Werken. Deel III

* Eerste deel. Korte verklaring der XII artikelen *

* I *

<I>nden⁶⁾ beghinne leert ons kersten ghelove, dat yeghewelc ghelovich mensche zonder twifel ende sonder vreese met ongheveys<der>⁷⁾ vriër herten meynen sal ende uutspreken metten monde aldus: Ic ghelove in eenen god den almechteghen vader, sceppere ende makere hemels ende eerden ende alre sienlijcker dinghe ende onsienlijcker dinghe, dat sijn: materlijcke, lijflijcke dinghe, ende gheestelijcke dinghe, als inghele ende zielen. Dit heeft god al zonder materie van niet ghescapen ende ghemaect.

6) Nde F.

7) Ongheveys- = F.

[p. 62]

* II *

Ende hier-na volcht onse ghelove aldus: Ic ghelove in onzen heere jhesum cristum, den eengheboren sone gods, die ute den vader gheboren es voer alle die werelt, dat es: sonder beghin, inder eewicheit, god van gode, licht van lichte, warich god van eenen¹⁾ ghewari<ghen>²⁾ gode, gheboren, niet ghemaect; eene substancie, dat es: eene natuere met den vader, sonder ondersceet. Overmids desen <selven>³⁾ sone sijn alle dinc ghemaect; want hi es die wijsheit des vaders daer alle dinc in leven. Ende al <es>⁴⁾ daer anderheit ende onderscheet inden personen, hi es⁵⁾ eene eeneghe natuere met den vader.

1) Den D.

2) Ghewari- = F.

3) Add. G, D.

4) Add. G, D.

5) Nochtan add. D.

* III *

Ende wij gheloven dat dese selve eewighe⁶⁾ sone gods omme ons menschen ende om onze salicheit nedercomen es vanden hemelen. Ende hevet onse mensce[sche]lijcke natuere aenghenomen: ende es ontfaen vanden heilighen gheests <dat es: overmids were ende cracht des heilichs gheests>⁷⁾; ende es gheboren vander maecht marien, ende es warich mensce worden. Want ghelijcker-wijs dat ziele ende lichaem te-gader maken eenen mensche⁸⁾, alsoe es <de>⁹⁾ gods sone ende mariën sone één cristus.

6) Enighe D.

7) Add. G, D, sur.

8) Vgl. het Symbolum van Athanasius.

9) Add. G, D.

* IV *

Die omme onse zalicheit es ghepassijt ende ghepijnt, ghecruyst, <doot>¹⁰⁾ ende begraven, onder den rechter die doen was te jherusalem, die hiet poncius pylatus. Ende al-te-hans voer sine ziele neder tote der hellen met groter macht ende met groter vrouden, ende brac met zijnder godlijcker macht die poerten van motale ende die yseren grendele, ende verloste die patriarchen ende de propheten die in

10) G, D; ghestorven F.

[p. 63]

hem ghelovet hadden ende met groten verlanghene sijns verbeydt hadden, ende hi verloste die-ghene die hem met trouwen ghedient hadden ende sonder dootzonde ghestorven waren van beghinne der werelt, ende niemene anders meer. Want die gode niet en minden, ende quaet ende onghetrouwe hadden gheweest, ghelijc den duvelen, die moeten eewelijc daer bliven, ghelijckerwijs dat abraham sprac tot den rijcken vrecken man die in die <diepe>¹⁾ helle was begraven, verre beneden onder alle <de-ghene>²⁾ die gode toebehoorden.

1) In diepe G; in die helle diepe D; in profundo inferno sur.

2) Add. G, D.

