Werken. Deel III

[p. 149]

* III. De eucharistie. haar begrip en haar rol in het geestelijk leven, en onze verhouding tot haar. *

Dese tafele dat es de outaer gods, daer wi ontfaen levende spise, die ons levende maect ende ghesterct in allen dooeghene, ende verwinnen doet alle onse viande ende al dat ons letten mach. Ende hier-omme sprect cristus selve tote allen menschen: ‘Het en si dat ghi etd mijn vleesch ende drinct mijn bloed, ghi en hebt gheen leven in u’¹⁾. Hi sprect vooert: ‘Die etd mijn vleesch ende drinct mijn bloed, hi heeft dat eeweghe leven²⁾; want hi wooent in mi ende ic in heme’³⁾. Ende dat underlinghe inwooenen, dat es eewegh leven. Ende omme-dat wi hier leven moeten in eenen gheesteleken stride, soe behoeven wi die spise die ons ghesterken moghe, alsoe dat wi al stridende verwinnen, ende al verwinnende striden. Ende dit es verborghen hemelsch brooed, dat niemene ghegheven en wert dan die al stridende verwindt, ende dat oec nieman en weet, dan diet ghesmaect ende ontfeet. Nu hooerdt mine waerde⁴⁾, ende merct de sententie ende den sen.

1) Joan. 6, 53.

2) Ibid. 54.

3) Ibid. 56.

4) Woorden.

* A. Maria's vierdubbele gesteldheid bij de menschwording als voorbeeld onzer gesteldheid bij het ontvangen der Eucharistie. *

Wildi ontfaen den lichame ons heeren in den heileghen sacramente alsoe dat gode eerlec si ende u salechlec, soe seldi hebben .iiij. poente in u die maria, de moeder gods, in hare hadde ende ufende doe si onsen heere ontfing. Ende hier omme seldi sijn hare discipula ende hare cameriere, ende sitten te haren voeten, op-dat si u leeren moghe met haren exemplen hoe ghi leven selt; want si es overmeesterse alre dooghde ende alre heilecheit. Dat ierste poent dat maria hadde ende dat ghi hebben moetd, dat es reinecheit. Dat ander es ghewaregh kinnesse gods.

[p. 150]

Dat derde es ooedmoedecheit. Dat vierde, vriwilleghe¹⁾ begheerlecheit²⁾.

1) Spontane.

2) Begeerte.

* a. Reinheid. *

Nu merct dan dat ierste poent, dat es reinecheit, in uwen spieghel mariën. Si was reine, van den beghinne dat si ontfaen was, van allen ghebreken ende van alre neighinghen toe ghebreken, beide dagheleke ende dooetleke. Ende hier-omme sprac de bode gods, de inghel gabriël, tote hare aldus: ‘God gruete u, vol gratiën, de heere es met di’³⁾. Al dat vol gratiën es, dat es reine. Ende al dat reine es, dat es vol gratiën. Ende hier-omme, wildi vol gratiën sijn ende onsen heere ontfaen, soe moetti met mariën reine sijn. Prueft⁴⁾ ende merct⁵⁾ dan dat anschijn uwer conscientiën; ende al dat ghi daer in vendt dat gode meshaghen mach, dat klaeght ende belijt met ooedmoedegher herten, vore gode ende vore uwen priester. Ende al dat ghi meest weeght⁶⁾, ende dies ghi u meest vermijdt⁷⁾ ende scaemt, dies en verghetd niet noch dies en laetd u niet ontbliven, maer wrueght u-selven alse uwen dooedviand: soe seldi suver ende reine werden. Van anderen ghebreken, die daghelecs sijn ende ghemeine, ende dies hem nieman ghehueden en mach, daer-ave hebt corte waerde⁸⁾, ende sijt onbecommert⁹⁾. Maer hebt grooeten rouwe ende betterheit van herten van alle uwen sonden, ende hebt goeden wille altoes wel te doene ende u te huedene van allen sonden, daghelecs ende dooedlecs; ende boven alle ding, hebt grooet ghelooeve ende minlec betrouwen in gode: want dat sijn die dinghe die sonden vergheven, alsoe alse onse heere sprect in de ewangelie te menegher stat: ‘dijn ghelooeve heeft di ghesond ghemaect’¹⁰⁾. Ende dit es dat ierste poent: hoe ghi reine selt sijn met mariën onsen heere te ontfane. Maer boven alle ding seldi u hueden van langher biechten

3) Luc. 1, 28.

4) Onderzoek.

5) Sla gade.

6) Het zwaarst acht.

7) Het meest tegen opziet.

8) Woorden.

9) Niet angstvallig bezorgd.

10) Matth. 9, 22; Marc. 5, 34; 10, 52; Luc. 7, 50; 8, 48; 17, 42, 18, 42.

[p. 151]

met vele waerden, want dat soude u ontkusten, ende dolende ende scrupeloos maken. Want hebdi vele waerde in der biech ten diere gheene nooed en es, alse van daghelecschen sonden, ende wildi u-selven kusten met uwen doene meer dan met betrouwene in gode, soe blijfdi altoes onverlicht ende ongheleert van gode, ende soe en condi¹⁾ niet bekinnen onderscheed tusschen grooet ende cleine, tusschen meerre ende mendere uwer ghebreke. Ende alse u iet ont blijft dat ghi pleeght te biechtene na uwer costumen, dies nochtan en-gheene nooed en es, soe sidi verbeeldt, bedruct ende bedrueft alse ochte ghi niet ghebiecht en waert, ende lichte vele meer; want in uwe conscientie, daer met rechte in sijn soude: ghelooeve, hope ende minne te gode, daer es in: anxt ende vreese ende eighene natuerleke minne uws-selfs. Hier vore moetti u hueden wildi reine sijn, ende met mariën bliven in hare camere.

1) Kunt ge.

* b. Ware Godskennis. *

Hier-na volght dat ander poent, dat nieman hebben en mach, hi en si reine van conscientiën, ende dat es: ghewaregh kinnesse gods. Dat hadde maria boven alle menschen die ye gheworden²⁾, naest³⁾ haren sone, die selve de wijsheit gods es. Nochtan, doe de inghel de boodscap brachte mariën⁴⁾, ‘wert si versaecht⁵⁾, ende peinsde wat groeten⁶⁾ dat dat sijn mochte. Doe sprac de inghel: En ontsiet u niet⁷⁾ maria, want du heves gratie vonden vore den heere. Du sels ontfaen ende ghebaren eenen sone, ende ghi selt sinen name heeten: jhesus; hi sal sijn grooet, ende hi sal sijn gheheeten de sone des alre-oversten; ende de heere (dat es: de hemelsche vader), die sal hem gheven de sige⁸⁾ davids sijns vader (dat es de macht davids)⁹⁾, ende hi sal regneren in Jacobs huus in der eewecheit, ende sijns rijcs en sal gheen inde sijn. Doe sprac maria tote den inghel: Hoe sal dit gheschien, want ic en bekinne gheenen man’, (dat es: ic sal reine bliven).

2) Van ghewerden, geboren worden.

3) Zoo dicht mogelijk bij.

4) 3^e nv.

5) Beangst.

6) 2^e nv.

7) Vrees niet.

8) Zetel, troon.

9) Om. H, M⁴.

[p. 152]

Doe antwaerdde de inghel: De heileghe gheest sal van boven in di neder-comen, ende de cracht des alre-overste sal di bescadewen; ende daer-omme, dat heileghe dat van di gheboren sal werden, sal heeten de sone gods. Ende siet elizabeth dine nichte, si heeft eenen sone ontfaen in hare oudheit, ende dit es de seste maend hare¹⁾ die gheheeten es ondrachtegh; want gode en sal gheen ding sijn onmoghelec’²⁾. Doe maria dese waerde hooerde ende wel verstond, doe was si gheleert van den inghel, ende noch vele meer van den heileghen gheest.

1) 3^e nv.: Voor haar.

2) Luc. 1, 29-37.

* c. Ootmoed. *

Doe sprac si: Siet hier de deerne ons heeren’³⁾. Doese god verhief ten hooeghsten, doe sette si hare⁴⁾ ten nedersten. Ende dat leerde hare de wijsheit gods. Want hooechgheit en mach niet staende bliven dan in nederheit; dit tuught wel der inghele val, die ute den hemele vielen. Want⁵⁾ wat es hooeghere dan de sone gods, ende wat es nedere dan de knecht gods ende alle der werelt, dat was cristus? Ende wat es hooeghere dan de moeder gods, ende wat es nederre dan de deerne⁶⁾ gods ende alle der werelt, dat was maria?

3) Ibid. 38.

4) Zichzelf.

5) Immers; slaat op het voorgaande hooechgheit.

6) Dienstmaagd.

* d. Spontaan verlangen. *

Si gaf oec haren wille over in de vriheit gods met grooeter begheerlecheit⁷⁾, ende sprac vooert tote den inghel: ‘Mi gheschie na dinen waerde’⁸⁾. Doe de heileghe gheest dat verhooerde⁹⁾, dat bequam¹⁰⁾ der der minnen gods soe wale, dat si cristum zand in mariën¹¹⁾ zale, die ons verlooest heeft van alre quale. Siet aldus sijn wi gheleert van mariën ende van den inghel, hoe wi ontfaen hebben den sone gods in onser natueren.

7) Verlangen

8) Luc., 1, 38.

9) Hoorde.

10) Beviel.

11) 2^e nv.

[p. 153]

* B. Wat schriftuur, overlevering en geloof ons leeren over de Eucharistie, in vijf punten samengevat. *

Vooert seldi weten hoe wi ontfaen selen den-selven gods sone in lijf ende in ziele in den heileghen sacramente. Dit leert ons de joodsche wet in figueren, ende de kerstene wet met heilegher sscriftueren. Ende boven natuere ende scriftuere, ende boven allen twivel, soe verheft ons kersten ghelooeve ende versekert ons in de ghenade gods. Ende ons leert oec de scriftuere ende de ufeninghe der heilegher kerken, die¹⁾ ghestaen heeft van beghinne der heilegher kerstenheit, ende die en mach niet dolen. Ende ons leert oec menegh exempel dat ons de heileghen bescreven hebben. Ende hier omme willic u segghen vijf poente van desen heileghen sacramente, die orboorlec sijn gheweten allen kerstenen menschen. Dat ierste poent sal sijn van dien tide dat onse heere hem-selven gaf sinen discipelen in den sacramenten. Dat ander poent, van materiën ende formen des sacraments. Dat derde poent, wise ende maniere hoe hi hem-selven gaf. Dat vierde poent, sake ende waer-omme dat hi hem-selven gaf bedect ende verborghen in den sacramente, niet oppenbare, in der formen alse hi doe was, ende nu es in den hemel. Dat vijfte sal sijn, onderscheet der persone die ten heileghen sacramente gaen, some hi eewegher salecheit, ende selke tote haren verdoemenessen.

1) Slaat op scrifture en ufeninghe.

* 1. * Dat ierste poent. * De tijd der instelling: einde van het oud en begin van het nieuwe verbond. *

Nu verstaet den tijd ende de figuree van onsen sacramente. Doe god overmids moysesse de kindere van israël leidde uit egipten-lande (dat was op den veertienden dagh van der aprilscher manen, die altoes in den

[p. 154]

meerte beghint: dat waren de ierste paesschen der joden), doe ghebooed moyses van goods-weghen, dat men in ieghewelc huus soude eten een lam, ghebraden; ende met den bloede van dien lamme souden si bestriken de doorstyle van den huus ende den overdorpel. Ende daer-mede worden¹⁾ si bescermt van der gadooet ende van alre qualen. Want in der selver nacht dooedde onse heere alle de ierstgheboorne in al egypten, van menschen ende van beesten. Ende moyses leidde dat volc ons heeren ute egypten dore de rooede zee in de wuestine, daerse onse heere spijsde .xl. jaer met hemelschen brooede. Ende hier-mede was beteekent onse sacrament. Alle teekene ende figueren der joden sijn volbracht. Ende onse sacramente selen bliven tote in dat inde der werelt, ende dan selen si oec vergaen; maer de waerheit die daer-in verborghen es, dat es eewegh leven: dat sal bliven in der eewecheit. Nu verstaet. Wanneer een grooet coning ochte .i. wijs landsheere varen wilt in pelgrimagiën in verren lande, soe roept hi sine ghenooete te-gadere ende beveelt hen sijn land, sijn volc, sine kindere ende sine familie²⁾, dat si al dat regéren ende bewaren in payse ende in vreden, tote diere tijd dat hi weder-comt in sijn land. Alsoe gheliker wijs, cristus, de eeweghe wijsheit gods, coninc der coninghe ende heere alre heeren, doe hi sine pelgrimagie in dese elendeghe werelt volbracht hadde, doe woude hi varen in sijn vader-land, ende ten lesten daghe weder-comen ten ordeele. Ende hier-omme, vore dien dagh dat hi sterven woude, soe stichte hi eene grooete feeste, ende dat was een avondeten; ende daer-toe nooedde hi de meeste³⁾ princen der werelt, dat waren sine apostelen; want hi woude hen besetten⁴⁾ ende bevélen⁵⁾ sine sacramente, sijn volc, sijn rike. In deser feesten was bereed dat paeschlam, dat si alle te gadere aten na wise der joodscher wet. Ende dit paeschlam was eene voorgaende⁶⁾ figuere van onsen sacramente; ende hier-mede nam de figuere inde, die ghestaen hadde .c/xiiij.

1) Werden.

2) Onderhoorigen.

3) Aanzienlijkste.

4) Opdragen.

5) Toevertrouwen.

6) Voorafgaande.

