Boeck van surgien

Capm. [18]. van allen ulceren int gemeen ende hoemense bekennen sal.

Het tuijghet Galienus ende Avicenna dat alle die ulceren werden gegenereert van wonden ende vanden appostemen die qualiic verwaert siin ende die siin ghecorrumpeert ende sij comen oec van puiisten want alsoe ic gheseit hebbe wanneer dat die wonden gheven meer quaets dan si gheven souden met rechte dan salmen se heeten ulcus. Avicenna seit dat geen dinc in die wonde of apposteme maken pus dan die spise daer die sieke of soude ontfaen [die] voedinghe dat wert ghetoghen daer toe ende wert ghecorrumpeert om die crancheit van den leden daer die wonden in siin of om die salven of om die plaesteren die doent mollificeren ende dat het versachten met haerre groter verscheit ende vetheit. Avicenna seit oec dat pus dat suptiil es ende dunne dat gheheeten es virus ende dat dic is ende grof dat es gheheeten sordicies of sanies ende es gheronnen quaet ende es een luttel swartachtich of het es als heffen Virus waert ghegenereert van subtilen humoren ende van verschen ende van heeten. Ende sordicies ghegenereert van groven humoren ende hadt te doene te mo[n]dificeeren als virus. Ghi sult oec weten dat men alle fistelen ende kankeren mogen heeten ulcus. Maer ulcus

[p. 68]

en es niet fistula of cancker want fistel of canker siin quader te regeeren of te cuereren dan ulcera. Ende daerom en wil ic anders in dit capittel niet spreken ende scriven dan van ulceren die niet en siin gheliic den fistelen ende den canckeren. Avicenna seit dat die ulceren siin openbaer of si siin verborgen diep ende hol. Ende vanden ghenen die diep siin ende hol ende haer vleesch al om ende om verherd es salmen noemen fistula. Want het es een pipe die doer dat lit gaet. Het siin oec alsulke ulceren die reijn siin van quaden ende sulc onreijn van quaden. Want in hem es veel ontallichs humoren ende verscheit al en siin si niet quaet. Die ulceren die openbaer siin dat siin die niet diep en siin die en behoeven anders niet dan datmense consolidere met medecinen die niet te sterc en siin mer ulceren die niet te diep en siin behoeven datmense doet vullen met vleesche met medecinen die vleesch doen wassen. Ghi sult oec weten ende des gheloeven dat galienus seit dat gheen vleesch en mach wassen dan van bloede [allene] dat alle die leden doergaet ende goede voedinghe te maken. Daer om suldi voer alle dinc die complexie vanden leden diermen vleisch in moet doen wassen ende die complexie vanden lichaem verhoeden. Ghi sult doen eten lichte spijse die lichteliic doet veranderen die maghe ende maken goede digestien. Ende daer na seldi werken met medecinen die zeer droeghen ende mondificeren. Galienus seit hoe dat ulcus meere ende dieper es soe hi dan behoeft sterker medecinen om te verdroeghen om des wille dat daer veel bloets invloyt nochtan seldij u hoeden van medecinen die alte heet siin om des wille dat dat suptiil niet en wert gheconsolideert ende dat grove niet hert en wert. Ende hoet u dat die stat dat ulcus [op] staet U niet en bedrieghe dat vijrus inden gront niet en scuijle. Ende ghi weet wel daer voer daer af ghenoech hebben gheseit int capittel vanden [wonden]. Noch [tan] willic u een luttel daer af vertrecken ende toe doen want hier ist te doene. In de ulceren die diep siin daer virus in scuijlt tot inden gront suldi alsoe legghen dat die mont vander wonden han[g]t nederwaert ende den gront opwaert

