De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005

2004
Sociaal realisme
Anil Ramdas
Henry Menckenberg
Erich Zielinski

Anil Ramdas

In 1988 publiceerde Anil Ramdas in zijn doctoraalscriptie De strijd van de dansers een aantal interviews van Curaçaose mannen en vrouwen en hun levensstijl. Hij beschreef de man-vrouw-verhouding, die hij indeelde in het patriarchale vertoog, het gezinsvertoog en het feministische vertoog. Na zijn afstuderen als sociaal-geograaf kreeg hij een NWO-aanstelling om te promoveren. Maar hij kreeg moeilijkheden met de organisatie zodat hij de opdracht terugggaf. Hij ging schrijven voor De Groene Amsterdammer, het NRC-Handelsblad en maakte een aantal radio- en televisieprogramma's voor de VPRO. Boeken als In mijn vaders huis (1993) en ‘Wel de snack maar niet de saus’; een Surinaamse ballade (1995) waren twee resultaten daarvan.

In 1995 verscheen van Anil Ramdas de novelle Het besluit van Mai, die een dubbele migratie tot thema heeft. Een Hindostaans - Surinaamse vrouw trekt met haar gezin van het rijstdistrict Nickerie naar de hoofdstad Paramaribo, en als het daar evenmin goed gaat, vervolgens naar Nederland. Haar man blijkt een zwakkeling te zijn en daarom vraagt ze echtscheiding aan. Met haar vertrek uit de veilige familie en de scheiding heeft ze tradities en taboes over boord gezet. Het verhaal vertelt dat deze vrouw om vier uur in de ochtend buiten een discotheek op haar jongste dochter zit te wachten, die binnen feest viert. Deze heeft een stap gezet die nog verder gaat dan die van de moeder doordat ze zich volledig in Nederland aan wil passen. In het tweede hoofdstuk is het inmiddels vijf uur geworden en Moeder Mai zit nog steeds te wachten. Als haar dochter eindelijk om zes uur naar buiten komt staat Mai's besluit vast. Zoals zij voor zichzelf de vrijheid naar de moderniteit opgeist heeft, zo moet ze ook respecteren dat haar dochter op haar beurt een eigen leven wil en mag leiden. Het gegeven klinkt misschien een beetje novela-achtig, maar het is compleet aanvaardbaar want met liefde en understatenment verwoord. Een mooie novelle voor aandachtige lezers, al blijft Anil Ramdas voorlopig nog belangrijker als essayst dan als romancier, waarvan een pas uitgekomen tweede essay-bundel getuigt.

Na het prachtige De papegaai, de stier en de klimmende bougainvillea (1992) publiceerde Anil Ramdas De beroepsherinneraar en andere verhalen. Het woord ‘verhalen’ is hier eigenlijk een beetje misleidend omdat de 280 pagina's dikke verzameling van alles bevat: inderdaad verhalen, maar vooral essays, beschouwingen, herinneringen aan de jeugd, reisverslagen etc. Maar alle bijdragen zijn zeer persoonlijk en vanuit de observatie van het eigen innerlijk geschreven. Evenals de eerste bundel bevat ook de tweede vijf afdelingen met vijf verschillende thema's, maar het totale aantal opstellen is deze keer veel groter. Anil Ramdas wisselde de uitvoerige behandeling van ‘grote vraagstukken’ in de eerste bundel deze keer in voor een veel beknopter vorm die allerlei kleine zaken verwoordt, die dan aangegrepen worden om er een beschouwing aan te verbinden.

Waar Anil Ramdas in de eerste bundel vooral de rol van verkondiger van ideeën op zich genomen had, is zijn houding gecompliceerder geworden naarmate hij meer in Nederland ‘arriveerde’. Hij relativeert de beschreven onderwerpen nu veel sterker, waardoor hij zich enerzijds kwetsbaarder opstelt, anderzijds juist extra overtuigend overkomt op de lezer.

Beide bundels bewegen zich constant rond het thema van de interculturaliteit. Anil Ramdas vertrok na zijn Surinaamse middelbare school naar Nederland. Nadat hij zijn aanvankelijke plannen om na zijn studie naar zijn vaderland terug te keren opgaf, koos hij er eenduidig voor om in Nederland te blijven en verdedigt hij de Westerse cultuur en haar modernisme die hij kritisch omarmt. Dat wordt hem niet algemeen in dank afgenomen. Onlangs noemde Michiel van Kempen hem dan ook een ‘Surinaamse Naipaul’ - Anil Ramdas zèlf zal dat ongetwijfeld als een compliment dat nauwelijks groter kan opvatten. Het verrassende van Anil Ramdas is dat hij vanuit een grote belezenheid, die vergezeld gaat van een sterke betrokkenheid, allerlei zaken die hij aankaart van diverse kanten in beschouwing neemt, en dan meestal van een net even andere en origineler zijde dan andere schrijvers dat plegen te doen.