[p. 155]

jaer ende .lxxxvi. jaer¹⁾, dat was van der tijd dat moyses dat joodsche volc leidde ute egypten-lande. Ende in deser feesten gaf cristus der joodscher wet harer uutgang, want dit waren hare leste paesschen, ende hier begonste hi onse wet, ende onse ierste paesschen. Ende hi was sonder mate machtegh, wijs, rike ende melde. Ende al was hi bedruct in der natueren, hi was nochtan in den gheeste .i. liberael blide weerd; ende hi hadde sunderlinghe²⁾ lieve gaste, dat waren sine apostelen. Ende want hi des anders daeghs sterven soude, ende van hen scheeden, soe woude hi maken sijn testament; ende dat woude hi laten sinen apostelen ende, overmids hen, allen ghelooeveghen tote in den lesten dagh. Dit testament heeft hi vaste bezeghelt met sijnre dooet, ende alle de apostelen na heme. Dit testament dat hi ons ghelaten heeft, dat es hi-selve in den sacramente, ende al dat hi gheleisten magh, god ende mensche. Ende hier-omme es dese feeste grooet, want si es salegh ende eewegh. Ende jhesus cristus, van mariën gheboren, coning hemelrijcs ende erterijcs, die heeft dese feeste ghesticht; ende hi es oec van sinen hemelschen vader een uutvercoren ierste bisscop der kerstenkeit. Ende hier-omme dede hi oec de ierste messe die nooeyt³⁾ ghedaen was, daer hi sine priesteren wyede ende bisscoppe consacreerde; ende⁴⁾ gheliker-wijs dat die prophete moyses de ierste sacrificie dede in de joodsche wet, daer hi aaronne ende sine sonen consacreerde ende wyede, priestere ende bisscop te sine, ende gaf heme macht ende ghewout gods volc te regerenne tote dierre tijd dat cristus quame. Ende hier-omme, doe cristus comen was, ende hi ons ghedient hadde .xxxiij. jaer god ende mensche, doe gaf hi orlof der joodscher wet, want si was figuere; ende doe begonste hi selve de ierste sacrificie in kerstenre wet, want hi was de ierste bisscop; ende daer in consacreerde hi sine priesteren ende sine bisscoppe, ende hi gaf hen ende haren navolgheren sine macht, dat si sijn volc regéren ende ordinéren souden in

1) Veertienhonderd zes en tachtig jaar.

2) Vertrouwde.

3) Ooit.

4) Ende A, G; om. D, I, H, M⁴, Sur. Ende kan oorspronkelijk zijn, in den zin: en dit wel op dezelfde wijze als enz.

[p. 156]

gheesteleken state tote op den lesten dagh dat hi wedercomen sal ten ordeele. Ende hi begonste dat ambacht onser messen te verspertide.

* 2. * Dit es dat ander poent: van materien ende formen des Sacraments * en over de wijze van tegenwoordigheid door de consecratie¹⁾. *

Ende gheliker-wijs dat melchisedech, de overste priester te abrahams tide, offerde brooed ende wijn, alse eene rechte figuere ende oec eene materie van onsen sacramente; alsoe nam cristus, onse overste priester, in sijnre sacrificiën brooed in sine heileghe eersame hande; ende hi hief op sine ooeghen te sinen hemelschen almechteghen vader ende dancte heme, ende ghebenedide dat brooed, ende braect in stucken, ende sprac: ‘Nemt ende etd, dit es mijn lichame’. Daer-na, in der-selver wijs, soe nam hi den kelc met wine in sine heileghe eersame hande, ende dancte anderwerf sinen vader, ende ghebenedide den wijn, ende gaeft sinen discipelen, ende seide: ‘Drinct hier-ave alle, want dit es de kelc mijns bloeds, eens nuwes ende eens eeweghs testaments, een verborghen teeken des ghelooefs; die omme u ende omme vele menschen sal ute-ghestort werden in verlatenessen der sonden’²⁾. Siet aldus hebdi materie ende forme ons sacraments. De materie, dat es brooed ende wijn. De forme, dat sijn de waerde ons heeren, daer hi sprect: ‘Dit es mijn lichame, ende dit es mijn bloed’. Want doe hi sprac: ‘Dit es mijn lichame’, doe verwandelde hi de substantie des brooeds in de substantie sijns lichamen; niet alsoe, dat brooed te nieute ghing; maer sijn ontwerden, wert de lichame ons heeren; niet een nuwe lichame, maer die-selve die daer ter tafelen sat ende at ende dranc met sinen discipelen, dien hadden si oec vore hen in den sacramente, alsoe dat³⁾ sine⁴⁾ saghen met haren uutwen-

1) In heel deze uiteenzetting verraadt Ruusbroec kennis van Sint Thomas. Vgl. Summ. theol., III, q. 73-76 en 78.

2) Vgl. Canon Missae, Qui pridie enz.

3) Zooals.

4) Zij Hem.

[p. 157]

deghen ooeghen ter tafelen sitten. Ende dat was hen grooete blisscap. Maer dat si saghen den-selven lichame in den sacramente met haren inwendeghen ooeghen des ghelooefs, dat was hen noch meerre blisscap. Ende nieman van hen allen en vraeghde heme: ‘Meester, hoe magh¹⁾ dit sijn?’, want si wisten wale: die hemel ende eerde ende alle ding van niete maecte, hi mach oec wel verwandelen de eene substantie in de andere, daer hi wilt; ende die in enen oeghenblicke verwandelde alle de watere van egypten in bloede, ende loths wijf in eenen steen, ende ute der drooeghere steenroke dede vloeyen eene starke riviere van watere, ende menegh ander grooet wonder dat ghescreven es in dat oude testament, ende oec int nuwe: want²⁾ heme sijn alle ding moghelec ende onderdaen³⁾. Nu merct dan. Al dat brooed dat hi vore hadde in sijnre consecratiën, ende dat alle priesteren vore hebben in allen staden⁴⁾ in alle outaren in alle de werelt, dat es ééne natuere van brooede, ende dat vergadert al in der consecratiën alse ééne materie, ende ééne eenvuldeghe substantie des lichamen ons heeren in den sacramente overmids rechte intentie ende de waerde der consecratiën. Ende al dat te voren brooed was, dat wert de lichame ons heeren. Ende al sijn de hostiën ghedeilt in allen inden van erterike, dat sacrament es één, ende de levende lichame ons heeren es één ende onghedeilt in al dat sacrament. Ende aldus seldi oec ghelooeven: de consecratie des wijns in dat bloed ons heeren, dadt⁵⁾ es in ieghenwelken kelc al-te-male, ende in allen kelken, al de werelt dore, niet meer dan in éénen; want men maeghs niet deilen, noch menderen, noch meerren. Ende al sijn de consecratiën des lichamen ons heeren ende sijns bloeds ghedeilt ende onderscheeden in materiën, ende in formen der waerde, in ghedeenten, ende oec in beteekeninghen: si vergaderen in ééne waerheit, ende si sijn één sacra-

1) Kan.

2) Dat H, M⁴, wel niet oorspronkelijk. We hebben in het voorgaande te doen met een aavulling van de protasis: die hemel... maecte.

3) Onderworpen.

4) Mv. van stat, plaats.

5) Dat het.

[p. 158]

ment ende .i. cristus. Want de levende lichame ons heeren inder hostiën en es niet sonder sijn eighen bloed; noch sijn bloed in den kelc en mach niet sijn sonder sinen lichame daert in leeft. Ende aldus es cristus onghedeilt ende al-te-male in ieghenwelken deele des sacraments. Ende sonder heefsel tarwen brooed, ende gheen ander dranc dan allettel waters ende wijn, en mach tote onsen sacramente sijn. Dit beteekent ons dat cristus was onnooesel¹⁾, saechtmoedegh ende onverhaven onder alle menschen. Ende hi was dat edele tarwen-coren dat ghestorven es ende ghevallen in de erde, ende heeft ons brach²⁾ vele vrochte, dat es: onser alre leven in kerstenen ghelooeve. Hi es oec de ghewareghe wijnstoc dien sijn vader gheplantd heeft in onsen wijngaard:

Ute sinen wonden vloeyt ons balsame ende wijn;

Die edele roke ende smaec doet de minnende dronken sijn.

1) Schuldeloos.

2) Gebracht.

* 3. * Dit is dat derde poent: wise ende maniere hoe cristus hem-selven gaf in den heileghen sacramente.

Soe wie dronken wilt werden van minnen, hi sal aensien ende merken ende verwonderen³⁾ .ij. poente van minnen die ons cristus bewijst heeft in den heileghen sacramente; die soe grooet sijn ende soe diep, datse nieman te gronde begripen noch verstaen en mach.

3) Trans.: bewonderen.

* a. Hij gaf Zich bij wijze van voedsel. *

Dat ierste poent leert ons, dat cristus ghegheven heeft onser zielen zijn vleesch in spisen, ende sijn bloed in dranke. Al-selc wonder van minnen en was daer te-voren nie ghehooert. Nu es der minnen natuere altoes: gheven ende nemen, minnen ende ghemindt werden. Ende dit es beide in ieghewelken die mint.

[p. 159]

* 1. Hoe christus hongert naar ons, en, ons etende, ons voedt. * Cristus minne die es ghieregh ende melde: al gheeft hi ons al dat hi heeft ende al dat hi es, hi nemt oec weder al dat wi hebben ende al dat wi sijn. Ende hi eischt ons meer dan wi gheleisten moghen. Sijn hongher es sonder mate grooet: hi verteert ons al uut te gronde, want hi es .i. ghieregh slockard ende heeft den mengerael; hi verteert dat margh ute onsen beenen. Nochtan onnen wijs hem wel. Ende soe wijs heme meer gheonnen, soe wi hem bat smaken. Ende wat hi op ons teert, hi en mach niet vervult werden, want hi heeft den mengerael ende sijn hongher es sonder mate. Ende al sijn wi aerm, hi en achtes¹⁾ niet, want hi en wilt ons niet laten. Ierstwerf bereidt hi sine spise, ende verbernt in minnen alle onse sonden ende onse ghebreke. Ende alse wi dan ghesuvert sijn ende in minnen ghebraden sijn, soe gaept hi alse de ghier diet al verslocken wilt. Want hi wilt onse sundeleke leven verwandelen ende verteeren in sijn leven dat es vol gratiën ende gloriën, die²⁾ ons altoes bereed es, willen wi ons-selfs vertyen ende de sonden laten. Mochten wi sien de ghiereghe ghelost die cristus heeft tote onser salecheit, wi en mochten ons niet onthouden wi en souden heme in de keele vlieghen. Al luden minne waerde wonderlec, die minnen, die verstaen wi wel. Jhesus minne es van soe edelen arde³⁾, daer si teert, daer wilt si voeden. Al verteert ons jhesus te-male in heme, daer-vore gheeft hi ons hem-selven. Ende hi gheeft ons gheesteleken hongher ende dorst sijns te ghesmakene met eewegher lost. Hi gheeft onsen gheesteleken honghere ende onser herteleker liefden sinen lichame in spisen. Ende alse wi dien in ons eten ende teeren met innegher devotiën, soe vloeyt ute sinen lichame sijn gloriose heete bloed in onse natuere ende in alle onse aderen; ende alsoe werden wi ontfunct in minnen ende in herteleker liefden tote heme, ende al⁴⁾ doorvloeyt⁵⁾, lijf ende ziele, met loste ende met gheesteleken smake. Soe gheeft

1) Acht des.

2) Slaat op gloriën.

3) Aerde.

4) Geheel.

5) Doorvloeid.

[p. 160]

hi ons dan sijn leven vol wijsheiden, waerheiden ende leeringhen, heme na te volghene in allen dooghden. Ende dan leeft hi in ons ende wi in hem. Hi gheeft ons oec sine ziele met volre ghenaden, op-dat wi altoes staende bliven met heme in minnen, in dooghden ende in sijns vader love. Ende boven al dit soe vertooent hi ons ende ghelooft¹⁾ ons sine godheit in eewegh ghebruken. Wat wondere eest dat si jubileren die dit ghesmaken ende bevinden? Doe de coninghinne van ooest-lande aensach de rijcheit de eere ende de glorie des conincs salomons, doe ghebrac hare gheest van grooeten verwonderne, ende si quam van hare-selven ende viel in onmacht. Nu merct dan salomonne, sine rijcheit ende sine glorie, hoe cleine dat si was jeghen de rijcheit ende de glorie die cristus selve es ende ons bereed heeft in den heileghen sacramente; want al moghen wi ontfaen al dat sijnre menscheit toe-hooerende es ende in onsen gheduere bliven, alse wi aensien sine godheit die wi vore ons hebben in den sacramente, soe verwondert ons soe seere, dat wi ons-selven moeten onthooeghen in den gheeste in overweseleker minnen, ochte wi vielen in onmacht van wondere²⁾ ende van ongheduere vore de tafele ons heeren. * 2. Hoe wij, naar Christus hongerende, door Hem worden verslonden. * Maer met devotiën ende met herteleker liefden eten wi ende teeren de menscheit ons heeren in onse natuere; want liefde trect in hare al dat si mindt. Ende met al-selker liefden teert ende trect onse heere onse natuere in heme, ende vervult ons met sijnre ghenaden. Ende dan wassen wi grooet, ende onthooeghen ons-selven in eene godleke liefde boven redene. Daer wi met onsen gheeste eten ende teeren ende crighen³⁾ met blooeter minnen in sine godheit, siet daer ontmoeten wi sinen gheest⁴⁾, dat es sine minne, die sonder mate grooet es; die onsen gheest ende al sijn werken verbernt ende verteert, ende trect met hare in eenecheit, daer wi ghevoelen raste ende salecheit. Siet aldus selen wi altoes eten ende werden gheten, ende met minnen op ende

1) Belooft.

2) Vervoering.

3) Opstreven naar.

4) Bedoeld is: de H. Geest.

[p. 161]

neder gaen. Ende dit es onse leven in der eewecheit. Ende dit meinde cristus doe hi sprac tote sinen discipelen. ‘Met begheerten hebbic begheert dese paessche met u te etene eer ic dooeghe’¹⁾.

* 3. De geestelijke spijze die Hij ons biedt is toch zijn reëele Lichaam, één en onverdeelbaar onder twee gedaanten. * Pascha beteekent ons cristum, dien wi eten in den sacramente, gheliker-wijs dat de apostelen met cristo in den avont-etene alle te-gadere ontfinghen dat heileghe sacrament alse andere spise²⁾ die den lichame voedt. Ende in den sacramente soe ontfing ieghewelc den lichame ons heeren alse sine eeweghe spise, overmids ghelooeve, minne ende begheerte; want ghelooeve ende minne dat es de mond der sielen, daer si mede ontfinghen ende aten den lichame ons heeren met allen sinen leden. Niet na der grofheit des lichamen, alsoe hi daer ter tafelen sat. Die grofheit hadde hi verborghen in de substantie sijns lichamen, ende oec in den sacramente; want sijn lichame was noch doe sterfelec. Hadden sine³⁾ met haren tanden ghebeten, het soude heme wee ghedaen hebben. Maer hi gaf hen, boven natuere, dat minleke leven sijns vleeschs ende sijns bloeds, sijnre zielen ende sijnre godheit. Ende dat was hare gheesteleke spise, ende oec de sine, ende onser alre. Nochtan bleef hi, in hem-selven, al dat hi was, onghedeilt ende onverwandelt in sijnre natueren. Hi gaf hen al de substantie di hi ontfaen hadde van der maeght mariën sijnre moeder, dat was: sine menscheleke natuere. Hi gaf hem-selven al-te-male ende onghedeilt in .ij. manieren, dat was: sinen lichame onder de ghedeente van brooede, ende sijn bloed onder de ghedeente van wine. Ende in ieghenwelken es hi al⁴⁾ ende onghedeilt. Want sijn lichame es .i. levende onthout sijns bloeds. Ende sijn bloed es .i. levende onthout sijns lichamen. Ende de ziele es haerre beider leven. Ende dese .iij. te-gadere sijn

1) Luc. 22, 15.

