Werken. Deel III

* Tweede deel, Uiteenzetting van het laatste artikel *

* A. De eeuwige zaligheid *

Ende volmaecte zalicheit leecht daer-ane, dat wij na dese elende¹¹⁾ verhaven werden, met zielen ende met live, in die glorie gods, ende gode claerlijc bekinnen ende minnen ende

11) Ballingschap.

[p. 70]

besitten in een eewich ghebruken. Want boven alle dinc soe es god onse weselijc loen; die wij boven al gheloven ende ghetrouwen, ende daer wi alle onse doechde omme werken. Ende als wij dien loen vercrigen ende besitten, dan sijn alle dinge int hoechste ende int edelste volbracht. Want dan selen wij gode eewelijc bekinnen, ende met vierigen loste minnen, ende sonder vermoyen¹⁾ dancken ende loven. Ende yeghewelc heilich sal hebben sinen zonderlinghen loen, na²⁾ sine weerde ende na sine heilicheit. Maer sijn toevallighe³⁾ loen sal alsoe menichvuldich zijn als daer menich heilighe zijn sal. Want elc sal hem verbliden van des anders zalicheit als van sijns selfs. Maer die menichfuldicheit der loene ende der bliscap die yeghelijc hebben sal in hem-selven ende in alle den anderen, dat bekint god alleene, ende ih maecht vertoenen dien hi wilt. Daer sal zijn alle wijsheit, want wij selen connen ende weten aldat wij begeren. Ende daer sal zijn alle macht, want wij selen sijn coninghe ende gods-kindere, ende doen aldat wij willen. Want daer sal zijn rijcheit, ende die sal ons overvloeyen boven aldat wij begripen moghen; eewighe schoenheit die niet vergaen en mach, ende eewige vrede die niemen storen <en>⁴⁾ mach. Daer sal sijn een overvloeyen alre rijcheit, ende een invloeyen alre weelden, ende een toevloeyen van allen goede; ende een jonghe joghet sonder sterfelijcheit. Daer en sal niet sijn dat yemenne verdrieten mach, maer al dat verbliden mach. Ende die bliscap ende de vroude ende die overvloedighe⁵⁾ zalicheit die sal alsoe groot sijn ende alsoe menichfuldich ende alsoe afgrondich, dat mense ghetellen noch ghemeten, noch ghedincken noch bescriven noch ghespreken, noch in gheender-wijs ghetoenen en mach. Want si es meerre dan wij met hopen⁶⁾ ocht met begheerten ocht met al onsen crachten⁷⁾ ghevaten moghen. Want god selve, die sonder mate es ende ombegripelijc, hi wilt onse loen ende onse bliscap ende onse vroude zijn. Ende hi

1) Vernoyen D. Vermoyen in den zin van: ophouden.

2) Aen G.

3) Bijkomende.

4) Add. G, D.

5) Overvloeyende D.

6) Hoop.

7) Gewenschen of add. D.

[p. 71]

spreect: ‘Goet knecht ende ghetrouwe, ganc in die bliscap¹⁾ dijns heeren²⁾’. Ende hier-omme, als alle onse vate³⁾ vol sijn ende overvloeyen vander gloriën gods, dan selen wij ingaen inde <vroude>⁴⁾ ons heeren, die sonder mate ende sonder gront es. Ende daer-in selen wij ons verliesen ende weselijck bliven in een eewich ghebruken. Ende wi selen in ons zelven staen, yeghelijc in sinen staet ende in sine ordene. Ende in cristo jhesu selen wij opgherecht sijn tot onsen hemelschen vader met eewigher eeren ende met eewighen love. Onder ons selen wij hebben schoonheit des hemels ende der eerde, ende alle der elemente, die ghechiert selen zijn na den lesten dach. Ende wij selen hebben neven ons glorioes inghele ende heilighen, die met ons gode minnen ende loven selen eewelijc. Ende wij selen hebben in onsen gloriosen lichame eene levende siele gheciert met allen duechden. Ende onse lichamen selen sijn sevenvout claerre dan die zonne, ende doerschinich als een cristal ochte een glas, ende alsoe ondoechelijc⁵⁾, dat alle dat helsce vier ende alle sweerde die ie gheworden, en mochten ons niet quetsen noch deren altemael niet. Ende onse lichamen zelen sijn alsoe snel ende alsoe licht: waer die ziele wilt sijn daer salsi den lichame mede-voeren in eenen ogenblicke. Ende oec alsoe subtijl: ware een muer van motale hondert milen dicke, daer voere den lichaem dore alse den schijn der zonnen doer dat ghelas. Wij zelen met onzen lijflijcken oghen aensien onsen heere jhesum cristum ende sine gloriose moeder met allen heilighen. Ende alle die lijflijcke schoonheit die ic u vore ghenoemt hebbe. Wij zelen met onsen inwindighen oghen aensien den spieghel der wijsheit gods daer alle dinghe in blicken ende lichten selen die <ie>⁶⁾ gheworden, die ons verbliden moghen. Ende wij selen hooren met onsen <uutwendighen>⁷⁾ ooren die melodie ende den soeten sanc der inghele ende der heilighen die gode loven selen eewelijc. End emet onsen inwindi-