[p. 69]

soe sal die virus te lichteliker uut vloijen. Ende en canmen des niet ghedoen dan salment clieven tot inden gront vander wortelen soe dat daer niet in en blive dan den sack daer virus in mach scuijlen. Dan suldi beginnen binnen op den mont vanden ulcus. Ende voert vindi toten gronden alsoe verre als het ontdect es al hadt gheweest contrarieert doent ontdect ende ghecloven was. Es oec dat sake dat mens niet clieven en mach dan moetmense wassen binnen met syrurgyen of met clistorien. Ende die medecinen daermen mede wassen sal sal siin seem ghemenct met wine ende met loeghen ghemaect met water van asschen van wiingaerde of met loeghen ghemaect van weede asschen ende dit wassen is herde sterck soe dat die ulceren die niet herde onreijn en siin noch herde veel vijrus en geven en consten niet ghedoeghen. Mer die ghene die seer vloijen van quaden die eest orberliic. Ende zee water of ghesouten water daer sout in gesoden waer want het verdroecht seer ende doet ghenesen. Waer oec veel vijrus daer in soe suldiit wasschen met water daer in ghesoden sal siin aluijn want het es utermaten goet ende het wascht wel ende mondificeert ende droecht. Ende is repercussiif ende verbiedt dat geen humoren daer toe en trecken. Ende avicenna seit dat alle deze wassinghe deeren den ulceren op datter mede is apposteme. Daer na alse wel siin ghewassen soe seldi wieken metter medecine die vleesch doet wassen ende daer in steken. Ic segge u dat voerwaer dat die ulceren die diep siin ende hol ende daer geen medecine in en can comen toten gronde diet vleesch doen wassen si en siin vloijende ende wassende ende men gietse in toten gronde met cliisterien of met wieken. Ende oec ghevallet in sulke ulceren dat medecinen die vlees doen wassen moeten siin viscoijs liimachtich soe dat si cleven ende sulc siin dunne. Ende ghi sult u hoeden dat gi geen medecine en sult orbaren die vleesch doen wassen tot aender stont dat ghi se wel hebt ghemondificeert die ulceren ende ghi hebt ghetoghen die voedinghe toten leden daer ulcus is op dat die voedinghe ghemindert es int lit in wat leden dat is. Ende waer dat het es als dat ulcus es ghemondifi\ceert

[p. 70]

ende ghesuvert suldi u hoeden van sterker medecinen die mondificeren. Ghi selt oec merken vroedeliic die complexie vanden leden die ghewont siin of daer ulcus in is ende die complexie van alle den lichaem als ic dicwiil eer hebbe geseit. Ghi sult oec considereren of daer ulcus is gheconglutineert wael ende volcomeliic. Ende dat suldi weten of daer luttel quaets uut coemt. Ende quaet dat goet is dats wit ende licht ende effen noch te dicke noch te dunne ende dan gheneset sekerliic op dat niet en sciint. Ende ic sal u noch scriven vanden quaden dat uut den wonden gaet int capittel vanden fistelen na dat u te doen es. Galienus seit dat die menschen die vlusch ghenesen van ulceren siin van goeder complexien ende haer bloet es goet ende si en hebben geen overtollich verscheit. Ende alle die ghene die overtollich verscheit hebben ende overtollich droecheit haer ulceren ghenesen node. Al is dat sake dat der kinder lichaem siin versch ende ontfaen vulken ulceren ende quade zeere dan oude lieden ulceren en moghen niet ghenesen. Ende daerom dat si luttel goets bloets hebben dat goed is. Ende der kinder verscheit is natuerliic. Ende ic spreec vander onghenatuerder verscheit. Ende daer om siin die ghene diet water hebben quaet te ghenesen want haer verscheit is overtallich ende vremde. Ende die ulceren vanden wiven die kinder draghen siin oec quaet te genesen. Ende alle vrouwen die gheen menstrum en hebben tot haren tiden. Nu wil ic u leeren kennen die beste uuijtvercorenste medecine ende die gheproefde diet vlees doen wassen in die diepe wonden ende ulceren doen vollen van goeden vleessche. Ende dat siin dese die ic u noemen sal. Dats sarcolle sentaura plumbum ustum antijnamum combustum limatura [ferri] combusta vel cupra dat is dat ghewiist is van isere of van copre stof meel van der molen ende liim van vissche. Mer ic rade u lieve kinder dat ghi u hoet van medecinen die vlees doen wasschen datse niet en siin alte corosiif want si souden vleesch doen smelten ende souden maken verscheit dat die ongheleerde surginen souden wanen dat virus waer. Ende daer om