2) Anders dan het gewone lichamelijke voedsel. H laat andere ten onrechte weg.

3) Si Hem.

4) Geheel.

[p. 162]

.i. leven onghedeilt, dat cristus es, ende dat hi sinen discipelen gaf, ende ons allen ghelaten heeft in den sacramente. Want gheliker-wijs dat alle de hostiën die alle priesteren vore hen hebben in der consectatiën, die sijn alle ééne substantie ende ééne brooedheit onghedeilt, alsoe sijn si, na der consecratiën, ééne substantie des lichamen ons heeren, die men niet deilen en mach. Ende aldus¹⁾ sprekic van den wine dien men consacreert in dat bloed ons heeren. Ende hier-omme, ieghewelc dropel van den kelke, ochte ieghewelc brocsken van der gheconsacreerder hostiën, hoe cleine dadt es, daer schijn van brooede es²⁾, daer es cristus al-te-male gheheel, alse in den hemel. Want al sijn de stucken ende de hostiën ghedeilt in allen landen in menegher wijs, dat sacrament es één, ende cristus es één ende onghedeilt in al³⁾ dat sacrament, al erterike dore. Want gheliker-wijs dat des menschen ziele leeft in alle sine lede, ende in ieghewelken lede al³⁾, onghedeilt ende sonder stad⁴⁾, alsoe leeft de gloriose lichame ons heeren in al dat sacrament al erterike dore, onghedeilt ende sonder stad, op-dat hi ghemeine sijn moghe⁵⁾ allen sinen leden: dat sijn alle die-ghene die sijns begheeren in kerstenen ghelooeve. Ende hi es ieghenwelken al⁶⁾ in eenre sunderlingher⁷⁾ wijs, na dat hijs behoeft ende begheert. Ende dit heetd men communio, dat es: ghemeininghe. Want wi ontfaen alle den lichame ons heeren ghemeine in den sacramente, ende ieghewelc sunderlinghe⁸⁾, al dat de andere ontfaen in der ghemeinheit. Ende al eest dat de priesteren in der messen dat heileghe sacrament ontfaen in .ij. manieren, si en ontfaen doch niet meer dan de leeke; want al es de consecratie ghedeilt in den kelc ende in der hostiën, cristus es al-te-male ende onghedeilt in ieghewelken.

* 4. Hoe dit voedsel, door de instelling van het priesterschap, blijvend werd verzekerd. * Nu mochte eenegh onghelooevegh sot mensche dinken ende peinsen aldus: Dat

1) Zoo ook.

2) Als er maar schijn van brood is.

3) Geheel.

3) Geheel.

4) Plaats.

5) Kunne.

6) Alles.

7) Bizondere.

8) Afzonderlijk.

[p. 163]

sacrament dat cristus consacreerde, dat aten de apostelen die doen bi heme waren al-te-male, wat eest dan dat de papen nu maken? Toe deser questiën antwaerdde cristus selve, doe hi sprac te sinen apostelen al-te-hans na sine consecratie: ‘Alsoe dicke, sprac hi, alse ghi dese dinghe doen selt, soe seldijt¹⁾ doen in ghedinkenessen mijns’²⁾; dat es mijnre minnen, mijnre passiën ende mijnre dooet, ende dat ic ghewaregh god ende mensche ben ende alles³⁾ mechtegh⁴⁾ in hemel ende in erde. Dese waerde⁵⁾ ontfinghen de apostelen van den monde ons heeren alsoe alse hise⁶⁾ meinde, dat was: alse sine prophetye ende sijn ghebod; ende sine godleke macht die hi hen gaf ende haren navolgheren, dit ambacht⁷⁾ te doene tote in den lesten dagh. Ende hier-omme, al-te-hans na sine opvaert, doe si den heileghen gheest ontfaen hadden die hen leerde alle waerheit, doe begonsten si dit ambacht der messen in den persoon⁸⁾ ons heeren jhesu cristi; ende sijn gheest sprac dore haren mond in der consecratiën: ‘Dit es mijn lichame, ende dit es mijn bloed’⁹⁾. Ende si ordineerden biscoppe ende priesteren van sinen weghen ende in sinen name, ende gaven hen de macht die si van gode ontfaen hadden, priesters ambacht te pleghene in alle de werelt. Ende aldus es de heileghe kerke in cristo ghefundeert; ende cristus leeft in hare, ende es één met hare van beghinne. Ende si sal staende bliven met haren dienste tote in den lesten dagh. Ende in der consecratiën des heileghs sacraments, soe sijn alle priesteren willeghe instrumente ons heeren jhesu cristi; ende hi sprect dore ieghewelcs mond, ende dore haerre alre mond: ‘Dit es mijn lichame, ende dit es mijn bloed’. Ende ieghenwelc priester consacreert den lichame ons heeren ghewaerlec. Ende alle priesteren niet meer dan denselven lichame in der waerheit. Ende hiermede late ic dat ierste poent van minnen dat ons cristus bewijst heeft ende gheleert in den heileghen sacramente.

1) Zult gij het.

2) Canon der Mis, na de Consecratie. Vgl. Luc. 22, 19; 1 Cor. 11, 24-25.

3) 2^e nv.

4) Macht hebbend over.

5) Woorden.

6) In den zin dien hij.

7) Bediening.

8) Als plaatsvervanger van.

9) Vgl. Canon der Mis.

[p. 164]

* b. Hij gaf Zich als offerspijs. *

Dat ander¹⁾ poent van minnen dat hiet-na volght, dat merken wi daer hi sprect in der consecratiën: ‘Dit es de kelc mijns bloeds, die omme u ende omme vele menschen uutghestort sal werden in verlatenessen der sonden’²⁾. Dese waerde sprac hi doe hi sijn bloed consacreerde in dranke sinen³⁾ apostelen ende ons allen⁴⁾, ende daer na te-hans uut-storten woude ende sterven van minnen omme onser alre sonden. Meerre minne en was nye ghehooert, dan dat de gods-sone sijn leven gaf in de dooet, ende cochte ons met sijnre dooet jeghen de gherechtegheit sijns vader, op-dat wi eewelec met heme leven souden. Hi offerde hem ende ons, met sijnre ooedmoedegher dooet, der ghenadegheit sijns vader. Ende de vader heeft ons met heme ontfaen in dat hemelsche erve sijns soons. Ende hier-omme heeft cristus sine consectatie ghedeilt, opdat wi ghedinken selen den kelc sijnre passiën dien hi van minnen dranc, daer hi ons mede verlooeste van der eewegher dooet, ende cochte ons⁵⁾, jeghen sinen vader, leven der gratiën ende der gloriën. Ende dit leert ons de consecratie sijns heileghs bloeds. Maer de consecratie des lichamen ons heeren bewijst ons grooetheit sijnre minnen, in dien⁶⁾ dat hi ons gheestelec spisen ende voeden wilt met hem-selven, op-dat hi in ons leven moghe, ende wi in heme, gheliker-wijs dat vore gheseeght es. Hi es van minnen ghestorven omme onse leven. Ende hi leeft in ons, op-dat wi eewelec levende bliven in heme. Siet dit sijn .ij. poente van minnen, die sijn soe grooet, en machse nieman⁷⁾ te gronde versinnen⁸⁾. Ende altooes alse wi messe hooeren ochte ten sacramente gaen, soe selen wi ons hier-mede verbeelden⁹⁾ ende sijnre minnen ghedinken, op-dat wi ons-selfs vergheten, ende, in sijnre eeren, alre vremder¹⁰⁾ minnen vertyen. Ende alse ons dooegden enhe liden toe-comt,

1) Tweede.

2) Vgl. Canon der Mis.

3) 3^e nv., voor zijne.

4) Vgl. Matth. 26, 28; Marc. 14, 24; Luc. 22, 20.

5) 3^e nv.

6) Hierin.

7) Dat niemand ze kan.

8) Beseffen.

9) In den geest bezig houden.

10) Aan God vreemd.

[p. 165]

soe selen wi sijns dooeghens ghedinken, ende heme na-volghen in ghehooersamheiden ende in ghelatenheiden ons-selfs, al tote der dooet. Ende alsoe selen wi sijnre minnen ghesmaken daer hi ons in vercoren heeft ende ghemindt in der eewecheit sonder beghin.

* Uitweiding over de vier fundamenteele wijzen waarop God ons zijn Zoon gaf uit liefde. *

Nu vendic .iij. poente van der eewegher minnen gods die sijn soe hooeghe ende soe grooet, dat daer alle de heileghe scriftuere van beghinne in ghewortelt es. Dat ierste poent es: dat god den mensche van minnen ghescapen heeft toe sinen beelde en toe sinen ghelikenesse. Dat ander poent es: dat de sone gods, die eeweghe wijsheit, van minnen ane-ghenomen heeft menscheleke natuere, ende heeft die ghebeelt¹⁾ met sijnre persoonlecheit. Dit derde poent es: dat die selve sone gods, jhesus cristus, van minnen ghestorven es, ende heeft ons verlooest met sinen preciosen bloede, ende ghedwaghen²⁾, in der dooepen, van alle onsen sonden. Ende alsoe heeft hi ons boven onse natuere met heme gheëenecht in den geeste sijnre minnen. Dat vierde poent sijnre minnen es: dat hi ons heeft ghegheven sijn vleesch ende sijn bloed, ende al dat hi van onser natueren ontfaen heeft, ende al dat hi es, god ende mensche, in spisen ende in dranke; op-dat hi in ons ende wi in heme eewelec leven, god ende mensche³⁾. Nu merct dese .iiij. poente met grooeten ernste, ic salse u noch bat verclaren. God heeft de werelt eewelec ghemindt alsoe, dat hi ons ghegheven heeft sinen eeneghen sone in desen .iiij. wisen.

1) Aanzijn gegeven aan.

2) Van dwaen.

3) God ende mensche om. H, M⁴, Sur.; niet echter D, gelijk David noteert. De lezing van A, G, I, L, N is oorspronkelijk.

[p. 166]

* a. De natuurlijke aanleg der ziel als spiegel van haar Oerbeeld in het Woord; en de bovennatuurlijke gelijkenis met het Woord, tot eenwording ermede¹⁾. *

In den iersten leert ons de heileghe scriftuere, dat god, de hemelsche vader, heeft alle menschen ghescapen toe²⁾ sinen beelde ende toe sinen ghelikenesse³⁾. Sijn beelde dat es sijn sone, die eeweghe wijsheit sijns selfs. Daer-in leven alle ding, sprect sente Jan⁴⁾: ‘Al dat ghemaect es, dat was leven in heme’. Ende dat leven en es anders niet⁵⁾ dan dat beelde gods, daer god eewelec alle ding in bekindt heeft, ende⁶⁾ oec orsake es alre creatueren⁷⁾. Ende aldus es dit beelde, dat de sone gods es, eewegh, vóre alle ghescapenheit. Ende toe desen eeweghen beelde sijn wi alle ghemaect; want na den edelsten deele onser zielen, dat es eighendoem⁸⁾ onser oversten crachte, daer sijn wi ghemaect alse .i. levende eewegh spieghel gods, daer god sijn eeweghe beelde in ghedruct heeft, ende daer nemmermeer ander beelde in comen en mach. Altoes blijft die spieghel vore dat anschijn gods. Ende daer-omme wert hi gheëeweght⁹⁾ met¹⁰⁾ den beelde dat hi ontfaen heeft. In desen beelde¹¹⁾ bekinde ons god, eer wi ghescapen waren, in hem-selven¹²⁾, ende nu, in der tijd ghescapen, toe hem selven. Dit beelde es weselec ende persoonlec in alle menschen¹³⁾; ende ieghewelc mensche heevet¹⁴⁾ al-te-male gheheel, onghedeilt; ende alle menschen en hebbens¹⁵⁾, onder hen allen, niet meer dan .i. mensche¹⁶⁾. Ende aldus sijn wi alle één, vereenecht in onsen eeweghen beelde, dat gods beelde es ende onser alre oorsprong: ons levens ende ons ghewerdens; daer onse ghescapene wesen ende onse leven, sonder middel¹⁷⁾, in-hangt alse in sine eeweghe sake¹⁸⁾. Nochtan en wert onse ghescapen-

1) Zie Ruusbroec's mystieke leer, § 1 en 2 in: Jan van Ruusbroec, Leven, Werken, blz. 152-168.

2) Tot, naar zijn beeld toe.

3) Gen. 1, 26.

4) Joan. 1, 3-4.

5) Niets.

6) Denk bij: dat.

7) Joan. 1, 3.

8) Grond.

9) Tot eindeloos voortbestaan gestempeld.

10) Door.

11) Ons oerbeeld in het Woord.

12) Omdat dit Beeld de Godheid met Hem deelt.

13) Als behoorend tot de drieëene Oorzaak die het menschelijke bestaan draagt.

14) Als hangend aan en in zijn Oorzaak.

15) Hebben des.

16) Als hangend aan één en dezelfde Oorzaak.

17) Tusschenheid.

18) Oorzaak.

