De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

2005
Herschreven historie
John H. De Bye
Cándani
Cynthia McLeod
Clark Accord
Frank Martinus Arion

De titel Ter dood veroordeeld van het romandebuut door de Surinaamse medicus-chirurg John de Bye, en de ondertitel liefde en dood in de Surinaams-Joodse geschiedenis dekken samen de inhoud van deze dikke historische roman over het koloniale leven in Paramaribo in de woelige jaren 1778-1804. Als amateur-genealoog stuitte de auteur op een geruchtmakend, langdurig strafproces in de kolonie Suriname in de jaren 1803 en 1804, welk proces op de in de kolonie volstrekt ongebruikelijke veroordeling en terechtstelling van twee jonge mannen uit vooraanstaande Joodse families zou uitlopen. De roman valt te vergelijken met talrijke plantageromans en slavernijromans uit de VS, zoals die over vooral erotische en interraciale seksuele relaties uitweiden: de seksueel gefrustreerde, frigide blanke vrouw tegenover het versekste tropenvrouwtje, de vurige en altijd willige mulattin, de machomannen die hun macht tot in het bed willen bewijzen.... John de Bye graaft evenwel dieper, omdat hij zich veel serieuzer in de historische bijzonderheden heeft ingelezen dan in dit soort populaire geschriften het geval is. Naar stofkeuze en taalhantering is John de Bye te vergelijken met wat Cynthia McLeod in ‘Hoe duur was de suiker’ en andere romans heeft gedaan. Ook Cynthia schreef immers over het Joodse leven in de kolonie. Maar John de Bye moet in zijn collega de meerdere erkennen.

Geloof, hoop en liefde, Vestiging van de Joden in de Surinaamse jungle, de tweede roman door John H. De Bye bevat veel historie en weinig verhaal. Het boek begint met de elementen die de titel belooft. Het geloof betreft dat van een joodse familie in Portugal, van marranen, die om aan de geloofsvervolging van de inquisitie te ontkomen, zich voordoen als trouwe katholieken. De familie vlucht naar Amsterdam maar vindt ook daar niet de ware vrijheid, waarna ze besluit naar Brazilië af te reizen, dat in de zeventiende eeuw immers een tijdlang Nederlands bezit was. Als de Portugezen de kolonie in 1654 heroverd hebben, zoekt de familie onderdak in Essequibo en vervolgens op de Jodensavanne in Suriname. Maar ook hier zal de hoofdpersoon uiteindelijk weer vertrekken. De hoop op beter leven in een nieuw land van vestiging is niet bewaarheid geworden. Wegens zijn geloof is de Jood de bekende wandelende Jood geworden die steeds weer verder moet. Elke keer weer worden in het nieuwe land van inwoning weer moeilijkheden ondervonden. Naast deze verhaallijn bevat de roman beschrijvingen over het leven en de dood van gouverneur Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck. De liefde beschrijft John H. de Bye door veel seks op te nemen, waarbij zowel de mannelijke hoofdpersoon als de vrouwtjes in zijn omgeving er wel wat van lusten. John H. De Bye bereikt met zijn romans niet het niveau om naast Cynthia McLeod de geschiedenis van zijn land Suriname voor een breed publiek op interessante en populaire wijze wat bekender te maken.

Na enkele eerdere dichtbundels in het Sarnami en Nederlands publiceerde de Surinaams-Nederlandse auteur Cándani - ps. van Asha van den Bosch- Radjkoemar (1965) - onder de titel Geef mij het land dat in jou woont een bijna tweehonderd pagina's omvattende episch-lyrische geschiedenis van haar geboorteland. Ze beschrijft de geschiedenis van Suriname in chronologische volgorde vanaf de oorspronkelijke ‘ontdekkers’ van het land die door de latere ‘ontdekkers’ Indianen genoemd zouden worden, de migratie van de Joden, de tijd van plantages, slavernij en emancipatie, de immigratie van Chinezen, Hindoestanen en Javanen tot de moderne tijd van onafhankelijkheid, het militaire bewind en de decembermoorden tot de herwonnen democratie.