1) Vroude G.

2) Matth. 25, 21.

3) Crachte D.

4) Om. F, einde regel.

5) Ondoglyc.

6) G, D; ic F.

7) G, D; extermis Sur.; inwindighen F.

[p. 72]

ghen ooren selen wij horen dat ingheborne woort des vaders, ende in dien woorde selen wij ontfaen alle const ende alle¹⁾ waerheit. Ende die edele gore²⁾ des heylichs gheests sal vore ons liden³⁾, die soetere es dan alle die balseme ende alle die dierbare crude die ie gheworden. Ende die gore sal ons trecken⁴⁾ ute ons-selven in die eewighe minne gods. Ende wij selen ghesmaken die eewighe goetheit gods, die soete es boven alle honich. Ende die sal ons voeden ende doergaen siel ende lijf. Ende daer-na sal ons altoes hongheren ende dorsten; ende overmids hongher ende dorst, soe sal smaken ende voeden altoes bliven ende vernuwen: ende dat es eewich leven. Wij selen met minnen minne begripen, ende van minnen begrepen werden. Ende god sal ons besitten, ende wij hem weder, in eenicheiden. Wij selen gods ghebruken, ende, eenich met hem, rasten in salicheiden. <Ende>⁵⁾ dat wiselose ghebruken ende in overwesene rasten, dat es die hoochste gront der zalicheit. Want daer es men verswolghen boven honghere in zatheit⁶⁾; daer-in en mach gheen hongher comen, want daer en es niet dan eenheit. Daer selen alle minnende gheeste ontslapen in die overweselijcke demsterheit. Nochtan selense altoes leven ende waken in lichte der gloriën, ende yeghewelc sonderlinghe in sinen staet ende in sine ordine, met alder cierheit ende met der glorioser oefeninghen daer ic u te-hans af hebbe gheseghet. Ende hier-omme, en laet u niemene bedrieghen met valscher ledicheit, want dat ic u [nu]⁷⁾ segghe, dat tuycht [ons]⁷⁾ onse ghelove ende die heilighe scriftuere, want het es eene eewighe waerheit. Wij selen minnen ende ghebruken, werken ende rasten, oefenen <ende>⁸⁾ besitten, ende al⁹⁾ te-gadere in eenen nu, sonder voer ende na. Ende niemene en gheloeft die u contrarie seecht. Ic mochte <u>¹⁰⁾ noch segghen van sonderlinghen loene ende van voernemender <weerdicheit>¹¹⁾ der maertelaren ende der

1) Ende alle] der G.

2) Rueke D.

3) Voorbijgaan.

4) Onttrecken G.

5) Door David en door ons gegist; In F, G, D. Sur. vertaalt in onzen zin.

6) Uit zalicheit verbeterd; satheit D, met, in den rand: salicheit; salicheit G; satietatem Sur.

7) Om. G, D, Sur.

7) Om. G, D, Sur.

8) Add. G, D.

9) Dit alles.

10) Add. G, D.

11) D; waerheit F, G.

[p. 73]

maechden ende der leeraren, maer dat late ic bliven: der waerde¹⁾ es ghenoech. Dit es dat eewige leven dat den-gheenen toebehoort die ten oordeele gods staen selen ter rechter siden, daer cristus toe spreken sal: ‘Comt, ghebenedide mijns vaders, besidt dat rijcke dat u bereet es van beghinne der werelt²⁾’.

