect van menschenhare herde cleen ontween ghesneden ende dan colen ontween ghestoten van esels strontte of van poteerden elc even vele ende dat te gader ghemenct ende that salmen daer mede alom ende omme beblecken op dat alluchel van gheliisder eerden es ghemaect mer ist alleen van glasen soe en derf ment anders niet doen dan dat decsel vanden aluchel te gader ende bestrikent met lutum sapiencie daert decsel ende alluchel vergaderen. Ende als si alsoe vergadert siin ende ghestopt decsel metten pot vanden alluchel sel die droegen biit fier van verre of in die sonne. Ende daer na int vernaijs ende maken daer onder een cleen vier ende sacht ende latent soe twee ueren vanden daghe staen. Ende daer na salment laten staen couden alden nacht. Ende des ander daechs salmen dat vat af doen ende dat men boven vint aent decsel dat salmen vergaderen ende dat in den bodem leet salmen wech werpen. Item een ander medecine die herde goet es neemt limatura ferri arcenici citrini calce cuminom eris usta coperrose van elx even vele dats ghenoech si dit salmen al te gader pulverzeeren ende conficieren met ghescuijmden seeme ende maken daeraf trosisken ende daer op leggen droghe ende dan salmense pulverseren ende conficieren met zeeme. Aldus salmen driewerven doen ende maken trociskos ende op leggen droeghe soe datse niet en corrumpeeren noch en smelten. Ende als ghise wilt orberen suldise pulverseren alsoe vele als ghij te doen hebt. Item een ander medecine diemen orberen sal daer pesen in siin nem tsap vander wortelen van selidonien ende kinders orine van elken . dr. .iiii. calcus vive . dr. .iii. arcenici citrini . dr. .i. Ende dit suldi aldus conficieren dat sap ende die orine suldi sieden in enen pot ende den calc wel dairmede incorporeren. Dairnae alst een luttel heeft ghesoden dairmede menghen den arcenicum en latent al zuverlike zieden ende niet

[p. 85]

te zere ende latent couden ende dan formerent dair of trocisces. Item ende een ander die oic guet is selven elebori albi aristologie centaurea radic scolopendere yreos farine orobi ana. Dit salmen pulverizeren ende sal die fistel dair mede vollen dic wile want het sal den fistel dairmede vollen. Dit siin die medicijnen die tvleysch mynderen doen ende corodeeren ende siin herde absterstijf ende bitende dats vitrolum hermodattulen elleborus albiis flos eris ende vele ander die ic noch scriven sal int leste inden antidotarius van dese boke ende ghi weet dat elc guet is sonderlinghe dovertallich vleijsch mede te verdriven. Ende die wil machse menghen alte gader. Ende dat lichtste ende dat beste is van allen dats vitriolum romanum.

Want alsoe als Galienus seit indie voirseide wonden van den lichaem mijnret dovertallich vleysch ende in droge consolideert. Item een composite medicine die herde guet is ende seer corodiert. Niemt calcis vive . dr.3. arcenicum citerni . dr. .i. ende mijngt alte gader ende incorporeert mit warmen watere ende maecter of trocisces ende droechtse. Ende als ghise oirbaeren wilt pulverizeert enen ende oirbaerse.