Geef mij het land dat in jou woont verbindt algemeen historische gegevens met eigen observaties. De waarde van deze ‘historische gedichten’ - zoals de ondertitel luidt - ligt echter niet zozeer in het historische als wel in de dichterlijke verwoording daarvan. Daarin is de auteur soms wel, soms minder en soms niet geslaagd. Een bundel van dergelijke omvang heeft onvermijdelijk zijn zwakke plekken. Wat ik dan mis, is het dichterlijke element in deze poëzie. Haar wel heel vrije vers mist op zo'n moment de geserreerdheid die aan het ‘dichten’ toch eigen is. De chronologische delen over de verschillende bevolkingsgroepen worden afgesloten of afgewisseld met gedichten over historische figuren als Doedel en Anton de Kom en collega schrijvers uit Suriname zoals Dorus Vrede, Bea Vianen, Thea Doelwijt, Shrinivasi, Michael Slory en R. Dobru. In deze gedichten is de auteur op dreef. Ze wordt dan ook lyrischer dan in sommige puur historische gedichten en gebruikt stijlmiddelen als bijvoorbeeld de herhaling in een muziek van woorden. Vooral R. Dobru heeft ze prachtig gekarakteriseerd. Zo bouwt Cándani haar persoonlijke canon van Surinaamse schrijvers die er toe doen. Maar het onbetwist sterkste deel van deze hele bundel vormen voor mij de tientallen pagina's die Cándani aan het militaire regime, de burgeroorlog in de jaren tachtig met slachtpartijen als in onder andere Moi Wana en de decembermoorden en de nasleep daarvan heeft gewijd. Hier is ze een geëngageerde auteur die met ingetoomde woede beschrijft hoe deze verschrikkelijke gebeurtenissen haar diep persoonlijk getroffen hebben. Ze schaamt zich plaatsvervangend. De bundel eindigt met de afstand die er sinds haar vertrek naar Nederland tussen haar en haar geboorteland en de mensen daar is ontstaan. De afstand wordt niet meer lijfelijk overbrugd maar gelukkig wél poëtisch. Daarom eindigt het aan haar overleden vader opgedragen Geef mij het land dat in jou woont heel toepasselijk met enkele gedichten over het dichtproces en de poëzie zelf.

Cynthia McLeod: De vrije negerin Elisabeth gevangene van kleur

Elisabeth Samson was voor Cynthia McLeod onderwerp van haar studie Nederlands aan het IOL in Paramaribo. De scriptie werd vervolgens uitgegeven als deel 15 in de serie Bronnen voor de studie van Afro-Suriname bij het Centrum voor Caribische Studies van de Universiteit Utrecht, bij uitgeverij Varekamp in Suriname en bij uitgeverij Conserve in Nederland. Elisabeth Samson was een vrijgeboren zwarte vrouw die in haar vijftigjarige leven een van de rijkste inwoners van de bloeiende slavenkolonie zou worden. Ze was zeker de rijkste vrouw in de Gouden Eeuw van Surinames plantagetijdperk. De oorspronkelijke studie van Cynthia McLeod legde vooral de nadruk op die ongewone rijkdom die Elisabeth niet door erfenissen verwierf zoals de traditionele historici het willen doen geloven, maar op eigen kracht door vernuft, hard werken en een kennelijk aangeboren handelsinstinct. Elisabeth Samson leefde van 1715 tot 1771 en had natuurlijk de tijd mee omdat in deze periode Suriname zijn grootste bloei heeft gekend tot de beurskrach van 1773 een einde aan de speculaties maakte. Maar dat doet aan de handelscapaciteiten van Elisabeth niets af want andere, minder begaafde handelaren en plantage-eigenaren konden het ondanks de algemene voorspoed niet bolwerken. Het leek of alles wat Elisabeth aanraakte in goud veranderde. Toen Elisabeth overleed, was ze meer dan miljonair, en dat in de achttiende eeuw! Ze liet als onroerend bezit alleen al tien plantages na en twaalf huizen van diverse afmetingen in de stad.

Uit de titel blijkt al dat Cynthia McLeod in de roman een andere wending heeft gegeven aan het leven van Elisabeth door nu vooral het raciale element te benadrukken: de vrije zwarte Elisabeth als gevangene van kleur. Dat laatste zou ik dubbel willen zien: niet alleen Elisabeth is de gevangene van haar kleur, maar ook de totale koloniale achtttiende-eeuwse slavenmaatschappij was gevangene van haar rigide raciale kleuropvatting. Binnen een dergelijke samenleving was de familie van Elisabeth, die inmiddels de achternaam Samson had aangenomen, dus uitzonderlijk, omdat zwart, wit en gekleurd zodanig dwars door de familierelaties heenliepen, dat gouverneur Mauricius eens opgemerkt zou hebben dat de hele zwarte familie in handen van blanke mannen was gespeeld. In de uitgebreide familie speelde kleur geen rol, niet voor zwart en niet voor wit. De enige tegenstelling die gold was die van slaaf en vrije burger. Het systeem van de slavernij als zodanig werd niet ter discussie gesteld. Dat was immers vanzelfsprekend nodig om geld te kunnen maken. Vanuit dat perspectief stelt ook Cynthia McLeod de slavernij nauwelijks aan de orde.