1) Woorden.

2) Matth. 25, 34.

B. De eeuwige verdoemenis

Ende al-te-hans daer-na sal hi hem keeren ter slincker siden totden onghelovighen, ende tot alle den-gheenen die van opden eersten dach³⁾ der werelt <tot opten lesten dach>⁴⁾ ghestorven sijn in dootsonden, ende tot <hen>⁵⁾ sal hi spreken: ‘Gaet van my, vermalendide, in dat eewige vier dat bereet es den duvelen⁶⁾ ende sinen boden⁷⁾’, dat es: lucifere ende allen sondaren, met <allen den>⁸⁾ duvelen. Want die sondare es des duvels bode ende sijn eyghen knecht; niet alleene des duvels knecht, maer oec der zonden knecht, spreect onse heere selve⁹⁾. Al-te-hans sal cristus opvaren met sinen inghelen ende den gherechten menschen in dat eewighe leven; ende die duvel sal neder-vallen met den sinen inden helschen put, in dat eewich torment der hellen. Ende omme-dat de verdoemde ghesondicht hebben <in haren ewe>¹⁰⁾ jeghen eenen eewighen ongheïnden god, ende hare verkeerde wille, met der vlecken der sonden, <eewelijc blijft>¹¹⁾, daer-omme es die pine die der zonde antweert eewich. Ende si hebben willens ende wetens die ghenade gods van hem verdreven, ende hebben vercoren tijtelijcke dinghe vore eewighe dinghe. Ende want¹²⁾ si gode versmaet hebben ende sine ghenade, daer-omme moeten si sij<n>s eewelijc darven. Dat¹³⁾ een man willens ende wetens <vercoept>¹⁴⁾, ende dies hi vertijt, dat es recht dat hi dies darve. Gods darven eewelijc ende alder zalicheit, dat es een pyne die comt van scade. Die pyne es gheestelijc, ende sy es

3) Van beghin D; a mundi exordio Sur.

4) Add. G; tot an den lesten dach add. D; usqe ad extremum diem Sur.

5) G, D; dien F.

6) Duvel G; diabolo Sur.

7) Matth. 25, 41.

8) Add. G, D.

9) Joan. 8, 34.

10) Add. D, G.

11) G, D; trnsp. F.

12) Dewijl.

13) Want dat D.

14) G, D; vercope F.

[p. 74]

meerre dan eenighe pyne van lijflijcken ghevoelne. Maer die jonghe kindere¹⁾ die sonder doepsel sterven eer si te bescheydenheiden comen [sijn]²⁾, si darven gods alleene omme die erfzonde, ende si en hebben ghene andere pine. Maer die hem met haers-selfs eyghenen wille avekeren, ende laten gode ende versmaden: datsi gods darven eewelijc, dat es hare eerste pine ende die swaerste. Maer³⁾ want si hem ghekeert hebben <ten>⁴⁾ creatueren met ongheordender minnen, jeghen die eere gods, der⁵⁾ ongheordender <minnen>⁶⁾ antweert een eewich vier. Maer weder dat vier si gheestelijc och lijflijc⁷⁾, ocht beide daer ict⁸⁾ badt vore houde, dat bevelen wij gode; want god es wel mechtich dat hi materileec vier berren doe in ziele ende in lichame. Ende hier-na volghet die derde pine die noch innigher es, ende dat es eene eewighe helsche kelde. Want die gode niet en mint, hi brinct grote coude, ende in coude moet hi eewelijc bederven. Ende die creatueren mint onordelijc, <hi moet>⁹⁾ berren; want hi bringt selve dat vier, dat es die verkeerde minne. Die sonder godlijcke minne ten oordeel¹⁰⁾ comt, die inwindicheit sijns gheests sal beven van helscher couden. Ende die daer verkeerde vremde minne <bringhet>¹¹⁾, die sal in ziele ende in lijf berren met helschen viere. Si selen hebben inwindighe donckerheit van haren zonden, ende si zelen darven alles lichts van buten, dan alsoe vele dat si moghen zien eyselijc vertoenen¹²⁾ der duvele ende der verdoemder lichamen ende der onreynder stat. Ende die worm der conzienciën en sal niet sterven, maer hi sal altoes knaghen, ende berespen ende tugen dat si mochten hebben verdient eewich leven, ende overmids hare zonden ende hare scout comen sijn in die eewighe pyne. Ende van groten anxte sullen si suchten ende claghen, niet van rouwen noch van hate der zonden, maer van groten gruwele der eewigher pynen. Si selen altoes sterven ende sterven, ende nemmermeer versterven. Ende daer-omme es die helsce pyne gheheeten ene eewighe

1) Die jonghere D.