[p. 167]

heit niet god, noch dat beelde gods creatuere; want wi sijn ghescapen toe den beelde, dat es: dat beelde gods te ontfane. Ende dat beelde es onghescapen, eewegh: de sone gods. Dit beelde es, in den wesene gods, wesen ende weselec; ende, in der natueren¹⁾, die selve natuere²⁾. Die³⁾ natuere es vrochtbaer: vaderlecheit ende vader. In der vrochtbaerre natueren es de vader in den sone, ende de sone in den vader. Maer in den vader es de sone soonlec ende ongheboren, alse eene inblivende vrocht sijnre natueren. Ende daer houdt hare die natuere vaderlec: altoes te ghebaerne, ende soonlec: sonder onderlaet gheboren te werdene. Maer in der gheboorten es de sone .i. ander persoon, eewegh uutgaende ute den vader; ende de heileghe gheest, die derde persoon, uutvloeyende alse eene berrende gloet, haerre beider minne in alle creatueren die daertoe bereed sijn. Dat overste onser zielen es altoes bereed; want het es blooet ende onghebeeldt, altoes siende ende neighende in sijn beghin. Ende daer-omme eest een eewegh levende spieghel gods, altoes sonder onderlaet ontfaende die eeweghe gheboort des soons, dat beelde der heilegher drivuldegheit, daer hem god in bekindt: al dat hi es na wesene ende na persone; want dat beelde es int wesen, ende, in ieghewelken persoon, al dat die persoon es in natueren⁴⁾. Ende dit beelde hebben wi alle alse .i. eewegh leven, sonder ons selven, vóre onse ghescapenheit⁵⁾. Ende in onse ghescapenheit es dit beelde overwesen⁶⁾ ons wesens ende eewegh leven. Ende hier-ute⁷⁾ heeft de substantie onser sielen .iij. eighenscape, die één sijn in der natueren. Die ierste eighenscap der zielen es onghebeelde weseleke blooetheit. Daer-mede sijn wi ghelijc, ende oec gheëenecht den vader ende sijnre godleker natueren. Die andere eighenscap mach heeten de overste redene⁸⁾ der zielen, dat es: eene

1) Gods natuur.

2) De natuur zelf.

3) Deze.

4) Het Woord is God, en is dus, op Zijn persoonlijke wijze, wat de twee andere Personen op hun wijze zijn.

5) Nam. in ons Oerbeeld, dat goddelijk leven is in het Woord.

6) Oerbeeld.

7) Uit het feit dat in het Woord het Oerbeeld onzer geschapenheid leeft.

8) Ratio superior.

[p. 168]

spiegheleke claerheit. Daer-in ontfaen wi den sone gods, die eeweghe waerheit. In der¹⁾ claerheit sijn wi heme ghelijc; maer in den ontfane sijn wi één met heme. Die derde eighenscap noemen wi de vonke der zielen, dat es: natuerleke ingheneichtheit der zielen in haren orsprong. Daer-in ontfaen wi den heileghen gheest, de minne gods. In der¹⁾ inneighinghen sijn wi ghelijc den heileghen gheeste; maer in den ontfane, werden wi .i. gheest ende ééne minne met gode. Ende dese .iij. eighenscape sijn eene onghedeilde substantie der zielen, een levende grond: eighendoem²⁾ der overster crachte. Dese ghelijcheit, met³⁾ der⁴⁾ eeninghen, es in ons allen van natueren. Maer si es den sondaren verborghen in haren eighenen gronde, overmids grofheit der sonden. Ende hier-omme, willen wi ghevoelen ende bevenden⁵⁾ dat rike gods dat in ons verborghen es, soe moeten wi hebben .i. dooghtsam leven van binnen, ende wel-gheordent van buten in rechter caritaten, cristum navolghende in alre wijs, alsoe dat ons gratie, minne, ende dooghde verheffen moghen in dat overste ons-selfs, daer god in leeft ende regneert. Want die salecheit die god es, die en moghen wi niet bescouwen noch ghevoelen in natuerleken lichte, met gheenre const noch met gheenre behendegheit, sonder de ghenade goods. Ende hier-omme heeft god de overste crachte onser zielen ghescapen sijn ghelijc te ontfane, dat es: sine gratie ende sine gaven. Daer-in werden wi vernuwet ende verhaven boven natuere, ende heme ghelijc in minnen ende in dooghden. Ende overmids overnatuerleke ghelijcheit die wi met gode hebben in gratiën ende in dooghden, soe wert onse memorie verhaven in onghebeelde blooetheit, ende onse verstaen in eenvuldeghe waerheit, ende onse wille in godleke vriheit. Ende alsoe sijn wi gode ghelijc overmids gratie ende dooghde, ende met heme gheëeneght boven ghelijc in salegheiden. Ende dit es dat ierste teeken van minnen dat god bewijsde menscheleker

1) In deze.

1) In deze.

2) Grond.

3) Samen met.

4) Die.

5) Op mystieke wijze.

[p. 169]

natueren, daer hi ons maecte toe sinen beelde ende toe sinen ghelikenesse.

* b. De menschwording van het Woord. *

Maer doe adam, die ierste mensche, onghehooersam was, alsoe dat hi brac dat ghebod ons heeren, doe wart hi onghelijc overmids de sonde, ende verboorde¹⁾ dat paradijs ende den ingang in dat rike gods, ende wi alle met heme. Ende hier-ute wies dat ander teeken van minnen dat god ons allen bewijst heeft, dat es: dat hi sinen eeneghen sone ghesendt heeft in onser natueren, alsoe dat hi es een mensche met ons, ende onser alre brueder. Hi heeft heme ghenedert, ende ons ghehooeght, heme ghearmt ende ons gherijct. Hi heeft heme versmaedt, ende ons gheëert. Maer al heeft hi hem ghenedert, hi en heeft hem niet ontedelt; want hi bleef al dat hi was, ende nam ane dat hi niet en was. Hi bleef god ende wart mensche, op-dat de mensche god worde. Hi heeft heme ghekleedt met onser alre menscheit, alse .i. coning die hem kleedt met den kleede sijnre familiën²⁾ ende sijnre knechte, alsoe dat wi alle sijn met heme van éénen kleede menscheleker natueren. Maer hi heeft de ziele ende den lichame dien hi ontfing van der reinre maeght mariën boven-al sunderlinghe³⁾ ghekleedt met eenen coningleken kleede, dat es sine godleke persoonlecheit. Dat kleed en behooert niemene van natueren dan heme alleene, want hi es god ende mensche in éénen persoon. Maer selen wi daer met hem ghekleedt sijn, dat moet sijn overmids sine gratie: dat wi heme alsoe seere minnen, dat wi ons-selfs verlooechghenen connen ende overliden onse ghescapene persoonlecheit: soe werden wi gheëenecht sinen persone, der eewegher waerheit. Want ghi wet wel dat wi alle van natueren gheboren sijn kindere der abolghen⁴⁾, manslachtegh⁵⁾ ende landbreke in dat rike gods, overmids den iersten mensche die gode onghehooersam was, ende verlooes de ghenade die hi ontfaen hadde

1) Verbeurde.

2) Onderdanen.

3) Speciaal.

4) Vgl. Ephes. 2, 3.

5) Vgl. Act. 7, 52.

[p. 170]

tote onser alre behoef die¹⁾ van heme gheboren souden werden in menscheleker natueren. Ende omme dese sonde te beterne, soe sand ons de vader sinen sone; ende die sone ontfing onse natuere; ende de heileghe gheest volbrachte die gheborte in onser menscheit.

1) Slaat op onser alre.

* c. De Godmensch slachtoffer der zonde. *

Ende dit en was ons²⁾ niet gnoech, die sonde³⁾ te verghevene; want de vader woude die sonde wreken na gherechtegheit. Ende hier-omme leverde hi sinen sone te stervene omme die sonde⁴⁾. Ende de sone was hem ghehooersam tote der dooet⁵⁾. Ende de heileghe gheest volbrachte dat werc in minnen. Ende dit es dat derde poent van minnen, dat ons de sone gods verlooest heeft met sijnre dooet, ghecocht ende betaelt vore dat anschijn sijns vader met sinen preciosen bloede, alsoe dat wi leven overmids sine dooet. Hi heeft ons ghewasschen in de fonteyne die ute sijnre ziden liep⁶⁾, ende verlooest met sinen bloede, ende⁷⁾ gheëenecht met sinen gheeste in minnen. Ende aldus bliven wi altoes in heme; want wi sijn in heme een gheestelec leven. Ende dit beteekent ons dat water dat men met den wine doet in den kelc daer men consacreert sijn bloed. Want met den watere dat gheëenecht es den wine in der consectatiën, soe verstaen wi cristus volc dat met heme gheëenecht es, ende leeft in sinen bloede. Ende dit leven en mach nieman hebben noch ghevoelen dan ghelooeveghe kerstene menschen die met cristo gheëeneght sijn in sijnre minnen.

2) Ten onzen gunste.

3) Denk bij: ons.

4) Vgl. Rom. 8, 32.

5) Vgl. Phili. 2, 8.

6) Van bloet ende van watere, want wij sijn verlost enz. add. D, M⁴, Sur.; Van bloede ende van watere add. H.

7) Metten watere add. D, M⁴. Beide bijvoegsels waarschijnlijk niet oorspronkelijk.

* d. Het leven van den Godmensch medegedeeld in de Eucharistie. *

Ende hen⁸⁾ volght na⁹⁾ dat vierde poent van minnen, dat cristus sinen uutvercoornen vrienden, die in hem leven, ghelaten heeft. Dat poent merken wi in dien¹⁰⁾,

8) Hier D, H, M⁴.

9) Valt te beurt.

10) Hierin.

[p. 171]

dat hise voedt ende onthoudt met edelre spisen ende dranke, dat es: sijn vleesch ende sijn bloed, dat hen alleene van rechte toebehooert; want hi sprect selve: ‘Die etd mijn vleesch ende drinct mijn bloed, hi wooent in mi, ende ic in heme’¹⁾; ende ‘hi en sal niet sterven, maer hi sal eewelec leven’²⁾ dat es te verstane: gheestelec³⁾, alsoe die inghele ende die heileghen leven, die cristum eten ende drinken sonder tand ende sonder mond. Want cristus es dat levende hemelsche brooed dat de vader in de werelt ghesonden heeft⁴⁾, dat wi met minnen eten ende teeren in onsen gheeste, gheliker-wijs dat die inghele ende die heileghen doen in den hemel, ende gheliker-wijs dat cristus selve, met⁵⁾ sijnre minnen, ons allen verteert in heme. Die aldus teeren ende werden verteerdt, die hebben .i. eewegh salegh leven in cristo, ende si moghen altoes eten ende drinken, alse si met minnen haers liefs ghedinken. Nochtan begheeren si meer dat heileghe sacrament, ende si sijn hebbelekere ende bereedere daer toe dan andere menschen. Want si minnen wise⁶⁾ ende ufeninghe⁷⁾ der heilegher kerken, alsoe alst cristus gheordent heeft ende ghesetd, te sijnre eeren ende in orbore sijns volcs. Ende hier-omme sijn si altoes wassende ende toenemende in gratiën ende in allen dooghden, van binnen ende van buten. Want al dat si van binnen hebben in den gheeste⁸⁾, dat ontfaen si oec van buten in den heileghen sacramente. Ende aldus sijn si heilegh in den ontfane, ende noch heileghere in den hebbene, ende alre-heileghst hebbende ende ontfaende. Maer die dat heileghe sacrament ontfaen onwerdelec, in dooetsonden, die verordeelen hen-selven. Ende diet oec niet en ontfaen in den gheeste noch oec in den sacramente, die sijn dooet vore gode, want si leven in blooeter natueren sonder ghenade. Hoe wi ontfaen selen, ende eten ende gheten werden, dat hebbe ic hier vore gheseeght⁹⁾.

1) Joan. 6, 56.

2) Vgl. Joan. 6. 58.

3) Slaat op leven.

4) Vgl. Joan. 6, 48 vv.

5) Door.

6) Doenwijze.

7) Geplogenheden.

8) D.i. Christus, in liefde geestelijk bezeten.

9) Zie III, A, blz 149 vv., en III, B, 3, a, blz. 158 vv.

[p. 172]

* 4. * Dit es dat vierde poent: sake ende waeromme dat cristus hem-selven gaf bedect ende verborghen in den heileghen sacramente, niet oppenbare, in der forme alsoe hi doe was op ertrike ende nu es in den hemel.

Nu sijn vele grove onverstendeghe menschen die vroedere willen sijn dan cristus, die de wijsheit gods es. Dese menschen peinsen ende vraghen welc de sake ende de waromme si, dat hem cristus ghelaten heeft in den heileghen sacramente verborghen ende bedect, niet blooet alsoe hi was, ende nu es in den hemel. Hier-toe antwaerdt de heileghe scriftuere aldus: ‘Al dat god ghemaect heeft, dat es herde goet. Ende al dat van gode es, dat es wel gheordent’¹⁾. Nu sprect de prophete ysayas: dat ‘den volke dat wandelde in dat conincrike der scaduwe ende der dooet, hen es gheboren een licht’²⁾. Dat licht es cristus. Ende dit licht, sprect sente Jan, ‘licht in deemsterheit, ende de donkerheiden en constens niet begripen’³⁾; want sente pauwels sprect⁴⁾, dat wi nu sien alse in eenen spieghel ende in een ghelikenesse. Maer in den eeweghen levene selen wi sien van anschine te anschine de glorie ons heeren jhesu cristi. Ende wi selen hem claerlec bekinnen alsoe hi ons nu bekindt. Maer hier moghen wine⁵⁾ bekkinen in den lichte ons ghelooefs, ghelikerwijs dat die apostelen daden, beide vóre sine dooet ende oec na sine opverstannesse, Si saghen eenen mensche, ende si ghelooefden dat hi god was, ende dat die godheit binnen der menscheit verborghen was. Alsoe sien wi dat heileghe sacrament met onsen uutwendeghen ooeghen, ende ghelooeven dat ons daer-in verborghen es de lichame ons heeren. Want saghen wi onsen heere glorioos in sijnre claerheit alsoe hi in den hemel es, wi en mochtens niet ghedraghen; want onse ooeghen sijn sterflec, ende souden onse sien verliesen; ende alle onse senne souden ghebreken alleene in de claerheit des lichamen ons heeren. Nu merct dan de gheesteleke claerheit sijnre zielen ende sijnre

1) Vgl. Gen. 1, 31.

2) Vgl. Is. 9, 2.

3) Joan. 1, 5.

4) Vgl. 1. Cor. 13, 12 vv.

5) Wi Hem.

