De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

De brug van Paramaribo naar Willemstad
Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005
Deel 2
Caribisch-Nederlandse literatuur

Inleiding

Wie heeft er nooit het verhaal gehoord van die Nederlandse leraar die naar een onderwijsfunctie in Paramaribo solliciteerde, en die in zijn sollicitatiebrief schreef dat hij dan graag in Willemstad zou gaan wonen. Hij was van plan elke dag per fiets naar zijn werk te gaan, schreef hij. Hij was er kennelijk niet van op de hoogte dat het eiland Curaçao meer dan vijftienhonderd kilometer van zijn geambieerde Surinaamse werkkring gelegen was. Een anecdote? Jazeker, maar ze werd me, toen ik begin jaren zeventig in Suriname woonde, vaak én met smaak verteld om aan te geven hoe onbekend zowel Suriname als de Nederlandse Antillen in Europa waren. Zo schreef Johan van de Walle in 1975 in zijn Surinaamse memoires, Een oog boven Paramaribo: ‘In Nederland worden Suriname en de Antillen gewoonlijk in één adem genoemd. Maar de verschillen tussen beide landen zijn groot. Zelfs al zou men een brug bouwen tussen die twee landen (een dergelijk lachwekkend denkbeeld moet in het begin van deze eeuw door een Nederlands kamerlid zijn gelanceerd), dan nog zouden Surinamers en Antillianen nooit of te nimmer één volk kunnen worden.’ (15)

Naast alle verschil dat er zeker op het eerste oog tussen deze twee landen is en dat daarom ook steeds weer benadrukt wordt, zag de Surinamer Albert Helman in 1945 toch ook vooral overeenkomst in geschiedenis en cultuur van de Caribische delen van het Koninkrijk, want, schreef hij, ‘naast onze Surinaamse landgenoten de Curaçaoënaars, omdat die ons het dichtste nastaan en zij een reeks belangen en problemen met ons gemeen hebben; omdat hun geschiedenis voor een groot gedeelte parallel loopt met de onze; omdat wij betrekkelijk dicht bij elkander wonen en in soortgelijke omstandigheden verkeren en van Europa uit bezien een zekere eenheid vormen, een zekere saamhorigheid vertonen, die groter is dan met wie anders.’ (Lichtveld 1945: 32) Zag de autochtoon Albert Helman dus zodanige overeenkomsten dat hij tot een verwantschap in geschiedenis en cultuur concludeerde, de buitenstaander oordeelde in die tijd en later veelal anders.

Bij het Surinaamse vliegveld te Zanderij, de Johan Adolf Pengel luchthaven, staat een oud ANWB-bord met daarop enkele binnenlandse afstanden, zoals Paramaribo 46, Lelydorp 29, en vervolgens Willemstad 1666, Oranjestad 1803 en Amsterdam 7520 kilometer. Het geeft de enorme afstanden die er tussen de Caribische landen zijn, goed weer. Vervolgens zouden we een bord kunnen maken dat de afstanden tussen de Benedenwindse en de Bovenwindse eilanden - zo'n duizend kilometer - illustreert. Toch worden ze hier gezamenlijk behandeld, al zal blijken dat de Bovenwinden in de Caribisch-Nederlandse literatuur stiefmoederlijk bedeeld zijn.

In dit deel wordt dus maar een klein segment besproken van de rol die het Nederlands op literair gebied in het Caribisch gebied had en heeft. Alleen de Caribisch-Nederlandse literatuur, dus wat Nederlandse auteurs óver dit gebied publiceerden, komt aan de orde. Die Caribisch-Nederlandse literatuur kent een lange traditie, die al met de eerste ontdekkingsreizigers uit de lage landen begon en die voortduurt tot vandaag de dag. Dit boek bespreekt alleen de twintigste eeuw, met de nadruk op de laatste vijftig jaar. Wat daarvóór was komt later aan de orde.

In mijn benadering staat het beeld dat Nederlandse auteurs van de (voormalige) Caribische delen van het Koninkrijk geven centraal. Welke denkbeelden worden er door hen geventileerd over de verhouding van de eigen identiteit en die van de ander? Er wordt in de theorie veelvuldig gewezen op de conventionaliteit van deze beeldvorming, waarbij stereotypering en clichés met een vast repertoire van vaste elementen overheersen: ‘Dit leidt tot een wezenlijke gedachte ten aanzien van beeldvormingsprocessen, zowel ten aanzien van het zelfbeeld als ten aanzien van het beeld van de ander: het gaat hierbij meestal niet om spontaan en toevallig ontstane voorstellingen, maar om bewust en doelgericht geconstrueerde beelden, die bovendien een welomschreven functie hebben en aansluiten bij bestaande tradities en conventies.’ (Hendrix 1998: 11) De valkuilen zijn legio. Het etnocentrisme wil de eigen samenlevingsnormen en maatstaven als geldig toepassen op andere samenlevingen. Het exotisme is de reductie van andere volkeren en culturen tot hun vreemdheid, de verwarring tussen het opvallende en het kenmerkende. We hebben te maken met beelden én stereotypen: ‘Uitspraken over de ander zeggen vooral veel over de eigen identiteit. (...) Zodra een van de polen in dit intellectuele evenwichtsspel - het zelfbeeld of het beeld van de ander - verandert onder invloed van factoren uit de maatschappelijke werkelijkheid, verandert ook de andere pool.’ (Hendrix 1998: 12)