2) Om. G, D.

3) Ende D.

4) Add. G; tot add. D.

5) Aan déze.

6) G, D; menschen F.

7) Mateerlic D. Materialis sur.

8) Ik het.

9) G, D; moet hi F.

10) Gods add. D; Dei add. sur.

11) G, D; bringhen F.

12) Vertoninghe D; species sur.

[p. 75]

doot. Ende die doot salse ontvoeden, spreect die prophete¹⁾. Want ghelijckerwijs dat die glorie gods <die>²⁾ heilighen voedt met vrouden, alsoe <ontvoedet>³⁾ die helsche pyne de verdoemde met eewigher droefheit. Ende daer sal zijn een eewich onthopen. Want si zelen seker weten dat diere pinen nemmermeer inde en wert⁴⁾. Ende alsoe alse die sonden nu [sonden nu] sijn menicfuldich ende in menigherwijs, alsoe sal yeghewelke pine antwerden yeghewelken zonden. Want die hier hoverdich ende opgaende⁵⁾ sijn, die selen daer die nederste sijn, ende als een voetghetert der duvele ende der verdoemder menschen. Want die helle die es die⁶⁾ kerker der gherechticheit gods, daer alle dinghe na gherecht oordeel ghewroken selen werden. Die gierighe vrecke herten, die selen doergoten werden ende vervult met berrender vlammen, alse⁷⁾ gloeyende selver ende gout ende als gesmolten motael. Ende dan selense die doot begheren, maer si en mach hem niet werden. Onderlinghe haet ende nijt deen tot den anderen sal daer sijn meerre dan nie was⁸⁾ inde⁹⁾ werelt. Nochtan moetensi eewelijc alsoe biëen bliven alse eenich dinc datmen te-gader siedt in eenen pot. Onweerdicheit, toren ende abolghe sal daer sijn alsoe groot als ofte alle verwoede honde waren, ende yeghelijc [deen] den anderen verslinden ende verscoren woude. Die traecheit sal daer sijn <so>¹⁰⁾ groot in ziele ende in lichame [ende]¹¹⁾, datsi nemmermeer en selen connen eenighe duecht ghewerken ocht begheren. Ende haer lichamen selen <sijn>¹²⁾ swaerre ende ombeweechlijckere dan molensteene, ende alsoe oft¹³⁾ si met yseren ketenen ghebonden ende ghehecht waren. Die gulsighe ende die leckere die gods nu vergheten, ende al haren troost ende al haer welvaert setten inden lost harer kelen, eest datsi daer in bliven ende sterven, hare spise ende hare dranc sal sijn solfer ende wallende pec. Ende van dier heeter spisen sal hem uutvloeyen dat helsche sweet. Waert moghelijc dat een man van motale

1) Ps. 48, 15.

2) G, D; den F.

3) G, D; ontfeet F.

4) Nemt D.

5) Op draghende ende hoverdich D.

6) Om. G; een D.

7) Denk bij: met.

8) Ghewerd D.

9) In deser D.

10) Add. D.

11) Om. G, D.

12) Add. G, D.

13) Alsof.

[p. 76]