Hoewel Elisabeth Samson in materieel opzicht alles bezat wat ze zich kon wensen, bleek ze toch nog drie verlangens te hebben, waarvan het moederschap nooit verwezenlijkt werd, een officieel huwelijk echter uiteindelijk wel en op receptie bij de gouverneur uitgenodigd te worden ook. Maar van de laatste twee wensen, die pas na haar vijftigste vervuld werden, heeft ze weinig plezier beleefd. Het kind Elisabeth werd vrij geboren. Ze groeide op in welstand en werd schromelijk verwend. Ze was intelligent en bijzonder bijdehand. Het verhaal dat uit vier chronologische delen bestaat, begint als Elisabeth al achttien is. Ze blijkt een scherpe tong te hebben wat haar vijanden oplevert en wat haar in 1737 noodlottig wordt, als ze na een proces wegens belediging uit de kolonie verbannen wordt. Ze gaat naar Nederland waar ze na ruim twee jaar eerherstel krijgt. Dit deel vertelt Cynthia McLeod in de vorm van een door Elisabeth Samson zelf bijgehouden dagboek. Gerehabiliteerd keert ze eind 1739 naar de kolonie terug. Over de periode van 1740 tot 1751 lezen we vervolgens maar weinig, terwijl ze in deze tijd de basis voor haar toekomstige fortuin gelegd moet hebben.

Ze heeft inmiddels een Surinaams huwelijk gesloten met de militair Carl Otto Creutz met wie ze jaren gelukkig samenwoont tot deze in 1762 overlijdt. Vanaf dat moment breidt Elisabeth haar zaken steeds meer uit. Ze wordt in de kolonie gevreesd om haar bezit en financiële macht. Door geldleningen maakt ze veel aanzienlijken van haar afhankelijk. Maar ze wordt bepaald geen vrek of afperser. Haar slavenmacht - ze heeft tientallen slaven in huiselijke dienst en op de aangekochte plantages zijn er uiteraard nog veel meer - geeft ze een uitstekende behandeling.

Ze heeft geld, macht en aanzien, ze is muzikaal. Maar als vrije zwarte is het haar niet mogelijk een officieel huwelijk te sluiten. Dan strikt ze de veel jongere koster-organist van de Hervormde Kerk, de wat goedige sul Christoph Polycarpus Braband, die een schuld bij haar heeft uitstaan. Haar verzoek tot een huwelijk veroorzaakt heel wat beroering in de kolonie. De kerkenraad en de Gouverneur en Raden weigeren de ondertrouw en gaan in het moederland te rade. Als de Staten Generaal na drie jaar besluiten dat er geen geldige bezwaren tegen een huwelijk tussen een zwarte en een blanke kunnen worden aangevoerd is Braband intussen al overleden. In 1767 trouwt de dan al ruim vijftigjarige Elisabeth alsnog met een blanke, de ruim twintig jaar jongere Hermanus Daniel Zobre. Elisabeth Samson heeft bewezen dat een zwarte een wettig huwelijk kan aangaan! Als Elisabeth dan tenslotte ook nog op de Nieuwjaarsreceptie van de gouverneur wordt uitgenodigd heeft ze alles gekregen waarnaar ze streefde. Maar het schenkt haar geen voldoening meer. Het huwelijk is een farce en blijkt niet meer dan een schijnhuwelijk, een verbintenis om respectievelijk stand en om bezit. Zobre blijkt meer uit op het geld dan op de vrouw. Elisabeth eindigt met de vraag waarom ze dit soort zaken heeft nagejaagd. Ze wordt ziek en sterft teleurgesteld.

Cynthia McLeod vertelt de persoonlijke geschiedenis van Elisabeth Samson tegen de achtergrond van haar tijd, rond het midden van de achttiende eeuw. Zo lezen we ook over historische gegevens zoals ‘de lastige dominee Kals’, de talrijke marronopstanden en de bosexpedities, over diverse gouverneurs en bekende en minder bekende plantersfamilies, over de zwarte Afrikaanse theoloog Capitein in Nederland en de beroemde zwarte geneesheer Quassi in Suriname.