Literaire teksten leveren een schat aan informatie over beeldvormingsprocessen in het verleden. Er zijn aanwijzingen dat koloniale literatuur in het verleden niet alleen als ontspanning, maar vooral ook als informatie gelezen werd, bij gebrek aan andere kennisbronnen.

Er wordt nogal eens gewezen op het gebrek aan homogeniteit in de Surinaamse cultuur, iets wat met de vele rassen, talen en culturen in dat land nogal evident voorkomt, maar ook de Nederlandse Antillen en Aruba zijn multi-raciaal, multi-cultureel en multi-linguaal. Acculturatie neemt in deze drie landen twee vormen aan: die van een zekere aanpassing aan de Nederlands-Westerse cultuur én een vermenging van de eigen verscheidenheid aan culturen tot nieuwe cultuurvormen. Creolisering gaat altijd de weg van imitatie en creatie.

Uiteindelijk staat in dit boek de vraag van de ethos centraal: vanuit welke ethische grondhouding wordt er een beeld van land, zijn mensen en hun taal en cultuur gecreëerd? (Oversteegen 1996) Tekst en context komen daarbij aan de orde, vanuit de vraagstelling: Wat bewoog een auteur om over dat onderwerp op dat moment op die wijze te schrijven? Ik heb mijn materiaal in elf hoofdstukken opgedeeld, waarin bepaalde thema's centraal staan, maar altijd vanuit de vraag: Waarom schrijft wie wat wanneer op welke plaats voor wie? Op met de woorden van Wilfred Jonckheere die in 1999 in Van Mafeking tot Robbeneiland; Zuid-Afrika in de Nederlandse literatuur 1896-1996 zijn onderwerp omschreef als een onderzoek naar het veranderend beeld of ‘imago’ van Zuid-Afrika in Nederland aan de hand van auteurs die in het Nederlands schreven. In het Caribische gebied werden en worden deze auteurs veelal met de term passanten aangegeduid. De term Caribisch-Nederlands is in feite wat ruimer omdat van een passant verondersteld wordt ‘er geweest te zijn’.

Verandering van klimaat betekent nog geen verandering van karakter van een persoon, ook niet van een zo gevoelig persoon als een schrijver. Maar in de Caribisch-Nederlandse literatuur blijkt de andere woonomgeving vaak wel ingrijpend, zelfs zó ingrijpend dat er sterke behoefte gevoeld wordt om over deze nieuwe ervaringen te schrijven. Velen die de Caribische delen van het koninkrijk bezochten en bezoeken zetten de pen op papier en hielden aantekeningen bij in de vorm van een dagboek of brieven naar het thuisfront, ontboezemingen die veelal pas na verloop van tijd werden uitgewerkt, waarna pogingen ze te publiceren somtijds succes hadden, maar waarschijnlijk vele malen vaker ook niet. Deze schrijf- en publicatiedrang is niet een incidenteel maar een veeleer algemeen en daarom opvallend verschijnsel. Zo woonde Gabriel Gorris maar twee jaar, van 1932 tot 1934, op Curaçao en publiceerde hij zijn Caribisch-Nederlandse romans pas na 1945 - dus meer dan tien jaar na repatriring! Dat komt vaak voor. In de persoon Johan van de Walle vinden we een ander sprekend voorbeeld. Soms zelfs vormen de Caribische ervaringen de enige inspiratie van deze auteurs. W. van Mancius woonde jarenlang op Curaçao en schreef er na repatriëring twee boeken over, waarna hij voorzover mij bekend, geen pennevruchten meer afscheidde. En zo waren er meer auteurs.

De Caribisch-Nederlandse literatuur is steeds te incidenteel geweest om haar in een doorgaande stroom van auteurs, werken, stromingen en generaties systematisch te behandelen. Desondanks eist het aanzienlijke materiaal schematisering. Die heb ik gevonden in een aantal thema's als de taal, creolisering, de aandacht voor de geschiedenis, het reisthema, persoonlijke standpuntbepalingen en visies op politieke en maatschappelijke ontwikkelingen - onderwerpen die elk een hoofdstuk krijgen. Daarnaast beschrijf ik een aantal werken waarin de Cariben slechts exotisch decor zijn. Aan het slot bespreek ik die literatuur waarin de Caribische mens in Europa aan de orde wordt gesteld.