[p. 173]

godheit hoe onbegripelec grooet dat si es. Ende hier omme seldi weten, dat onse heere jhesus cristus alle sine gaven daer onse gheesteleke leven in gheleeght, die sijn alle bedect ende bewonden in sacramenten ende in uutwendeghen senleken teekenen; alse de heileghe dooepe, die .i. ingang es ons eeweghs levens: die wert volbracht in watere ende met waerden¹⁾ die daer-toe behooeren. Ende menechvuldeghe andere gaven die ons cristus gheeft in der heilegher kerken, die sijn alle bedect in sunderlingher²⁾ wisen, dat es: in crismen, in oliën, in waerden, in werken, in teekenen ende in sacramenten, in rechter ordinantiën na dats ieghewelc behoeft. Ende sunderlinghe³⁾, de heere alre gaven, jhesus cristus, die heeft ons sijn vleesch ende sijn bloed met der cracht van sinen waerden bedect ende verborghen in den heileghen sacramente, alsoe dat wi hier wandelen moeten in allen sinen gaven met vasten ghelooeve ende <niet in claren>⁴⁾ gloriosen scouwene; want met ganssen⁵⁾ ghelooeve verdienen wi eewegh scouwen. Ende hier-omme sijn dat dooere menschen, die eewegh leven ende de glorie gods willen bringhen in tijd, ochte tijd bringhen in eewegheit; want dat is beide onmoghelec. Want saghen wi onsen heere alsoe hi es in den hemel, soe waert ons onmoghelec ende oec onmenschelec dat wi sinen lichame souden eten ende sijn bloed drinken. Maer nu eten wi dat sacrament met onsen tanden, ende in den sacramente eten wi sijn vleesch ende drinken sijn bloed in onser zielen overmids ghelooeve ende minne. Ende alsoe werden wi in heme ghe-eenecht ende hi in ons. Ende dese minleke eeninghe heeft cristus, de wijsheit gods, ghedicht⁶⁾ in sinen gheeste ende volbracht met den werken⁷⁾ in den werke der waerheit⁸⁾, gheliker-wijs dat si vore gheufent was in figueren ende in ghelikenessen, van beghinne der werelt. Ende hier-omme seldi merken die min-

1) Woorden.

2) Bizondere.

3) Vooral.

4) I, H, M⁴; non dilucida Sur.; met inclaren A; met inclaren, uit met claren verbeterd G; niet inclaren D, in welk hs. m en n dikwijls lastig te onderkennen zijn. De fout der kopiïsten in A, G, D is makkelijk te verklaren uit het voorgaande met en de oude schrijfwijze in hun voorbeeld.

5) Oprecht, zuiver.

6) Uitgedacht.

7) Inderdaad.

8) De H. Eucharistie.

[p. 174]

leke eeninghe die cristus hebben wilt met ons allen. Want alle die hostiën die vore de priesteren ligghen, al erterike dore, eer men consacreert, soe sijn si alle ééne substantie des brooeds. Ende in der consecratiën, overmids de cracht gods, verwandelt de substantie des brooeds in de substantie des lichamen ons heeren. Ende dat es die-selve substantie ende die-selve lichame die in den hemel es. Ende dien ontfaen wi alle ghemeinlec in den sacramente na wise der substantien. Ende in der substantiën ontfaen wi al dat met hare weselec één es, dat es: lingde, breidde ende grooette, ende al dat den lichame toe-behooert alsoe alst al met der substantiën één es, dat ontfaen wi al in den sacramente. Ende alsoe, overmids dat sacrament, soe es de lichame ons heeren, in allen landen, ende in allen staden, in allen kerken. Ende alsoe moghen wine heffen ende legghen, houden ende draghen in bussen ende in cyboriën; nemen ende gheven, ende ontfaen in menegher wijs. Maer alsoe alse hi in den hemel sitd, met handen ende met voeten ende met allen sinen leden, in een aenscouwen¹⁾ der inghele ende der heileghen in volre gloriën: alsoe en verwandelt hi die stad²⁾ niet, maer hi blijft hen altoes jeghenwerdegh. Ende alsoe, in diere wisen, en moghen wijs oec niet ontfaen, noch nu, noch nemmermeer. Want na den lesten dagh, alse wi met onsen gloriosen lichame in den hemel comen, soe selen wi alle met heme ende bi heme sijn, ende selen bescouwen sijn gloriose anschijn met onsen lijfleken ooeghen. Ende wi selen hooeren sine minleke soete stemme met onsen uutwendeghen ooeren. Ende hier-ave sal onse herte ende alle onse senne vervult werden met sijnre gloriën, alsoe dat wi versmelten selen van minnen ende van blisscapen in heme, ende hi weder in ons. Ende al es dit de menste glorie des hemels, omme-dat si van buten comt ende senlec³⁾ es, nochtan en mochten wi alsoe langhe alse wi hier sijn dat anschijn ons heeren niet beschouwen in selker claerheit; want onse senne en mochtens niet ghedraghen. Ende hier-omme moeten wi nu

1) Voor het aangezicht.

2) Plaats.

3) Met de zinnen waarneembaar.

[p. 175]

wandelen in kerstenen ghelooeve, ende ontfaen dat heileghe sacrament met devotiën, in werdegheiden ende in minnen, op-dat wi na dit leven eeweghe salecheit smaken ende bevinden.

* 5. * Dit es dat vijfte poent: onderscheet der persone die ten heileghen sacramente gaen, some in eewegher salecheit ende selke te haerre verdoemenessen.

Hier-na volght onderscheet der persone die dat heileghe sacrament ontfaen selen, beide in gheesteleken state ende oec in wereleken state.

* a. Eerste, onverlichte groep: weekhartige personen. *

Die ierste partye daer ic op beghinnen wille, dat sijn menschen die moruhertegh sijn van natueren.

* 1. Kenmerken. * Alse die gherenen werden met der gratiën gods, eest alsoe dat si volghen ende ghehooersam sijn der gratiën, soe wert hare affectie ende hare ghelost soe heet ende soe seere beweeght in liefden toe der menscheit ons heeren, dat si lichtelec versmaden ende vertyen al dat in de werelt es, op-dat si haers liefs pleghen moghen na gherieve¹⁾ ende na lost haerre begherten. Ende want si onsen heere niet naerre comen en connen dan in den sacramente, soe vallen si in ongheduere overmids inneghe liefde ende onghepaeyde begheerte die si hebben toe den heileghen sacramente; alsoe dat hen biwilen dunct dat si ontsinnen souden ende bederven²⁾, en mochten si dat heileghe sacrament niet vercrighen. Maer deser menschen en vendt men niet vele. Ende dit sijn al-meest vrouwen ochte joffrouwen, ende lettel manne. Want si sijn van weeker complexiën, ende onverhaven ende onverlicht in den gheeste. Ende hier-omme es hare ufeninghe senlec ende ghelostegh, ende te-male verbeelt met der menscheit ons heeren. Ende si en connen niet

1) Voldoening.

2) Te gronde gaan.

[p. 176]

ghevoelen noch verstaen hoe men onsen heere ontfaen mach in den gheeste, sonder dat sacrament. Ende dit es de sake dat si van binnen quelen¹⁾ in loste ende in begheerten die si tote onsen heere hebben. Ende hen en can nieman gheraden, ghecusten noch ghehulpen noch ghepaeyen, vóre dies-maels dat si dat sacrament ontfaen hebben: dan sijn si alles te-vreden, ende pleghen hars liefs in rasten, in gheesteleken smake ende in overvloedegher suetegheit in ziele ende in lichame; tote dies-maels dat gratie ende ufeninghe vetnuwet in de natuere ende in alle de crachte der zielen: dan vallen si weder in loste ende in begheerten ende in ongheduere alse ochte si nye te-voren ontfaen en hadden. Hare herte gaept ende ghijpt, alse ochte si uutsennegh waren, omme weder van nuwes te ontfane dat heileghe sacrament. * 2. Gelijkenis: Het koningje. * Dese menschen gheliken wel eenen coningskene dat onsen heere bad dat hi neder-quame in capharnaum, ende ghenase sinen sone, want hi begonste te stervene²⁾. Ende onse heere andwaerdde: ‘Het en si dat ghi wondere ende teekene siet, soe en ghelooefdi niet’³⁾. Doe sprac dat coningsken: ‘Heere, comt neder eer mijn sone sterve’⁴⁾. Hi en ghelooefde niet dat onse heere mochte⁵⁾ ghenesen sinen sone, hi en⁶⁾ quame tote heme in sijn huus, ende leide sijn hand op sine hooed, ochte dade eenegh ander teeken daer hi mede⁷⁾ ghenase. Alsoe gheliker-wijs sijn dese menschen met liefden ghevallen op dat heileghe sacrament, dat .i. ghewaregh teeken es des lichamen ons heeren dat hi daer jeghenwerdigh es. Ende hier-omme moeten si quelen in ongheduere overmids lost ende begheerte des sacraments. Ende dan roepen si toe den priester ende tote onsen heere: ‘Heere, comt hier neder in mijn huus, in den heileghen sacramente, eer ic van minnen sterve’.

* 3. Gebruik der Eucharistie. * Dese menschen sijn stout ende coene, ende onberespt van groven sonden, ende vri ghemaect van gode, alsoe langhe alse dese wise duert. Ende hier-omme moghen si dat sacrament ontfaen op den

1) Kwijnen.

2) Vgl. Joan. 4, 46 vv.

3) Ibid. 48.

4) Ibid. 49.

5) Kon.

6) Zonder dat Hij.

7) Door.

[p. 177]

sondagh, ende oec op andere daghe alse ment hen gheven wilt. Maer eest dat mens hen niet gheven en wilt, dat es de wille gods. Dan selen si ghedinken ende merken dat waerd¹⁾ dat onse heere sprac tote den coningskene: ‘Gang, dijn sone leeft’²⁾. Want die ziele die ghelooeft, mindt, ende begheert dat heileghe sacrament te ontfane, die es vol ghenaden, ende si leeft in gode ende god in hare. Ende hier-mede selen si hen ghetrooesten soe si best moghen. * 4. Weren der zinnelijkheid. * Nu sijn dese menschen almeest van weeker complexiën, ende neichghelec van natueren. Ende hier-omme, alse si beeden, ochte hen ufenen willen in de menscheit ons heeren met loste ende met liefden, soe werden si some lichte gherenen ende beweeght, jeghen haren wille ende jeghen haren danc, in beesteleker ghelost; want hare ufeninghe es noch senlec, ende leeft in vleessche ende in bloede. Ende soe si dan meer op hen-selven sien ende op die lijfleke ongheordende beweeghinghe, soe si meer wast, ende meer beweeght de natuere in onordenen ende in ghebreken³⁾. Maer selen si dit verwinnen, ende hare natuere reine behouden in den dienste ons heeren, soe moeten si haers-selfs vergheten, ende hare ghesichte keeren al-te-male in hem dien si minnen: soe werden si met heme verbeelt in ziele ende in lijf, in herte ende in sen. Ende alsoe werden si reine, ende verwinnen al dat hen letten mach. Ende dit es de ierste partye van menschen die dat heileghe sacrament weerdelic ontfaen.

1) Woord.

2) Joan. 4, 50.

3) Fouten.

* b. Tweede, strijdende groep: intellectueel en tevens zinnelijk aangelegde personen. *

Hier-na volgt de andere partye, die hooeghere es dan dese⁴⁾. Ende dat sijn menschen die subtijl ende verstendegh sijn van gheeste, ende daer-toe⁵⁾ neichghelec ende oncuusch van natueren.

4) De voorgaande.

5) Daarbij.

[p. 178]

* 1. Kenmerken. * Alse dese menschen de gratie gods ontfaen ende daer-in bliven, soe moeten si dicwile striden; want dat vleesch es contrarie den gheeste. Ende hier omme verkiesen si een inghekeert leven, ende ufeninghe in den gheeste vore dat anschijn ons heeren. Ende hier omme ontvlien si allen becoringhen, allen motiën, ende opstane in vleesche ende in bloede. Eest dan alsoe dat si meer ghelooeven, hopen ende betrouwen in gode dan in hare ufeninghe ochte in allen haren werken, soe werden si verhaven boven hare redeleke verstaen in godleken lichte. Vooert-meer, eest dat si daer bliven in godleken lichte verhaven, ende meer meinen ende begheeren dat boven redene es ende onbegripeleec, dan al dat si met redenen bevinden ende verstaen moghen, soo es hare ghelooeve volmaect, ende minne ghefundeert in haren rechten grond. Ende si sijn vri, ende bekinnen gode, ende waerheit ende wortele ake dooghde. Nochtan blijft levende de natuere in vleesche ende in bloede, in loste, in swaerheit, in traecheit ende in alre ongheordender neighinghen die si te-voren hadden. Ende alse dese menschen dit in hen ghevoelen ende merken, soe laten si ende versmaden in hen selven al dat gode contrarie es ende haren gheeste, ende dat hen hendert ende letd¹⁾ hare beste te vervolghene. Ende dan laten si de senlecheit, ende vlien inwert in den gheeste vore dat anschijn ons heeren, met ghelooeve, met devotiën ende met ooedmoedeghen ghebeede, gheliker-wijs dat sente pauwels dede²⁾ doe hi becooert was in den vleesche. Want daer antwaerdt de gheest ons heeren den ooedmoedeghen ghebeede: dat de gratie gods staerc gnoech es alle becoringhen te wederstane. ‘Want in krancheiden werdt de dooght volbracht’ in alle die-ghene die striden, ende met ghebeede vlien in haren gheeste vore die jeghenwerdegheit gods.

* 2. Gelijkenis: de honderdman. * Dese menschen gheliken wel eenen man die hiet centurio, die was ghelooevegh in den gheeste, maer hi was heiden ende on-

1) Lettet, belet.

2) Vgl. Cor. 12, 9.