ware, ende viele een dropel op hem van dien helschen sweete hi soude smelten. Ende hier-ave hebic een exempel ghehoort. Het waren drie gulsighe monike op ghenen rijn¹⁾, die altoes²⁾ besiden van den convente aten omme-dat si zon<der>linghe³⁾ spise hebben wouden. Die twee storven haestelijc ende onversien. Deen verworchde, ende dander verdranc daer hi baden soude. Doen quam die een doode weder ende openbaerde hem den derden gheselle die noch leefde, ende seide: hi ware verdoemt. Doen vraechde hem <die>⁴⁾ levende monic oft <sine>⁵⁾ pine groot ware. Ende hi nam sijn hant, ende liet eene druppe sweets vallen op eenen candelare van tenne⁶⁾ ocht⁷⁾ van motale die daer stont. Ende hi versmalt in eenen oghenblicke als ruet⁸⁾ ocht was in eene gloeyende oven. Ende de stanc wert soe groot, dat die moneke moesten den cloester rumen drie daghen⁹⁾. Ende die monic die dit sach, hi liet den clooster ende wart¹⁰⁾ minderbroeder. Ende diet my seyde hadde daer monec gheweest, ende was worden predicheere. Ic mochte u noch segghen een exempel dat ic ghelesen hebbe van den-gheenen die leven ende sterven in oncuysheiden sonder rouwe ende biechte, maer dat willic laten, want het en es niet tamelijc te hoorne. Maer ghi sult seker weten, dat grootheit der pinen sal antworden grootheit der ghenoechten diemen ghesocht hevet ende gheoefent jeghen dat ghebodt gods ende ordinancie der heiligher kercken. Ende inden selven lede daermen den duvel ende den vleesche mede dient, daer-in salmen sonder<linghe ghepijnt ende ghequelt>¹¹⁾ werden. Want die moghende hant der gherechticheit gods werct inden helschen viere. Ende hier-omme berrent¹²⁾ dat vier in elcken zondare¹³⁾ na die wise dat hijs verdient hevet, ende oec na maniere ende <na>¹⁴⁾ wise der zonden. Ende dit vier blijft eewich sonder blusschen ende minderen, <want>¹⁵⁾ si en selen nemmermeer goet werken noch goet begheren. Ende hier-omme gheboet¹⁶⁾ onse heere in sinte

1) Ginds aan den Rijn.

2) Dicwijl D; semper sur.

3) Naar G, D. verheterd.

4) Add. G, D.

5) G, D; die F.

6) Tin.

7) Van tenne ocht om. D; stanneum vel aeneum sur.

8) Vet.

9) Lanc add. D.

10) Werd.

11) G, D; sonder || ghequelt ende ghepynt F.

12) Berret.

13) Min ende meer add. D; magis minusve sur.

14) G, D; die F.

15) G, D; wij F.

16) Gebood.

[p. 77]

Matheus evangelie¹⁾, datmen dien mensche die gheen bruloftcleet aen en <hevet>²⁾, dat es die ten oordeele comt sonder caritate, datmenne³⁾, hande ende voete ghebonden, worpe⁴⁾ in die uterste deemsternisse, dat es: in eene ewighe verghetenisse alles troost ende alder ghenaden. Daer sal zijn spreect onse heere⁵⁾, ‘weeninghe ende crijselinghe van tanden,’ dat es helsche sanc die eewelijc dueren moet. Burlen ende ulen der duvelen ende der verdoemder menschen, ende al dat eyselijc es, dat salmen daer sien ende horen ende ghevoelen. Inden helschen putte sal sijn eewich vier; beven ende suchten ende crijselinghe der tande; donckerheit ende rooc; inwindighe tranen; alindich roepen; bescouwinghe der duvelen ende der verberender aensichten der verdoemder menscen; lachter ende scande; ende van hitten verdroghen, ende verderven van dorste, ende derven alles goets; inden kerker der hellen met keetenen ghebonden te sine, ende solfer-stanc; alindighe vreese ende sceemde ende bittere seericheit; den worm der conziënciën altoes cnaghende; haet ende nijt, ende eewich toren, ende rouwe datmen darven moet gods aenschijn te scouwene: siet, dit sijn die poente die behoren ter helscher pynen. Ende inden daghe des oordeels sal de helle ontfaen alle die verdoemde [menschen]⁶⁾ waer sij sijn; ende daer-toe⁷⁾ alle den stanc ende de onreynicheit der werelt. Ende si sal boven toe-ghesloten worden, ende nemmermeer en <sal>⁸⁾ daer duvel noch mensche ute-comen, maer si selen boven sijn ghestopt⁹⁾ ende bedect als eenen pot daermen in stooft. Ende overmids de gherechticheit gods ende hare quaethe<i>t, selen si alsoe sieden ende braden eewelijc sonder inde.

1) Matth. 22, 13.

2) G, D; hadde F.

3) Dat men hem.

4) Binde, ende worpene D.

5) Matth. ibid.

6) Om. G, D.

7) Daarbij.

8) Add. G, D.

9) Bestopt G, L; verstopt D.