Literaire representatie van ‘de West’

In zijn Oost-Indische Spiegel rekte Rob Nieuwenhuys het moderne literatuurbegrip op door naast de traditionele genres, zoals bij het proza niet alleen het verhaal, de novelle of de roman, maar daar ook subgenres als de memoire, het dagboek, de brief, het feuilleton, de brochure of het pamflet toe te rekenen: ‘tot de Indisch-Nederlandse letterkunde behoren litteraire en niet-litteraire genres.’ (11) Ook voor het Caribisch gebied geldt dat tot de historische letterkunde veel meer gerekend werd dan wat er tegenwoordig in West-Europa toe behoort. Rob Nieuwenhuys schrijft ook nog: ‘Hoe verder we in de tijd teruggaan hoe meer we op niet-litteraire vormen uitkomen tot we aan het begin bij het reisjournaal beland zijn.’ (12) Een dergelijke zin zou hij voor de West geschreven kunnen hebben. Ook daar zijn het scheepsjournaal, de reisbeschrijving en de reisliteratuur, om de indeling van Rob Nieuwenhuys, Bert Paasman en Peter van Zonneveld in hun Oost-Indisch Magazijn van 1990 te volgen de vroegste karakteristieke subgenres. Ook daar stonden scheepsjournalen aan het begin van de koloniale literaire geschiedenis. Zo zijn er voortdurend parallellen te trekken tussen de koloniale literatuur van Oost en West - wat bij eenzelfde kolonisator trouwens ook niet zo verwonderlijk is.

Het corpus teksten is dus, omdat het ruimer is, wat anders dan wat in West-Europa tot de letteren wordt gerekend, maar ook de ordening is anders. Rob Nieuwenhuys beschrijft in zijn eerste hoofdstuk ‘De tijd van de ‘Loffelijke Compagnie’, ruwweg de zeventiende en de achttiende eeuw. Hij onderscheidt Oost-Indische reizen en Indische verzenmakers, en geeft vervolgens enkele bekende namen en voorbeelden. Hij is er al met al in nog geen vijftig pagina's van zijn dikke standaardwerk toch vrij kort over. Hij wilde natuurlijk ruimte overhouden voor latere en belangrijker perioden.

Waar Rob Nieuwenhuys zijn blik richtte op ‘wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden’ - zoals de ondertitel van zijn Spiegel immers luidt - beperkte E.M. Beekman zich in Troubled Pleausures, vertaald in het Nederlands als Paradijzen van weleer, tot ‘teksten die geschreven zijn door Europese kolonisten in het voormalige Nederlands Oost-Indië tussen 1600 en de Tweede Wereldoorlog’ (15). Beekman richt zich tot een beperkter groep dan Nieuwenhuys, maar ook hij constateert dat de door hem beschreven koloniale literatuur ‘stilistisch voortkomt uit scheepsjournaals’. Beekman constateert vervolgens 17de eeuwse bloei, in de 18e en 19e eeuw een daling van niveau en productiviteit, waarna een renaissance volgde in de tweede helft van de 19de eeuw tot de eerste decennia van de 20ste eeuw een nieuw hoogtepunt van koloniale literatuur te zien zouden geven. Wat de VOC-tijdvak betreft gaan de eerste reis naar Oost-Indië van 1595-1597 en het begin van de koloniale literatuur gelijk op. Vervolgens beschrijft hij voor de 17de eeuw leven, werk en betekenis van Rumphius (1627-1702) en de tropische natuur, en voor de 18de eeuw Valentijn (1666-1727) als de meester van het anekdotisch proza. Twee auteurs die ook bij Nieuwenhuys ruime aandacht kregen.

Beekmans doel ‘aan te tonen dat deze auteurs en deze teksten niet in vergetelheid hoeven te raken als bewijsstukken voor een ideologische discussie en dat het in de allereerste plaats voortreffelijke literaire werken op zich zijn’ (15) kunnen we volledig tot het onze voor de West maken, evenals zijn uitspraak: ‘Van aanzienlijk belang is de bewering dat de Nederlandse koloniale literatuur veel vernieuwender was dan men tot nu toe vermoedde.’ (17) Ook al was het koloniale ‘dogma’ politiek, niet cultureel van aard, ook voor de West.