* V *

In den derden dage stont cristus op vanden dooden met eyghender cracht, dat niemen anders doen en mach. Want sine gloriose levende ziele was met gode één³⁾ in dat voerboech⁴⁾ der hellen, ende zijn doode lichaem was met gode één inden grave. Ende doen ziele ende lijf te-gader quam, doen stont hi op glorioes⁵⁾, ende met hem vele ander lichamen, in die eere sijns vader ende in gloriën ende in vrouden alre inghelen ende alre heylighen ende alre goeder menschen. Ende sijnder menscheit es macht ende eere ghegheven in hemel ende in eerde ende inde helle. Ende overmids hem <ende in hem>⁶⁾ zoe es alle die macht der heiligher kercken. Ende alsoe als hi die doode op-verwecte, vore sine doot ende na sine doot, met eyghender cracht, alsoe hebben heilighe menschen dicwile in sire cracht lijflijc ende gheestelijc dode opverwect, inden ouden testamente ende oec inden nuwen.

3) Vereenigd.

4) F, D; voerborch G.

5) Glorioselic D; gloriosus sur.

6) Add. D; et per ipsun sur.

* VI *

Daer-na opden vertichsten dach, soe clam hi op toe den hemelen, ja boven alle hemelen van materiën, alse die apostel spreect⁷⁾, toe den gheestelijc<ken>⁸⁾ hemelen dat die inghelen zijn; ja ende oec boven alle inghelen in-

7) Eph. 4, 10.

8) G.D.

[p. 64]

den verborghenen hemel, dat es in eene verborghene weerdicheit daer hi boven alle gheeste ghehoghet is. Want na¹⁾ der menscheit sidt hi ter rechter hant des almechtichs gods sijns vaders. Niet en zuldi wanen, dat god die hemelsche vader sidt oft sta, ochte dat hi handen hebbe, want hi es een gheest. Maer die eedele menschelijcke natuere in cristo, die es verheven ende gheseten boven alle ghescapene natuere in die hoochste macht ende in dat edelste goet <dat god>²⁾ gheleysten mach.

1) Naar.

2) G, D; datmen F; quod Deus sur.

* VII *

Ende hier-na, inden lesten daghe, es hi toe te comenne met glorien ende met godlijcker moghentheit, met groter scaren alle der inghelen ende der heilighen, ende hi sal doemen³⁾ ende oordeelen die levende ende <de>⁴⁾ doode, dat sijn: die goede ende de quade. Ende sijns rijcs en[de]⁵⁾ wert nemmermeer inde.

3) Rechten.

4) Add. G, D.

5) En, met, verkeerd, afkortingsteeken op de n.

* VIII *

Voert selen wij gheloven dat die vader metten sone sendden den heiligen gheest, dat es harrer⁶⁾ beyder minne, opden vijftichsten dach na die opverstannisse ons heeren; ende dien ontfenghen alle die apostelen met alsoe groter macht ende wijsheit, dat si daer-na niemene en ontsaghen, maer sy leerden ende bekeerden in alle die werelt alle menschen die heblijc waren tot den rijcke gods. Ende hier-omme sal yeghelijc kersten mensce volghen der heiligher kercken, ende spreken met milder herten ende met vryen moede⁷⁾: Ic ghelove in den heilighen gheest, die heere es ende maect levende. Want hi is die eewighe minne des vaders ende des soens. Ende hi es ute-gaende uten vader ende uten sone. [Ende hi es ute-gaende uten vader ende uten sone.] Ende hi wert te-gadere aenbeedt ende gheëert met den vader ende met

6) Harer.

7) F, G; monde D; animo sur.

[p. 65]

den sone; want die drie persone sijn een god, dat es: ééne substancie in eenicheit der natueren. Ende alsoe als dat woordt gods es die sone gods, alsoe es die minne gods die heylighe gheest. Ende hier-omme, yeghewelc goet mensche die gode mint, hi heeft den heilighen gheest in hem, ende hi werct alle sine goede werke overmids den heiligen gheest. Ende hier-omme spreect onse ghelove dat die heylighe geest sprac dore die propheten, dat was inden ouden testamente, voer die toecomst ons heeren.