[p. 71]

souden si daer noch sterker medecinen toe doen die noch seerder souden mondificeren ende dat soude die ulceren alte mael bederven. Ende dat seldi bekennen met desen teeken dat dese verscheit coemt van sterker medecinen. Dat is als die ulceren worden soe lanc soe dieper ende wider ende holre ende heet ende root. Ende die verscheit die daer uut vloijt is [dunne ende] rootachtich ende coemt vanden vleesche dat smelt om die stercheit vanden medecinen ende siint sonderlinghe als die sieke is cranc van der medecinen die vleesch doen wassen soe suldi die medecine minderen die mondificeren. Die ulceren die veel virus geven die hebben te doene datmen eerstwerven medecinen sal openbaren die droeghen ende mondificeren virus. Ende als virus ghemondificeert is dan seldi legghen die vleesch doen wassen. Ende ist dat sake dat virus niet en mindert ende die ulceren werden hoe lanc hoe verscher dan suldi weten dat die medecinen niet en siin droeghe ghenoech tot des lichaems behoef. Ende daerom salmen pinen den lichaem te conferteren. Ende dan suldi u pinen te mondificeren als met zeeme ende medecinen die stiptich siin dat is die stelpen als balaustie ende aluijn. Waer oec dat sake dat ulcus waer soe zeer verdroecht dan suldi minderen die cracht vander medecinen die droeghen ende mondifijceren ende stempense. Ic seg u dat voerwaer soe wie dat die canum niet en verstaet noch en weet noch en can wat dat hi doet dat es quaet te aventueren. Ende die medecinen verdroghen die ulceren die veel virus hebben. Dat siin balaustie galle psidra die scorse vanden boemen die wieroc gheeft litergirum die bloem vanden roden olien dat men heet in latijn papaver rubium ende garsten meel ende wasset met zeewater ende met water daer aluijn in ghesoden is dat es herde goet virus mede te verdroeghen. Ende conponeerten medecine es wonderlike goet en sonderlinghe der pesen siin die salve die herde zeer prisen avicenna ende almansor. Ende eest dat ghi sult nemen litergirum ghepulvert ende ghemenct met olie rosarum ende met wiin edic sal sonderlinghe menghen ende incoporerent soe langhe dattet beghint te dicken ende wit te werden ende dan menghet antimonium ustum dat

[p. 72]