Maar genoeg geciteerd voorlopig. Ik wend mijn blik naar het Caribische gebied. Peter Verton gaf in zijn Rotterdamse dissertatie Politieke dynamiek en dekolonisatie: de Nederlandse Antillen tussen autonomie en onafhankelijkheid van 1977 een model van Caribische koloniale relaties, waarbij hij kolonisators, kolonisten en gekoloniseerden onderscheidde. De laatste groep was oorspronkelijk evenmin inheems als de eerste twee, omdat ook deze aanvankelijk gevormd werd door uit Afrika gedeporteerde slaven. Pas de in de kolonie geborenen waren autochtoon, zowel zwart, bruin als wit. Zowel de eerste als de tweede groep kwam van buiten. Onder ‘kolonisten’ verstond Verton ‘de migranten uit het koloniserend of uit andere Europese landen, die naar de kolonie gingen, zich daar vestigden en een bestaan opbouwden’. Dat konden zijn ‘ambtenaren en avonturiers, vrijzinnigen en veroordeelden, planters en handelaars, militairen en missionarissen’. Kolonisten waren Europeanen die kwamen en vervolgens de rest van hun leven zouden blijven. De juiste vraag aan de kolonist is daarom niet waar deze geboren werd, maar waar hij zou willen sterven. We moeten deze kolonisten dus onderscheiden van zowel de ‘creolen’ die in de kolonie geboren waren als de ‘passanten’ die slechts tijdelijk in de kolonie verbleven. (Rutgers 1996) De literatuur tijdens de periode van de West-Indische Compagnie (1621-1792) vinden we bij de passanten en de kolonisten, maar het zal duidelijk zijn dat de passant meer met een blik van buiten schreef dan de kolonist. De eerste hield keek steeds door de bril van wat passant Jan Jacob Mauricius (1692-1768, van 1742-1751 gouverneur in Suriname) aanduidde met het animum revertendi, al was de vergelijking met het moederland een vast topos, ook nog bij iemand als de kolonist Paul François Roos (Amsterdam 1751- Suriname 1805). Ter verduidelijking:

Al in de eerste drie gedichten van Paul François Roos, verzameld in Suri-naamsche Mengelpoëzy (1804) is het karakteristieke grondmotief aanwezig van de hele bundel en veel van de koloniale poëzie in het algemeen. Roos voert eerst twee personages en daarna zichzelf op. Ene Analoë zingt in zijn ‘plantaadjezang’ de lof van zijn nieuwe land dat mooier is dan het vaderland in Europa: ‘'k Zal hier in eenzaamheid een’ schat voor Pindus garen, / En, ver van 't vaderland, gerust myn jonge jaren / Voleinden, in 't genot van nutte bezigheen, / Terwyl ik vreugd met werk en werk met vreugd verëen.’ Tegenpool Iroë, de onvergenoegde, mist zijn vaderland bijzonder sterk: ‘Ach! dierbaar vaderland, wat is uw nasmaak zoet / Voor my, die, ver van u, als balling zwerven moet! / Kon ik eens 't einde zien van myn hartgrondig treuren, / En mogt het my, na zo veel tyds, nog eens gebeuren / De kiel te aanschouwen, die my, van dit brandend strand, / Vervoerde naar de grond van 't lieve vaderland!’ Daarna vergelijkt de dichter zelf in een ‘lierzang’ Suriname met Nederland, somt op wat Suriname mist, maar concludeert ‘Dus zing ik Suriname's strand, / Myn heil! Myn lust! myn levensstand! / een ander zing' het vaderland / een lied ter eere!’

De keuze van kolonist was - gedwongen of vrijwillig - uiteindelijk het permanent verblijf in de kolonie, met name in Curaçao dat met zijn droge klimaat en rotsige bodem minder een plantagekolonie was dan Suriname en waar het moeilijker was in enkele jaren zich zodanig te verrijken dat men in het moederland kon gaan rentenieren. Er ontstond daar al vrij vroeg een inheemse culturele elite.

Het ‘historisch leesboek’ Suriname; Spiegel der vaderlandse kooplieden van Ursy M. Lichtveld en Jan Voorhoeve is van 1958. De samenstellers hebben het woord ‘spiegel’ dus niet geleend van Rob Nieuwenhuys. De anthologie geeft het tot nu meest uitvoerige overzicht van Suriname in de koloniale literatuur. De indeling van de Surinaamse Spiegel is chronologisch-thematisch. Lichtveld en Voorhoeve onderscheiden achtereenvolgens zeevaarders en kolonisten, waarmee ook zij aansluiten bij de reisverslagen als vroegste vorm van koloniale literatuur over de West. Vervolgens bespreken ze, wat de tijd van de WIC betreft, de guerrilla tegen het Nederlands gezag van Indianen, slaven en Bosnegers, twee dissidenten in de personen van ‘de hinderlijke dominee Kals’ en ‘de gehate gouverneur Mauricius’, en de plantersletterkunde in de vorm van het gelegenheidsgedicht, de satire en de pastorale. Ook komen voor deze periode de thema's van de menselijke meester en de negerslaaf als goede wilde aan de orde.