Terwijl door Europese passanten voornamelijk over blanken in de kolonie geschreven werd en door Surinaamse auteurs over het leven van de slaven en marrons, valt door het door Cynthia McLeod gekozen perspectief juist alle nadruk op het leven van de vrije zwarten en gekleurden in het achttiende eeuwse welvarende Suriname. Het kiezen van een tot nu toe ongebruikelijk perspectief was ook al de kracht van haar vorige historische romans. Zo werden in ‘Hoe duur was de suiker’ de Joden als een van Surinames oudste bevolkingsgroepen naar voren gehaald. Een tweede verdienste maakt paradoxaal tegelijkertijd de literaire zwakte van McLeods romans uit: hun populariserende karakter.

Clark Accord

Clark Accord had veel succes met zijn populaire beschrijving van het wel en wee van de bekende Surinaamse prostituee Maxi Linder in De koningin van Paramaribo (1999). Hij moest het echter vooral hebben van zijn onderwerp, omdat stijl en structuur van zijn debuut nogal te wensen overlieten en veel kritiek uit eigen land kreeg. Maxi Linder was als jonge vrouw van grote schoonheid, maar tegelijk een ongelooflijk provocerende en ordinaire door niets te imponeren volkshoer, die iedereen overdonderde met haar grove scheldpartijen als het op ruzie maken aankwam. Ze was op haar dertiende jaar door een oude ‘huisvriend’ verkracht en liet zich nadien nooit meer door enige autoriteit imponeren. Ze kreeg bijnamen als de Koningin van Paramaribo wegens de voornaam die ze met de Nederlandse koningin gemeen had, de Afrodite van Suriname, de Zwarte Parel uit de West, en de Zwarte Spin. Iedereen kende haar.

In twintig episoden, verdeeld over de drie delen - vóór, tijdens en ná de Tweede Wereldoorlog - beschrijft Clark Accord de opgang, bloei en trieste ondergang van Maxi Linders veelbewogen leven, tegen het decor van de Surinaamse geschiedenis van die periode met zijn Killingeroproer, de arbeidersorganisatie door Anton de Kom, de oorlogsjaren en daarna tot de machtsovername door de militairen. Hoewel het in het begin nauwelijks mogelijk is om enige sympathie voor deze grove, nietsontziende vrouw op te brengen, hooguit ontzag voor haar dominante persoonlijkheid, weet Clark Accord naar het trieste einde toe wel medelijden op te wekken voor de afgang van een leven dat ondanks zijn neergang niet p zijn trots probeert in te boeten, wat echter wel onafwendbaar gebeurt.

De tweede roman Tussen Apoera en Oreala, een liefdesgeschiedenis in de regenwouden (2005) kan vanuit drie Caribische literaire tradities gelezen worden. Het verhaal speelt zich af langs de Corantijne in de binnenlandse grensgebieden van wat nu Guyana en Suriname heet. De eerste is die van de traditionele missieromans zoals die in de jaren voor en net na de Tweede Wereldoorlog geschreven werden. In dat soort verhalen in dorpen diep in het bos leven mensen in angst omdat ze het ware Licht nog niet hebben leren kennen. In de bekeerde dorpen heeft de gevreesde medicijnman afgedaan en worden heidense initiatierites als wespen- en mierenproef niet meer toegepast. Wel wordt geconstateerd dat de bekering tot het christendom soms onvermijdelijke tweespalt brengt binnen een gemeenschap en ook binnen families. Dit allemaal is ook het geval met de twee hoofdpersonen in Clark Accord, Tussen Apoera en Oreala, in het gezin van Kolâsji en Sathobang. Twee geloven op een kussen daar slaapt de duivel tussen. De goden plaatsen hun hangmat tussen die van de geliefden. Clark Accord sluit zowel inhoudelijk als stilistisch bij deze missieromansoort aan: ‘Het is de straf van Adjali! Het is de schuld van die vervloekte god van jou! Ik heb je nog zo gewaarschuwd, Kolâsji, had maar naar mij geluisterd! Nu moeten we de tol betalen voor je koppigheid! Nu krijgen we de rekening gepresenteerd omdat we Harijakoeja niet hebben geraadpleegd toen Binali werd geboren.’ De tweede traditie is de herschrijving van de vroegste ontmoeting tussen Indianen en hun Europese overheersers: de omkering van het naïeve Europese geloof uit Oudheid en Middeleeuwen dat ten westen van de Azoren slechts monsters woonden met hondenkoppen en andere monstrueuze afwijkingen. Er wordt gealludeerd op de bekende Malinche-figuur die zich hier prostitueert voor de blanke bevelhebber om haar dorp van de ondergang te redden. Twee citaten ter verduidelijking: ‘Om de magere oogst te compenseren bracht men meer mensenoffers dan in voorgaande jaren. Vele families offerden een lid die straks persoonlijk hun zaak bij de goden kon bepleiten. (...) Nooit eerder waren ze in aanraking gekomen met deze wezens, van wie werd gezegd dat ze de gedaante van een mens zonder hoofd hadden en hun gezicht op hun borst droegen. Ze waren van een dusdanige weerzinwekkende lelijkheid dat één blik voldoende was om je de dood boven het leven te doen verkiezen.’ De derde Caribische traditie is het herschrijven van oratuur tot literatuur, waarbij de verhalen van zegslieden grondig worden bewerkt en omgewerkt tot leesbare structuur en stijl. Aan het slot van het boek vermeldt Clark Accord in een kort nawoord dat hij zijn roman heeft gebaseerd op mondelinge overlevering van talrijke zegslieden uit het Surinaamse binnenland en op aantekeningen gemaakt door een van hen, Joseph Jeffrey: ‘Zonder Joseph Jeffrey was ik nooit op dit verhaal gekomen. Arowaks uit verschillende delen van Suriname en Nederland hebben me hun verhalen verteld. Die orale vertellingen zijn, met de aantekeningen van Joseph Jeffrey, samengevoegd tot een verhaal.’