[p. 179]

besneden in der natueren¹⁾. Hi hadde onder heme ghewapende manne hondert, die heme dienden ende ghehooersam waren in alre tijd. Maer hi hadde eenen knecht die lach in zijn huus onmachtegh, ende qualec ghequelt van den fledercine. Ende daer-vore bad hi onsen heere, dat hi dien ghesondt maecte. Ende onse heere antwaerdde: ‘Ic sal comen ende salne ghenesen’. Doe antwaerdde centurio: ‘Heere ic en ben niet weerdegh dat ghi comt onder mijn dac, maer segt met eenen waerde²⁾ ende mijn knecht sal ghesond sijn’. Doe beloofde hem³⁾ onse heere van dies mans ghelooeve. Ende in der-selver uren wart sijn knecht ghesond. Alsoe gheliker-wijs, alsoe langhe alse dese menschen ghevoelen in der natueren oncuussche neighinghe ende lost toe den sonden, alsoe langhe wert vermiddelt ende ghehendert lost ende liefde toe der menscheit ons heeren, ende alsoe langhe es hi hare knecht, dat es de lijfleke natuere, gode ende haren gheeste contrarie, ende wert qualec ghequelt van den viand, want si en wilt den gheeste niet volghen met loste ende met liefden in den dienste ons heeren. * 3. Gebruik der Eucharistie. * Siet dese menschen en hebben gheenen begheerleken lost toe den heileghen sacramente alsoe langhe alse si aldus striden. Maer si spreken met ooedmoedegher herten: ‘Heere, ic ben onreine; ic en ben niet weerdegh uws heileghs lichamen in den sacramente, dat hi come onder dat dac mijns onreins lichamen. Heere, ende ic ben oec onweerdegh alre eeren, ende alles goeds ende alles trooests die goede menschen hebben van u. Ende hier-omme moetic altooes weenen ende claghen, ende met vasten ghelooeve wandelen vore uwen anschijn. Ende al benic aerm ende ghelaten⁴⁾, ic en sal u niet laten; maer ic sal roepen ende bidden sonder ophouden, tote dierre tijd dat uwe gratie ende mijn ghelooeve minen knecht ghesond maken; ende dan salic u loven ende dienen met zielen ende met live, ende met gheheelheiden mijns selfs ende alle mijnre crachte’. Siet aldus leeft de andere partye van gheesteleken menschen die gode noch bat beha-

1) Vgl. Matth. 8, 5 vv.

2) Woord.

3) Prees.

4) Verlaten.

[p. 180]

ghen dan de ierste; want al sijn si cranc ende becoort in der natueren, sonder trooest ende suetegheit van gode, si sijn nochtan in haren gheeste vol ghelooefs, devotiën ende godleker minnen. Ende si moeten dicwile striden jeghen den duvel, de werelt, ende hare eighen vleesch. Ende hier-omme behoeven si in den gheeste sterke spise, daer sijt al mede verwinnen moghen: ende dat es de lichame ons heeren in den sacramente. Dien selen si altoes ontfaen alsijt van ordenen¹⁾ hebben ochte van ambachte²⁾, ochte van goeder ghewooenheit anderre gheesteleker menschen daer si bi sijn.

1) Naar de statuten der kloosterorde.

2) Priesterlijke bediening in het H. Misoffer.

* c. Derde, van God verlichte groep: in den geest ingekeerde, en toch algenoegzame personen. *

Die derde partye van goeden menschen die hier-na volght, die sijn noch vele meer heilegh ende hooeghere verhaven in gheeste ende in der natueren. Ende dat sijn inghekeerde menschen, die, overmids de gratie gods, in haren inkeere, met verhavenen vriën gheeste wandelen vore dat anschijn gods; intreckende³⁾ ende na-volghende⁴⁾: herte ende sen, ziele ende lijf, met allen den lijfleken crachten. * 1. Kenmerken. * Dese menschen sijn gheweldegh haers gheests ende haerre natueren. Ende hier-omme hebben si ghewareghen vrede vonden⁵⁾. Want al moghen si beweeght werden bi-wilen in der natueren, si vechten haestelec zeghe. Want geene beweeghinghe van ghebreken⁶⁾ en mach in hen ghedueren. Want si hebben ghewaregh kinnesse ons heeren, dat es sijnre godheit ende sijnre menscheit; ende dit bekinnen ufenen si met onghebeelden gheeste, in haren inkeere met blooeter minnen verhaven vore die natuere der godheit, ende in haren uutkeere met herteleker liefden ghebeeldt toe der menscheit ons heeren. Soe si meer kinnen ende minnen, soe si meer smaken ende

3) Intrans.

4) Terwijl met den ingekeerden geest mede inkeert.

5) Gevonden.

6) Die ongeordend is.

[p. 181]

ghevoelen. Ende soe si meer smaken ende ghevoelen, soe si meer begheeren ende ghelusten, sueken, gronden ende bevinden, dat¹⁾ si met herten, met zielen ende met haren gheeste minnen.

* 2. Gelijkenis: Zacheus. * Dese menschen gheliken wel eenen man daer men af leest in sente lucas ewangelie, die zacheus hiet²⁾. Hi begheerde onsen heere jhesum te siene, wie hi ware; maer hi en consten niet ghesien omme de scare van den volke, want hi was cort ende cleine. Doe voorliep hi alle die scare, ende clam op eenen booem, daer jhesus lydens³⁾ soude. Doe jhesus daer quam, sagh hi den man ane, ende sprac: ‘Zachee, gang haestelec hier neder, want ic moet noch heden bliven in dijn huus’. Ende hi ontfing onsen heere in sijn huus met grooeter blisscap, ende sprac: ‘Siet heere, half mijn goed gheve ic den armen; ende hebbe ic iemene onrecht ghedaen, dat gheldic viervoud’. Doe antwaerdde onse heere: ‘Heden es desen huse salecheit gheschied, in dien dat de⁴⁾ mensche es worden in den gheeste abrahams sone’; want overmids sijn ghelooeve es hi op-gheclommen, ende jhesum, dien hi begheerde, heeft hi ghesien ende bekint. Ende ghehooersam es hi nedercomen, ende jhesum, dien hi bekinde ende minde, heeft hi ooedmoedeghlec ontfaen in sijn huus. Ende uutvloeyende melde heeft hi sijn goed ghegheven ende viervoud sijn onrecht betaelt. Ende aldus es hi gherecht ghemaect. Ende dat es sijn leven, ende sijn name. Ende hier-omme es hi heilegh ende salegh; ende jhesus blijft wooenende. in heme, hier ende in der eewegheit. Nu merct dan: die menschen daer ic hier-vore ave seide, hoe si desen⁵⁾ gheliken. Want si begheeren jhesum te siene wie hi es. Ende hier-toe es alle redene ende al natuerlec licht te cort ende te cleine. Ende hier-omme voorlooepen si alle scaren, ende alle menechvuldegheit der creatueren. Ende overmids ghelooeve ende minne clemmen si in dat hooeghste haerre ghedachten⁶⁾, daer de gheest onverbeeldt ende onghehendert in sijnre vriheit steet: daer wert jhesus ghesien, bekint

1) Hetgeen.

2) Vgl. Luc. 19, 1 vv. Vgl. Brulocht, I, 4^e d., D, blz. 141.

3) Voorbijgaan.

4) Deze.

5) Zacheus.

6) In den zin van 't Latijnsche mens.

[p. 182]

ende ghemint in sijnre godheit. Want daer es hi altooes jeghenwerdegh den vriën verhavenen gheesten die, in sijnre¹⁾ minnen, hen-selven onthooeght sijn. Daer es hi vloey<en>de²⁾ met volre gratiën ende ghenaden. Maer hi sprect tote hen allen: ‘Gaet haestelec neder; want hooeghe vriheit van gheeste en mach niet staende bliven dan in nedere ghehooersamheit van moede³⁾. Want ghi moetd mi bekinnen ende minnen god ende mensche: hooecheit boven al, ende ghenedert onder al. Ende alsoe seldi mijns ghesmaken: alse ic u verhooeghe boven al, ende boven u-selven in mi; ende ghi u-selven nedert onder al, ende onder u-selven, met mi omme mi: dan moete ic in uwe huus comen, ende wooenende bliven met u ende in u, ende ghi met mi ende in mi’. Ende alse die menschen dit bekinnen, smaken ende ghevoelen, soe gaen si haestelec neder in grooete versmaedtheit haers selfs, ende spreken met ooedmoedegher herten, in rechten meshaghene haers levens ende alle haerre werke: ‘Heere, ic en ben niet weerdegh, maer ic ben onweerdech, dat ic uwen gloriosen lichame in den heileghen sacramente ontfaen soude in dat sondeghe huus mijns lichamen ende mijnre zielen. Maer, heere, sijt mijns ghenadegh, ende ontfarme u mijns arms levens, ende alle mijnre ghebreke’. Siet, alsoe langhe alse dese menschen hen-selven aensien, hare ghebreke ende hare ontbliven, soe meshaghen si hen-selven, ende ufenen hen in minleker vreesen ende in ooedmoedegher versmaedtheit ende in ghewareghen hope vore de ooeghen gods. Ende na diere wijs dat si aldus nedergaen in meshaghene ende in versmadene hen-selven in rechter ooedmoedegheit, na diere wijs behaghen si gode, ende gaen op vore sijn anscijn in rechter weerdegheit⁴⁾. * 3. Hun levensrythme. * Ende hier-omme es hare leven ende hare ufeninghe: inkeer te gode, ende uutkeer tote hen-selven. De inkeer es met verhavenen vriën gheeste, in minleker weerdegheit toe gode ende in gode. De uutkeer tote hen-selven, dat es: een meshaghen ende een vernieuten⁵⁾ haers-selfs. Ende al dat si goeder werke

1) Gen. obj.

2) Vloeyde A; invloeinde M⁴.

3) Gemoed.

4) Eerbetoon aan God.

5) Verachten.

[p. 183]

doen ochte doen moghen¹⁾ van buten ende van binnen, die sijn van hen al-te-male ongheacht ende ongheweghen, ende rechte alse niets weerd, dunct hen, vore dat anschijn ons heeren. Si staen in hen-selven tusschen insien ende uutsien, haers-selfs altoes gheweldegh²⁾, ieghenwelcs altoes te pleghene alse si willen. Hare uutsien es redelec, ghewortelt in caritaten, ufeninghe in goeden seden ende heileghen werken; gheordent in allen dooghden, ende altoes wandelende vore dat anschijn ons heeren. Ende hier-omme bliven si suver ende reine van conscientiën, ende altoes wassende ende toenemende in gratiën ende in allen dooghden vore gode ende vore alle menschen. Hare insien es bi-wilen redelec, ende ghebeelt, ende in wisen; bi-wilen boven redene: beeldelooes, ende sonder wise. Alst redelec es, soe eest oec begheerlec³⁾ ende vol wijsheiden. Want si staen vore dat anschijn der minnen ende der goedheit gods, daer men alle wijsheit leert. Ende si sijn ghewaregh ooedmoedegh ende vri. Ende hier-omme nemen si vore, die menscheit ons heeren jhesu cristi, ende spreken tote heme aldus: ‘Heere, ghi hebt ghesproken: sonder mi en vermooghdi niet⁴⁾. Ende ghi hebt oec ghesproken: het en si dat ghi etd⁵⁾ mijn vleesch ende drinct mijn bloed, ghi en hebt gheen leven in u⁶⁾. Ende ghi hebt vooert ghesproken: die etd mijn vleesch ende drinct mijn bloed, hi wooent in mi ende ic in heme⁷⁾. Heere, nu benic .i. aerm sondare, ende onweerdegh hemelscher spisen die ghi selve sijt; nochtan, heere, hebdi u ghegheven ende ghelaten den sondare die hem-selven meshaeght, ende met rouwe sine sonden belijt ende claeght, ende in u ghewaregh betrouwen heeft: dat es de-ghene die u behaeght; want ghi hebt ons gheleert, dat ghi niet comen en sijt te roepene den gherechten, maer den sondare⁸⁾, dat hi bekeere ende penitentie doe van sinen sonden. Ende hier-omme benic coene ende vri, ende verghete mijns-selfs ende alle mijnre ghebreke⁹⁾

1) Kunnen.

2) Meester om.

3) Vol Godsbegeerte.

4) Joan. 15, 5.

5) Etet.

6) Vgl. Joan. 6, 53.

7) Ibid. 56.

8) Vgl. Matth. 9, 13.

9) Fouten.

[p. 184]

in uwe ghenade; want ghi sprect selve: “Comt te mi, ghi alle die arbeidt ende gheladen sijt, ende ic sal u hermaken¹⁾.” Ende ghi sprect oec, dat ghi sijd onse levende brooed dat van den hemele neder-comen es: die daer ave etd, hi leeft eewelec²⁾. Ghi sijt oec de levende fonteyne die ons vloeyt overmids den heileghen gheest ute uws vaders herte. Ende hier-omme, heere, soe ic meer ete, soe mi meer honghert; ende soe ic meer drinke, soe mi meer dorst: want ic en can u niet verswelghen noch verteeren. Maer ic bidde u, heere, omme uwe edelheit, dat ghi mi verswelght ende ver teert, alsoe dat ic met u ende in u één leven worde, ende dat ic, in uwe leven, mi selven onthooeghen moghe, boven alle wisen ende ufeninghe, in onwisen; dat es: in wiselooese minne, daer ghi uws-selfs salecheit sijt ende alre heileghen: daer vendic de vrocht alle der sacramente, ende alre wisen, ende alre heilecheit’. Maer die vrocht moeten wi sueken met wisen ende met den sacramenten ende met heileghen levene. Ende wi selense venden wiselooes ende sonder mate in eewegher grondelooeser minnen. Wi selen eewelec in ons-selven bliven, ende salegh sijn, ende wel gheordent in gloriosen wisen; ende ieghewelc sonderlinghe³⁾ na de mate sijnre dooghde ende sijnre minnen. Ende wi selen boven onsselven gods ghebruken, ende in heme leven wiselooes ende boven ordene, in grondelooeser minnen die hi selve es. * 4. Gebruik der Eucharistie. * Ende die dit verstaen ende aldus leven, si moghen alle daghe dat heileghe sacrament ontfaen, alse ment hen gheven wilt; want si sijn wel gheordent, gratioos⁴⁾ ende vol van dooghden, in inkeere ende in uutkeere, in alle hare ufeninghe. Ende hier-omme sijn si de derde partye van menschen ende de hooegste die edelec ten sacramente gaen. * 5. Hun vier hoofddeugden, naar het voorbeeld van Maria. * Ende hare leven ende hare ufeninghe gheleeght in .iiij. poenten. Dat ierste

1) Matth. 11, 28.

2) Vgl. Joan., 6, 51.

3) Speciaal.

4) Minzaam.

[p. 185]

poent es suverheit der conscientiën van allen groven sonden. Dat ander poent es overnatuerleke const ende wijsheit in insiene ende in uutsiene, dat es: in scouwene ende in werkene. Dat derde poent es ghewareghe ooedmoedegheit van herten, van wille ende van gheeste: in seden, in waerden ende in werken. Dat vierde poent es: ghestorven te sine alre eighenheit, dat es: eighenheit des willen, in den vriën wille gods; verbeeldheit des verstennessen, in die onghebeelde waerheit die God selve es¹⁾. Die blooete eenvuldecheit der ghedachten dat es de wooeninghe der godheit. Nu merct. Dese .iiij. poente waren onser liever vrouwen leven ende hare ufeninghe doe si onsen heere ontfing²⁾. Want si was suver, reine, maeght, ende al vol gods ghenaden. Si was constegh³⁾ ende wijs in vraghene ende in antwaerdene den inghel. Ende hi leerde hare de waerheit al-te-male. Si werd grond-ooetmoedegh, ende dat trac den sone gods ute den hemele in onsen dale. Si sprac: ‘Hier es de dierne⁴⁾ ons heeren. Sinen wille moetic begheeren. Mi geschie na dinen woorde’. Doe de heileghe gheest dat verhooerde⁵⁾:

Dat woord bequam der minnen gods soe wale,
Dat si ons sand den gods-sone in mariën⁶⁾ sale,
Die ons verloest heeft van aire quale.