Ook Michiel van Kempen volgt in grote lijnen deze indeling in zijn dissertatie Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur (2003), waarbij hij zich voor de koloniale periode trouwens sterk op Lichtveld-Voorhoeve baseert. Hij bespreekt achtereenvolgens ‘reizigers en rauwdouwers’ uit de 16de en 17de eeuw, ‘planters en passanten’ uit de 18de eeuw en ‘het geknackt crediet’ met de ‘economische neergang en de culturele bloei in het laatste kwart van de 18de eeuw’.

Wonderlijke werelden

Als Columbus op 12 oktober 1492 voor het eerst voet aan wal zet in het Caribisch gebied moet hij in zijn scheepsjournaal de voor hem en zijn manschappen geheel nieuwe en zo wonderlijke wereld verwoorden. Hij staat aan het begin van een lange traditie van scheepsjournaal tot reisverhaal tot reisliteratuur, een continuüm van factie tot fictie, en een vermenging van die twee die zich in feite voortzet tot vandaag de dag. (Rietbergen 2002) Ook híj had al de bril van de economie op met de blik op het rendement voor zijn hoge opdrachtgevers en de geldschieters.

Een scheepsjournaal van de VOC diende zes elementen te bevatten die Siegfried Huigen in zijn dissertatie De weg naar Monomotapa op pagina 28 en 29 noemt. Volgens de richtlijnen van Jan van Riebeeck betroffen het aantekeningen van geografische, etnologische, commerciële en staatkundige aard in de vorm van gegevens omtrent positie, bestuur, handelsverkeer, voortbrengselen van de streek, de macht van de vijand en de mogelijkheden voor de VOC. Deze voorschriften herkennen we bijvoorbeeld in de beschrijving die David Pietersz de Vries in zijn Korte Historiael van 1643 over Cayenne in het huidige Frans-Guiana geeft.

Dergelijke beschrijvingen dienden er vervolgens ook toe om nieuwe kolonisten de oversteek naar de Nieuwe Wereld te doen wagen. Zo levert het anonieme Wonderlicke avontuer van twee goelieven van 1624 al het topos van de vruchtbaarheid van de Guyanese bodem: ‘West-Indien, 'twelc voorwaer een landt is als een Aerts Paradijs, wiens natuer ende eyghenschap alle landen van Europa te boven gaet.’ Otto Keye legde in Het ware onderscheyt tusschen koude en warme landen in 1659 de nadruk op het aangename Caribische klimaat. Je zou er zo de moderne folders om toeristen te lokken naast kunnen leggen!

De mythe dat West-Indië een luilekkerland was voor de Europeaan heeft vanaf Walther Raleigh zijn culminatiepunt gevonden in de Eldorado-mythe, waarin de Gouden Man in het meer Parima zich iedere morgen in het stofgoud baadde. Ursy Lichtveld en Jan Voorhoeve constateren in hun Spiegel dan wel: ‘De Europese legenden over de Amazonen en El Dorado zijn in wezen Europese vervormingen van Indiaanse paradijs-mythen,’ maar deze hebben de hebzucht van de Europeaan niet weinig aangewakkerd. En met welke desastreuze gevolgen! In De Foltering van Eldorado, en ecologische geschiedenis van de vijf Guyana's door Albert Helman (1983) valt het allemaal te lezen. In dit licht krijgt de opmerking van Gert Oostindie en Rosemarijn Hoefte in Echo van Eldorado (1996) over de mens die in de koloniale literatuur niet ontmoet werd een wat andere interpretatie. Het ging niet om interculturele ontmoetingen met mensen maar om verovering, handel en geldelijk gewin.

Maar ik wil hier nog aandacht voor en ander aspect vragen: het dilemma van wat ik maar noem literatuur en werkelijkheid. De vroege verslagen van de ontdekkingsreizen verwoorden de overgang van Middeleeuwen naar de Nieuwe Tijd. Columbus laat zich enkele keren ontvallen dat hij de verwachte monsters helemaal niet aantreft. Hij verwachtte mannen met hondenkoppen, mannen met één oog en menseneters, maar trof uitsluitend normale mensen, zelfs van schone gestalte aan. Nicolaes A. Wassenaer beschrijft in 1627 naar aanleiding van het verblijf van Lourens Lourenszoon Zeeuw onder de menseneters bij de Amazone-rivier zo'n literair monster als volgt: ‘Hy was kort van statuyr, dick, gheset, en Vet van lichaem. Op de Toppe, daer yder Mensche de Neck is, stont hem een Locke lanck swart hayr; int midden van sijn Borst de Neuse; d' ooghen stonden een spanne van malcanderen, de Ooren dicht onder oxelen, zijnde kleyne passagien, konden qualijck ghesien worden: soo dat alles grouwelijkck stont.’ De auteur verdedigt zijn beschrijving met de woorden: ‘d'Oude Geographi maecken meest alle mentie van de Monsters zonder hoofden, als ooc Munsterus. d'Engelschen in haer Journael van den jare 1592 verwerpen het ghevoelen niet, datter alsulcke souden sijn.’ Een anoniem verschenen werk uit ongeveer 1660 drukt hetzelfde poëtisch zo uit:

‘Wanschepsels wonder vreemt, die zijn u hier beschreven:
Gestaltenis, manier in handel, en haer leven,
Hoe wonderlijck zy zijn, jae zonder hals of hooft,
De oogen in de borst, veel van de spraeck berooft...’

In de koloniale reisliteratuur wordt de paradigmawisseling van literaire overlevering tot persoonlijke aanschouwing verwoord. (Palencia-Roth 1997) Het oude geloof had wel gruwelijke gevolgen voor de oorspronkelijke bevolking omdat de kolonisator op basis van dit soort fabuleuze verhalen een vrijbrief zag deze in zijn ogen ‘onmensen’ te onderwerpen en in slavernij te brengen.

Piraten en boekaniers

Het Caribische gebied wordt in Florida's Disney World nog steeds gekaraktiseerd als een gebied van piraten. De Nederlander Piet Hein, die ondanks zijn kleine naam de grootse daad van de verovering van de Spaanse Zilvervloot in 1628 volbracht, waarmee de eindfase van de Tachtigjarige Oorlog van de Republiek tegen Spanje een essentiële financiële injectie dan wel desastreuze aderlating ontving, wordt naargelang het gehanteerde perspectief als nationale zeeheld dan wel als ordinaire piraat afgeschilderd. Jarenlang hebben Europese boekaniers, lorredraaiers en piraten de Caribische Zee inderdaad onveilig gemaakt, waarvan in de literatuur A.O. Exquemelin met zijn De Amerikaanse Zeerovers van 1678 wel de bekendste is geworden.

Jan Erasmus Reyning redde met zijn door de WIC verstrekte commissies het eiland Curaçao enkele keren van een zekere hongerdood. Hij was een echte houwdegen die toen hij eens op Martinique gevangen genomen werd en zijn manschappen tot blanke slaaf gemaakt waren, wist te ontkomen door de hulp van een vrije zwarte die een piragua bezat en die hij en zijn mannen tot hulp dwongen. Maar ze verdwalen vervolgens op zee en de vrije zwarte wordt gedwongen aan land te gaan en te informeren waar men zich bevindt. De man komt vrijwillig terug en met zijn hulp wordt men uiteindelijk na veel avonturen gered. Als ‘dank’ wordt de behulzame man als slaaf cadeau gedaan aan en oude Indiaanse vrouw als vergoeding voor eten en verzorging. (Vrijman 1937) Dat is gemakkelijk betaald! Scrupules moet men bij de piraat niet zoeken. Moe van alle omzwervingen en gevechten besluit onze zeeheld naar patria terug te keren:

‘Nu rust dien groten held van al syn dappr'e daden
In de armen van zyn Vrouw, die menig Indiaen
En Spaens en Britt' en Frans in 't purper bloed deed baden
wanneer hy Schip op Schip verwon, vol buyt gelaen.’

Politieke perikelen

Een koloniale geschiedenis valt op grond van het schaars overgeleverde literaire materiaal niet te schrijven. Daarvoor is het te onvolledig en waarschijnlijk ook te eenzijdig. Van de Nederlandse politieke perikelen valt op dat het Rampjaar 1672, de Spaanse Successieoorlog van 1702-1713 en vooral de Vierde Engelse Oorlog van 1780-1784 ook in de West poëtische aandacht kregen. Het waren de momenten waarbij de kolonie in het veelvuldig Europees gekrakeel betrokken raakte door plundering of verovering. Ook een grote ramp als het in de lucht springen van de Van Alphen in de Curaçaose haven in 1778 kreeg aandacht.

Romantropologie

Onder romantropologie versta ik verhalende beschrijvingen van land en volk. Het genre waarin het literaire alleen in de stijl gevonden wordt, kreeg in het Caribische gebied zijn bekendste beoefenaren in de personen van Joannes de Laet (1625 en 1644), J.D. Herlein (1718), Jan Jacob Hartsinck (1770) en J.H. Hering (1779).