Frank Martinus Arion

Frank Martinus Arion: De deserteurs (2006) is zowel een historische roman als een ideeënroman als een utopische roman. Het is een historische roman omdat het verhaalgebeuren zich afspeelt tegen de geschiedenis van de Amerikaanse Vrijheidsoorlog waar vanuit Philadelphia dertien staten zich verenigden om zich van het Engelse juk te bevrijden. Frank Martinus beschrijft de economische en ideologische motieven daartoe uitvoerig, zoals de Boston Massacre en de Boston Tea Party. De economische motieven zijn samen te vatten als ‘no taxation without representation’, de ideologische als ‘een geheel nieuwe orde in de wereld waarbij eilanden niet meer over continenten regeren’.

We lezen de voorbereidingen voor de oorlog in Amerika, maar ook over The First Salute van Sint-Eustatius aan het oorlogsschip van de opstandelingen, de Andrew Doria, en de gevolgen die dat vriendschappelijke begroeten heeft gehad voor het bovenwindse eiland in de Vierde Engelse, of zo u wilt Hollandse, Oorlog, die immers de verwoesting van The Golden Rock ten gevolge had.

Toch zijn deze historische gebeurtenissen niet veel meer dan achtergrond en vertrekpunt voor het eigenlijke verhaal. Ze vormen het begin en het einde van de roman. Dat Frank Martinus knipoogt naar de geschiedenis mag blijken uit het gegeven dat hij het bekende schip de Van Alphen, laat optreden als slavenschip voor de haven van Philadelphia en dat hij later suggereert dat het schip in het Curacaose Schottegat ontploft is als gevolg van Engelse oorlogssabotage. Het was de verteller niet bedoeld de ‘werkelijke’ historie te beschrijven.

Belangrijker dan een uiteenzetting van geschiedkundige feiten zijn daarom de ideeën van de beschreven tijd, de late achttiende Verlichte eeuw van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Het verhaal speelt daarbij in het Quakermilieu van Pennsylvania, een christelijke gemeenschap met principiële standpunten over vrijheid en gelijkheid van alle mensen: ‘Blanken, zwarten, we houden ons alleen met de waarheid bezig. Niet met ras of politiek. We kunnen ons daarom veroorloven principieel en vasthoudend te zijn. Ja, we zijn langzaam. Langzaam maar vasthoudend. Om die vasthoudendheid moesten we Engeland verlaten. Universele gelijkheid heeft grote vijanden.’

Menselijke vrijheid als axioma en utopie

Het verhaal van De deserteurs draait om het idee van vrijheid en gelijkheid, beschreven in een historisch pamflet van Thomas Paine, Common Sense, van 10 januari 1776. Het slot van de proloog die aan de acht romandelen voorafgaat, verwoordt het Amerikaanse vrijheidsstreven en de kritiek van de verteller daarop: ‘Het axioma van universele gelijkheid uit de openingszinnen van de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring echoot de woorden van Paine: “We beschouwen het als een axioma dat alle mensen in oorsprong aan elkaar gelijk zijn, dat zij door hun schepper bedacht zijn met zekere onontvreemdbare rechten, waaronder Leven, Vrijheid en het streven naar Geluk.” De gebeurtenissen van hetgeen hierna volgt, alsook de hele geschiedenis van de Verenigde Staten, scheppen echter de behoefte om aan de stelling dat alle mensen in oorsprong aan elkaar gelijk zijn toe te voegen: behalve niet-Amerikanen.’