* IX *

Voert zele wij gheloven, dat die heilighe gheest es eene uutvloeyende minne, die vervult <hevet>¹⁾ hemel ende eerde met allen goede. Ende overmids dese minne soe es die heilighe kercke één ende ghemeyne <al eertrike dore>²⁾. Ende si es gheheeten apostelijc. Want die hoge prince sinte peeter ende die andere apostelen hebbense ghefondeert ende ghesticht op eenen vasten steen, dat es <jhesus cristus>³⁾. Hy es onze fondament, ende wij zijn alle levende steene inden tempel gods, spreect sinte peeter⁴⁾, dat es: alsoe langhe als wij karitate⁵⁾ ende kersten ghelove behouden. Ende alle ghelovighe menschen te-gadere, dat es die heylighe kercke. Want overmids den heilighen gheest, die een bant es der minnen, soe sijn sy alle vergadert in één ghelove ende in één doepsel, in ééne wet⁶⁾ der ghebode ende der sacramente. Ende hier-omme en sal niemen sijn noch bliven in twifele ochte in wane van eenighen poente dat die heilighe kercke ghemeynlijc oefent ende houdet, want hi ware onghelovich. Ghewarich ghelove met minnen ghe ciert, dat es die innichste ende de hoochste vroude die ic nu weet. Die eenvuldighe vergaderinghe alre ghelovigher menscen die es heylich, want si zijn alle ghewasschen met den bloede ons heeren jhesu cristi, ende si zijn ghesalvet met der graciën des heilighen gheest, ende ghe-

1) Add. G, D;

2) G, D; over al eertrijcke F.

3) G, D; cristus jhesus F.

4) 1 Petri 2, 5.

5) Minne D.

6) In ééne wet] ewe D. Het oorspronkelijke luidde waarschijnlijk: in ene ewe.

[p. 66]

heylicht overmids de inwoeninghe der heiligher drivuldicheit. Ende hier-omme es eenicheit der heyligher kercken alse die arke noe. Alle die buten der arken bliven, die moeten alle bederven¹⁾. Ende dat zijn alle die-ghene die hem-selven ave-deylen, ende in eenighen poente contrarie zijn der heiligher kercken ochte kerstenen ghelove, dat es: met valscher leeren, met valschen hope, met valschen [met valschen] twivele²⁾; ende alle die³⁾ hope ende troost setten in truffen ende in boeten⁴⁾, in droemen, in waersegheren⁵⁾, in toveriën, inden duvel te bemanen; ende alle die meer eeren ende ontsien oft minnen eenighe creatuere dan gode, ende meer ghetrouwen in eenighe creatuere, oft hopen, dan in gode. Dit sijn alle ave-ghedeilde menschen, ende verdorven lede die niet en leven in eenicheit der heiligher kercken. Want ghelijckerwijs dat ééne ziele ende één lichame hebben vele lede, alsoe heeft cristus ende die heilighe kercke vele lede die alle leven overmids den heilighen gheest. Ende alsoe alse een mensche met éénen monde spijst ende voedt alle sine lede, ende elc let leeft ende dient den anderen, alsoe ghelijckerwijs spijst ende voedt cristus een-yeghelijc goet menschen met sinen goeden werken, alle die lede der heiligher kercken. Ende hier-omme, al zijn yeghewelken heilighen ende yeghewelcken goeden mensche sine werke proper ende eyghen in eeren ende [eyghen in eeren] in <loene>⁶⁾, si zijn oec doergaende alle die lede der heiligher kercken. Want alle heilighen ende alle ghelovighe menschen sijn één in onsen heere jhesum cristum. Ende elc es des anders let. Ende cristus es dat principael<ste>⁷⁾ let der heiligher kercken, want hi es onser-alder hooft ende wij sijn sine lede. Dat hooft ghevet leven alle sine leden. Ende die cristus gheest ende cristus leven in hem niet en hebben, die en sijn sine⁸⁾ niet, maer zij zijn afghedeilde doode lede. Ende hier-omme leeren ons die apostelen voerweert, dat wij gheloven zelen ghemeyninghe der heilighen. Want alsoe ic te-hants seide, soe

1) Moesten bederven D.