Anil Ramdas zélf schrijft dit toe aan zijn status als migrant die de ervaringen van de cultuur vanwaaruit hij is voortgekomen steeds weer kan verbinden met de tweede naderhand verworven cultuur. Het is deze dubbele ervaring die het lezen van Anil Ramdas zo boeiend maakt - of je ze nu verhalen of essays wilt noemen. Mijn voorkeur in de bundel gaat opnieuw uit naar de beschouwingen over enkele individuele literaire werken. Andere lezers zullen vanuit hun interesse waarschijnlijk andere stukken prefereren. Maar dat is normaal. Terwijl de eerste bundel De strijd van de dansers nog volstond met houterige zinnen en wetenschappelijk jargon, heeft Anil Ramdas zich inmiddels een heel precieze stijl eigen gemaakt, die zich gemakkelijk en uiterst vlot laat lezen.

Als ik Anil Ramdas' werk naast dat van de oudere eveneens uit Suriname afkomstige Hugo Pos leg, zie ik overeenkomsten in de nauwkeurigheid waarmee geschreven wordt en het ‘wikken en wegen’ van de beschreven onderwerpen. Hugo Pos is een ‘herinneraar’ bij uitstek! Maar Pos neemt zijn persoonlijke herinneringen tot uitgangspunt, Ramdas beschrijft voornamelijk maatschappelijke issues. Pos is de verteller, Ramdas veel meer de beschouwer. Als ik Anil Ramdas vergelijk met Boeli van Leeuwen's Geniale anarchie waarin ook allerlei maatschappelijke onderwerpen beschreven worden, blijkt - evenals bij Pos - opnieuw het verschil tussen de auteur die verhalen schrijft en de prozaïst die overwegend beschouwend van karakter en stijl is. Boeli is een echte auteur, Anil blijft toch vooreerst een essayïst. Gemeenschappelijk is beider belezenheid, betrokkenheid en zuiverheid van uitgangspunt en oordeel. Anil Ramdas is ook geen V.S. Naipaul, maar hij is wel een heel origineel schrijver die in staat is allerlei Caribische onderwerpen vanuit zijn visie in een heel nieuw en verrassend licht te zetten. En dat is geen kleinigheid!

Henry Menckenberg

Henry Menckeberg studeerde psychologie en elektrotechniek. Hij werkte in Suriname, als docent aan de UNA en als technisch manager bij Radio Nederland Wereldomroep op Bonaire. De vrolijke dood van David Caprino (1996) is zijn romandebuut. Het verhaal heeft hilarische titels als ‘Het strandfeest’, ‘En hoe het strandfeest afliep’, ‘Terug in het Moederland’, ‘Jawel, terug in het Moederland’ en ‘Een akelig gesprek’ roepen herinneringen op aan negentiende romantische verhalen volgens Nicolaas Beets, alias Hildebrand. Ook de romantitel zelf lijkt op het eerste oog in hoge mate ironisch. Dat leek heel wat te beloven. Die vrolijk nuchtere toon is in het eerste van de uit twee delen bestaande roman ook nog aanwezig, maar daarna wordt het allemaal bloedserieus.

Automatiseerder, succesvol zakenman en vrouwenversierder David Caprino leidt op Curaçao een flitsend leven van plezier en flirt tot de dag komt waarop hij geheel onverwacht ontslagen wordt. Met zijn eveneens van Suriname afkomstige vrouw Ellen keert hij tegen zijn zin terug naar het Moederland - zoals hij Nederland steeds betitelt. Ondanks talrijke sollicitaties lukt het hem niet om weer aan de slag te komen, waardoor hij steeds meer in de problemen raakt. Een klein citaatje. ‘Toen David naar de Antillen kwam werd hij van “allochtoon” weer “mens”. “Hier ben ik een mens”, zei hij. “Daar ben ik een allochtoon.” En gelijk had hij natuurlijk,’ voegt het vertellerscommentaar daar nog aan toe.

David Caprino wordt getekend als slachtoffer van zijn kleur. Die kleur levert hem weliswaar heel wat vrouwen op die in hem de macho-versierder zien. Maar vriendinnetjes met blauwe of bruine ogen en blonde haren worden door ouders en hun omgeving gewaarschuwd dat ze het niet met een bruine jongeman moeten houden. Ook Ellen is tegen de wil van haar vader met David getrouwd, omdat die erop gerekend had dat zij net als hijzelf door een huwelijk de kleur zou ‘verbeteren’. Al op veertienjarige leeftijd gaat ze met David naar bed. De sexy Curaçaose Caroline en het Hollands buurvrouwtje Emma willen ook maar wat graag. Aan gevallen vrouwen geen gebrek!