es ghebernt coper calc cuminum dats ghebernt vitrolum blau steen pieringhe galnoten sanguis draconis aluijn cadunie argenti dats mine van silver van elken alsoe veel als dat sestendeel vander salven ende dat salmen al pulverseren ende werpent inden mortier ende vergaderent al te samen ende maken daerof salve. Avicenna seit dat plaesteren ghemaect van notelteeren bladeren groen ghestoten ende daer op gheleit. Of vanden groenen noten alsoe al si siin of vanden scorsen ghestoten ende in wiin ghesoden is herde goet het verdroecht ende ververscht sonder enich deeren. Onrein wonden ende ulceren die veel quaets geven die moet men met medecinen die sterc siin eerst werven mondificeren ende suveren tot aen der stont dat die onrein drec die quaet siin al ghemondificeert ende ghesuvert siin. Daer na suldij allencken u medecinen versachten dat si niet en sullen siin alsoe bitende sterck. Ende als si wel siin ghesuvert ende ghereinicht dan suldi werken met medecinen die vleesch doen wassen. Nu wil ic u scriven die medecinen die die onrein ulceren mondificeren ende suveren. Dat is jrios met seem ende meel van vitsen orobi oec met zeem. Ende aristologie met zeem ende met wijn edic. Ende vanden campointen is wonderlike goet ungentum viridi Almansoris want het verdrijft quaet vleesch ende corrodeert ende dat salmen doen eerstwerven. Nem flos eris dat es spaens groen ende seem van elken een dr. dit seldi te gader menghen ende orberen want het es een sonderlinghe medecine die versachten. Hi sal nemen .ii. dr. zeems ende .i. dr. spaens groen. Item een ander salve die sonderlinghe goet is. Neemt droesene van heffen olie rosarum wiin edic zeem van elken .j. dr. viridi eris .iii. dr. al dit salmen te gader menghen ende maken daer af salve want si is herde goet. Ghi sult weten dat aristologie longa orberliker is in ulceren dan rotonda want die langhe suvert ende mondificeert bet dan die ronde. Mer die ronde es beter in wonden dan die lange. Nu suldi weten dat sulc ulceren siin die hem selven eten ende coroderen ende dan moetmen alte mael ende oec tlit daer ulcus in es met ventosen of met echelen die men daer op sal setten ende dit

[p. 73]

salmen verstaen te cuereren dat niet quader en worde want het ghesciet somtiit dattet tlit soe wort ghecorrodeert al om ende om datment moet of sniden om den lichaem mede mede te behouden. Ghi sult oec weten dat sulke ulceren siin die corroderen sonder verrotten. Ende sulc corroderen ende verotten. Ende daerom moet gi besceedeliic merken welc die een of die ander siin eer ghi onderstaet die cuere. Ende die medecinen die orberliic siin den ulceren die corroderen sonder rotten. Dat is datmense sal doen baijen met water dat vercoelt ende droecht als rose water of water daer in ghesoden sal siin murta of reghen water met wiin edic of met water daer in ghesoden sal siin rose blader of eyken scorsen. Die ulceren die corroderen met verrotheit salmen wassen met zee water of met loeghen want het es orberliic ende goet daer toe. Avicenna seijt dat die beste curacie [met te cureerne] dat siin stiptich medecinen die vercouden ende verdroghen als psidia dat es die scorse van pumegarnaten ende mirtillen dats eenderhande keerneken of saet ende wast over barch ende over zee of eenderhande ende es winters en somers groen ende heeft bladeren als palm boemen ende ruijket uuter maten wel. Ende siin natuere es cout ende droghe ende stiptich ende men maect daer af olie mirtiin ende sirroop ende es herde stiptich. Ende antea dat es dat soet van rosen. Ende plaesteren ghemaect van accedula dat es van sucelen die ghesoden siin in wiinedic of met sijroop accetois te gader ghemenct. Of met droghen cucubiten ghebernt met edic of met sijroop accetois ghemenct. Ende ghi sult weten dat Galienus heet aldus ghedaen ulceren ignem persicum of formica ambulativa in die ulceren die corroderen. Die ulceren die quaet ende verrot siin die salmen den lichaem purgeren met medecinen ende dat lit met echelen. Men sal die cuere haesten ende niet merren want die verst doet die quaetheit meeren. Is oec dat sake dat aldus ghedaen ulceren overtollich zeer rotten dan moetmen se cautriseren met gheloijden jseren of met sterker corrosiven. Ende daerna versachten met soeter boteren. Oec dat die corsten die verbrandt siin worden verandert in pus. Ende