Dat de onafhankelijkheidsverklaring van de vierde juli geen passage bevat over de abolitie van de slaven belet de Quakers deze verklaring te steunen. Naast het manifest van Paine is een futuristische roman van de Franse verlichtingsfilosoof en schrijver Louis-Sébastien Mercier, L'an 2440, gedrukt te Amsterdam in 1771, van belang voor het verhaal. Dezelfde Mercier publiceerde overigens een jaar eerder het antimilitairistische toneelstuk Le deserteur. In L'an 2440 wordt een voorstelling gegeven ‘van een soepel draaiende gemeenschap van mensen die elkaar simpelweg niet willen aandoen wat zij zelf niet willen dat hun geschiedt. Dit was de ware Verlichting, de rationaliteit van mensen.’ De verteller werkt dit later in het verhaal uit via een marrongemeenschap op het Caribische eiland St. Kitts waar deze menselijke gelijkheid wordt gepraktizeerd. In Amerika vertegenwoordigen de quakers dit ideaal: ‘Wij quakers zijn langzaam. We nemen besluiten met consensus. Dat is een langzaam proces, maar we zijn ook vasthoudend. Het heeft bijna een eeuw geduurd vóór quakers geen slaven meer houden. Er is gebabbeld en gediscussieerd, maar we zijn er gekomen.’ Het utopische van de roman is de verwachting dat deze vorm van redelijkheid ooit norm zal worden.

De weergave van de verhaalinhoud totnutoe klinkt allemaal nogal zwaarwichtig voor een roman en dat is het ook. De schrijver heeft nogal wat woorden nodig voor het uitvoerige exposé van de achtergrond en het verhaalidee. Hij hangt zijn visie op aan vier wel heel verschillende hoofdpersonen, afkomstig uit viet totaal verschillende werelden en met een verscheidenheid aan levensbeschouwelijke achtergronden, met elk hun eigen idealen van menselijkheid en vrijheid.

De negentienjarige Timothy is de zoon van James en Rosalyn Blincker, eigenaar van een zaagmolen en een scheepswerf, en centrale figuren in de Quakergemeenschap van Philadelphia. Hij wordt beschreven als een humanist in de volle zin van het woord omdat hij altijd twijfel toeliet en het ideaal had de slavernij af te schaffen: ‘De situatie van Afrikaanse slaven, die door christenen geroofd, verkocht en gehouden werden, achtten ze vergelijkbaar met het lot van de christenen die in de zeventiende eeuw door Turken en Arabieren slaaf werden gemaakt.’

De tweede hoofdpersoon is John Trotman, de zoon van een plantagehouder uit Barbados en ‘een mooie mulattin’ uit Martinique, met wie zijn vader een verhouding had. Daardoor kon zijn vader hem niet zoals zijn twee broers voor zijn studie naar Engeland sturen: ‘Toen hij zijn voortgezet onderwijs achter de rug had, en had berust in het lot dat hem een loopbaan aan de universiteit verbood, legde hij zich erop toe de finesses van het plantersvak en de suikerproductie te leren. De droom om ooit op de kansel te staan had hij nog niet laten varen.’ Maar nadat hij op speelse wijze door enkele slavenmeisjes ontmaagd is, moet hij dat idee laten varen. Hij woont voor zijn studie bij de Blinckers in huis: ‘John stond anders dan Timothy vrij onverschillig tegenover de slavernij. Hij was er in Barbados mee opgegroeid, het hoorde bij het leven. Zijn vader beschouwde slaven als leden van de familie, met wie je voorzichtig of zuinig hoorde om te gaan, omdat het welzijn van je plantage van hun arbeid afhankelijk was.’

De derde hoofdpersoon is een uit Canton afkomstige Chinees. Ho Ping verdiepte zich daar behalve in het boeddhisme ook in het confucianisme en taoïsme, en hield zich bezig met wetenschap. Hij trekt naar het Westen en komt via Europa in Amerika. Zijn filosofie is dat het lijden zou blijven: ‘Na bijna vijfduizend jaar zag de sociale werkelijkheid er precies hetzelfde uit: boven de jongere broer stond de oudere broer. Boven de slaaf stond de vrouw. Aan het hoofd van het gezin stond de man. Boven alle gezinnen stond de koning. En waarom? Waarom ontdekte de mensheid niet dat het essentiële van mensen was dat ze aan elkaar gelijk waren?’ Hij inspireet zich daarbij op de utopische roman van Mercier, L'an 2440.