* 6. Dienstbetoon in dit leven, naar het voorbeeld van Maria en Jesus. * Nu merct ende leert. Al was maria uutvercoren boven alle creatueren de moeder gods te sine, coninghinne hemelrijcs ende erterijcs, nochtan vercooes si hare-selven de dierne gods te sine ende alle der werelt. Ende hier-omme, doe si onsen heere ontfaen hadde, doe ghing si met grooeter haesten in dat gheberghte, alse eene ooetmoedeghe dierne dienen sente lijsbetten, sente jans baptisten moeder, tote dierre tijd dat sente Jan gheboren was. Alsoe gheliker-wijs, onse lieve heere jhesus cristus, hare sone, god ende mensche, doe hi gheconsacreert hadde dat heileghe sacrament ende ghegheven sinen

1) Denk bij: Want die enz.

2) Vgl. boven, III, A, blz.

3) Kundig.

4) Dienstmaagd.

5) Hoorde.

6) 2^e nv.

[p. 186]

discipelen, ende oec selve ontfaen hadde, soe scotste¹⁾ hi een linen kleed vore heme, ende knielde vore sine discipelen, ende dwoegh²⁾ hen hare voete, ende drooeghese³⁾ met den kleede, ende sprac: ‘Ic gheve u exempel, alsoe ic ghedaen hebbe, dat ghi oec alsoe underlinghe ieghewelc den anderen dient’⁴⁾. Ende hier-omme, die menschen die in ordenen⁵⁾ sijn, hoe hooeghe dat si scouwen ochte leven, ende al ontfaen si oec alle daghe onsen heere, eest dat men hen ambachte⁶⁾ beveelt⁷⁾, ochte prelate verkiest, alsoe dat si dienen moeten der ghemeinheit in dien dinghen die orborlec sijn ende sonder sonde: dat selen si gherne ende lieflec doen. Ende al ghevoelen si oec, in haren inkeere ende in haren ghebede, hender⁸⁾ ende beelden⁹⁾ van dien dinghen die hen bevolen sijn ende die si berechten moeten; ende al sijn si oec sorfhertegh omme uterste¹⁰⁾ dinghe die der ghemeinheit¹¹⁾ toe-behooeren: omme al dit en selen si niet ave-laten, noch hare ambacht opgheven, noch hen-selven ontladen, maer ghehooersam sijn al tote der dooet, gode ende haren prelaet ende den convente, in allen dien dinghen die eersam ende goet sijn, ende orborlec der ghemeinheit; alsoe langhe alse si in haren inkeere te gode minne ende vreese ende weerdecheit¹²⁾ behouden, ende in haren uutkeere hen-selven versmaden ende vernieuten. Ende al dat si doen moghen ochte liden, dat selen si al cleine weghen ende alse niets weerd, van rechter ooedmoedegheit. Ende hi den convente ende bi allen menschen selen si saechtmoedegh sijn, blide ende melde; ende ieghenwelken ghereed met onderscheede¹³⁾ in sijnre nooet, in rechter vreedsamheit. Die dese reghele houden, sijn si prelate ochte subjecte, si moghen altoes ten sacramente gaen alse si willen, gheliker wijs dat si vore daden; want si sijn nu ghelikere den levene ons heeren jhesu cristi ende der scriftueren ende den hooeghsten heileghen dan si te voren waren; ende si hebben de rechte wortele ghewareghs scouwens ende werkens ende alre dooghde. Ende dit-selve neme¹⁴⁾ ic oec van allen men-

1) Schortte.

2) Van dwaen.

3) Droogde ze.

4) Vgl. Joan. 13, 15.

5) Kloosterorde.

6) Bediening.

7) Opdraagt.

8) Hinder.

9) Storend aandenken.

10) Uitwendige.

11) Kloostergemeente.

12) Vereering.

13) Tact.

14) Zoo is ook mijn opvatting omtrent.

[p. 187]

schen die buten ordenen sijn, ende inkeer ende eenecheit behouden in gode, ende daer-toe¹⁾ uutkeer met werken van caritaten tote haren evenkersten, in alre wijs dat sijs²⁾ behoeven. Dese sijn alle edelre, hooeghere, ende naerre³⁾ onsen heere ende ghelikere, dan dieghene die insiens ende inkeers alleene pleghen, sonder uutkeer in werken van caritaten; eest⁴⁾ dat si haers-selfs gheweldegh sijn, ende hare evenkersten hens behoevet in eenegher nooet.

Maer die insiens ende inkeers alleene wilt pleghen,
Ende sinen naesten in nooede begheven:
Hi en hadde nooeyt inkeer noch scouwende leven,
Maer hi es bedroghen in al sijn wesen:
Boven alle ding, huedt u van desen.

1) Daarbij.

2) Sij des, deze dit.

3) Comp. van naer, nabij.

4) Is het, op voorwaarde dat.

* d. Vierde groep: plichtgetrouwe kloosterlingen en leeken. *

Hier-na volght de vierde partye van gheesteleken menschen die ten sacramente selen gaen; ende dat sijn goetwilleghe menschen die ongheveinsdelec de eere gods meinen ende haers-selfs salecheit, die hen⁵⁾ pinen te houdene na hare ordene, hare reghele, ende alle die goede usaedgen die si ghehoert hebben ende bescreven venden van den ouderen die vore gheweest sijn ende ordenen ghesticht hebben met waerden ende met werken; dat es: hoe si hen hebben selen in den chooer, in capitele, in den reeftere ende op den dormtere ende in dat siec-huus: in swighene, in sprekene, in vastene⁶⁾, in disciplinen, siec ende ghesond, altoes na de reghele ende na vermoghen der natueren in rechter bescheedenheid. Al eighens-willen⁷⁾ vertyen in ooedmoedegher ghehooersamheit, altoes iet goeds ufenende in ghesunden, ende, alse men siec es, saechtmoedegh ende verduldegh; ende altoes striden ende verwinnen vleesch ende bloed ende alle weereleke dinghe: siet, dit es de ghemeine⁸⁾ re-

5) Zich.

6) Ende in etene add. D, H, M⁴.

7) Gen. part.

8) Algemeene.

[p. 188]

ghele alre goeder moonke ende nonnen. Maer alse si hen versuemen in doene ochte in latene, in onordenen, in te vele ochte in te lettel, in welker wijs dat de conscientie tuught ende wrueght dadt¹⁾ sonde es: dat selen si ooedmoedechlec claghen ende belyen met rouwen van herten vore den priester, ende penitentie doen na sinen wille, ende gode wel betrouwen. Ende alsoe selen si ten sacramente gaen vrilec op²⁾ de ghenade gods altoes alse sijt ghemeinlec van ordenen hebben ochte oec van goeder ghewoenheit pleghen. Andere gheesteleke menschen die buten ordenen sijn in goeder ufeninghen, onderdanegh gode ende der heilegher kerken ende haren oversten, in vastene, in vierne ende in alle de ordenantie goeder kerstenre menschen, na macht³⁾ ende na bescheedenheit⁴⁾: die selen oec ten sacramente gaen bi rade haers priesters, alse mens⁵⁾ daer pleeght daer si wooenachtigh sijn.

1) Dat het.

2) Betrouwende op.

3) Vermogen.

4) Juist oordeel.

5) Men des.

* c. Vijfde, geestelijk ingebeelde groep. *

Hier-na volght de vijfte partye die ten heileghen sacramente gaen. Dat sijn curiose⁶⁾ menschen, die henselven behaghen in dien⁷⁾, dat hen dunct dat si gherecht ende heiligh sijn, subtijl ende wijs in doene ende in latene boven andere menschen. Si sijn onverlicht van gode, ende hier-omme achten si hen-selven grooet ende hare werke. Si hebben al-meest ghetooende wisen; want si willen heilegh schinen, ende dat mense oec vore heilegh houde. Si willen altoes vordeel hebben boven andere menschen, in biechtene ende in dat sacrament te ontfane. Ende alse men iemene⁸⁾ meer es dan hen, soe belghen si hen, ende werden bedrueft, want hen dunct dat men hen onrecht doet, dat ieman vore hen gaen soude; want si sijn swaermoedegh ende ongherijnlec, ende gheerne ghelooft⁹⁾ ende gheëert, ende nooede ghenedert ende ghedruct. Heileghen name, prijs¹⁰⁾, ende gherief der natueren nemen si gherne

6) Met zichzelf vervuld.

7) Hierin.

8) 3^e nv.

9) Geprezen.

10) Loftuiging.

[p. 189]

Van gheenen dinghen en willen si ghewijst¹⁾ noch berespt noch gheleert sijn, maer si willen selve wisen, leeren ende berespen ieghewelken die hen ghenaect. Ende al eest dat si in de kerke ufenechtegh sijn, in lesene, in beedene, in knielne, in scooenen wisen: alse si thuus comen, soe sijn si scalc ende wreed, knitsende ende scheldende, ende onvredelec bi te sine, haren boden²⁾ ende allen den-ghenen die bi hen sijn. Nochtan sijn si stout ende coene dicwile ten sacramente te gane; want al dat si doen, dat dunct hen recht ende wel ghedaen, ochte clein ghebrec, ochte andere menschens³⁾ scoud die bi hen sijn. Ende hier-omme, alsoe langhe alse die mensche hem-selven iet behaeght, soe es hi noch hooeverdegh in sinen gheeste. Ende die ghebreke die ute dierre wortelen comen, en can hi niet wel bekinnen; want hem dunct dat hi alles weerdegh es, ende altooes recht heeft in allen dinghen. Ende al moghen alle dese dinghe ontsculdecht werden van dooetsonden, overmids onbekkinesse deser menschen ende de menechvuldeghe biechte die si doen: hare leven es nochtan herde sorchghelec. Men moetse in der biechten dicwile wederstaen, schelden ende castyen van hooeverden, ende spreken hen met der waerheit toe, aldus: ‘Met vreesen, op de ghenade ons heeren, soe mach men u gheven dat heileghe sacrament te hooeghtide, op-dat ghi niet onthopen en selt, noch onverduldegh werden. Maer waerdi saechtmoedegh ende ooedmoedegh, soe mochti altoes cristum eten, ende in heme leven ende wassen ende toenemen in allen dooghden.

1) Van wisen.

2) 3^e nv. dienstboden.

3) 2^e nv.

* f. Zesde groep: gewone kristenen. *

Die seste partye van menschen die dat heileghe sacrament moghen ontfaen, dat sijn ghemeinlec alle de-ghene die onsen heere ende haers-selfs salecheit alsoe lief-hebben, dat si willens ende wetens met voorrade nemmermeer dooetsonde en willen doen; ende overmids vreese ende de minne gods ende haers-selfs, soe willen si houden sine ghebode ende

[p. 190]

der heilegher kerken in doene ende in latene, ende in allen dinghen die van rechte ende van nooede moeten sijn. Ende eenwerf in den jare, dat es te paesschen, willen si biechten ende belyen haren priester hare sonden, cleine ende grooet ongheveinsdelec, alsoe alse sise ghedaen hebben, na alre wijs dat si sculdegh sijn ende bekinnen moghen. Ende dan willen si ontfaen dat heileghe sacrament na de wet ende na de ghewooenheit goeder kerstenre menschen. Ende si willen altoes gherne ghehooersam sijn, ende penitentie doen vore hare sonden, na den wille haers priesters ende na wise ende maniere haerre mesdaet. Die aldus leven, dat es de ghemeine wech in den hemel, dien alle kerstene menschen van nooede houden moeten die behouden selen sijn, ende nochtan¹⁾ met swaerre penitentiën, ochte met grooeten vagheviere.

1) Slaat op van nooede: en daarbij nog.

* g. Zevende, onwaardige groep, tenzij bekeering volge. *

Hier-na volght de sevende partye, van allen den menschen die god versmaedt, ende onweerd heeft; ende dien en sal men dat heileghe sacrament niet gheven, noch in den levene, noch in der dooet, het en si dat si bekeeren in penitentiën.

* 1. Ongeloovigen en afvallige kristenen. * De ierste dat sijn heidene ende joden, ende alle natiën die onghelooevegh sijn. Dandere dat sijn quade kerstene menschen, die cristum blaspheméren ende versmaden, ende van sinen heileghen sacramenten niet en houden; ochte die niet en ghelooeven dat cristus in vleessche ende in bloede es in den heileghen sacramente des outaers. Dese sijn alle verdoemt. Maer inval ende becoringhe sonder contsent van wille, dat besteet wel met²⁾ ghenaden. Hier-omme sal men striden, ende verwinnen met ghelooeve: soe verdient men looen, ende niet verdoemen. Maer heilegher, lichter ende beter eest: sempelec wandelen boven redene int ghelooeve, al sonder pine ende strijd.

2) Is bestaanbaar met.

[p. 191]

* 2. Pantheistisch-quietistische secte. * Andere quade, duvelsche menschen vendt men die segghen dat si selve cristus syn, ochte dat si god sijn; ende dat hare hand hemel ende eerde ghemaect heeft; ende dat ane hare hand hangt hemel ende aerde ende alle ding; ende dat si verhaven sijn boven alle de sacramente der heilegher kerken, ende dat si dierre niet en behoeven: noch si en willender¹⁾ ooec niet. Ordene ende wise der heilegher kerken, ende al dat de heileghen opt kalf-vel²⁾ ghescreven hebben, dat versmaden si, ende daer en houden si niet ave. Maer onwise ende hare quade secte, ende beesteleke costume³⁾ die si selve vonden⁴⁾ hebben, die achten si heilegh ende grooet. Vreese, ende minne te gode, hebben si ute hen verdreven; kinnesse goeds ende quaeds, des willen si leedegh sijn. Onwise boven redene hebben si in hen bevonden. Ende hier-omme dunct hen in haren wane, dat in den lesten daghe alle redeleke creatueren, goede ende quade, inghele ende duvele, selen werden één wiselooes wesen; ende dat wesen, spreken si, dat sal god sijn, salegh van natueren ende sonder kinnesse ende wille. * 3. De waarheid tegenover deze afdwaling. * Siet ende merct, want dit es wel de sotste ende de quaedste opinie die nooeyt ghehooert was van beghinne der werelt. Nochtan in dit, ende in dese-ghelike⁵⁾, werden vele menschen bedroghen die gheestelec schinen, ende quadere sijn dan duvele. Want hare onghelooeve dat wederspreken heidene ende joden; natuere, wet ende redene; alle screftuere van quaden ende van goeden; inghele ende duvele; gods waerde⁶⁾ ende sine werke. Want onser alre ghemeine gheloeve leert ons, dat god es driheit in eenheit, ende eenheit in driheit. Ende sine natuere es: bekinnen ende minnen hem-selven, ende, in hem-selven, sijns-selfs ghebruken. Ende dese .iij. sijn onwandelbaer ende eewegh, sonder beghin ende sonder inde.