[p. 74]

somtiit sniden wi die quaede vleeschen die verrot siin al af dat daer niet dan goet vlees en is ende dat machment bekennen aen dat bloet dat goet is ende aen siin hitten. Ende bi aventueren moet men dat lit af sniden soe dat die lichaem behouden blive. Ende Avicenna seit al en siin aldustanighe ulceren of fistelen of canckeren nochtan siin si quaet ende zeer tontsiene. Ende daer om salmense wasschen met zeewater ende [met capitellen ende] met sterker loeghen ende met dies gelike. Ghi sult oec weten lieve kinder dat dicwil coemt alsoe veel humoren toten ulceren ghevloijt dat die ulceren werden gheapstumeert ende dan salmen vulc pinen te weder staen ende den lichaem purgeren met medecinen of met fomiten. Ende Ipocras seit dat vomitus es herde orberliic daer toe want dat doet die materie verwandelen vanden enen toten anderen. Ende men legghe plaesteren daer op die apposteem weder staen als ic ghescreven hebbe int capittel vanden wonden. Ende en canmens niet weder staen soe beveelt die cuere gode want het es in pasibel datmen die apposteem cuerreren mach. Avicenna seit dat ulceren die quaet siin te cuereren ende te consolideren ende siin niet sonder corroderen noch sonder rotten die en siin niet te meer tonsiene dan ghemeen dinc sonder proper want sij siin [beide] wandelinge die corroderen ende rotten. Nu wil ic u seggen waer omdat si quaet siin te cureren ende te consolideren. Dat es om dat bloet quaet ende die medecine daermen se mede cureert ende siin niet orberliic want sien verdrogen niet genoech noch si en mondificeren niet ghenoch. Ende dat suldi bekennen met dien dat meer quaets [gheeft] dant plach. Of dat seer corrodeert ende diep wert dant plach als ic u te voren gheseit hebbe om dat te zeere mondificeert of dat die medecinen te zeer verhitten. Ende daer om wert die complexie vanden mensche zeer onttimpert. Of die complexie vercout of wert te moru of si verdroecht te zeere. Of dat vleesch wert [te] hert op die lippe vanden ulceren of binnen den ulceren. Of dat been is ghecorrumpeert inden gront vanden ulceren. Ende alle dit

[p. 75]

hebbe ic ghenesen ende hoe ghedaen datmen sal cuerreren die quaetheit vanden bloede ende hoemen sal die quade complexie re[cti]ficeren met contrarien dingen ende dat overtollich vleesch verdriven ende therde vlees hoement cuereren sal is gheseit ende noch segghen sal. Avicenna seit dat overtollich vleesch en wast niet in die wonden of in die ulceren dan omdat verhaest is met medecinen die vleesch doen wassen eer si ghemondificeert siin. Nu suldi wete wel die medecinen die orberliic die quade ulceren mede te mondificeren ende te cuereren. Dats datmen viilt dat coper of van jser of van flos eris limatura eris. ana. j. dr. conglutina coins auri catine. ana. iii. gummi cipressi . dr. .iiii. gome . dr. ii. aristologie combusta thijris minuti alsoe veel dats ghenoech si mede te conferteren. Item een ander medecine die Avicenna makede. Item limaturam eris ende ferri van beiden even vele die salmen menghen met aluijn water ende men salt doen in roden leem ende bernen in enen heeten oven ende dan salmen af maken pulver ende orberent men maecter af van litergirum ende van oli mirtien of van olie mastici ende des gheliic plaesteren het es wonderlike goet. Ende ghi dat weten datmen en geen olie en sal doen in ulceren hi en si herde verdroghende ende houde stiptich als olie rosarum ende olie mirtinium ende olie masticium want alle medecinen daer men ulceren mede cureren sal moten hebben natuere die een te verdroeghen. Ende daer suldi u hoeden van medecinen die mollificeren het en waer in ulceren die comen waren van quetsueren als ic elre hebbe gheseit. Of ten waren ulceren met groter smerten die sweerende werden ende dan machmen orberen medecinen die mollificeren al scinet contrarie. Is oec dat sake dat aldus ghedaen ulcus niet en gheneest ende werdet tlit verhert ende corodeert ende rottet eer lanc soe meer ende heeft leden ½ jaer ende meer dan machment wel heeten fistula of kancker.