Slavernij: verdediging en kritiek

Het Caribisch gebied is met zijn plantage-economie in de vorm van de machtige suikerplantages het gebied bij uitstek waar de slavernij een enorme invloed heeft gehad. De aanvankelijke houding ten opzichte van de slavernij zou samengevat kunnen worden met de woorden van de Vlissingse scheepsarts D.H. Galandat: Noodige onderrichtingen voor de Slaafhandelaaren van 1769: ‘In de wereld gebeuren veel dingen die ongeoorloofd zouden lijken als er niet een bijzonder voordeel in te vinden was.’ Wie dit argument te platvloers economisch vond, kwam met het argument dat de slaven in Afrika heidenen waren en zouden blijven, maar dat ze in Caribische slavernij tot het christendom gebracht konden worden. Bijbelteksten waren er als excuus voldoende voorhanden, zoals Genesis 9: 25 & 27 waarin de geschiedenis van Noach en zijn zonen en de vervloeking van Cham verteld worden, in Exodus 22: 3 waarin een dief tot slavernij verkocht kan worden. Vertelde Jezus zelf niet in Mattheus 17: 25 dat een dienstknecht die schulden gemaakt had, met vrouw en kinderen verkocht moest worden? In de tweede Zendbrief van Petrus, hoofdstuk 2: 19 meldt: ‘Immers, door wie men overmeesterd is, diens slaaf is men.’

Philip Fermin onderscheidde in Nieuwe algemeene beschryving van de colonie van Suriname (1770) vier vormen waardoor iemand in slavernij kon geraken: veroordeelde misdadigers, krijgsgevangenen in de oorlog, mensen die door hun ouders verkocht worden of zichzelf verkopen, en tenslotte degenen die in slavernij geboren worden. Had de godgeleerde zwarte Jacobus Capitein in 1742 niet zelf een dispuut-oratie gehouden over De slaverny, als niet strydig tegen de Christelyke Vryheid.

Met de 18de eeuwse Verlichting en in haar kielzog de Spectatoriale geschriften en pamflettenliteratuur wordt de kritiek op de slavernij steeds luider, aanvankelijk tegen de uitwassen en misstanden, vervolgens tegen het systeem zelf. In 1731 pleitte dominee Joannes Guiljelmus Kals voor de kerstening der slaven. De reactie van de plantocratie: ‘Wel Domine! laat ons diegene bekeeren, die met ons een Vel hebben, en van eene Verwe met ons zyn, en laat die vervloekte Chams kinderen voor de Duyvel varen; die zyn Geschaapen om ons Koffy en Suyker te planten.’ De hinderlijke dominee, schrijver van Neerlands Hooft- en Wotel-sonde, het verzuym van de bekeringe der Heydenen (1756) werd dan ook spoedig uit de kolonie weggewerkt. De Middelburgsche Avanturier of het Leven van een Burger persoon van 1760 besluit de beschrijving van de kolonie Suriname met een welsprekend pleidooi van een slaaf tegen de wrede en pro de milde meester als financieel voordelig voor de slaveneigenaar: ‘Zo gy ons als mededogende Heeren behandelt, en de wreedheid der Opper Negers en Bevelhebbers beteugelt, zal uw land dubbele vruchten voortbrengen; uwe Slavinnen vruchtbaarder zyn, en uw vermogen toenemen tot een oneindige rykdom. De Goden zullen u dan een gezont en welvarend leven schenken, en gy zult hier zo veilig zyn, als onder de hoede van een groote menigte.’

Door werken van Aphra Behn: Oroonoko, or the Royal Slave (1688), Voltaires Candide (1759) en John Gabriel Stedman, vanuit het Engels in het Nederlands vertaald als Reize naar Surinamen en door de binnenste gedeelten van Guiana (1799) is de beeldvorming ontstaan dat de Surinaamse slavernij de wreedste van de regio gewest zou zijn.

De Muze in de West

Gouverneur Jan Jacob Mauricius klaagde rond het midden van de 18de eeuw over het ‘animum revertendi’ van de kolonialen, die geen ‘attachement hebben voor een land 't welck ze considereeren niet als ene woonplaats van hen en hare kinderen, maar als een land van vreemdelingschap en passage.’ Over het kunstleven schreef hij: ‘De Zuure Naam alleen maakt met zyn bloot geluid / De Muzen schuuw, en 't Paard vliegt schichtig achteruit.’ De Muze had in de West van de WIC nog maar weinig te zoeken.