2) Of wane add. D.

3) Soe wie D.

4) Toovermiddel.

5) Waersaghenen G.

6) G; love F, D; maar in beide hss. is meermaal n uit v (u geschreven) lastig te onderscheiden, of het een voor het ander geschreven; praemii sur.

7) G, D.

8) Lede add. D; non sunt ejus sur.

[p. 67]

spijst ende voedt onse heere jhesus cristus, met sinen gheeste ende met sinen levene, die heilighen inden hemel ende die zielen int vaghevier ende die goede menschen in eertrijcke, ende yeghewelcken na sinen staet. Want dit es al ééne heilighe kercke ende ééne ghemeyninghe der heilighen, ende oec ééne ghemeyninghe alles goets.

* X *

Ende op-dat niemen buten deser¹⁾ ghemeynheit en blive, soe spreect die heilighe gheest dore die apostele, dat wij gheloven selen verlatenisse van al onzen zonden; dat es, inden eersten, overmids den dopen daer wij ghedoept werden ende ghereynicht inden bloede ons heeren, ende weder levende overmids sine heilighe doot. Hier wert scout ende pine vergheven van al den zonden die die mensche vore ghedaen hevet. Maer men mach dat <doepsel niet meer dan eens>²⁾ onfaen. Nochtans en wilt ons die heilighe geest niet verliesen: eest dat wij die ierste dope besmet hebben met onsen zonden, dat ander doepsel es allen zondaren ghereet dien hare zonden rouwen, ende³⁾ ghenade soeken, ende ghemeyninge der heylighen ende der heiliger kerstenheit begheren: si werden alle ghedoept inden heilighen gheest, dat es, <in>⁴⁾ die overvloedige⁵⁾ goetheit gods, diere⁶⁾ en gheene zonden en moghen⁷⁾ zijn te groot noch te vele, eest datmen ghenade soect na gherechte⁸⁾ ordinancie der heiligher kercken.

1) Heyligher add. D; sanctorum sur.

2) G, D; maer eens F; baptismum hunc non nisi semel sur.

3) Denk bij die.

4) Add. G, D.

5) Overvloyende D.

6) Aan wie.

7) Kunnen.

8) Om. G.

* XI *

Hier-na leert ons die heilighe gheest dore der apostele mont, dat wij gheloven zelen ende ontbeiden met allen heilighen dat ghemeyne opverstennesse alre lichamen, van den eersten mensche⁹⁾ tot den lesten, dat es: dat yeghewelcke ziele sal weder ontfaen haren properen eyghenen lichame dien si droech ende daer si in leefde op eertrijcke. Want God

9) Om. G.

[p. 68]