Maar zaken doe je niet met je penis. Ondanks zijn succes als manager van Total Office wordt hij er door een witte Nederlander uitgewerkt die betere relaties zou kunnen leggen met de echte top. Zijn sollicitaties in Nederland mislukken omdat een Nederlander nooit zal accepteren om bevelen van een niet-witte uit te voeren. Om een beeld deze thematiek en tevens van de stijl te geven een uitvoerig citaat: ‘Als die Noord- of Westnederlandse moddervreters er moeite mee hebben dat een bruine meneer hun vertelt wat zij moeten doen, zij daardoor trauma's oplopen, hun vrouwen niet meer kunnen bevredigen, de handen in wanhopige en vooral krachteloze woede aan zichzelf en misschien wel aan elkaar moeten slaan en daarmee uiteindelijk in vertwijfeling hun waterige zaad in de plee storten, dan speet hem dat onnoemelijk. Maar het zijn niet mijn voorvaderen die deze grap begonnen, maar de uwe. Jullie Europeanen gingen “de wereld veroveren” en zijn daar nog trots op ook! Uitwegen zoeken voor je teveel aan mensen? Welnu, nu bestormt die veroverde wereld op haar beurt gewoon jouw deur op zoek naar een uitweg voor haar menselijk overschot!’ David Caprino wordt dubbel slachtoffer door deze discriminatie van Nederlanders èn door het slechte gedrag van zijn mede-allochtonen, zoals de straatrovende Dikke Harry en Tico die in de drugswereld zit en uiteindelijk op een Rotterdams NS-perron doodgeschoten wordt. David Caprino is eveneens slachtoffer van zijn solidariteit en emoties. Aan het einde van het eerste romandeel gaat zijn vrouw met een vriend in het Otrobandahotel naar bed op het moment dat David in een diepe waterput valt om een kleine kat te redden. Aan het einde van de roman gaat zijn vrouw Ellen opnieuw met een vriend naar bed op het moment dat hij op de terugweg van een mislukt sollicitatiebezoek een oud vrouwtje dat op een NS-station beroofd wordt, probeert te beschermen, waardoor hij wordt neergestoken en sterft. Ironisch is wel dat Ellen in beide gevallen met iemand naar bed gaat omdat die beddevaart misschien een baantje voor David zal opleveren.

De dertigjarige David Caprino is een thuisloze migrant geworden. Heel veel Surinamers konden in de jaren na de militaire staatsgreep in het economisch steeds verder verslechterende Suriname geen kant meer uit in eigen land, terwijl ze op de Antillen of in Nederland niet konden aarden: ‘Toen ze terugkwamen in het Moederland na de jaren op de Antillen, was hij overal op voorbereid geweest. Ik ben hier niet uit vrije keuze, vond hij. Want wie ben ik? De Antillianen vinden dat ik een Surinamer ben, de Surinamers zeggen dat ik een Antilliaan ben. Uiteindelijk heb ik in alle delen van het vroegere koninkrijk even lang gewoond. Wat maakt dat van mij?’ In de uitwerking van dat thema blijft de roman steken omdat ze hinkt op de gedachte van het hilarisch vermakelijke en het serieus moraliserende. De mislukking ligt als puntje bij paaltje komt - gelukkig maar! - ook meer aan het karakter dan aan de huidskleur van David. Al wil de verteller ons anders doen geloven. Anderen bereiken wel wat omdat ze pragmatischer en minder macho zijn. Ellen heeft wel weer snel een baan als lerares basisschool. Dat soort gegevens maakt David kennelijk onbedoeld maar onherroepelijk van een slachtoffer om medelijden mee te hebben tot een nutteloze klager. Als de auteur de oorspronkelijke lichte vertellerstoets de hele roman door had vastgehouden was David minder de zielepiet geworden die hij nu tegen alle kennelijke bedoeling in wel degelijk is.

Naarmate het verhaal vordert weidt de verteller steeds meer uit over inboorlingen en autochtonen versus allochtonen, over discriminatie, over politiek. Waarom wordt er in de roman zo denigrerend over homosexualiteit geschreven? Daarnaast zijn er een aantal draden waar ik de functie niet van inzag: wat moesten die wilde bijen zo nodig, wat is dat met die moedervlek van David, hoe zit het met dat auto-ongeluk en waar is David geboren: in Suriname of op Curaçao? Was toerist Eveline of Irene al eerder op Curaçao geweest? De beschouwingen over de Surinaamse auteur Astrid Roemer dienen nergens toe, evenmin de ongein met Mijn zuster de negerin dat geschreven zou zijn door Arion.