1) Willen dier, willen er niet van.

2) Perkament.

3) Gebruiken.

4) Gevonden.

5) Dergelijke.

6) Woorden.

[p. 192]

Ende hi es in hem-selven ordene ende wise, ende spieghel alre creatueren. Ende na sijn exempel heeft hi alle ding ghemaect in ordenen, in wisen, in maten ende in ghewichte. Ende aldus es hi in allen dinghen, ende alle dinghe in heme. Maer dat leven dat wi in gode hebben, dat es .i.¹⁾ met gode, ende salegh van natueren. Maer een ander leven hebben wi, met den inghelen, dat god ghescapen heeft van niete, ende dat eewelec bliven sal; ende dat leven en mach niet salegh sijn van natueren, maer het mach gheschien²⁾ overmids de ghenade gods. Eest alsoe dat wi gratie vercrighen: ghelooeve, hope, kinnesse ende minne, soe werken wi dooghde die gode behaghen, ende alsoe werden wi verhaven boven ons-selven ende met gode vereeneght; maer negheene creatuere en mach god werden. Ende alsoe gheliker-wijs de inghele in den hemel, die en waren niet ghescapen salegh te sine van natueren, maer si ontfinghen de gratie gods. Ende die hen toekeerden, bekinnende ende minnende, die worden³⁾ salegh, vaste ghestadecht, ende gode gheëenecht in een eewegh ghebruken; nochtan en worden si niet god, noch nemmermeer en moghen. Maer si bleven alle staende vore dat anschijn ons heeren, ende ieghewelc sonderlinghe, met onderscheede in sinen staet ende in sine ordene die hi ontfaen hadde van gode, in natueren, in gratiën ende in gloriën, ende met eighenre verdienten. Ende alsoe selen si eewelec bliven, ende wi met hen allen: bekinnende ende minnende, dankende ende lovende, ende, boven al dit, gods ghebrukende, ieghewelc in sinen staet ende in sine ordene met den inghelen, na dat hijs werdegh es ende hier verdient heeft met dooghden. Ende hier-omme sprect onse heere, dat onse inghele altoes bescouwen dat anschijn des vader die in den hemel es⁴⁾. Ende alsoe, gheliker-wijs alse de goede inghele toe-keerden ende salegh sijn, alsoe keerden de valsche inghele met hooeverden van gode op hen-selven, in behaghene der edel-

1) Eén.

2) Dat het zalig zij.

3) Werden.

4) Vgl. Matth. 18, 10.

[p. 193]

heit ende der scooenheit die god ghegheven hadde haerre natueren, ende versmaedden gratie ende toekeer te gode; ende alte-hans worden si verdoemt, ende vielen neder ute den hemele in vermaledide deemsterheit, daer si eewelec bliven moeten.

* 4. Verdere beschrijving en verwerping dezer secte. * Nochtan sijn si quadere dan eenegh duvel, die gheveinsde onghelooeveghe menschen die gode versmaden ende sine gratie, de heileghe kerke ende alle hare sacramente, de heileghe screftuere ende alle ufeninghe van dooghden, ende spreken dat si leven boven alle wise wiselooes; ende dat si alsoe leedegh sijn alse doe si niet en waren; ende dat si niet en hebben bekinnen noch minnen, willen noch begheren, noch, gheene ufeninghe van dooghden: maer si sijn alles leedegh. Ende omme-dat si willen sondeghen, ende hare onreine quaedheit bedriven sonder conscientie¹⁾ ender sonder vreese, soe spreken si vooert, dat, in den lesten daghe des ordeels, inghele ende duvele, goede menschen ende quade: dese selen alle werden, spreken si, eene eenvuldeghe substantie der godheit; ende daer-in selen si alle ééne weseleke salecheit sijn, sonder bekinnesse ende minne te gode; ende na dien voert, spreken si, en sal god willen noch bekinnen noch minnen, hem-selven noch gheene creatuere. Siet dit es de meeste abusie ende dat quaedste ende dat sotste onghelooeve dat ye ghehooert was. Desen en sal men dat heileghe sacrament niet gheven, levende noch stervende; noch begraven met kerstenen menschen; maer men soudse met rechte verberren ane staken. Want si sijn vore gode verdoemt, ende si behooeren ten helschen putte, verre ende diepe onder alle de duvele.

* 5. Andere, uitgesproken zondaars. * Vooertmeer seldi weten: alle die in dooetsonden sijn, ende die der werelt volghen in een beestelec leven, sonder vreese ende minne ende reverentie te gode, onghehooersam gode ende der heilegher kerken ende kerstenre wet: dese en selen ten sa-

1) Wroeging van geweten.

[p. 194]

cramente niet gaen; noch die hooeverdegh sijn, ende hare naeste verdrucken.

Ghieregh, vrec ende onghenadegh;
Tooernegh, nidegh, wreed, mesdadegh;
Schelden, vloeken, sweren ende striden;
Persemen, voorkooepen, ende gheens dings miden;
Behendegh ende scalc, bedrieghen, quaed beraden;
Valsch ende onghetrouwe in allen daden;
Swaer ende traghe, in allen dooghden onbereed;
Vlitegh, snel, in sonden haestegh ende heet;
Onghenuchtert, gulsegh alse .i. swijn;
Vroegh ende spade dronken sijn:
En es¹⁾ gheen wonder al²⁾ sijn si sot³⁾;
Eten, drinken: hare buc⁴⁾ hare god:
Hier-omme sijn si des duvels spot.
Si willen vullen alle hare vate,
Met spisen, met dranke, al sonder mate.
Ane dit volc es selden bate,
Want hier-ute wast .i. oncuusch leven:
Den lichame sine ghenueghte gheven,
In waerden, in werken ende in ghelate⁵⁾.
Dit sijn wel des duvels vate,
Want si sijn der sonden knechte:
De duvel es hare heere met rechte.
Nu merct den quaden hooep met allen:
Si sijn der gratiën gods ontvallen.
Men sal hen dat sacrament niet gheven,
Want al hare leven es een sneven⁶⁾;
En si⁷⁾ dat si met rouwe bekeeren,
Ende soeken de ghenade ons heeren.
De gratie gods es al⁸⁾ bereed⁹⁾
Die beteren wilt dat hem messteet¹⁰⁾.

Ende hier omme, alse de sondare bekeert, ende sijn mesdoen vore den priestere claeght ende belijt, ende peni-

1) Het en es.

2) Indien.

3) Dit vers om. H, M⁴, Sur.

4) Vol, dat is add. D, M⁴.

5) Gedraging.

6) In zonde leven.

7) Het en si, tenzij.

8) 3^e nv.: voor ieder.

9) Gereed.

10) Misstaet.

[p. 195]

tentie doen wilt, dan heeftene god ontfaen. Ende de priestere sal hem verbliden met den inghelen ende met den heileghen, ende sal hem gheven dat heileghe sacrament, in wat tide van den jare dadt si. Maer die altoes sonder bekinnesse haers-selfs, sonder keer ende rouwe in hare quaedheit bliven, weder¹⁾ si sterven ochte leven, men sal hen dat heileghe sacrament niet gheven, noch met den kerstenen menschen graven. Want alsoe langhe alse de mensche quaedwillegh blijft ende sonder rouwe van sinen sonden, soe en mochts²⁾ de paeus niet absolvéren, noch alle de papen die leven, sterft hi alsoe³⁾, hi en moet verdoemt sijn⁴⁾. * 6. Joviale, zwakke, maar licht zich beterende naturen. * Nu vent men selke menschen die wel ghenatuert, van goeder complexiën sijn: blide van moede; melde ende ontfarmhertegh; heet van bloede, ende, lichte gherenen⁵⁾ ende lichte beweeght⁶⁾ te goede ende te quade, na⁷⁾ dat de gheselscap es daer si met wandelen⁸⁾. Dese vallen bi-wilen in menechvuldeghe grove sonden. Maer wanneer dat si van goeden menschen iet goeds sien ochte hooeren, soe werden si lichtelec beruert in anxte ende in vreesen van haren sonden, ende bekeeren met rouwe in penitentiën. Ende selke⁹⁾ andere comen te kinnessen haers-selfs overmids siecheit ende vreese der dooet. Ende selke in behooerleken tiden, alse in de vasten, overmids sermoene ochte andere ghewooenheit¹⁰⁾ van penitentiën die men dan ghemeinlec pleeght te doene in de heileghe kerke; alsoe dat si van binnen gherénen werden met rouwe, ende bekinnen hare mesdaed, ende volghen der gratiën gods, ende claghen ende belyen hare sonden, ende begheeren gode ende der heilegher kerken ende allen menschen gnoegh te doene na hare vermoghen. Ende alsoe werden si eens-willen met gode, ende moghen ten sacramente gaen op de ghenade gods. Ende al eest¹¹⁾ dat si dicwile vallen, si sijn altoes lichte¹²⁾ beweeght, ende bereedere¹³⁾ op

1) Of.

2) En mocht des, zou niet kunnen.

3) Als hij zoo sterft.

4) De zin hangt af van absolvéren: zoo absolveeren dat hij niet verdoemd zij.

5) Van gherinen.

6) Bewogen.

7) Naar.

8) Omgaan.

9) Sommige.

10) Gewoonte.

11) Is het.

12) Lichtere D.

13) Bereider.

[p. 196]

te stane dan andere menschen die wreed¹⁾ ende scalc sijn van natueren. Ende alse si staende bliven, soe nemen si oec meer toe in gratiën ende in dooghden dan eenegh eandere menschen die onghenatuert ende onghenadegh sijn.

* 7. Getrouwen aan de Paaschbiecht. * Voert-meer alle menschen die in de vasten met goeder ghewooenheit ongheveinsdelec hare biechte spreken met rouwe van herten, ende hare penitentie ontfaen van haren priester, ende vooertmeer begheeren te levene na den wille gods in doene ende in latene, in gherechter caritaten gods ende haers evenkerstens: dese selen alle te paesschen onsen heere ontfaen in sijnre ghenaden, met rade haers priesters, in ghewaregher ooedmoedecheit van zielen ende van live.

1) Vrec D.

* h. Al de menschen van goeden wil in de beslonamering der wereld. Wat die goede wil is, en zijn lofprijzing. *

Nu verstaet, dat alle menschen die in der werelt leven in selken state die bestaen mach²⁾ met gode ende met der heilegher kerken, ende die alsoe goeds-willen sijn dat si staende bliven met der hulpen gods ende hen onthouden van groven sonden, eest in huweleeke ochte daer buten, in ambachte ochte in dienste, in cooepene ende in vercooepene ende in alre wisen van neeringhen, in arbeide ochte met gherechter cooemenscap; willens ende wetens niemene lieghen noch bedrieghen, noch niemene dat sine es nemen noch onthouden, maer, ghewaregh ende gherecht in allen dinghen, meinen ende begheeren te levene de ghebode gods; niemene haten noch beniden noch mesmoghen, maer ghenadegh ende ontfarmhertegh ieghewelken die sijns behoeft; gherne messe hooeren ende sermooene; vreese, reverentie ende minne te gode en tote allen goeden menschen³⁾; ooedmoedeghlec claghen ende belyen sine ghebreke vore den priester, ende ghehooersam sijn in penitentiën ende in allen goeden dinghen⁴⁾: siet, al sijn dese menschen onleedegh ende

2) Vereenighaar is.

3) Hebben add. H, L, M⁴, N.

4) De lange volzin die met dat begon, is onaf gebleven.

[p. 197]

menechvuldegh¹⁾ in uutwendeghen dinghen, omme hare nooetdorst te ghewinnenne ende der-gheenre die hen toebehooeren, ochte omme den armen te deilne, si moghen nochtan vrilec dat heileghe sacrament ontfaen op de ghenade gods altooes te hooeghtiden alse sijs begheren. Want al vallen si dicwile in dagheleke ghebreke, si sijn, na haren vermoghene²⁾, goedwillegh ende gherecht in allen dinghen. Nu merct met ernste welke goedwilleghe menschen sijn, ende eens-willen met gode in doene ende in latene ende in ghedooeghene. Goedheit in den wille es ghesaect ende gheboren ute den heileghen gheeste. Ende hier-omme es de³⁾ wille .i. levende willegh instrument, daer god mede werct dat hi wilt. Goedheit in des menschen wille, dat es gods inghestortte minne, daer hi gode mede ufent ende alle dooghde. Goedheit ons willen dat es de gratie gods, ende onse overnatuerleke leven, daer wi met striden ende verwinnen alle sonden. De goede wille gheëeneght der gratiën gods, hi maect ons vri, ende verheft <ons boven>⁴⁾ ons-selven en vereeneght met gode in een scouwende leven. De goede wille, in sinen inkeere te gode, es .i. gheest ghecrooent met eewegher minnen. Ende in sinen uutkeere es hi een heere sijnre goeder werke van buten. Ende hi es selve dat rike daer god in regneert met gratiën. Ende in heme leeft caritate, de liefde ons heeren. Boven heme es hi salegh ende gode gheëeneght. Ende overmids heme sterven wi den sonden, ende vercrighen een dooghtsam leven. Ende in hem hebben wi peys ende vrede van allen dinghen. Ende alse wi aldus leven, soe moghen wi onsen heere ontfaen altoes alse wi willen in den sacramente ochte, met minnen, in onsen gheeste.

1) Het druk hebbend met.

2) Naar zij best vermogen.

3) Aanw.: die; goede add. D, H, M⁴, bona Sur.

4) Add. D, H, M⁴, supra nosipsos nos Sur.