De vierde en laatste hoofdpersoon is Mohammed Sundiata, een Afrikaanse prins uit Mali: ‘Ik ben een prins en een slaaf tegelijk. Als prins ben ik beschaamd dat ik slaaf ben geworden en, om te overleven, slaafse praktijken heb gepleegd. Als slaaf ben ik beschaamd dat ik als prins heb kunnen leven, zonder enig inzicht in de pijn van een slaaf te hebben. Hoe moet ik nu verder?’ Mohammed was oorlogsvoerder en slavenmaker, waarover hij zegt dat die handel sinds de komst van de Europeanen nog veel rendabeler werd: ‘Je hoefde maar enkele honderden mannen te verkopen aan de Europeanen, vier- of vijfhonderd, genoeg om een groot fregat vol te laden, en je was rijk.’ Maar hij werd samen met door hem verkochte slaven tot slaaf gemaakt en naar Amerika gedeporteerd, waar hij de andere drie jonge mannen ontmoet. Wat gij niet wwilt dat u geschiedt... Alle vier hoofdfiguren worden dus langs de ideeënlat van slavernij en vrijheid gemeten.

De onrechtvaardige
kan wel naar de rechter
maar niet om recht

Op deze wijze, in de vorm van een gedicht, vat Ho Ping het standpunt van de vrienden - en van de Quakers - samen: ‘Het onrecht is hier aan alle kanten. Het is onrechtvaardig en willekeurig van de Engelsen om thee en andere zaken te belasten, die zij niet zelf produceren. Maar de Amerikanen kunnen ook niet naar de rechter om recht, omdat ze zelf ook op onrechtvaardige manier produceren, namelijk door slavernij. We steunen de Engelsen dus niet vanwege principe 1: geen belasting betalen op door anderen geproduceerde goederen zonder algemene instemming. En we steunen de patriotten dus niet vanwege principe 2. Anders gezegd: De patriotten hebben geen stem zolang ze slavenhouders zijn.’

Ronselaars en deserteurs

Maar neutraliteit in een allesbeheersend conflict blijkt moeilijk. De vier jonge mannen worden er hardhandig in betrokken als ze geronseld worden door de patriotten en worden gedwongen op het oorlogsschip, de Andrew Doria, aan te monsteren. Vanaf dat moment krijgt het verhaal een heel ander karakter en wordt het van een ideeënroman een avonturenverhaal. Het schip vaart naar Sint-Eustatius waar het koloniale gouvernement de patriotten erkent door het schip en de kapitein ceremonieel te ontvangen: ‘De zeven kanonnen aan stuurboord gingen de een na de ander met goede regelmaat af. Toen volgden de twee zesponders op de achtersteven: negen schoten. Ten slotte vuurden vier kanonnen aan stuurboord, omdat ze eerst opnieuw geladen moesten worden. Daarna gebeurde er een kwartier lang niets. Vervolgens gingen, op zeer beheerste wijze, de Hollandse vlag en wimpel op het fort weer omhoog. Op het moment dat ze de top bereikten, bulderden de kanonnen van het fort elf keer kort na elkaar. De officieren salueerden en gaven de kapitein een hand. Een enkele omhelsde hem zelfs. Een groot deel van de bemanning feliciteerde elkaar en juichte van blijdschap, al begrepen ze de reikwijdte van het gebeuren niet volledig. Toen gingen de flessen madeira open voor het feest van de eeuw: de geboorte van de eerste vrije natie van dit continent.’

Intussen zien de vier jongens hun kans schoon en vluchten met een roeiboot naar het naburige eiland St. Kitts waar ze in een marronkamp terecht komen, waar Mary-Ann, bijgenaamd de Koningin van Sheba omdat ze van het eialnd Saba afkomstig is, de scepter zwaait over een utopische gemeenschap van vrijheid en gelijkheid.

De erkenning van de opstandelingen zal, zoals bekend, enkele jaren later leiden tot de verwoesting van het welvarende eiland door admiraal Rodney. Zo speelde Sint-Eustatius een belangrijke rol in de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog. In een nawoord doet Frank Martinus Arion daar nog een flinke schep bovenop: ‘Amerikaanse historici zijn het er nu al over eens dat indien koning George III eerder tot de vernietiging van de Caribische bezittingen van de Zeven Provinciën was overgegaan, de Amerikaanse opstand niet in een overwinning was geëindigd. Zelf ben ik ervan overtuigd, dat Engeland de oorlog niet had verloren als St. Eustatius niet was ingenomen. De verovering van dit eiland heeft namelijk op een kritiek moment de aandacht voor de strijd verplaatst naar het Caribisch gebied, ver weg van de plek waar hij écht plaatsvond, in Amerika.’