Weliswaar wisselde Peter Stuyvesant, gouverneur van Curaçao en Nieuw-Nederland, met J. Farret in 1644 wat ‘trantveersjes’ uit, weliswaar schreef Mauricius verdienstelijke gedichten, waarvan zijn ‘Gezang op zee’ wel het beste is, enig georganiseerd literair-cultureel leven kwam pas aan het einde van de 18de eeuw en het begin van de 19de eeuw op, met de komst van de drukkunst, met de eerste kranten, met een eigen schouwburg, met literair genootschapsleven als dat van De Surinaamsche Lettervrienden en hun uitgaven Letterkundige Uitspanningen (1785-1787). Die opkomst geldt voor Suriname en de Antilliaanse eilanden die iets later zijn. De Nederlandse kolonie loopt daarmee enigszins achter op die van andere Europese landen, maar geen vijftig jaar zoals Heinrich Heine de ontwikkelingen in het 19de eeuwse Nederland ten opzichte van Europa zag. De satiricus Hendrik Schouten, en planter-dichter Paul François Roos met zijn pastorale poëzie zijn de meest verdienstelijke voorbeelden uit deze tijd.

De vrouwelijke stem

Tot nu toe waren het bijna allemaal mannen die aan het woord kwamen. Waren er geen vrouwen die in of over de kolonie schreven? In 1676-1677 schreef Elisabeth van der Woude in een dagboek haar ervaringen op over het mislukken van een kolonisatiepoging.

Van groot belang is het werk van Aphra Behn, die in 1688 haar Oroonoko, or the Royal Slave publiceerde, een aanklacht tegen de slavenhandel en het systeem van de plantagslavernij. Aphra Behn leidde een avontuurlijk maar niet gemakkelijk leven. Ze was gehuwd met een Nederlandse koopman, verbleef waarschijnlijk een poos in Suriname, werd als weduwe Engelse spionne in Antwerpen en had een verhouding met dubbelspion William Scott. Ze was in haar tijd met name een beroemd toneelschrijfster. Het erotische en politieke element in haar toneelwerk maakten haar zowel berucht als beroemd. Virginia Woolf noemt haar de eerste beroepsauteur die van haar pen wilde leven. Frank Martinus Arion sluit zich daarbij aan en dicht haar het moederschap van de moderne roman toe. Oroonoko is nog steeds een zeer lezenswaardig werk als vroeg en principieel protest tegen de slavernij.

Ook Maria Sybilla Merian, met haar beroemde insectenboek Metamorphosis insectorum Surinamensium, ofte Verandering der Surinaamsche insecten (1719) dat ze vervaardigde na haar bezoek aan Suriname in 1699 was geen Nederlandse. Ze is tot vandaag de dag terecht bekend gebleven. Dan is er tenslotte in de periode van de WIC nog Elisabeth Maria Post, met haar antislavernijroman Reinhart of Natuur en Godsdienst, aan wie Bert Paasman zijn dissertatie heeft gewijd.

Wat in deze opsomming - ik had de rij nog veel langer kunnen maken - opvalt, is dat er onder de passanten geen Nederlandse canonieke auteurs voorkomen. De Nederlandse slavenhandel wordt terloops genoemd in G.A. Brederode: Moortje (1616); Joost van den Vondel wijdt een paar verzen aan de suiker in Brazilië; Betje Wolff schrijft over admiraal Crul die in de Vierde Engelse Oorlog bij Sint-Eustatius sneuvelt; E.M. Post wijdt in Reinhart of Natuur en Godsdienst een hele roman aan de Berbice, maar is zelf een weinig bekende auteur, Onno Zwier van Haren schrijft over het Versuymd Brasil; Isaac da Costa en Nicolaas Beets schrijven over de slavernij.

E.M Beekman's constatering dat de Nederlandse koloniale literatuur altijd een bijkomstige literatuur is geweest in de zin dat ze noch deel uitmaakte van de inheemse traditie noch volledig werd erkend door Europa (19), geldt in het kwadraat voor de West.

Geert Maks bekende roman De eeuw van mijn vader verwoordt de 20ste eeuwse bewustzjnsgeschiedenis van Nederland vanuit protestants perspectief. Daarin komt Indonesië uitgebreid voor omdat dominee Mak daar met zijn gezin naar toe gaat. Suriname wordt maar even genoemd in verband met de grote migratiestromen in de jaren zeventig, de Nederlandse Antillen komen er in mijn herinnering in het geheel niet in voor. De West leeft niet in Nederland of is lastig: migranten die zich niet willen aanpassen, criminele jongeren, drugs, bolletjesslikkers in de KLM-vliegtuigen naar Schiphol. Of ze zijn hooguit ‘happy go lucky’-eilanden om een paar weken in de zon te gaan liggen of vermakelijk om hun ouderwetse en moderne piraterij zoals Disney World verbeeeldt. Meer kennis van de literatuur van passanten ‘die er geweest zijn’ en kolonisten ‘die van buiten kwamen en die er gebleven zijn’ en vooral autochtonen die er geboren zijn en over hun land schrijven zou dat eenzijdige beeld kunnen corrigeren.