Henry Menckeberg's De dood van David Caprino leest vlot in de stijl van een passantenroman, vooral in het begin wegens de badinerende stijl en de humoristische vooruitwijzigen van een alwetende verteller. Maar naarmate het einde nadert zijn het de te uitvoerige moraliserende beschouwingen van diezelfde verteller die het leestempo en de aandacht wegnemen. Dat veroorzaakt dat dit debuut het niveau net niet haalt. Het was net alsof ik de voorlaatste versie van een goed boek las. Nog één keer had de kritische stofkam er doorheen gehaald moeten worden om de thematiek scherper te stellen en de stijl van het begin tot het einde toe door te zetten.

Erich Zielinski

Erich Zielinski, De engelenbron (2004) zou geplaatst kunnen worden in de nog jonge traditie van het narco-realisme zoals dat door de Colombiaanse auteur Jorge Franco verwoord wordt en dat wel beschouwd wordt als het thema dat het zo beroemd geworden Caribische en Latijns-Amerikaanse magisch-realisme opvolgt. Daarnaast sluit Zielinski's debuut aan bij de literaire thriller die de laatste jaren zo sterk in opkomst is.

Hoofdpersoon Monchín (Salomon Hesus Martina) is een ‘onecht’ kind uit een aanzienlijk joods geslacht en de zwarte vrouw Ana. Hij brengt het tot politieagent en houdt ervan op zijn mooi gepoetste indrukwekkende Harley Davidson rond te rijden. Hij maakt promotie ondanks het feit dat hij twee aspirant agentes bezwangert. Het is ‘het hete joodse bloed’ luidt zijn steevaste excuus. Hij trouwt Morela en heeft vier kinderen. Maar de escapades blijven en nemen een catastrofale wending als hij op een dag spiernaakt in een Colombiaanse hoerenkast wordt aangetroffen. Hij behoudt zijn salaris maar zijn aanwezigheid wordt op het politiebureau niet langer op prijs gesteld. Morela reist met haar studerende kinderen af naar Nederland en laat daarbij beslag leggen op het salaris van haar ex-man.

Monchíns leven ligt in puin. Hij houdt zich overeind door zijn fantasie. Elke dag vertrekt hij nog keurig gekleed en met aktentas naar zijn ‘werk’. Voor weinig geld huurt hij een zolderverdieping in een oud huis in Otrobanda, dat de naam De Engelenbron draagt. Als zijn oude Harley Davidson wordt afgedankt, tikt hij deze op de kop, sloopt de wielen eraf en monteert het vehikel op een lege put waar hij hem bij tijd en wijle start. Hij waant zich dan weer agent en projecteert zich ‘in het heelal en in de betrekkelijkheid van de dingen om hem heen’. Fantasie vervangt de werkelijkheid. Mochín lijkt zo de rust van de routine te hebben gevonden, maar hij begeeft zich op hellend vlak als hij om wat gemakkelijke bijverdiensten op te strijken verblijfsvergunningen gaat regelen voor buitenlanders, een hellend vlak dat veel steiler wordt als hij tijdens zijn visvangsten begint met drugs aan land te brengen.

‘Handelen in drugs is een kunst, zoals balletdansen in een mijnenveld kunst is. Je moest goed opletten waar je je voeten neerzette en toch geen enkele noot missen van de muziek. Eén verkeerd uitgevoerde pirouette en je had met de Colombianen te maken. Een onvoorzichtige pas de deux en de lokale concurrent zorgde ervoor dat er op je geschoten werd. En o wee als je je voet verkeerd neerzette, dan werd je door het Openbaar Ministerie opgeblazen.’

De grote lijn van het drugsgebeuren wordt geconstrueerd door middel van afzonderlijke verhalen over de personages. De auteur neemt de lezer daarbij mee naar Suriname en Santo Domingo. De zee en het eiland worden met aandacht voor het detail beschreven. We leren de geschiedenis van de Nederlander Hendrik van Alsum en zijn Surinaamse vrouw Rona Ramlal kennen. We lezen het levensverhaal van Dominicaanse Aura met haar problemen en haar vechtlust om te overleven en geen loser te worden. Haar dochter Linda Rosa is wel mooi van uiterlijk maar blijkt met haar twintig jaar verregaand onnozel. We lezen van Carlos Fingal, bijgenaamd Petchie, letterlijk en figuurlijk de zware jongen van het verhaal. Maar onbetwist hoofdfiguur is toch Monchín met zijn motorfiets en zijn levensfilosofie. Zo spelen er een aantal intrigerende motieven op mysterieuze wijze door en met elkaar, wat het lezen ervan tot een spel maakt, wat zijn uitdrukking in het lichtvoetige taalgebruik vindt. In ‘De engelenbron’ zijn de menselijke problemen niet van de lucht maar het is gelukkig geen ‘zwaar’ boek door zijn licht ironiserende vertelwijze, een pracht medicijn tegen allerlei zichzelf zo gewichtig vindende probleemschrijvers van een vorige generatie.