Met deze beschouwing zijn we inmiddels bij een korte nabetrachting van het verhaal en terug bij de geschiedenis. Net als Dubbelspel kent het verhaaleinde een soort ‘naspelen’. Het verhaal begint met historische beschouwingen en eindigt ermee. Daartussenin lezen we het verhaal van de kidnapping van de vier jonge mannen en hun belevenissen op het schip, de desertie en de belevenissen op St. Kitts in het marronkamp. Centraal staat de drievoudige idee van de menselijke vrijheid en gelijkheid, ongeacht kleur of klasse, ongeacht slaaf of vrije en ongeacht man of vrouw. Voor de uitwerking van deze centrale gedachte gebruikt de verteller de procédés van spiegeling, parallellie en omkering. Ik geef een paar voorbeelden van die typische Arionse vertelwijze. De in het begin van het verhaal beschreven ontmaagding en de eerste seksuele ervaringen van de vier jonge mannen wordt veel later in het verhaal gespiegeld in de beschrijving van de beleving van de seksualiteit in het marrondorp waar seks en verantwoordelijkheid onverbrekelijk met elkaar verbonden zijn. Zoals in Afrika slaven gevangen werden genomen en verkocht, zo worden de vier jonge mannen geronseld. De verteller wijst zelf op die parallellen: ‘Het was merkwaardig dat de patriotten zelf ronselden en tegelijk de koning van Engeland als de grootste barbaar van de mensheid afschilderden.’ Theorieën over De Ander, zoals de vier jonge mannen die zo uitgebreid bediscussiëren, worden gespiegeld in de praktijk als ze zelf terechtkomen in ‘het zwarte leven’ van De Ander en door hun eigen blanke stamleden als slaaf, in ieder geval als zwart, behandeld worden.

Ook religie wordt de vrijheids- en gelijkheidsmaat genomen. De verteller wijst de Islam af om de ondergeschikte positie die slaven en vrouwen in die godsdienst innemen. Ook in de tien geboden van de christenen, bij Aristoteles, Seneca, Confucius en Djengis Khan is de gemeenschap eens en voor altijd gegeven: de man staat aan het hoofd, dan komt de vrouw, daarna komen de slaven: ‘Hij [Ho Ping] besefte dat hij de waarheid altijd in vreemde godsdiensten had gezocht: het christendom, het jodendom, de islam en de utopie van Mercier, terwijl zijn eigen godsdienst het wezenlijke bezat: de waardering voor de vrouw als gelijke.’

In 2005 werd de roman aangekondigd met de titel ‘Om een beetje thee uit China’ of iets dergelijks. Die thee was inderdaad oorzaak en inzet van het conflict tussen kolonie en moederland, maar de definitieve titel, De deserteurs, geeft een veel centraler interpretatie van de romaninhoud. De vier jonge mannen zijn deserteurs omdat ze bij Sint-Eustatius hun gedwongen deelname aan de oorlog ontvluchten, maar ook ideële deserteurs omdat ze zich bij geen enkele dogmatiek willen aansluiten die de menelijke vrijheid en gelijkheid belemmert. De roman besluit dan ook met de veelzeggende slotzin: ‘Ik ben liever deserteur: alleen in de wereld van de achtergeblevenen is dat geen erenaam.’

Frank Martinus Arion: De deserteurs stoeit met historische feiten. Frank zou Frank niet zijn als hij niet een paar seksscenes beschreven zou hebben. Zo spelen de hoofdpersonen en de Koningin van Sheba - ook zo'n typisch Frank-grapje - een mooi intertekstueel spel met de ‘Sonnetten voor de zwarte dame’ van Shakespeare en het bijbelse Hooglied als inzet: ‘Vroeger was zwart niet mooi; of indien dat al zo was, / dan droeg het nog niet schoonheids naam / Maar nu is zwart schoonheids enige erfgenaam...’

Zo speelt hij met de man-vrouw-relatie en kan hij het niet nalaten ‘zijn’ Afrika in een positief daglicht te stellen. Frank Martinus Arion is niet de auteur van alleen maar Dubbelspel, zoals hij zo vaak wordt gezien, maar hij is wel de auteur die met zijn oppervlakkig gezien zo totaal verschillende werken steeds weer een en hetzelfde thema verkent: de menselijke maat van de humaniteit.