die¹⁾ al vermach, ende alle dinc van nieute ghesciep inder eerster materiën, ende adams lichame <maecte>²⁾ vanden lime³⁾ der eerden, hy es oec wel mechtich onse lichamen weder te makene vanden zelven pulvere der eerden dat van onsen [onsen] lichame comen es, hoe verre dat⁴⁾ oec in eertrijcke ghedeylt es ende ghespraeyt. Ende dit hevet god eewelijc aensien, dat⁴⁾ behorlijc <es>⁵⁾ ende recht, dat die goede mensche in ziele ende in lichame gheloent werde, die met ziele ende met lichame gode ghemint ende ghedient hevet. Ende dat es oec wel recht, dat die quade mensche⁶⁾ ghequelt ende ghepijnt werde alsoe als hi den duvel ende den zonden ghedient hevet, ende in allen sinen levene niet beteren noch bekeeren en woude. Ende hier-omme, opden lesten dach, dat es inden dage des oordeels, alse die bazune luydt, dan zelen alle die doode opstaen, spreect die apostel sinte pauwels⁷⁾; dat es, als cristus die godssone neder-comen sal vanden hemelen inder locht met allen ingh <el>en⁸⁾ <ende> met allen heilighen⁹⁾, ende met gloriën ende met groter macht. Ende dit sal sijn bi jherusalem, daer hi den eersten mensce maecte, ende daer hi den mensche weder hermaecte met¹⁰⁾ zijnder heiligher doot, alsoe verre alst in hem was. Daer sal hi neder-comen, ende sine stemme ende sijn ghebodt ute-gheven als een here ende een moghende rechter alder werelt. Ende overmids sine macht ende zijn ghebodt, zoe selen alle lichamen der menschen weder-ghemaect zijn, ende opstaen in eenen oghenblic, niet ghelijc van oordinen noch van loene, maer al ghelijc ende van eenen tide der jare, dat es: vanden selven tide dat onse heere jhesus cristus was doen hi starf om onzen wille. Want een mensche van hondert jaren ende een kint van eender nacht, die selen ghelijc groot sijn van lichamen. Ende al sijn hier die goede menschen cropel, lam ende blint, <si>¹¹⁾ zelen opverstaen volcomen met allen¹²⁾ leden sonder vlecke ende sonder smette, glorioes als den lichame ons heeren jhesu cristi. Maer den quaden <verdoemden>¹³⁾

1) Diet D.

2) Add. D.

3) Klei.

4) Dat het.

4) Dat het.

5) Add. G, D.

6) In siele ende in live add. D; in corpore et anima sur.

7) 1 Cor., 15, 52.

8) G, D.

9) Inghelen met heilighen G; enghelen ende heylighen D.

10) Overmits D.

11) Add. G, D.

12) Horen add. D.

13) G, D. verdoenden F;

[p. 69]

sal in allen dinghen contrarie gheschien. Siet, aldus sal yeghewelcke ziele haren eyghenen lichame aendoen, ende sal comen ten oordeele met ziele ende met live.¹⁾ Ende alsoe als job spreect²⁾ die heilighe man, soe selen wij met onsen vleeschelijcken oghen gode sien, dat es te verstane onsen heere jhesum cristum na sijnder menscheit. Want hi sal hem vertoenen³⁾ in dier selver vormen ende ghedaenten daer hi om onsen wille in leefde ende starf. Die goede menschen zelen sijn aenschijn zien blide ende glorioes. Maer <hi sal>⁴⁾ hem den quaden vertoenen in gruwele⁵⁾, met groter⁶⁾ onweerden⁷⁾ ende sere vertorent. Ende overmids de gherechticheit ende de wijsheit gods die alle dinc claerlijc bekint, soe sal yeghewelc mensche gherecht oordeel ontfaen van woorden ende van werken ende van allen dien dat hi je ghedede. Ende dat oordeel en wert nemmermeer verwandelt. Want die quade selen eewelijc verdoemt⁸⁾ sijn, ende die goede eewelijc behouden.

1) Lichaeme G.

2) Job, 19, 26.

3) Allen menschen add. D; omnibus bominibus sur.

4) Add. G, D.

5) Gruwelic D.

6) Quaden D.

7) Verontwaardiging.

8) Ende verloren bliven add. D; damnati et perditi erunt sur.

* XII *

Hier-na leert ons die heilighe gheest dore der apostele mont, dat wi gheloven zelen eewich leven. Ende dat selen wij begheren. Ende daer-omme spreken die apostele ende die heilige kercke inden inde van onsen ghelove: Amen, tot eenen teekene dat wij alle ontbeiden ende begheren selen die toecomende salicheit die ons van gode gheloeft⁹⁾ es. Want dat es een inde ende eene volmaectheit¹⁰⁾ alles dies wij nu gheloven.

9) Beloofd.

10) Voltooiing.